Komisarz Generalny Rzeczypospolitej w Gdańsku (Sygn. 259) Selected records of the General Commissioner of the Republic of Poland in Gdańsk RG-15.576M United States Holocaust Memorial Museum Archives 100 Raoul Wallenberg Place SW Washington, DC 20024-2126 Tel. (202) 479-9717 e-mail: reference@ushmm.org Descriptive summary Title: Komisarz Generalny Rzeczypospolitej w Gdańsku (Sygn. 259) Selected records of the General Commissioner of the Republic of Poland in Gdańsk Dates: 1919-1939 Accession number: 2018.49.1 Creator: Komisarz Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku Extent: 9 microfilm reels; 35 mm Repository: United States Holocaust Memorial Museum Archives, 100 Raoul Wallenberg Place SW, Washington, DC 20024-2126 Languages: Polish German French English Scope and content of collection Selected records of the office of the Komisarz Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Gdańsku (General Commissioner of the Republic of Poland in Gdańsk). Consist of reports, agreements, negotiations of the High Commissioner of the League of Nations in Gdańsk on the situation in the Free City of Gdańsk (Danzig), attacks on Poles and Polish property; records on paramilitary and other German organization, recruitment to NSDAP, Anti-Jewish actions of the National Socialists, attacks on Polish scouts and Polish families in Gdansk; political reports of the General Commissioner RP in Gdańsk on the political situation, employment of Polish citizens, eviction of Poles from Gdańsk, expulsion of a Jew from Germany; correspondence and German newspaper clippings related to the situation in Reich, military matters in Ukraine, emigration of Jews through Gdańsk; Polish press reviews and political reports on population in Pomerania and among Kashubians, and some private correspondence.
Administrative Information Restrictions on access: No restrictions on access. Restrictions on reproduction and use: Reproduction of more than 100 pages of copies of documents for researchers or other institutions requires a written permission of the General Director of the State Archives of the Republic of Poland. Publication of more than 10 complete documents in an individual work requires the written authorization of the General Director. The Museum may not publish any archival material obtained from the General Director, including specific archives under his control, on the Internet, the World Wide Web, or any other publicly accessible on-line network without the written permission of the General Director. Citation of the materials in any publication must refer to the Museum and the Polish State Archives and must include the name of the archival group and catalogue number of the originals. Preferred citation: Preferred citation for USHMM archival collections; consult the USHMM website for guidance. Acquisition information: Source of acquisition is the Archiwum Państwowe w Gdańsku, Poland, Sygn. 259. The United States Holocaust Memorial Museum Archives received the filmed collection via the United States Holocaust Memorial Museum International Archival Programs Division in March 2018. Existence and location of originals: Archiwum Państwowe w Gdańsku Processing history: Processed by Aleksandra Borecka, 2018. Finding aid formatted by Tia Smith, 2018. System of arrangement Arranged in four series: 1. Reports and agreements of the High Commissioner of the League of Nations in Gdańsk, 1930-1939; 2. Reports of the Ministry of Interior; 3. Reports on deportations of Polish citizens from the territory of the Free City of Danzig; 4. Correspondence, newspaper clippings and weekly press reviews. Indexing terms Komisariat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Gdańsku. Nationalsozialistische Deutsche Arbeiter-Partei. League of Nations. Polish people--legal status, laws, etc.--poland--gdańsk--history--20th century. Polish property--poland--gdańsk--history--20 century. Jews--Legal status, laws, etc.--poland--gdańsk--history--20th century. Germans--Legal status, laws, etc.--poland--g Gdańsk (Poland)--Foreign relations. Kaszuby (Poland) Pomerania (Poland) Poland--Politics and government--1918-1939. Announcements. Clippings (Books, newspapers, etc.) Page 2
Correspondence. Reports. CONTAINER LIST Komisarz był przedstawicielem dyplomatycznym Rządu Rzeczypospolitej przy Senacie Wolnego Miasta Gdańska w randze ministra i był także szefem wszystkich polskich urzędów na terenie gdańskim. Rezydował na stałe w Gdańsku. 1 września 1939 Niemcy zajęli biura Komisarza Generalnego RP i aresztowali jego personel. Do kompetencji Komisarza należała kontrola przestrzegania przepisów konstytucji Wolnego Miasta Gdańska, które stanowiły gwarancję praw osób polskiego pochodzenia oraz Żydów, obywateli polskich, którzy na stałe lub tymczasowo przebywali na terenie Gdańska. Dokumenty dotyczące ludności żydowskiej pojawiają się od lat 30, kiedy członkowie partii nazistowskiej oraz sympatycy hitleryzmu stawali się coraz bardziej znaczącym elementem na scenie politycznej. Urząd Komisarza Generalnego odnotowywał początkowo (lata 1930-1933) przede wszystkim akty agresji przeciwko Żydom obywatelom polskim, a okresie późniejszym także Żydom niemieckim. Po wyborach do lokalnego parlamentu (niem. Volkstag) w maju 1933 r. w których NSDAP odniosła zwycięstwo, Komisariat rejestrował kolejne etapy usuwania wrogów politycznych z życia publicznego. Najcenniejsze są raporty Komisarza z lat 1930-1939 (teczki nr 915-933). Ważne są także materiały dotyczące wydalania z granic Wolnego Miasta obywateli polskich (teczki 981, 984, 992). Nr rolki Numer teczki i opis 1 94 Rokowania w sprawie zatrudnienia Polaków w Gdańsku, t. I. Reglamentacja rynku pracy. Ograniczenia dla Polaków, m. in. polskich firm handlu zagranicznego (spedycja, firmy maklerskie, magazyny, pracownicy fizyczni portu gdańskiego). Niemożność korzystania z przywilejów i zapomóg należnych przedsiębiorców niemieckich. Tragiczna sytuacja robotnika polskiegow Gdańsku. (tytułw Gazecie Gdańskiej z 30 paźdz. 1936. Język polski, niemiecki 1934-1937 r. str 243 1 152 Umowy polsko-gdańskie i decyzja Wysokiego Komisarza Ligi Narodów w Gdańsku. Język polski, niemiecki francuski 1931-1934 r. str 139 Page 3
1 155 Raporty Wysokiego Komisarza Ligi Narodów w Gdańsku o sytuacji w W.M. Gdańsku. Napady na Polaków i własność polską bezsilność władz i bezkarność sprawców. Próba ochrony przez przedstawiciela Ligi Narodów. Rosnące wpływy niemieckich nacjonalistów ignorujących obowiązujące prawo. Wycinek z Danziger Volksstimme z września 1931 r. 1 157 Raporty Wysokiego Komisarza Ligi Narodów w Gdańsku o sytuacji w W.M. Gdańsku. Język polski, niemiecki, francuski, angielski (1932) 1934-1936 r. str 327 1 166 Bezpieczeństwo w WM Gdańsku. Sprawa bezpieczeństwa Żydów gdańskich (szkoły żydowskie) Język polski, niemiecki, francuski, angielski 1933 r. str 186 1 168 Wybory do Konstytuanty i Volkstagu. Język polski, niemiecki 1920 r. str 15 1 219 Związek popierania gdańsko-polskich stosunków gospodarczych. T. I Język polski, niemiecki 1932-1933 r. str 404 1 220 Związek popierania gdańsko-polskich stosunków gospodarczych. T. II Język polski, niemiecki 1933-1935 r. str 328 2 377 Banki w Gdańsku. Sprawa kontroli nad bankami przez Bank von Danzig (zachowanie tajemnicy bankowej). Udzielanie koncesji na prowadzenie agend bankowych. Charakter polityczny banków niemieckich (hakatystyczny i irredentystyczny). Kredyty w bankach niemieckich, np. Danziger Privat Aktien-Bank, prawie Page 4
zawsze są udzelane jedynie osobom marodowości niemieckiej. Sprawa Sokolower Bankgeschaeft. Język polski, niemiecki 1932-1936 r. str 373 2 379 Sprawodanie z czynności Banku Związku Spółek Zarobkowych S.A. w 1935 r. Zdjęcia rady nadzorczej w poszcz. latach działalności i listy zarządu. Język polski 1936 r. str 29 2 384 Dewaluacja guldena gdańskiego, t. I. Język polski, niemiecki 1935 r. str 371 2 384 Język polski, niemiecki 1935 r. str 362 Dewaluacja guldena gdańskiego, t. II. Zwolnienie tempa życia gospodarczego. Wycinek z Codziennej Gazety Handlowej z 1 sierpnia 1935 r. Gdańsk zrywa z Polska. Nieobliczlny Krok Senatu Gdańskiego... i niem. Danziger Neueste Nachrichten (ta sama data). 2 388 Język polski, niemiecki 1933 r. str 6 Handel walutami, dewizami i złotem w W.M. Gdańsku. 2 390 Język polski, niemiecki 1935 r. str 362 Wyrabianie fałszywych pieniędzy w Gdańsku. 3 604 Język polski, niemiecki 1922-1930 r. str 140 Organizacje paramilitarne i inne odwetowe niemieckie w WM Gdańsku. 3 610 Język polski, niemiecki 1932 r. str 3 Artykuł I.K.P. o rozwoju hitleryzmuw Gdańsku. Page 5
3 612 Język polski, niemiecki 1933 r. str 5 Werbunek do NSDAP. 3 614 Język polski, niemiecki 1933 r. str 4 Hitleryzm w Radzie Portu 3 606 Język polski, niemiecki 1933 r. str 6 Zwalnianie z pracy pod naciskiem hitlerowców / sprawa: August Witzkowski 3 617 Język polski, niemiecki 1933 r. str 26 Antyżydowska akcja narodowych socjalistów 3 696 Język polski, niemiecki 1930-1931 r. str 19 Działalność Strzelca w Gdańsku 3 719 Język polski, niemiecki 1935-1936 r. str 418 Wybory do Volkstagu w dniu 7.4.1935 3 751 Język polski, niemiecki 1932-1936 r. str 357 Wybory do Volkstagu rok 1935 4 730 Język polski, niemiecki francuski 1931-1936 r. str 448 Krzywdzące traktowanie Polaków w Gdańsku. Mniejszości polskie w Gdańsku i obywatele niemieccy w Gdańsku (? Nieczytelne) 4 765 Język polski, niemiecki 1935-1936 r. str 39 Pobicie rodziny Brodzkich w dniu 5.4. 1935 r. 4 769 Język polski, 1936 r. str 12 Pobicie Polaków, braci Prys w Sopocie oraz oskarżenie ich o obrzę Hitlera. Page 6
4 770 Język polski, niemiecki 1936-1938 r. str 31 Napady na polskich harcerzy w Gdańsku 4 771 Język polski, niemiecki francuski 1933-1939 r. str 79 Prześladowanie Polaków w WM Gdańsku 4 911 Język polski, niemiecki 1936 r. str 46 Sprawozdanie z sytuacji w WMGdaNskuopracowane przez naczelnika Kwiatkowskiego z Ekspozytury Inspektoratu Ceł w Gdańsku 4 915 Język polski, niemiecki francuski 1929-1932 r. str 226 Raporty polityczne Komisarza Generalnego R P w Gdańsku 4 916 Język polski, niemiecki francuski 1931-1938 r. str 277 Raporty polityczne Komisarza Generalnego R P w Gdańsku (egzemplarze zapasowe) 4 917 Język polski, niemiecki francuski 1931-1933 r. str 722 Raporty polityczne Komisarza Generalnego R P w Gdańsku, tom II 4 918 Język polski, niemiecki angielski 1933-1934 r. str 576 Raporty polityczne Komisarza Generalnego R P w Gdańsku, tom I 5 919 Język polski, niemiecki 1934 r. str 126 Materiały do raportów politycznych Komisarza Generalnego R P w Gdańsku. Liczne wcinki z prasy niemieckiej. 5 920 Język polski, niemiecki angielski 1935 r. str 370 Raporty polityczne Komisarza Generalnego R P w Gdańsku, tom I 5 920 Język polski, angielski 1935 r. str 374 Page 7
Raporty polityczne Komisarza Generalnego R P w Gdańsku, tom II 5 922 Język polski, niemiecki 1935 r. str 182 Raporty polityczne Komisarza Generalnego R P w Gdańsku (materiały) 5 923 Język polski, niemiecki 1935 r. str 65 Raporty polityczne Komisarza Generalnego R P w Gdańsku (materiały) 5 924 Język polski, niemiecki, francuski, angielski 1935-1936 r. str 558 Raporty polityczne Komisarza Generalnego R P w Gdańsku, tom I 6 925 Język polski, niemiecki, francuski, angielski 1936 str 396 Raporty polityczne Komisarza Generalnego R P w Gdańsku, tom II 6 926 Język polski, niemiecki, francuski 1936 str 432 Raporty polityczne Komisarza Generalnego R P w Gdańsku, tom III 6 927 Język polski, niemiecki, angielski 1937 str 313 Raporty polityczne Komisarza Generalnego R P w Gdańsku, tom I 6 925 Język polski, niemiecki, francuski, angielski 1937 str 314 Raporty polityczne Komisarza Generalnego R P w Gdańsku, tom II 7 929 Język polski, niemiecki, francuski, angielski 1937 str 294 Raporty polityczne Komisarza Generalnego R P w Gdańsku, tom III 7 930 Język polski, niemiecki 1937-1938 str 325 Raporty polityczne Komisarza Generalnego R P w Gdańsku, tom I 7 931 Język polski, niemiecki, francuski 1938 str 323 Raporty polityczne Komisarza Generalnego R P w Gdańsku, tom II Page 8
7 932 Język polski, niemiecki, francuski, angielski 1938 str 244 Raporty polityczne Komisarza Generalnego R P w Gdańsku, tom III 7 933 Język polski 1937-1938 str 185 Sprawozdanie z sytuacji politycznej w Gdańsku. 8 943 Język polski 1920-1932 str 177 Raporty Delegata Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w WM Gdańsku o sytuacji politycznej W.M. 8 944 Język polski niemiecki 1935-1936 str 61 Raporty Delegata Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w WM Gdańsku o sytuacji politycznej W.M. 8 963 Język polski niemiecki, francuski 1930-1933 str 322 Zatrudnienie obywateli polskich na obszarze WM Gdańska 8 964 Język polski 1934-1936 str 191 Organizacja spraw gospodarczych Polaków w WM Gdańsku i statystyki gospodarcze, tom I 8 981 Język polski, niemiecki 1931-1933 str 51 Eksmisja Polaków z Gdańska. Sprawy graniczne 8 984 Język polski, niemiecki 1932-1933 str 227 Wydalenie Polaków z terytorium WM Gdańska przez władze gdańskie. 8 992 Język polski 1933 str 6 Wydalenie z Niemiec Żyda, Józefa Gruenbauma 9 1085 Page 9
Język polski, niemiecki 1933 r. str 64 Rejestr akt. Korespondencja (m. in. Zw. Dziennikarzy Pol. do MSZ, inne do i z MSZ, Prezydium RM do Komisarza Gen., do i z Senatu WM Gdańska, kilka Aide Memoire. 9 1087 Język polski, niemiecki 1938-1939 r. str 60 Akcja antyżydowska. Memoriały. Gesetzblat fuer die Freie Stadt Danzig (30.01.1939, 26.11.1938, 30.11.1938). Notatka w sprawie ruchu ludnościowego Żydów na terenie WM Gdańska. Staatsanzeiger fuer die Freie Stadt Danzig (25.01.1939). Sander AusgabeStaatsanzeiger fuer die Freie Stadt Danzig (10.12.1938). Korespondencja, m. in. z polskim MSZ i Senatem WM Gdańska, Bankiem Gdańskim. Dziennik Ustaw RP z 10.11.1938. Dokumenty celne (j. niem.). 9 795 Język polski 1920 r. str 4 Antyżydowskie wystąpienia żołnierzy polskich 9 1097 Język polski 1927 r. str 28 Księga materiałowa przedmiotów i materiałów otrzymanych z O. II SS oraz zakupionych z funduszu dyspozycyjnego. Rozpoczęto 1 stycznia 1927 r. Korespondencja. 9 1407 Język niemiecki i ukraiński. 1921 r. str 215 Korespondencja M. Luedecke, m. in. Die Juden und der Kommunismus. Odręczne notatki w j. niem. Wycinki z gazet niem. Korespondencja dot. sytuacji w Reichu (niem). Korespondencja w sprawach wojskowych po ukraińsku z 9 1482 Wyższego Wojennego Stow. Związku Oswobodzenia Chłopów (?) do przedstawicieli Niemiec (!). Page 10
Język polski, niemiecki 1920-1921 r. str 433 Akta różne, m. in. emigracja Żydów przez Gdańsk. Pisma i odezwy Naczelnego Dowództwa w. s. politycznych. Raporty Prasowe Naczelnego Dowództwa Oddziału II Sekcji II Wydział 6 (Warszawa i Gdańsk): m. in. Prasa polska o Żydach (1-15.04.1920). Sprawa rolna. Przeglądy Tygodniowe. Sprawy Wojskowe (14 i 16.04.1920). Pokój z Rosją Sowiecką i Wschód. Wiadomości ekonomiczne z prasy bolszewickiej. Zestawienia prasowe z pism bolszewickich. Wiadomości wojskowe z pism berlińskich. Zestawienia prasowe z pism wszodnio-pruskich. Zestawienia prasowe z pism berlińskich. Zestawienia prasowe z pism górno-śląskich, Zestawienia prasowe z pism gdańskich, itp.; Korespondencja prywatna. 9 1503 Język polski, niemiecki 1921 r. str 36 Dowództwo Okręgu Korpusu VIII Toruń. Raporty narodowościowo-polityczne. Nastroje ludności na Pomorzu i wśród Kaszubów, Żydzi. Page 11