Potrzeby lecznicze w zakresie protetyki stomatologicznej u młodzieży niepełnosprawnej i przewlekle chorej

PROTET. STOMATOL., 2011, LXI, 6, 482-489 Potrzeby lecznicze w zakresie protetyki stomatologicznej u młodzieży niepełnosprawnej i przewlekle chorej Prosthetic treatment needs in adolescents with disability and chronic diseases Maria Borysewicz-Lewicka 1, Karolina Gerreth 1, Magdalena Wochna-Sobańska 2, Danuta Waszkiel 3, Maria Mielnik-Błaszczak 4, Justyna Otulakowska-Skrzyńska 5, Wiesław Hędzelek 5 1 Z Kliniki Stomatologii Dziecięcej Katedry Stomatologii Dziecięcej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. n. med. M. Borysewicz-Lewicka 2 Z Zakładu Stomatologii Wieku Rozwojowego Katedry Stomatologii Wieku Rozwojowego Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Kierownik: prof. dr hab. n. med. M. Wochna-Sobańska 3 Z Zakładu Stomatologii Dziecięcej Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku Kierownik: prof. dr hab. D. Waszkiel 4 Z Katedry i Zakładu Stomatologii Wieku Rozwojowego Uniwersytet Medyczny w Lublinie Kierownik: prof. dr hab. M. Mielnik-Błaszczak 5 Z Katedry i Kliniki Protetyki Stomatologicznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. n. med. W. Hędzelek HASŁA INDEKSOWE: pacjenci niepełnosprawni i przewlekle chorzy, potrzeby leczenia protetycznego KEY WORDS: patients with disability and chronic diseases, prosthetic treatment needs Streszczenie Wstęp. Stan zdrowia jamy ustnej pacjentów niepełnosprawnych najczęściej warunkowany jest szeregiem takich czynników jak: zmniejszony dostęp do opieki stomatologicznej, niewłaściwe zachowania higieniczne oraz dietetyczne, zbyt małe zainteresowanie rodziców lub opiekunów problemami zdrowia jamy ustnej, a niejednokrotnie także występowaniem choroby ogólnoustrojowej. Cel pracy. Ocena potrzeb leczenia protetycznego u młodzieży niepełnosprawnej i przewlekle chorej, w czterech wybranych regionach Polski. Materiał i metody. Badanie kliniczne wykonano u 414. pacjentów (225 kobiet i 189 mężczyzn), w wieku od 18 lat do 20 lat, niepełnosprawnych i/lub przewlekle Summary Introduction. The oral health of persons with disability is often determined by a number of factors, such as limited access to dental care, lack of proper hygiene and bad dietary habits, inadequate interest of parents or caregivers in dental issues, as well as the presence of systemic disease. Aim of the study. To assess prosthetic treatment needs of the adolescents with disability and chronic diseases, living in four provinces of Poland. Material and methods. The clinical study was carried out in 414 patients (225 females and 189 males), aged 18 20 years, with disability and/or chronic disease (moderately, severely and profoundly intellectually disabled, visually impaired, as well as with epilepsy and 482

Protetyczne potrzeby lecznicze chorych (niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu umiarkowanym, znacznym i głębokim, niedowidzących i niewidomych oraz z padaczką i dziecięcym porażeniem mózgowym) zamieszkujących 4 województwa: wielkopolskie, lubelskie, podlaskie, łódzkie. Wyniki. na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono u 51 osób (12,3%) pojedyncze braki (1 lub 2 zęby brakujące), natomiast u 35 osób (8,5%) mnogie braki w uzębieniu (3 i więcej zębów brakujących). Ogółem spośród wszystkich potrzebę leczenia protetycznego wykazano u 135 osób (32,6%). Największe potrzeby leczenia protetycznego stwierdzono w grupie osób niepełnosprawnych intelektualnie (35,7%), podczas gdy wśród pacjentów ze schorzeniami centralnego układu nerwowego dotyczyły one 28,8% i w grupie niedowidzących i niewidomych 22,8%. Wniosek. Przeprowadzone badania wskazują na znaczne potrzeby leczenia protetycznego u młodzieży niepełnosprawnej i przewlekle chorej wynikające zarówno z przedwczesnej utraty zębów stałych, następstw urazów zębów, ale także z istnienia wad rozwojowych w ich budowie. cerebral palsy) living in four provinces: wielkopolskie, lubelskie, podlaskie and lodzkie. Results. The study revealed that 51 (12.3%) patients had single gaps (1 or 2 missing teeth), whereas 35 (8.5%) patients had multiple missing teeth (3 or more teeth missing). In total, 135 (32.6%) individuals demonstrated the need for prosthetic treatment. The greatest need for prosthetic treatment was found in intellectually disabled patients (35.7%), whereas 22.8% among those with disorders of the central nervous system and 28.8% in visually impaired persons. Conclusion. The results of the study revealed a considerable need for prosthetic treatment in young people with disability and chronic diseases, resulting from premature loss of permanent teeth, consequences of dental trauma, as well as the presence of malformations in teeth structure. Wstęp Stan zdrowia jamy ustnej pacjentów niepełnosprawnych warunkowany jest wieloma takimi czynnikami jak: zmniejszony dostęp do opieki stomatologicznej, brak właściwych zachowań higienicznych oraz dietetycznych, ale także zbyt małe zainteresowanie rodziców lub opiekunów zagadnieniami stomatologicznymi (1-3). W tej populacji, już u młodych osób, spotyka się braki zębowe wymagające interwencji protetycznej. Szczególnie problem dotyczy pacjentów z obniżoną sprawnością intelektualną w stopniu znacznym i głębokim, gdyż u nich często ze względu na brak możliwości nawiązania pozytywnego kontaktu oraz współpracy z lekarzem podejmuje się decyzję o usuwaniu zębów, które u zdrowego pacjenta mogłyby być poddane wieloetapowemu leczeniu zachowawczemu. Również choroba ogólnoustrojowa może wpływać na występowanie niekorzystnych zmian w obrębie uzębienia. Przykładem są uszkodzenia zębów u pacjentów chorujących na padaczkę, do których dochodzi podczas ataków epileptycznych, starcie patologiczne koron w przypadkach współistnienia zaburzeń psychicznych czy zaburzenia rozwojowe budowy zębów będące skutkiem istnienia choroby lub prowadzonego leczenia. Zęby utracone już we wczesnej młodości powinny być uzupełniane protetycznie ze względów zarówno funkcjonalnych jak i estetycznych w celu poprawy jakości życia pacjenta. Często jednak obecność choroby ogólnoustrojowej bądź jej współistnienie z niepełnosprawnością intelektualną różnego stopnia są przyczyną trudności w przeprowadzaniu nie tylko leczenia stomatologicznego ale także rehabilitacji protetycznej narządu żucia. Może to skutkować występowaniem zaburzeń w obrębie układu stomatognatycznego. Cel pracy Celem pracy była ocena potrzeb leczenia protetycznego u młodzieży obciążonej niepełnosprawnością i/lub przewlekłymi chorobami ogólnoustrojowymi, w czterech wybranych regionach Polski. PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2011, LXI, 6 483

M. Borysewicz-Lewicka i inni Materiał i metody Badaniem objęto 414 młodych osób (225 kobiet i 189 mężczyzn) w kategorii wiekowej od 18 lat do 20 lat, pochodzących z czterech wybranych województw Polski: wielkopolskie, lubelskie, podlaskie oraz łódzkie (tab. I). Badane osoby kwalifikowano w trzech grupach niepełnosprawności i chorób przewlekłych: osoby ze schorzeniami centralnego układu nerwowego (padaczka i dziecięce porażenie mózgowe) (80 osób - 19,3%), osoby z różnego stopnia niepełnosprawnością intelektualną (277 osób - 66,9%) oraz niewidomi i niedowidzący (57 osób - 13,8%) (tab. I). Badania przeprowadzono w latach 2006-2007, na zlecenie Ministerstwa Zdrowia, w ramach ekspertyzy pt. Epidemiologiczna ocena zdrowia jamy ustnej dzieci niepełnosprawnych i przewlekle chorych, wśród osób przebywających w instytucjach zajmujących się pacjentami niepełnosprawnymi (tzn. ośrodkach szkolno-wychowawczych, szkołach specjalnych, ośrodkach wychowawczych, ośrodkach dziennego pobytu, domach pomocy społecznej, stowarzyszeniach, ośrodkach rehabilitacyjnych oraz specjalistycznych ośrodkach zdrowia). Jako potrzebę leczenia protetycznego uznano konieczność uzupełnienia braku zębowego (międzyzębowego lub skrzydłowego) różnego pochodzenia (utrata zęba na skutek powikłań choroby próchnicowej, hypodoncja lub utrata zęba z innego powodu), zęby ze złamaną koroną bez możliwości odbudowy metodą zachowawczą oraz przypadki hypoplazji szkliwa znacznego stopnia wymagające interwencji z powodów estetycznych. Jako potencjalny brak w łuku zębowym uznawano też zęby ze wskazaniem do ekstrakcji. Nie brano pod uwagę jako wskazanie do uzupełnienia protetycznego braku zębów mądrości oraz drugich trzonowców w sytuacji, gdy pierwsze trzonowce były obecne w łuku zębowym oraz braku zębów usuniętych ze wskazań ortodontycznych w przebiegu leczenia wady zgryzu. Jako względne wskazanie do leczenia protetycznego uwzględniano obecność przebarwień w obrębie tkanek twardych zębów bądź występowanie mikrodoncji. Uwzględniono także podział braków zębowych na pojedyncze (1 lub 2 zęby brakujące) i mnogie (brak co najmniej 3 zębów). Zgodę na realizację zaplanowanych badań wydała Komisja Bioetyczna przy Uniwersytecie Medycznym im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. Wyniki Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono u 51 osób (12,3%) pojedyncze, natomiast u 35 osób (8,5%) mnogie braki w uzębieniu (tab. I). Badania wykazały również konieczność interwen- T a b e l a I. Liczba ogółem oraz pacjentów z brakami zębowymi Badani Chorujący na MPD i/lub padaczkę Niepełnosprawni intelektualnie w stopniu od umiarkowanego do głębokiego Niedowidzący i niewidomi Liczba ogółem Liczba z brakami zębowymi pojedynczymi mnogimi Razem N % K % M % N % N % N % 80 100 56 70,0 24 30,0 13 16,3 7 8,8 20 25,1 277 100 139 50,2 138 49,8 30 10,8 23 8,3 53 19,1 57 100 30 52,6 27 47,4 8 14,0 5 8,8 13 22,8 Ogółem 414 100 225 54,4 189 45,6 51 12,3 35 8,5 86 20,8 484 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2011, LXI, 6

Protetyczne potrzeby lecznicze T a b e l a I I. Liczba pacjentów, u których obserwowane były zęby złamane lub z zaburzeniem rozwojowym bądź hypodoncję Badani Chorujący na MPD i/lub padaczkę Niepełnosprawni intelektualnie w stopniu od umiarkowanego do głębokiego Liczba ogółem Złamanie korony Hypoplazja szkliwa Hypodoncja zębów zębów zębów N % N % N N % N N % N 80 100 2 2,5 2 3 3,8 12 2 2,5 5 277 100 13 4,7 28 7 2,5 15 9 3,2 43 Niedowidzący i niewidomi 57 100 1 1,8 2 1 1,8 1 3 5,3 13 Ogółem 414 100 16 3,9 32 11 2,7 28 14 3,4 61 cji protetycznej w przypadkach złamania korony zęba w wyniku urazu u 3,9% ogółu pacjentów (32 zęby u 16 osób) głównie w grupie pacjentów niepełnosprawnych intelektualnie (4,7% 28 zębów u 13 osób) (tab. II). Objawy hypoplazji szkliwa znacznego stopnia występowały w 28 zębach u 11 pacjentów (2,7% ogółu pacjentów) (tab. II). Jako wskazanie do leczenia protetycznego uwzględniono także hypodoncję, którą odnotowano u 14 pacjentów (61 zębów) (tab. II). Natomiast w poszczególnych grupach obecność tej patologii kształtowała się następująco: wśród chorujących na dziecięce porażenie mózgowe i padaczkę u 2 osób (2,5%) stwierdzono brak 5 zębów, wśród niepełnosprawnych intelektualnie u 9 osób (3,2%) brak 43 zębów, podczas gdy wśród niedowidzących i niewidomych u 3 pacjentów (5,3%) zanotowano brak 13 zębów. U jednego pacjenta stwierdzono braki zębów 17, 27, 37 i 47 wraz z brakiem zębów mądrości w łuku jednak nie uwzględniono tego jako wskazanie stomatologiczne do przeprowadzenia leczenia protetycznego. Odnotowano również braki zębów wynikające z ich usunięcia ze wskazań ortodontycznych. U 4 pacjentów (5,0%) z chorobami układu nerwowego usuniętych zostało 10 zębów, u 4 (1,4%) niepełnosprawnych intelektualnie 13 zębów, podczas gdy u 1 pacjenta (1,8%) z niepełnosprawnością sensoryczną aż 6 zębów. W badanej grupie pacjentów aktualnie jedynie 1 osoba była w trakcie leczenia ortodontycznego, natomiast brak jest danych odnośnie zakończenia tego rodzaju leczenia u pozostałych 8 osób. Ogółem u wszystkich potrzebę leczenia protetycznego wykazano u 135 osób (32,6%). Największe potrzeby stwierdzono w grupie osób niepełnosprawnych intelektualnie (35,7%), natomiast mniejsze wśród pacjentów ze schorzeniami centralnego układu nerwowego (28,8%) oraz w grupie niedowidzących i niewidomych (22,8%) (tab. III). Obserwowano również istnienie wskazań względnych natury estetycznej do zaopatrzenia protetycznego braków zębowych takich jak przebarwienia tkanek twardych zęba (7,0% ogółu ) czy mikrodoncja (2,9% ogółu ) (tab. III). Omówienie wyników Z przeprowadzonych badań wynika, iż w najwyższym odsetku potrzeby leczenia protetycznego stwierdzono w grupie pacjentów niepełnosprawnych intelektualnie (35,7%). Można podejrzewać, iż wśród chorych ze znaczną i głęboką niepełnosprawnością intelektualną do takiej sytuacji przyczynia się usuwanie zębów nie rokujących pomyślnego leczenia zachowawczego (zbyt duże zniszczenie tkanek), bądź też ekstrakcje wykonywane ze względu na brak współpracy lub złą kondycję ogólną pacjenta. Także w toku leczenia prze- PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2011, LXI, 6 485

M. Borysewicz-Lewicka i inni T a b e l a I I I. Badani z potrzebami leczenia protetycznego Badani Liczba ogółem Liczba pacjentów z potrzebami protetycznymi Liczba pacjentów ze względnym wskazaniem do leczenie protetycznego przebarwienia tkanek twardych mikrodoncja zęba N % N % N % N % Chorujący na MPD i/lub padaczkę 80 100 23 28,8 10 12,5 2 2,5 Niepełnosprawni intelektualnie w stopniu od umiarkowanego do głębokiego 277 100 99 35,7 18 6,5 9 3,2 Niedowidzący i niewidomi 57 100 13 22,8 1 1,8 2 3,5 Ogółem 414 100 135 32,6 29 7,0 13 3,1 prowadzonego w znieczuleniu ogólnym, dochodzi do ekstrakcji licznych zębów. Informacje te potwierdzają wyniki badań innych autorów. Gerreth i Cieślińska donoszą, iż w jednym z poznańskich szpitali przeprowadzającym w 2003 roku zabiegi stomatologiczne w znieczuleniu ogólnym leczono 81 pacjentów, w wieku 4-18 lat. Usuniętych zostało 301 zębów (191 zębów mlecznych oraz 110 stałych), podczas gdy wypełnienia założono w 357 zębach odpowiednio w 55 mlecznych i 302 stałych (4). Natomiast Michałowski i Mielnik-Błaszczak prowadzili trzyletnią analizę zabiegów stomatologicznych w znieczuleniu ogólnym w makroregionie lubelskim, w grupie 168 dzieci i młodzieży, w wieku 3-18 lat. Autorzy spostrzegli, iż u pacjentów z uzębieniem mlecznym wykonano ekstrakcję 413 zębów, a w stałym 204 zębów (5). Wcześniej przeprowadzone badania w zakresie protetycznych potrzeb leczniczych dzieci i młodzieży niepełnosprawnej i przewlekle chorej na terenie Wielkopolski wykazały, że największe potrzeby lecznicze w tym zakresie występowały w grupie 18-latków (6). W materiale własnym złamanie korony zęba najczęściej odnotowywano u pacjentów niepełnosprawnych intelektualnie (4,7%). Otrzymane wyniki są jednak niższe w porównaniu do danych z piśmiennictwa. Feldman i wsp. prowadząc badania wśród zawodników Olimpiad Specjalnych w Stanach Zjednoczonych stwierdzili obecność urazowych uszkodzeń zębów u 11,9% osób, co może się wiązać ze zwiększoną aktywnością ruchową tych osób (7). Natomiast Holan i wsp. w populacji 68. chorych z dziecięcym porażeniem mózgowym, w wieku 7-21 lat, występowanie tej patologii spostrzegli u większego odsetka, bo aż u 57% pacjentów (8). Z badań przeprowadzonych przez Muciel i wsp. w populacji 80 pacjentów niewidomych, w wieku 5-80 lat (średnia 22,8) wynika, iż aż u 25% z nich stwierdzono urazy w obrębie zębów przednich (9). Autorzy zauważyli również, iż większość pacjentów nie była zainteresowana odbudową koron zębów, a stomatologa odwiedzała jedynie po to aby uniknąć bólu zębów, przy czym względy estetyczne nie mają dla nich żadnego znaczenia. Z badań Ogunbodede i wsp. prowadzonych wśród 65 pacjentów w Nigerii, w wieku 12-56 lat, chorujących na padaczkę wynika, iż 5,4% osób wymagało zastosowania korony protetycznej, 16,1% częściowej protezy ruchomej, natomiast u żadnego z chorych na padaczkę nie było konieczności zaopatrzenia w protezę całkowitą. Urazowe uszkodzenia zębów przednich spotykane były aż u 46,4% osób, podczas gdy hipoplazja szkliwa u 5,45% (10). Natomiast na podstawie wyników badań własnych stwierdza się, iż niedorozwój szkliwa obserwowany był u 2,5% niepełnosprawnych intelektualnie oraz 3,8% pacjentów chorujących na choroby centralnego układu nerwowego oraz 1,8% pacjentów z niepełnosprawnością sensoryczną. 486 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2011, LXI, 6

Protetyczne potrzeby lecznicze U wielu pacjentów mimo niepełnej sprawności możliwe jest wykonanie stałych uzupełnień protetycznych, takich jak: korona protetyczna, wkład koronowo-korzeniowy, most, opartych na filarach własnych lub implantach, ale także niekiedy protezy ruchomej. Cenne wydaje się być skojarzone leczenie ortodontyczno-protetyczne pacjentów młodocianych. Wiele przypadków wad zgryzu, szczególnie stłoczenia, stwierdzane u około 30%, utrudniają utrzymanie higieny jamy ustnej na właściwym poziomie, co sprzyja wystąpieniu próchnicy i chorób przyzębia, a w dalszej kolejności w przypadku nie leczenia tych nieprawidłowości, wczesnej utracie zębów. Być może skojarzone leczenie ortodontyczno-protetyczne lub ortodontyczne we wcześniejszym wieku pacjenta pozwoliłoby uniknąć konsekwencji w dalszych latach życia. Całkowitą przeszkodą w przeprowadzanym leczeniu może być niepełnosprawność intelektualna w stopniu znacznym lub głębokim. Brak lub ograniczenia współpracy ze strony pacjenta podczas leczenia często warunkują wybór metody zaopatrzenia protetycznego. Z drugiej strony trudnością mogą być ograniczenia finansowe pacjenta uniemożliwiające zastosowanie drogich uzupełnień protetycznych, czasami koniecznych w danym przypadku niepełnosprawności. Niestety leczenie z zastosowaniem stałych uzupełnień protetycznych nie jest refundowane ze środków publicznych co niejednokrotnie jest przeszkodą w wykorzystaniu tej metody u młodocianych pacjentów niepełnosprawnych. W wielu przypadkach jest to jednak jedyna możliwa do zastosowania terapia, zwłaszcza u pacjentów chorujących na padaczkę. Ma to zapobiec uszkodzeniom błony śluzowej jamy ustnej lub aspiracji protez ruchomych lub ich elementów do górnych dróg oddechowych w wyniku możliwości ich przemieszczenia w jamie ustnej podczas ataków. Dlatego zaleca się uzupełnienie braków zębowych za pomocą protez stałych opartych na zębach naturalnych lub implantach, które nie ulegają przemieszczeniu lub złamaniu. Przy konieczności zastosowania protez częściowych ruchomych niezbędne jest zaopatrzenie ich w precyzyjnie wykonane klamry czy inne elementy retencyjne. Natomiast jak podają Károlyházy i wsp. w przypadkach bezzębia, gdy występuje ryzyko złamania lub pęknięcia płyty akrylowej protezy całkowitej, konieczne jest zastosowanie płyty metalowej (11, 12). Borsuk-Nastaj i wsp. opisali przypadek pomyślnej rehabilitacji narządu żucia z zastosowaniem protez stałych wkładów koronowo-korzeniowych, koron lanych licowanych porcelaną i uzupełnień ruchomych w postaci dwóch protez szkieletowych o wzmocnionej konstrukcji u pacjenta 78- -letniego chorującego na padaczkę (13). Autorzy, podczas dwuletniego okresu obserwacji, nie stwierdzili uszkodzenia wykonanych protez i podkreślają istotność dobrej retencji i stabilizacji oraz wzmocnienia konstrukcji uzupełnień, a także prawidłowego ustawienia zębów celem zmniejszenia ryzyka związanego z uszkodzeniem uzupełnień podczas ataku padaczki. Istotne jest również prawidłowe zaplanowanie i wykonanie odciążeń podłoża protetycznego, głównie w okolicy miejsc szczególnie predysponowanych do przeciążeń mechanicznych. Podkreśla się konieczność wytworzenia wielopunktowego kontaktu przy ruchach ślizgowych we wszystkich płaszczyznach poprzez właściwe opracowanie powierzchni okluzyjnych (13). Podczas rehabilitacji protetycznej osób niepełnosprawnych napotkać też można inne trudności. U chorujących na porażenie mózgowe często występują niekontrolowane ruchy żuchwy, co znacznie komplikuje przeprowadzanie kolejnych procedur leczniczych, a także może powodować trudności bądź nawet uniemożliwiać noszenie protez ruchomych. Jednakże w piśmiennictwie opisuje się przypadki gdzie uzyskano dobrą adaptację do protez ruchomych u pacjentów z porażeniem mózgowym. Inada i wsp. opisali pomyślny wynik zaopatrzenia pacjenta w ruchome protezy zębowe, co przyczyniło się do łatwiejszego spożywania przez niego posiłków (14). Natomiast Rogers przedstawił przypadek zastosowania protezy całkowitej opartej na implantach w żuchwie, a Marukawa i wsp. opisali zastosowanie u pacjenta z tej grupy protezy ruchomej zawierającej magnesy jako precyzyjne elementy retencyjne (15, 16). Część pacjentów niepełnosprawnych nie jest w stanie funkcjonować samodzielnie. Stąd też ich przybycie do gabinetu stomatologicznego nie jest możliwe bez pomocy osób towarzyszących. Z drugiej strony obecność rodzica lub opiekuna w trakcie wizyty może okazać się pomocna w osiągnięciu lepszego PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2011, LXI, 6 487

M. Borysewicz-Lewicka i inni porozumienia z dzieckiem. Przeprowadzenie zabiegu warunkuje też specyfika niepełnosprawności. Pacjentowi niewidomemu należy dokładnie objaśnić procedurę, którą zamierza się przeprowadzić. Pobranie wycisku nie powinno być problemem, jeżeli wie on czego może oczekiwać w danym momencie. Pomocne może okazać się wcześniejsze zaznajomienie z łyżką i masą wyciskową oraz procesem jej wiązania. Względy estetyczne są obecnie coraz powszechniejszym impulsem do podjęcia stomatologicznego leczenia protetycznego. Również wśród młodych pacjentów niepełnosprawnych, w wieku pomiędzy 18 a 20 rokiem życia, takie wskazania zostały potwierdzone. Jednak jak wynika z otrzymanych danych, przy istnieniu potrzeb leczenia protetycznego ze wskazań estetycznych w skali 32,6% ogółu tylko jeden pacjent niepełnosprawny był leczony protetycznie. U pacjentów w wieku od 18 do 20 roku życia rozwój narządu żucia znajduje się w fazie końcowej. Korzenie zębów zostały wykształcone a zęby wyrżnięte. Stwarza to podobne, jak w przypadku pacjentów dorosłych, możliwości leczenia protetycznego za pomocą protez stałych i ruchomych, wspartych również na implantach. Leczenie protetyczne ma na celu zapobieganie zamykaniu się luk po utraconych zębach oraz profilaktykę powstawania wad zgryzu lub pogłębianiu wad istniejących wskutek zmienionej czynności. Wprawdzie tempo rozwoju u osób niepełnosprawnych lub przewlekle chorych może być odmienne niż u osób zdrowych, ale na ogół nie ma już zagrożenia zahamowaniem rozwoju szczęk i łuków zębowych choć skutki przedwczesnej utraty zębów mogą niekiedy być utrwalone. Problem mogą stanowić współistniejące z chorobą ogólnoustrojową wady rozwojowe twarzoczaszki, ograniczające możliwość podjęcie leczenia protetycznego. Wniosek Przeprowadzone badania wskazują na potrzeby leczenia protetycznego u młodzieży niepełnosprawnej i przewlekle chorej wynikające zarówno z przedwczesnej utraty zębów stałych, następstw urazów zębów, ale także z istnienia wad rozwojowych w ich budowie. Piśmiennictwo 1. Edwards D. M., Merry A. J.: Disability Part 2: Access to dental services for disabled people. A questionnaire survey of dental practices in Merseyside. Br. Dent. J., 2002, 193, 5, 253-255. 2. Christensen G. J.: Special oral hygiene and preventive care for special needs. J. Am. Dent. Assoc., 2005, 136, 8, 1141-1143. 3. Al-Hussyeen A. A., Al-Sadhan S. A.: Oral hygiene practices and dietary habits among children with Down s Syndrome in Riyadh, Saudi Arabia. Saudi Dent. J., 2006, 18, 141-148. 4. Gerreth K., Cieślińska K.: Zabiegi stomatologiczne w znieczuleniu ogólnym u dzieci niepełnosprawnych. Fam. Med., 2005, 7, 1, 63-67. 5. Michałowski A., Mielnik-Błaszczak M.: Trzyletnia analiza zabiegów stomatologicznych w znieczuleniu ogólnym w makroregionie lubelskim. Stom. Współcz., 2005, (supl. 2), 33-36. 6. Kruszyńska-Rosada M., Otulakowska-Skrzyńska J., Gerreth K., Zawadka A., Liweń B., Gromadzińska- Zapłata E., Lempe B., Adamowicz-Wieszczeczyńska A., Hędzelek W., Borysewicz-Lewicka M.: Protetyczne potrzeby lecznicze dzieci niepełnosprawnych i przewlekle chorych w Wielkopolsce. Protet. Stomatol., 2009, LIX, 2, 104-109. 7. Feldman C. A., Giniger M., Sanders M., Saporito R., Zohn H. K., Perlman S. P.: Special Olimpics, Special Smiles: assessing the feasibility of epidemiologic data collection. J. Am. Dent. Assoc., 1997, 128, 12, 1687-1696. 8. Holan G., Peretz B., Efrat J., Shapira Y.: Traumatic injuries to the teeth in young individuals with cerebral palsy. Dental Traumatol., 2005, 21, 2, 65-69. 9. Muciel M. A. S., Cordeiro P. M., Avila S., Godoy G. P., Alves R. D., Lins R. D. A. U.: Assessing the oral condition of visually impaired individuals attending the Paraiba Institute of the Blind. Rev. Odonto. Cienc., 2009, 24, 4, 354-360. 10. Ogunbodede E. O. Adamolekun B, Akintomide A. O.: Oral health and dental treatment needs in Nigerian patients with epilepsy. Epilepsia 1998, 39, 6, 590- -594. 11. Károlyházy K., Kovács E., Kivovics P., Fejérdy P., Arányi Z.: Dental Status and Oral Health of Patients with Epilepsy: An Epidemiologic Study. Epilepsia 2003, 44, 8, 1103-1108. 488 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2011, LXI, 6

Protetyczne potrzeby lecznicze 12. Károlyházy K., Kivovics P., Fejerdy P., Aranyi Z.: Prosthodontic status and recommended care of patients with epilepsy. J. Prosthet. Dent., 2005, 93, 177-182. 13. Borsuk-Nastaj B., Tomera K., Wróbel K., Wałek A., Konasz M.: Rehabilitacja protetyczna pacjentów chorych na padaczkę. Opis przypadku. Nowa Stomatologia 2008, 4, 141-146. 14. Inada M, Yamazaki T, Shinozuka O, Sekiguchi G, Tamamori Y, Ohyama T.: Complete denture treatments for a cerebral palsy patient by using a treatment denture. A case report. J. Med. Dent. Sci., 2002, 49, 4, 171-177. 15. Rogers J. O.: Implant stabilized complete mandibular denture for a patient with cerebral palsy. Dent. Update 1995, 22, 1, 23-26. 16. Marukawa Y., Akiyama S., Morisaki I.: Clinical application of dental prosthesis with magnetic attachment to a patient with cerebral palsy. J. Osaka Univ. Dent. Sch., 1994, 34, 45-49. Zaakceptowano do druku: 7.VII.2011 r. Adres autorów: 60-812 Poznań, ul. Bukowska 70. Zarząd Główny PTS 2011. PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2011, LXI, 6 489