STAN ROZŁOGU GRUNTÓW W POLSCE ORAZ MOŻLIWOŚCI JEGO POPRAWY W RAMACH DZIAŁAŃ PROW 2014-20202020 Opracowano w ramach zad. 1.1 PW Franciszek Woch Mariusz Zarychta Puławy, 25.10.2017
PLAN PREZENTACJI 1. Stan aktualny rozłogu gruntów gospodarstw rodzinnych. 2. Potrzeby poprawy rozłogu i perspektywy zmian. 3. Możliwości poprawy rozłogu do 2020 roku. 4. Bariery utrudniające poprawę rozłogu. 5. Podsumowanie. 2
1. Stan aktualny rozłogu gruntów gospodarstw rodzinnych 3
Wieś Krajów, gmina Krotoszyce, woj. dolnośląskie Optymalnie zorganizowana wieś i rozłóg - luźny system zabudowy i duże działki 4
Wieś/gmina Wąwolnica, woj. lubelskie Nadmiernie skupiony system zabudowy, długie wąskie działki, częściowo zalesione 5
Wieś Kolonia Ostrówek, gmina Ostrówek, woj. lubelskie Nadmiernie skupiony liniowy system zabudowy, małe i wąskie działki 6
Wieś Wólka Świątkowa, woj. lubelskie Liniowy skupiony system zabudowy, małe wąskie działki, częściowo zalesione 7
Wieś/gmina Barciany, woj. warmińsko-mazurskie Zabudowa szczątkowa, w części opuszczona, duże działki, częściowo zalesione 8
9
Zmiany powierzchni rodzinnych gospodarstw rolnych w okresie od 2000 do 2016 roku w Polsce według województw Lp. Województwo Średnia powierzchnia gospodarstw w roku Zmiana w odniesieniu do 2000 roku 2000 2016 ha % 1 dolnośląskie 9,5 15,7 6,2 65 2 kujawsko-pomorskie 11,7 16,1 4,4 38 3 lubelskie 6,3 8,0 1,7 28 4 lubuskie 10,8 19,1 8,3 76 5 łódzkie 6,7 7,8 1,1 17 6 małopolskie 3,3 4,0 0,7 23 7 mazowieckie 7,3 9,0 1,7 23 8 opolskie 9,7 19,1 9,4 97 9 podkarpackie 3,3 4,4 1,1 33 10 podlaskie 11,3 13,1 1,8 16 11 pomorskie 12,5 18,4 5,9 47 12 śląskie 4,3 6,6 2,3 54 13 świętokrzyskie 4,5 5,7 1,2 27 14 warmińsko-mazur. 17,5 22,6 5,1 29 15 wielkopolskie 10,0 14,0 4,0 40 16 zachodniopomorskie 13,9 27,3 13,4 96 Polska 7,2 10,2 3,0 42 10
I Liczba działek w gospodarstwach rolnych w Polsce wg gmin 11
12 Powierzchnia działek w gospodarstwach rolnych w Polsce wg gmin I
Ocena rozłogu gruntów gospodarstw rodzinnych w Polsce z uwzględnieniem grup województw o zbliżonych parametrach Grupa województw I - o rozłogu korzystnym Wykaz województw Powierzchnia gosp. w ha Średnie oceny na podstawie parametrów: Powierzchnia Liczba działek w działki w ha gosp. w szt. Informacje uzupełniające zachodniopomorskie 27,30 5,27 5,18 bardziej pomorskie 19,92 4,24 4,70 warmińsko-mazurskie 24,89 4,93 5,05 niekorzystny jedynie w centralnej części woj. pomorskiego lubuskie 19,90 3,75 5,31 Średnio 23,00 4,55 5,06 opolskie 18,33 2,75 6,67 bardziej dolnośląskie 14,22 2,72 5,18 niekorzystny w II o rozłogu wielkopolskie 18,44 3,69 5,00 połudn.-zach. części dość korzystnym kujawsko-pomorskie 19,23 5,05 3,80 woj. wielkopolskiego podlaskie 23,56 3,96 5,95 Średnio 18,76 3,63 5,12 łódzkie 12,45 2,12 5,88 mniej niekorzystny w mazowieckie 15,20 2,68 5,67 półn. części woj. III o rozłogu świętokrzyskie 9,47 1,69 5,60 mazowieckiego i niekorzystnym śląskie 8,86 1,17 7,58 przygranicznej woj. lubelskie 14,35 2,36 6,07 lubelskiego Średnio 12,07 2,00 6,16 IV o rozłogu małopolskie 5,32 0,63 8,42 mniej niekorz. w bardzo niekorzyst. podkarpackie 6,21 0,90 6,91 części przygran. woj. Średnio 5,76 0,76 7,66 podkarpackiego Średnio w kraju 16,10 2,99 5,81 13
2. Potrzeby poprawy rozłogu 14
Kryteria typowania obrębów (wsi) do scalania gruntów* Grupa województw I woj.: zachodniopomorskie, pomorskie, warmińsko-mazur., lubuskie Stopień pilności scaleń Powierzchni a działki w ha Kryteria typowania gospodarstw do scalania Liczba działek w gosp. w szt. Oddalenie gospodarstw w km** Kryteria uzupełniające konieczne <1,00 >8,0 >2,0 Mozliwość wskazane 1,00-2,00 8,0-4,0 2,0-1,0 nie ma potrzeby >2,00 <4,0 <1,0 powiększenia gospodarstw z ANR, dezaktualizacja stanu prawnego II woj.: opolskie, konieczne <0,70 >8,0 >2,0 Możliwość dolnośląskie, wskazane 0,70-1,70 8,0-4,0 2,0-1,0 powiększenia wielkopolskie, nie ma gospodarstw z ANR, kujawsko-pomor., potrzeby >1,70 <4,0 <1,0 dezaktualizacja podlaskie stanu prawnego III woj.: łódzkie, mazowieckie, świętokrzyskie, śląskie, lubelskie IV woj.: małopolskie, podkarpackie konieczne <0,50 >8,0 >2,0 ***wg. wzoru wskazane 0,50-1,50 8,0-4,0 2,0-1,0 nie ma potrzeby >1,50 <4,0 <1,0 Moszczeńskiego lub Van Duina konieczne <0,30 >10,0 >2,0 *** wg. wzoru wskazane 0,30-1,00 10,0-5,0 2,0-1,0 nie ma potrzeby >1,00 <5,0 <1,0 Moszczeńskiego lub Van Duina 15
Szacunkowy zakres potrzeb poprawy rozłogu gruntów w procesie scaleniowo-wymiennych oraz szacunkowy okres realizacji według tempa w latach 2007-2013 Lp Województwo Średnioroczne wykonanie* Scalenia konieczne Potrzeby scaleń (ha) Czas realizacji (lata) Scalenia konieczne i wskazane Potrzeby Czas scaleń realizacji (ha) (lata) 1 Dolnośląskie 1 562,0 42 659,81 27 449 276,46 288 2 Kujaw.-Pomorskie 11,1 14 041,70 1 265 302 825,90 b.k.** 3 Lubelskie 3 255,3 215 986,97 66 796 242,74 245 4 Lubuskie 630,1 26 011,19 41 206 645,57 328 5 Łódzkie 387,1 147 276,41 380 528 875,62 1 366 6 Małopolskie 2 326,7 69 594,83 30 243 182,74 104 7 Mazowieckie 353,1 279 248,42 791 956 993,61 2710 8 Opolskie 241,4 83 518,89 346 254 704,52 1 055 9 Podkarpackie 1 919,1 48 455,17 25 338 530,13 176 10 Podlaskie 955,3 137 120,67 143 608 029,49 636 11 Pomorskie 455,7 20 931,52 46 315 003,96 691 12 Śląskie 1 268,4 68 972,13 54 181 314,65 143 13 Świętokrzyskie 190,3 63 123,47 332 306 314,25 1 610 14 Warm.-Mazurskie 70,1 53 410,23 762 522 396,83 7 452 15 Wielkopolskie 0,3 86 861,37 b.k.** 727 545,75 b.k.** 16 Zach-Pomorskie 1,0 49 428,58 b.k.** 339 688,76 b.k.** Razem Polska 13 628,7 1 406 641,36 103 7 077 571,05 519 16
Potrzeby prac scaleniowych w Polsce według gmin scalenia konieczne Opracowanie IUNG-PIB na podstawie danych ARiMR z 2013 roku 17
Potrzeby prac scaleniowych w Polsce według gmin scalenia wskazane Opracowanie IUNG-PIB na podstawie danych ARiMR z 2013 roku 18
Potrzeby poprawy rozłogu (prac scaleniowych) w Polsce wg gmin scalenia konieczne i wskazane Opracowanie IUNG-PIB na podstawie danych ARiMR z 2013 roku 19
3. Możliwości poprawy rozłogu do 2020 roku 20
Zakres prac scalenia i wymiany gruntów wykonany w województwach w latach 2007-2013 ustalony przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi 21
Szacunkowy zakres potrzeb poprawy rozłogu gruntów w procesie scaleniowowymiennych oraz szacunkowy okres realizacji według tempa w latach 2007-2013 Lp Województwo Średnioroczne wykonanie* Scalenia konieczne Potrzeby scaleń (ha) Czas realizacji (lata) Scalenia konieczne i wskazane Potrzeby Czas scaleń realizacji(lata) (ha) 1 Dolnośląskie 1 562,0 42 659,81 27 449 276,46 288 2 Kuj.-Pomorskie 11,1 14 041,70 1 265 302 825,90 b.k.** 3 Lubelskie 3 255,3 215 986,97 66 796 242,74 245 4 Lubuskie 630,1 26 011,19 41 206 645,57 328 5 Łódzkie 387,1 147 276,41 380 528 875,62 1 366 6 Małopolskie 2 326,7 69 594,83 30 243 182,74 104 7 Mazowieckie 353,1 279 248,42 791 956 993,61 2 710 8 Opolskie 241,4 83 518,89 346 254 704,52 1055 9 Podkarpackie 1 919,1 48 455,17 25 338 530,13 176 10 Podlaskie 955,3 137 120,67 143 608 029,49 636 11 Pomorskie 455,7 20 931,52 46 315 003,96 691 12 Śląskie 1 268,4 68 972,13 54 181 314,65 143 13 Świętokrzyskie 190,3 63 123,47 332 306 314,25 1 610 14 Warm.-Mazurskie 70,1 53 410,23 762 522 396,83 7 452 15 Wielkopolskie 0,3 86 861,37 b.k.** 727 545,75 b.k.** 16 Zach.-Pomorskie 1,0 49 428,58 b.k.** 339 688,76 b.k.** Razem Polska 13 628,7 1 406 641,36 103 7 077 571,05 519 22
Zestawienie zrealizowanych płatności PROW 2007-2013 na scalenia gruntów wg danych MRiRW Województwo liczba Wydane decyzje Zrealizowane płatności * kwota decyzji [zł] liczba wypłacona kwota [zł] Ogółem EFRROW płatności Ogółem EFRROW Dolnośląskie 11 58 970 533,95 44 227 101,17 24 62 018 304,67 46 513 576,79 Kujaw. - Pomorskie 0 0,00 0,00 0 0,00 0,00 Lubelskie 39 152 656 676,85 114 492 507,61 126 133 398 153,41 100 031 999,79 Lubuskie 5 14277849,08 10708386,78 12 14280873,02 10708386,78 Łódzkie 4 9110257,74 6832693,23 24 8506436,57 6379827,36 Małopolskie 8 34172142,06 25629106,42 50 26451996,99 19838997,60 Mazowieckie 1 2106357,00 1579768,00 3 1602692,85 1202018,88 Opolskie 2 5141858,10 3856393,55 7 12046839,94 9035129,92 Podkarpackie 13 63242941,14 47432205,75 65 61494479,87 46120858,03 Podlaskie 5 68852283,94 51639211,65 13 68376267,29 51282199,67 Pomorskie 6 9821175,54 7365881,62 17 8997438,04 6748078,50 Śląskie 9 64125066,19 48093799,40 91 63049453,95 47287090,10 Świętokrzyskie 4 20580184,15 15435138,10 29 20952027,30 15714020,46 Warm. - Mazurskie 0 0,00 0,00 0 0,00 0,00 Wielkopolskie 2 4957095,50 3717821,63 10 4932521,22 3699390,90 Zach. - Pomorskie 0 0,00 0,00 0 0,00 0,00 Razem Działanie 109 508 014 421,24 381 010 014,91 471 486 107 485,12 364 561 574,78 23
Limit środków na okres lat 2014-2020 - 139 mln euro Planowana powierzchnia gruntów objętych postępowaniami scaleniowymi 52 000 ha, tj. 2673 euro/1 ha scalonych gruntów (z zagospodarowaniem poscaleniowym) Wg stanu na dzień 31 sierpnia 2017 r.: Nabory wniosków o przyznanie pomocy przeprowadzono we wszystkich województwach; Złożone wnioski o przyznanie pomocy 93 na kwotę 767 066 449,73 zł., co stanowi 130 % dostępnego limitu środków; Wnioski o przyznanie pomocy odrzucone/wycofane 21; Zawarte umowy 56 na kwotę 475 318 457,20 zł (w tym EFRROW 302 027 034 zł) co stanowi 80% dostępnego limitu środków; Złożone wnioski o płatność 0 (nie zrealizowano scalenia). 24
Złożone wnioski i zawarte umowy o przyznanie pomocy na scalenie gruntów w ramach PROW 2014-2020 Województwo Złożone wnioski liczba wykorzystanie limitu ogółem wg danych MRiRW Wnioski odrzucone / wycofane liczba liczba Wydane decyzje kwota (zł) wykorzystanie limitu ogółem EFRROW ogółem Dolnośląskie 7 121,54% 0 5 42 797 886,20 27 232 291,00 98,19% Kujawsko - pomorskie 0 0,00% 0 0 0,00 0,00 0,00% Lubelskie 15 93,08% 2 10 77 388 938,80 49 242 576,00 66,55% Lubuskie 3 88,97% 0 2 8 282 366,86 5 270 069,00 56,77% Łódzkie 2 54,05% 0 2 9 685 564,08 6 162 922,00 50,61% Małopolskie 10 367,93% 7 3 29 256 264,46 18 615 759,00 100,68% Mazowieckie 7 142,72% 2 5 28 784 100,21 18 315 318,00 98,86% Opolskie 3 318,23% 2 1 2 672 179,73 1 700 307,00 64,63% Podkarpackie 14 100,73% 2 12 137 434 927,72 87 449 834,00 92,27% Podlaskie 8 176,70% 2 6 62 379 415,71 39 692 016,00 101,07% Pomorskie 6 186,38% 2 4 17 669 191,09 11 242 902,00 126,77% Śląskie 12 130,86% 2 3 28 923 379,40 18 403 943,00 39,78% Świętokrzyskie 5 109,27% 0 2 26 894 363,13 17 112 881,00 77,05% Warm. - mazurskie 0 0,00% 0 0 0,00 0,00 0,00% Wielkopolskie 1 102,36% 0 1 2 492 876,81 1 586 216,00 100,50% Zachodniopomorskie 0 0,00% 0 0 0,00 0,00 0,00% Razem 93 129,88% 21 56 474 661 454,20 302 027 034,00 80,37% 25
Planowane środki na scalanie gruntów w ramach PROW 2014-2020 > wg danych MRiRW Nazwa województwa Wysokość limitów środków w euro - aktualna Wysokość limitów środków w euro - po zwiększeniu Zwiększenie o kwotę Dolnośląskie 10 257 540 21 944 277 11 686 737 Kujawsko - pomorskie 0 0 0 Lubelskie 27 367 336 54 367 336 27 000 000 Lubuskie 3 433 079 4 377 344 944 265 Łódzkie 4 503 310 5 027 714 524 404 Małopolskie 6 838 359 35 894 766 29 056 407 Mazowieckie 6 852 259 10 409 509 3 557 250 Opolskie 972 937 3 119 372 2 146 435 Podkarpackie 35 053 540 77 522 435 42 468 895 Podlaskie 14 524 564 29 663 529 15 138 965 Pomorskie 3 280 189 6 097 223 2 817 034 Śląskie 17 109 797 24 152 381 7 042 584 Świętokrzyskie 8 214 370 10 139 370 1 925 000 Warmińsko - mazurskie 0 0 0 Wielkopolskie 583 762 1 983 762 1 400 000 Zachodniopomorskie 0 0 0 Razem 138 991 042 284 699 018 145 707 976 26
Przewidywana powierzchnia scalonych gruntów (z zagospodarowaniem poscaleniowym) w ramach PROW 2014-2020/2022 za zwiększone łączne środki: 284 699 018 euro : 2673 euro/1 ha scalonych gruntów = 106 505 ha Przewidywany wskaźnik zmniejszenia ustalonego zakresu potrzeb scalania gruntów (przy założeniu nie odtwarzania się szachownicy gruntów wtórnej): - 106505 ha : 1406641,36 ha x 100% = 7,57% powierzchni scaleń koniecznych - 106505 ha : 7077571,05 x 100% = 1,50% łącznej powierzchni wymagającej scalenia gruntów 27
4. Bariery utrudniające poprawę rozłogów 4.1. Bariera zachowania lub poprawy form ochrony przyrody W Polsce jest 10 form ochrony przyrody. Każda forma wymaga innego odniesienia się do zasad ochrony przyrody podczas realizacji prac scaleniowych, ale najtrudniejsze są obszary Natura 2000. Mechanizm scalania gruntów na obszarach Natura 2000 wymaga pilnego uporządkowania. Konieczne jest pilne ustalenie zasad funkcjonowania poszczególnych obszarów Natura 2000, do których można będzie się szczegółowo odnieść, oraz opracowanie listy działań preferowanych, dopuszczalnych i wykluczonych, które mogą mieć wpływ na właściwy stan ochrony siedlisk i gatunków tych obszarów. - Scalenie gruntów powinno stać się bazą do realizacji przedsięwzięć, również ekologicznych (kompensacyjnych), dlatego z oceny wpływu należy przejść do aktywnej formy udziału służb ekologicznych w procesie scaleniowym, by wprowadzić, a następnie zrealizować projektowane zadania (jak na przykład tereny ekologiczne). Natomiast reguły funkcjonowania pozostałych obszarów są mniej rygorystyczne odnośnie prowadzenia prac scaleniowych. 28
29 Zakres rewiru ptaków chronionych we wsi Strzeszewo, woj. mazowieckie, projektowanej do scalenia kompleksowego, położonej na Natura 2000, ustalony w ramach raportu oceny oddziaływania na środowisko
4.2. Bariera finansowa - Wcześniej przewidywane środki na poziomie 139 mln euro nie przyczyniały się do poprawy rozłogu gruntów, ale mogły być powodem likwidacji części biur geodezyjnych o małych zakresach prowadzonych scaleń. - Powiększone środki do kwoty 284 699 018 euro spowodują nieznaczną poprawę rozłogu gruntów i umożliwią normalne funkcjonowanie istniejących biur geodezyjnych do 2022 roku. 4.3. Bariera mentalności społeczeństwa wiejskiego Nie ma powszechnego zainteresowania mieszkańców wsi zwykłym scalaniem gruntów, szczególne gospodarstw większych obszarowo, stąd scalenia koncentrują się regionalnie na wschodzie i południu Polski. Ma zastosowanie powszechna, ogólna reguła: Postęp daje postęp, a bieda potęguje biedę. Ta reguła jest powodem większych trudności przekonania społeczeństwa do scalenia gruntów o bardzo niekorzystnym rozłogu niż społeczeństwa o mniej niekorzystnym rozłogu. W tą regułę wpisało się też Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, w Rozporządzeniach dotyczących scalenia gruntów. Punkty, jaki uzyskuje wniosek o zakwalifikowanie się do scalenia pomijają całkowicie ocenę stanu rozłogu gruntów przed scaleniem oraz ocenę: ex ante tj. przed scaleniem, jaki efekt powinno dać scalenie, głównie ekonomiczny. Natomiast nie zapomniano wpisać kryterium, że ten obiekt będzie scalany, którego dokumenty wpłyną wcześniej nawet o minutę. Stąd scalane mogą być grunty o najgorszym, jak i o najlepszym rozłogu - absurd!!!!!. 30
4.4. Brak zakresu, jaki powinno obejmować scalenie gruntów Na bazie ustawy o scalaniu gruntów z dnia 26 marca 1982 r. została opracowana Instrukcja nr 1 Ministerstwa Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowe o scalaniu gruntów z dnia 24 marca, zawierająca rozwiązania szczegółowe, w tym 11 punktowy zakres scalania gruntów. Do znowelizowanej powyższej ustawy w 1989 roku IUNG w Puławach, na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa i G. Ż., opracował projekt noweli tej instrukcji. Ustawę o scalaniu gruntów wielokrotnie nowelizowano, instrukcja powyższa zdezaktualizowała się, a zakresu prac nie zawarto ani w nowelizowanych ustawach, ani w żadnym innym dokumencie. Stąd w ostatnich 27 latach nastąpił nie postęp, a regres odnośnie kompleksowości zadań w procedurze scaleniowej. W tych uwarunkowaniach może dochodzić do scaleń tzw. pozorowanych zamiast rzeczywistych tylko po to, by w tej procedurze zrealizować utwardzoną drogę. 31
4.5. Bariera bardzo skomplikowanej struktury postępowania scaleniowego Włączonych jest zbyt wiele instytucji: 1. Ministerstwo Finansów, 2. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 3. Urzędy Marszałkowskie, 4. Urzędy Wojewódzkie, 5. Starostwa Powiatowe, 6. Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, 7. Rolnicy właściciele scalanych gruntów, 8. oraz pośrednio Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska. Wystarczy aby jeden człon w tej skomplikowanej strukturze i procedurze zawiódł, wówczas opóźnia się w czasie przygotowanie, realizacja i rozliczenie projektów lub realizacja staje się niemożliwa. System organizacyjny jest dalece niedoskonały i musi ulec zmianie - uproszczeniu. 4.6. Bariera braku planów zagospodarowania przestrzennego oraz programów urządzeniowo-rolnych Z tego powodu scalenia są prowadzone jednoczynnikowo, a nie jako kompleksowe (bez zmian w strukturze użytkowania terenu, gospodarowania wodą, melioracji wodnych czy przeciwerozyjnych, kształtowania granicy rolno-leśnej, usytuowania terenów budowlanych, szczególnie pod inwestycje celu publicznego i inne) 32 i w efekcie wyglądają jak niedokończone inwestycyjnie.
5. Podsumowanie wyszczególnienie problemów 1. Mimo wzrastającej średniej powierzchni gospodarstw rolnych, bardzo duży udział gruntów rolnych jest o niekorzystnym rozłogu. 2. Zbyt małe symboliczne tempo prac scaleniowych, aby realnie zmniejszać problem niekorzystnego rozłogu gruntów powinno być scalanych co najmniej 50 tys. ha rocznie. 3. Duże utrudnienia w prowadzeniu scaleń (jednoczynnikowych) na obszarach cennych ekologicznie, głównie Natura 2000. 4. W uwarunkowaniach szybko zwiększających się powierzchni gospodarstw rolniczych tzw. towarowych, scalanie gruntów na małych powierzchniach oraz z dużym udziałem większych obszarowo nie znajdzie uzasadnienia ekonomicznego. Dla wsparcia poprawy rozłogu gruntów tych gospodarstw należy od zaraz w każdym starostwie i gminie zamieścić internetową zakładkę informacyjną dla rolników, na bieżąco aktualizowaną kupię sprzedam zamienię grunt. 5. Skutkiem powyższych uwarunkowań /utrudnień/ rozłóg gruntów w Polsce w 2022 roku ulegnie tylko niewielkiej poprawie, które należy prowadzić w wersji scaleń wieloczynnikowych kompleksowych. 33