1. Poprawność skorzystania przez Sąd z uprawnienia do dopuszczenia dowodu nie wskazanego przez stronę wymaga szczególnie restryktywnej oceny w sytuacji, w której przedmiotem dowodu ma być treść obcego prawa (art. 232 zd. 2 k.p.c. w zw. z art. 1143 1 i 3 k.p.c.). 2. Przepis art. 6 ustawy z dnia 12 listopada 1965 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. Nr 46, poz. 290 ze zm.) nie uzasadnia wyłączenia stosowania prawa niemieckiego i konieczności zastosowania przepisu polskiego prawa określającego zasadę walutowości. Wyłącza on bowiem stosowanie prawa obcego, jeśli jego stosowanie miałoby skutki sprzeczne z podstawowymi zasadami polskiego porządku prawnego. Nie można uznać za naruszające polski system prawny tych zasad obcego prawa, które są także częścią prawa polskiego, co odnosi się oczywiście i do zasady nominalizmu i do zasady walutowości. Sygn. akt II CK 489/03 WYROK W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Sąd Najwyższy w składzie : Dnia 11 sierpnia 2004 r. SSN Marek Sychowicz (przewodniczący) SSN Bronisław Czech SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca) Protokolant Maryla Czajkowska w sprawie z powództwa A. GmbH w K. (RFN) przeciwko D. Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w R. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 11 sierpnia 2004 r., kasacji strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu [ ],
2 uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Poznaniu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego. Uzasadnienie Powódka pierwotnie domagała się zasądzenia od pozwanej kwoty 66.597,30 marek niemieckich wraz z odsetkami, tytułem zapłaty za zakupiony przez pozwaną towar. Po ostatecznej modyfikacji żądania dochodziła zasądzenia równowartości w złotych polskich kwoty 34.050,65 euro. Pozwana w powództwie wzajemnym wniosła o zasądzenie kwoty 30.865,41 marek niemieckich. Sąd pierwszej instancji wyrokiem częściowym co do pozwu głównego oddalił powództwo, ustalając, że do oceny wykonywania zawartej między stronami umowy należało stosować prawo niemieckie. W konsekwencji uznał, że w świetle przepisów 244 i 245 niemieckiego kodeksu cywilnego (k.c.n.) żądanie zapłaty świadczenia w złotych polskich jest nieuzasadnione, a powódka powinna dochodzić roszczenia w walucie euro. Apelację powódki od tego wyroku oddalił Sąd drugiej instancji, aprobując ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego i przyjmując je za własne, jak również podzielając wywody jurydyczne Sądu pierwszej instancji. W ocenie Sądu odwoławczego w 16 umowy strony poddały kontrakt prawu niemieckiemu, a strony tej umowy należało traktować jak podmioty krajowe prawa niemieckiego. Wprawdzie strony nie oznaczyły w umowie waluty dla wykonywania płatności wynikających z tej umowy świadczeń pieniężnych, jednak wykonywały je w walucie kraju, którego prawu poddano kontrakt, wobec czego należało przyjąć dotychczasową walutę jako obowiązującą strony. Sąd drugiej instancji podzielił także stanowisko Sądu Okręgowego, że przepis 244 k.c.n. nie może być stosowany jako podstawa żądania zapłaty w złotych polskich, gdyż takiej waluty
3 obcej strony nie zastrzegły w umowie ani nie stosowały w praktyce, a zasadą jest uregulowanie długu w walucie krajowej w kwocie nominalnie wskazanej, którą to walutę po dniu 1 stycznia 2002 r. jest euro. Sąd odwoławczy stwierdził zarazem, że żądanie zasądzenia należności w złotych polskich nie jest możliwe na podstawie art. 358 polskiego k.c., bowiem polskie przepisy nie mogą być stosowane, wobec poddania kontraktu przez strony prawu niemieckiemu, które z kolei nie uzasadnia żądania zapłaty w złotych polskich. W kasacji powódki, opartej na obu podstawach kasacyjnych, zarzucono, w ramach drugiej podstawy kasacyjnej, naruszenie art. 232 k.p.c. w zw. z art. 1143 k.p.c., które miało istotny wpływ na wynik sprawy. Zarzuty zgłoszone w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej obejmują błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie 244 i 245 kodeksu cywilnego niemieckiego (BGB), a nadto niewłaściwe zastosowanie art. 385 polskiego k.c. w zw. z art. 6 ustawy prawo prywatne międzynarodowe. W uzasadnieniu kasacji skarżąca wywodzi, że przepisy 224 i 245 k.c.n. nie znajdują w sprawie zastosowania, bowiem dotyczą one waluty obcej wobec krajowej waluty niemieckiej, a Sądy obu instancji błędnie wywiodły z tych przepisów zasadę nominalizmu obowiązującą w prawie niemieckim, podczas gdy zasada ta jest prawem niepisanym, bo jest normą wyinterpretowaną przez orzecznictwo sądowe z innych norm prawa, których treści Sądy nie ustaliły. Opierając się na piśmiennictwie wyrażającym pogląd, że prawo obce może być przedmiotem dowodu w procesie, powódka wywodzi, iż Sąd odwoławczy z naruszeniem art. 232 k.p.c. w zw. z art. 1143 k.p.c. zaniechał przeprowadzenia dowodów wskazanych w tym ostatnim przepisie na okoliczność ustalenia treści obcego prawa, którą należy odróżnić od treści samych przepisów obcego aktu prawnego. Skarżąca zarzuciła, że Sąd, pomijając przeprowadzenie istotnych dowodów określonych w art. 1143 k.p.c., błędnie wywiódł zasadę nominalizmu z 244 i 245 k.c.n., podczas gdy zasada ta, której naruszenie było podstawą oddalenia powództwa, nie wynika bezpośrednio z żadnego przepisu prawa, a jest normą wywiedzioną z innych norm przez orzecznictwo sądowe.
4 Nadto skarżąca, uzasadniając zarzut naruszenia 244 i 245 k.c.n., wywodzi, że treść tych przepisów nie odnosi się do wysokości świadczenia pieniężnego, lecz wyłącznie do waluty, w której świadczenie powinno być spełnione, a waluta krajowa niemiecka nie jest walutą, o której mowa w tych przepisach, co uzasadnia niedopuszczalność ich stosowania. Powódka kwestionuje stanowisko Sądu odwoławczego co do braku podstaw stosowania art. 358 polskiego k.c., twierdząc, że zgodnie z art. 6 ustawy prawo prywatne międzynarodowe Sąd polski powinien odstąpić od stosowania obcego prawa i dać pierwszeństwo zasadzie walutowości obowiązującej według legis fori. W piśmie procesowym pozwanej z dnia 17 czerwca 2004 r. wniesiono o oddalenie kasacji i zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego, podnosząc, że strony poddały się w umowie prawodawstwu obcemu, a nie można uznać za naruszające polski system prawny tych zasad prawa niemieckiego, które są także częścią polskiego prawa. Sąd Najwyższy zważył, co następuje. Kasacja zasługiwała na uwzględnienie wobec oparcia jej po części na usprawiedliwionych podstawach. Skarżący nie kwestionuje zaaprobowanego przez Sąd odwoławczy ustalenia Sądu pierwszej instancji, że strony sporu zastrzegły prawo niemieckie jako prawo właściwe dla łączącej je umowy oraz dla zawartych w jej ramach pojedynczych transakcji, co znajduje jednoznaczne potwierdzenie w postanowieniu 16 pkt 3 umowy stron. Już z tego zatem względu nie zasługuje na uwzględnienie zarzut kasacji naruszenia art. 358 polskiego k.c. przez jego niezastosowanie, bowiem trafnie uznał Sąd Apelacyjny, że przepisy polskiego k.c. nie mogą być stosowane wobec zastrzeżenia przez strony w umowie prawa niemieckiego jako prawa właściwego dla kontraktu. Wbrew stanowisku strony skarżącej, wyłączenia stosowania prawa niemieckiego i konieczności zastosowania przepisu polskiego prawa określającego zasadę walutowości nie uzasadnia również przepis art. 6 ustawy z dnia 12 listopada 1965 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. Nr 46, poz. 290 ze zm.). Wyłącza on bowiem stosowanie prawa obcego, jeśli jego
5 stosowanie miałoby skutki sprzeczne z podstawowymi zasadami polskiego porządku prawnego. Tymczasem trafnie wywodzi pozwana w odpowiedzi na kasację, że nie można uznać za naruszające polski system prawny tych zasad obcego prawa, które są także częścią prawa polskiego, co odnosi się oczywiście i do zasady nominalizmu i do zasady walutowości. Nie zasługują również na uwzględnienie zarzuty naruszenia przepisów 244 i 245 k.c.n. (BGB), bowiem Sąd odwoławczy trafnie uznał, że przepisy te nie znajdują zastosowania w ustalonym stanie faktycznym, bowiem dotyczą sytuacji, w której dług pieniężny jest wyrażony w walucie obcej względem krajowej waluty niemieckiej, co w sprawie niniejszej nie miało miejsca, ponieważ kontrahenci w ogóle nie oznaczyli w umowie waluty, w której miano dokonywać płatności wynikających z niej świadczeń pieniężnych. Okoliczności te przyznała zresztą strona skarżąca w uzasadnieniu kasacji. Nie sposób natomiast zgodzić się z konstatacją Sądu Apelacyjnego, że skoro strony nie zastrzegły w umowie waluty obcej wobec waluty niemieckiej, co wyłączało zarazem zastosowanie przepisów 224-245 k.c.n. (BGB), to zasadą jest uregulowanie długu w walucie krajowej w kwocie nominalnie wskazanej, a więc w markach niemieckich, a po dniu 1 stycznia 2002 r. w euro. Taka zasada w przedmiocie wykonania zobowiązania musiałaby wyraźnie i jednoznacznie wynikać z prawa niemieckiego, a Sąd Apelacyjny nie wskazał w tym prawie żadnego przepisu, będącego wyrazem takiej właśnie zasady wykonywania zobowiązań wg. niemieckiego porządku prawnego. Zasadą tą nie jest oczywiście zasada nominalizmu. Żądanie strony powodowej spełnienia świadczenia w złotych polskich, w sytuacji gdy z treści zobowiązania nie wynika sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, nie pozostaje w sprzeczności z zasadą nominalizmu, która dotyczy przecież wyłącznie wysokości świadczenia, a nie rodzaju waluty ani przesłanek określających sposób wykonania zobowiązania. Dla rozstrzygnięcia niniejszego sporu niezbędne jest więc dokonanie oceny ustawowych przesłanek określających w prawie niemieckim sposób wykonania zobowiązania w takiej oto sytuacji, w której z treści łączącego strony stosunku zobowiązaniowego, nie wynika dostatecznie jednoznacznie sposób spełnienia świadczenia pieniężnego przez pozwaną, a oczekiwania każdej ze stron są w aktualnej fazie procesu rozbieżne,
6 a zarazem nie zostały w tym przedmiocie poczynione jednoznaczne uzgodnienia w momencie powstania zobowiązania. Na potrzebę odwoływania się w takiej sytuacji do ustawowych przesłanek określających sposób wykonywania zobowiązania w prawie polskim wskazywano już w orzecznictwie (zob. uzasadnienie wyroku SN z dnia 18 stycznia 2001 r., V CKN 1840/00, OSNC 2001 r., nr 7 8, poz. 114; wyrok SN z dnia 8 lutego 2002 r., II CKN 671/00, OSNC 2002 r., nr 12, poz. 158). Tożsamy mechanizm potrzeby sięgania po ustawowe przesłanki określające sposób wykonania zobowiązania odnosi się więc także do sytuacji, w której prawem właściwym dla kontraktu jest prawo niemieckie, które może przecież zawierać analogiczną pod względem przedmiotu regulację do zawartej w art. 354 1 polskiego k.c. W tej sytuacji trafny okazał się zarzut kasacji naruszenia przepisów art. 232 k.p.c. w związku z art. 1143 k.p.c., które mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Co prawda pierwszy z wymienionych przepisów procesowych, który kreuje uprawnienie Sądu dopuszczenia dowodu nie wskazanego przez stronę, ma charakter wyjątkowy w tym znaczeniu, ze Sąd jedynie w szczególnych sytuacjach procesowych powinien skorzystać ze swojego uprawnienia do podjęcia inicjatywy dowodowej, a naruszenie tego przepisu tylko w szczególnym wypadku może uzasadniać podstawę kasacyjną (uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 19 maja 2000 r., III CZP 4/00, OSNC 2000 r. nr 11, poz. 195; wyrok SN z dnia 24 listopada 1999 r., I CKN 223/98, nie publ.; wyrok SN z dnia 25 marca 1998 r., II CKN 656/97, OSNC 1998 r., nr 12, poz. 208; wyrok SN z dnia 5 listopada 1997 r., III CKN 244/97, OSNC 1998, nr 3, poz. 52). Jednakże ocena skorzystania przez Sąd z tego uprawnienia wynikającego z art. 232 zd. 2 k.p.c. musi być znacznie bardziej restryktywna w takiej szczególnej sytuacji, w której przedmiotem dowodu ma być treść obcego prawa. Zasada iura novit curia nie może bowiem mieć zastosowania w razie potrzeby poznania obcego prawa. W piśmiennictwie wyraźnie podkreślono, że zebranie informacji o treści obcego prawa jest obowiązkiem sądu, a strona może być w tym zakresie jedynie pomocna i nie mogą wynikać dla niej żadne ujemne skutki procesowe z faktu, że nie zdoła ona przedstawić w tym zakresie stosownych informacji. Przepis art. 1143 k.p.c. pozostawia oczywiście Sądowi pewną swobodę wyboru środków
7 pozwalających na poznanie treści obcego prawa. W razie jednak zaistnienia trudności z pozyskaniem przez Sąd wiedzy o treści prawa obcego, niezbędnej dla rozstrzygnięcia sporu, Sąd powinien rozważyć potrzebę sięgnięcia po środki określone w art. 1143 1 i 3 k.p.c. Samo ustalenie jedynie treści zagranicznej normy prawnej nie zawsze pozwoli na usunięcie wszystkich wątpliwości co do jej znaczenia, bowiem często niezbędne jest posłużenie się także rozmaitymi dyrektywami interpretacyjnymi, a nawet wykorzystanie ukształtowanej linii obcego orzecznictwa. Ponieważ prawidłowe zastosowanie prawa obcego podlega kontroli instancyjnej, a strona skarżąca zasadnie zarzuciła, że Sąd Apelacyjny, z naruszeniem wskazanych w kasacji przepisów procesowych, nie zbadał dostatecznie i nie ustalił treści niemieckiego prawa, w szczególności w przedmiocie przesłanek określających sposób wykonywania zobowiązań w razie braku w tym zakresie stosownych uzgodnień stron kontraktu, przeto z tej przyczyny należało ocenić kasację jako opartą na usprawiedliwionej podstawie. W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji, działając na podstawie art. 393 13 1 k.p.c.
db 8