ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE T. 23, Z. 2, W ARSZAW A 1972 Referat II KAZIMIERZ BORATYŃSKI, ELIGIUSZ ROSZYK, M ARIA ZIĘTECKA AKTUALNY STAN BADAŃ W POLSCE NAD POTRZEBAMI NAWOŻENIA MIKROSKŁADNIKAMI ROŚLIN UPRAWNYCH 1 Zagadnienie nawożenia mikroelementami rozpatrywać należy w kontekście gleba roślina. To, co dotychczas zrobiono w zakresie badań nad zawartością mikroskładników w glebach, przedłożone zostało w referacie prof. Dobrzańskiego, a częściowo również w inych, już w ygłoszonych. Badaniem zawartości mikroelementów w różnych roślinach, pochodzących z pól uprawnych, zajmowali się Terlikowski i Nowicki [50], M a k s im o w i Chroboczek [31], Tuch o łka i współ. [52], K o t e r i współ. [14 16], Ruszkowska i Nur zyński [45], Liwski [21 23], Zembaczyński [54] i in. Ogólnie można stwierdzić, że znalezione przez nich zawartości poszczególnych pierwiastków są zgodne z danymi przytoczonymi w literaturze obcej. Z ogólnej ilości przeprowadzonych badań z nawożeniem roślin mikroelementami dużą część przeprowadzono w doświadczeniach wazonowych. W stosunkowo nielicznych przypadkach badano działanie fizjologiczne poszczególnych pierwiastków. W większym natomiast stopniu przedmiotem tych doświadczeń wazonowych było określenie wpływu mikroelementów na różnych podłożach glebowych. Nawet krótkie omówienie wyników tych badań nie byłoby możliwe w ramach wyznaczonego limitu czasu. Poza tym doświadczenia te można traktować najwyżej jako wstępny etap do rozeznania wpływ u nawożenia mikroelementami. Natomiast badaniami, które w najbardziej autorytatywny sposób mogą dać odpowiedź na postawione w temacie pytania, są doświadczenia 1 Zagadnienie to przedstawiono szerzej w opracowaniu Przegląd badań przeprowadzonych w Polsce nad m ikroelem entam i, Cz. I i II, opublikowanych w Rocznikach G leboznawczych t. 22, 1971, z. 1, s. 205 264, t. 23, 1972, z. 1, s. 285, w którym om ówiono w szystkie prace polskie nad m ikroelem entam i, z w yłączeniem zagadnień zw iązanych z produkcją zwierzęcą.
80 К. Boratyński, E. Roszyk, M. Ziętecka polowe prowadzone w warunkach naturalnych. Dlatego też doświadczeniom polowym z mikroelementami poświęcone jest nasze wystąpienie. Generalnie należy stwierdzić, że w Polsce, jak dotychczas, istnieje duży niedostatek tego typu doświadczeń. Omawiając wyniki przedstawionych tu ponad pięćdziesięciu oryginalnych publikacji, ugrupowaliśmy je w zależności od roślin, z jakimi przeprowadzono doświadczenia,, a m ianowicie: rośliny zbożowe, ziemniaki, rośliny korzeniowe, rośliny m otylkowe i strączkowe, inne rośliny. Rośliny zbożowe. Należy odnotować, że w Polsce autorem pierwszego opublikowanego w 1910 r. doniesienia o nawożeniu zbóż mikroskładnikami konkretnie manganem w doświadczeniach polowych. był Stanisław Leśniowski [19]. Jednak wyniki tych doświadczeń. z uwagi na warunki, w jakich były prowadzone, nie zostaną omówione. Generalnie należy stwierdzić, opierając się na zarejestrowanych pracach. że doświadczenia polowe nad nawożeniem mikroelementami roślin zbożowych w Polsce prowadzone były w niewystarczającej mierze, mimo że ta grupa roślin zajmuje powyżej połowy ogólnego areału zasiewów w kraju. W doświadczeniach przeprowadzonych przez Ostaszewskiego [43], Bujalskiego [7] i Świętochowskiego [49], a dalej M u sierowicza, Krzyszowskiego i Wond raus cha [35] z nawożeniem miedzią jęczmienia i owsa na glebach torfowych, wykazano korzystny w pływ tego mikroelementu na plony obu roślin. Nie potwierdzili tego w swych doświadczeniach Niklewski i Twaróg [36] dla roślin zbożowych na glebach mineralnych. Donasienny sposób nawożenia roślin zbożowych może niekiedy w znacznym procencie pokryć ich zapotrzebowanie na mikroelementy. Prace opublikowane z tego zakresu przez B a r s z czaka i F ą farę [1 ] oraz B a r s z czaka i Steca [2] wskazują jednak na zmniejszenie siły i energii kiełkowania nasion jęczmienia, moczonych w roztworze boraksu. Tego ujemnego wpływu autorzy nie stwierdzili, uwzględniając oczywiście tolerancję koncentracji roztworów, w przypadku moczenia nasion żyta, pszenicy, jęczmienia, owsa i kukurydzy w roztworach siarczanu manganawego. Szukalski [46] stwierdził korzystny wpływ moczenia nasion w roztworze molibdenianu amonowego na energię i siłę
Badania potrzeb nawożenia mikroelementami 81 ich kiełkowania, a także brak ujemnych reakcji w wyniku moczenia nasion w roztworach soli miedziowych. Badając na glebach lekkich wpływ nawożenia związkami wapnia na zawartość manganu w życie, pszenicy, ow sie i jęczmieniu R e i m a n n [44] stwierdził, że forma węglanowa wapnia wpływała na obniżenie jego zawartości w roślinach, czego z kolei nie wyw oływ ała forma siarczanowa. Wreszcie Tuchołka i współautorzy [53] wykazali na podstawie przeprowadzonych badań, że jeszcze w czwartym roku po zastosowaniu nawożenia organicznego w postaci obornika i kompostu owies wykorzystywał wym ieniony w tych nawozach bor i mangan. Ziemniaki. Dotychczas opublikowano niewiele prac na temat działania mikroelementów na ziemniaki. Z przeprowadzonych przez Nowotnównę [42] w latach trzydziestych doświadczeń z nawożeniem borem na różnych glebach wynika, że niższe dawki działały korzystnie na wysokość plonu i skrobiowość kłębów ziemniaków, natomiast dawki powyżej 50 kg baraksu na hektar były szkodliwe. Zdaniem jednak innego autora, na glebach mało żyznych, przy niskim poziomie nawożenia i niskiej wilgotności nawożenie borem w ilości 18 kg boraksu na 1 ha może działać szkodliwie. W doświadczeniu Dembowskiego [9] nie stwierdzono korzystnego działania boru i manganu na ziemniaki. Istotne zwyżki plonu i zmniejszenie porażenia roślin wirusem uzyskał on natomiast dzięki nawożeniu miedzią w ilości 3 kg na hektar zasadowego węglanu miedzi (2CuC0 3 Cu(OH)2. Przy stosowaniu boru, manganu i miedzi przez opryskiwanie w ilościach dorównujących dawkom doglebowym Trzeć ki i Strasburger [51] obserwowali zatrucie roślin, szczególnie przy stosowaniu manganu i miedzi. Natomiast dawki zbliżone do potrzeb pokarmowych nie działały toksycznie, ale również nie wywoływały różnic w plonie kłębów i skrobiowości w porównaniu z roślinami nie nawożonymi mikroskładnikami. Rośliny korzeniowe. Najliczniejsze doświadczenia nad działaniem mikroelementów przeprowadzono z burakami cukrowymi. Ogółem zarejestrowano 18 prac, w których opisano ponad 2 2 0 przeprowadzonych w ubiegłym okresie doświadczeń polowych na terenie całej Polski w okręgach uprawy buraka cukrowego. Pierwsze informacje na ten temat podał Kosiński [13] w 1914 r. Mimo uzyskania pewnych zwyżek plonów pod wpływem nawożenia manganem autor wypowiedział się negatywnie o stosowaniu tego zabiegu ze względu na nieopłacalność związaną ze zbyt dużym kosztem nawozu. Następne prace pochodzą z okresu znacznie późniejszego, bo z lat
82 К. Boratyński, E. Roszyk, M. Ziętecka pięćdziesiątych. W przeważającej części tych doświadczeń badano wpływ boru, manganu i miedzi. I tak w doświadczeniach przeprowadzonych przez Miczyńskiego [32] u 35 indywidualnych plantatorów na Kujawach i w woj. lubelskim nad wpływem nawożenia mikroelementami (20 kg boraksu = 2,2 kg B, 20 kg siarczanu miedziowego =5.2 kg Cu i 2 0 kg siarczanu manganowego = 4,6 kg Mn na ha) uzyskano wyraźne zwyżki plonów korzeni i liści pod wpływem każdego ze stosowanych mikroelementów. Zastosowanie boru likwidowało całkowicie zgorzel liści sercowych występującą na obiektach poprzednio nie nawożonych tym składnikiem. Zagadnieniem nawożenia buraków cukrowych borem, manganem i miedzią zainteresował się szczególnie Zakład Buraka i innych Roślin Korzeniowych IHAR w Bydgoszczy. Z publikacji pracowników tego zakładu [18, 24 28. 29, 37 40] wynika, że we wszystkich doświadczeniach przeprowadzonych w różnych warunkach glebowo-klimatycznych Polski uwidoczniło się korzystne działanie wymienionych mikroelementów. Wyrażało się ono często podniesieniem zdrowotności roślin (dzięki Mn i Cu) przez zmniejszenie porażenia mozaiką i żółtaczką wirusową, podniesieniem procentowej zawartości cukru średnio o 0,1 0,3%. przede w szystkim jednak zwyżką plonu korzeni i liści. Średnio w 109 doświadczeniach przeprowadzonych w 65 miejscowościach [24, 26] pod wpływem nawożenia borem (3,3 kg В na 1 ha), manganem (7,4 kg Mn na 1 ha) i miedzią (7,6 kg Cu na 1 ha) uzyskano zwyżki plonów korzeni w granicach od 5,5 do 8,4%. a liści od 3,4 do 8.5%. Według Lachowskiego [26] najsłabiej działało nawożenie mikroelementami w rejonie warszawskim, gdy tymczasem w rejonach Polski południowej najkorzystniej działały mikroelementy stosowane łącznie w mieszance. Autor stwierdził również bardzo korzystne ich działanie na glebach o odczynie lekko zasadowym. Stąd też Kwiatoń [18] wysuwa sugestię, aby dodatkowe nawożenie borem gleb wapnowanych uznać w uprawie buraków cukrowych za bezwzględnie obowiązujące. Ten postulat został właściwie już dość wcześnie spełniony o tyle, że przemysł nawozowy produkuje od wielu lat superfosfat borowany, rozprowadzany wśród plantatorów buraków cukrowych. W wielu przeprowadzonych doświadczeniach Lachowski [25] stwierdził również dodatnie działanie cynku na wysokość plonów i procentową zawartość cukru w burakach. Ten sam autor zaleca [24] stosowanie pod wszystkie uprawy buraków cukrowych mieszanki mikroelementów (B, Cu, Mn, Zn), przekonując jednocześnie o ekonomicznej opłacalności tego zabiegu.
Badania potrzeb nawożenia mikroelementami 83 Nawożenie molibdenem stosowane przez Nowickiego [41] nie spowodowało istotnych zwyżek plonu korzeni i liści buraków cukrowych, nie poprawiło także zdrowotności roślin. Jest rzeczą interesującą, że to pozytywne działanie mikroelementów, takich jak miedź, mangan czy cynk, wystąpiło wyraźnie w przypadku buraków cukrowych, które pobierają wprawdzie znaczne ilości tych pierwiastków, ale ogólna zawartość Cu, Mn i Zn w dawce 300 q obornika równoważy, bądź pokrywa z nadmiarem ich potrzeby pod tym względem. Dodać tu można, że Lachowski [26] w omówieniu uzyskanych wyników stwierdza, że przy stosowaniu wzrastającej dawki obornika (ponad 400 q/ha), czy nawozów mineralnych (ponad 300 kg NPK na hektar) wpływ boru, manganu i miedzi na plon korzeni był mniej w y raźny. Te same mikroelementy stosowane na plantacjach nasiennych w pływały według Lachowskiego [28] na wzrost plonu nasion oraz ich siłę kiełkowania. Kwiatoń [17] badał przydatność różnych nawozów zawierających mikroelementy. W szeregu doświadczeń stwierdził równorzędne działanie superfosfafu borowanego w porównaniu do superfosfatu zwykłego z dodatkiem boraksu. Zbadano również mieszanki mikroelementowe Nowackiego, szlamy poflotacyjne z kopalni,,lena i Konrad oraz rudy aszarytowe. Na podstawie jednorocznych doświadczeń z tymi materiałami autor uważa je za mało przydatne do nawożenia buraków cukrowych. Wpływ na kiełkowanie boru wprowadzonego do nasion buraka cukrowego przez moczenie badali Barszczak i Fąfara [1]. Zabieg ten, ich zdaniem, nie wpłynął ujemnie na siłę kiełkowania, ale zabezpieczył zaledwie w ok. 1 0 % ogólne zapotrzebowanie buraka cukrowego na ten mikroelement. Z innych roślin korzeniowych Lachowski [27] przeprowadził 38 doświadczeń z nawożeniem cykorii, stosując te same dawki mikroelementów co w doświadczeniach z burakami cukrowymi. Jego zdaniem, dzięki nawożeniu uzyskano istotne zwyżki plonów korzeni. Wspomnieć tu można, że В i a 1 i с [5] nawożąc na glebie murszowo-torfowej marchew pastewną (50 kg C us0 4/ha) w trzyletnim cyklu doświadczeń w jednym roku uzyskała udowodnioną zwyżkę plonów. Rośliny motylkowe i strączkowe. Na temat różnego sposobu stosowania mikroelementów na różne rośliny motylkowe i strączkowe opublikowano dotychczas zaledwie 1 0 proc. Cztery z nich dotyczyły nawożenia lucerny. Nowotny-Mieczyńska [33] w doświadczeniu założonym na ciężkiej madzie przy zastosowaniu dawek 10 i 25 kg boraksu uzyskała zwyżki plonów tej rośli-
84- К. Boratyński, E. Roszyk, M. Ziętecka ny о 10 20%. Modzelewska [34] stosując bor, mangan i molibden nie stwierdziła w żadnym przypadku ich korzystnego działania na plon nasion. Wreszcie Szukalski [47] na glebie piaszczysto-gliniastej stwierdził intensywny wzrost zielonej masy lucerny pod wpływem nawożenia molibdenem, ale tylko w pierwszym pokosie, gdy tymczasem dwa pozostałe pokosy nie wykazywały różnic. Bor i mangan nie wpłynął w tych doświadczeniach w istotny sposób na plony tej rośliny. Moczenie nasion lucerny w roztworach boraksu stosowane przez B a r s z czaka i F ą f a r ę [1] powodowało przy wyższych stężeniach (32 milimole boraksu na 1 litr) pewną obniżkę energii i siły kiełkowania nasion. Wpływ nawożenia molibdenem na plony koniczyny czerwonej badali Święcicki [48], stosując go doglebowo oraz Bereśniewicz [3] opryskując rośliny. W obu doświadczeniach zaobserwowano w czasie w e getacji znaczne różnice w wtyglądzie roślin na korzyść roślin dokarmianych molibdenem, co jednak nie znalazło odbicia w plonach suchej masy i ziarna. Barszczak i Fąfara [1] stwierdzili, że moczenie nasion koniczyny czerwonej w roztworze boraksu prowadzi do wyraźnego spadku energii i siły kiełkowania. Tego spadku nie zaobserwowali В a r- szczak i Stec [2 ] przy moczeniu nasion tej rośliny w roztworze siarczanu manganawego. Przeprowadzone próby dokarmiania łubinu białego i żółtego manganem, borem i miedzią przez Barszczaka i Sulinowskego [8 ] przez opryskiwanie wykazały dodatni wpływ tego zabiegu na zwiększenie plonu nasion łubinu białego i wąskolistnego. Nie zaobserwowano natomiast dodatniej reakcji u łubinu żółtego. Lityński i Kaczkowska [20] nawożąc borem soję stwierdzili, że dawka 5 kg boraksu na hektar podwyższała zawartość białka w tej roślinie, lecz tylko jeden raz w cyklu trzyletnim stwierdzono istotną, stosunkowo niewielką zwyżkę plonu. Dawki wyższe obniżały plon nasion soi. Przedsiewne zaprawienie nasion wyki jarej roztworami molibdenu przez Korohodę i Mil czaka [1 2 ] spowodowało zwyżkę plonów, przy czym duża efektywność tego zabiegu przypadała w latach o niekorzystnym przebiegu czynników klimatycznych. Stosowany przez tych samych autorów bor do zaprawiania nasion wyki nie podwyższał plonu, a w większych ilościach nawet go obniżał. Inne rośliny. Na terenie województwa lubelskiego Majewski [30J przeprowadził doświadczenia z nawożeniem chmielu cynkiem w ilości 1 0 g uwodnionego siarczanu cynkowego pod roślinę. Efektem tego zabiegu była wyraźna poprawa zdrowotności roślin, przejawiająca się w obniżeniu porażeń liściozwojem oraz niewielką zwyżką plonu.
Badania potrzeb nawożenia mikroelementami 85 В i a 1 i с [4] prowadząc przez 3 lata doświadczenie z nawożeniem miedzią konopi na glebie murszowo-torfowej uzyskała tylko w jednym roku zwyżkę plonu słomy na dawce 30 kg CuS04. W doświadczeniach poletkowych prowadzonych przez Jurkowską [1 1 ] nawożenie miedzią wpłynęło na obniżenie chloru w liściach tytoniu. Nie zostały tu przytoczone doświadczenia przeprowadzone z roślinami warzywnymi. Zagadnienie to jest przedmiotem oddzielnego referatu R. Starcka. Z tych samych względów pominięte są tutaj doświadczenia przeprowadzone na użytkach zielonych. Zagadnienie to jest przedmiotem referatu H. Okruszki. Jak wynika z przytoczonego przeglądu prac dotyczących doświadczeń polowych z nawożeniem mikroelementami roślin upraw polowych, są one nieliczne i w zasadzie o bardzo rozstrzelonej tematyce. Prawie w szystkie doświadczenia nie były powiązane z oznaczeniem zawartości danego czy danych mikroelementów w glebie ani w roślinie. Nie dają więc podstaw do uogólnień i wyciągnięcia dalej idących wniosków dla praktyki rolniczej. Można jednak żywić nadzieję, że w związku ze wzrostem zainteresowania problemem praktycznego stosowania mikroelementów w kraju i to zagadnienie zostanie w sposób właściwy podjęte i rozwiązane. Mamy pod tym względem już pierwsze sygnały, a mianowicie rozpoczęcie przez kilka katedr doświadczeń polowych. uwzględniających wym ienione momenty. Także Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa rozpoczął w ścisłej współpracy ze stacjami chemiczno-rolniczymi prowadzenie doświadczeń polowych na szerszą skalę. O uzyskanych dotąd w ynikach w tym zakresie informuje komunikat H. Szukalskiego. Istnieją więc podstawy do wyrażenia przekonania, że zagadnienie potrzeby stosowania mikroelementów w praktyce rolniczej zostanie w obecnej pięciolatce szerzej naświetlone. LITERATURA [1] B a r s z c zak T., Fąfara F.: W pływ m oczenia nasion w roztworach boraksu na ich energię i siłę kiełkow ania oraz zaw artość w nich boru. Rocz. Nauk roi., 87-A-2, 1963, s. 409. [2] В a r s zcza к T., Stec F.: W pływ m oczenia nasion w roztworach siarczanu m anganaw ego na ich energię i siłę kiełkow ania oraz zaw artość w nich m anganu. Rocz. Nauk roi., 87-A-2, 1963, s. 417. [3] BereśniewiczW.: K om unikat o w pływ ie naw ożenia m ilibdenianem am o nu na plony koniczyny czerwonej. Zesz. probl. Post. Nauk roi., z. 20, I960, s. 355.
К. Boratyński, E. Roszyk, M. Zięteeka [4] Bialic H.: W pływ w zrastających dawek siarczanu m iedzi na w ysokość i jakość plonu konopi 1961/1963. W yniki doświadczeń Rolniczego Zakładu B adaw czego Biebrza 1954 1963. Biblioteczka W iadomości IM UZ, nr 17, 1965, s. 87. [5] Bialic H.: W pływ naw ożenia m ikroelem entam i na plony m archw i pastew nej. W yniki D oświadczeń R olniczego Zakładu Badawczego Biebrza 1954 1963. Biblioteczka W iadomości IMUZ, nr 17, 1965, s. 113. [7] B u j a l s к i М.: Prace dośw iadczalne oraz sprawozdania z działalności roln. i agrotechn. zakł. dośw. P uław y 1927 1937. [8] Burczyk H., S u 1 i n o w s к i S.: W stępne badania nad pozakorzeniowym dokarm ianiem łubinu pastewnego. Rocz. Nauk roi., 79-A-2, 1958, s. 573. [9] Dembowski S.: W pływ m ikroelem entów na rozwój chorób w irusow ych i plony ziem niaków. N ow e Rai., nr 15, 1958, s. 628. [10] Gutmański I.: Pobieranie boru, m agnezu, m iedzi i cynku przez trzy odm iany buraka cukrowego. Biul. IHAR, nr 3 4, 1966, s. 205. [11] Jurkowska H.: W pływ naw ożenia w ęglem brunatnym i siarczanem m iedzi na w ysokość i jakość plonu tytoniu. Zesz. nauk. WTSR Krak., nr 15, Roi., 1963, z. 9, s. 37. [12] Korohoda J., Milczak M.: Przedsiew ne zapraw ianie w odnym i roztw orami m olibdenu i boru a plon nasion w yki jarej. Rocz. Nauk roi., 91-A -l, 1966, s. 155. [13] Kosiński I.: Z działalności zakładów dośw iadczalnych cukrow niczo-rolniczych za rok 1913. W arszawa 1914, druk Gazety R olniczej, s. 145. [14] Koter M., Krauze A, F i 1 u ś D. : Badania nad w ystępow aniem m ikroelem entów w roślinach uprawnych woj. olsztyńskiego. Cz. I. Miedź. Rocz. g lebozn., t. 17, 1968, z. 2, s. 495. [15] Koter M., Krauze A., F i 1 uś D.: Badania nad zaw artością m ikroelem entów w roślinach uprawnych woj. olsztyńskiego. Cz. II. Mangan. Rocz. g le bozn., t. 18, 1968, z. 2, s. 509. [16] Koter M., Krauze A., F iluś D.: Badania nad zaw artością m ikroelem entów w roślinach uprawnych woj. olsztyńskiego. Cz. III. Kobalt. Rocz. glebozn., t. 19, 1968, z. l, s. 121. [17] Kwiatoń Z.: W artość m ikronawozow a odpadów przem ysłow ych. Gaz. cukrown., R. 4, 1960, nr 10, s. 321. [18] Kwiatoń Z.: W yniki dośw iadczeń ze stosow aniem wapna defekacyjnego i boru pod buraki cukrowe. Gaz. cukrown., R. 63, nr 2, 1961, s. 60. [19] Leśniowski S.: Mangan i naw ozy m anganow e. Gaz. roi., nr 27, 1910, s. 484. [20] Lityński A., Kaczkowska M.: W pływ dawek boru na plon i jakość nasion soi. Hodowla Roś. Aklim. Nasien., t. 4, 1960, z. 3, s. 309. [21] Liwski S.: M ikroelem enty mangan, żelazo, bor, m iedź, kobalt, cynk i m o libden w roślinności łąkow ej i bagiennej. Biul. IMUZ. Gosp. wodn., R. 7, 1960, s. 383. [22] Liwski S.: Zawartość manganu, boru, miedzi, kobaltu, cynku i żelaza w roślinach łąkow ych i bagiennych. Zesz. probl. Post. Nauk roi., z. 25, 1960, s. 197. [23] Liwski S.: M ikroelem enty: m angan, żelazo, bor, miedź, kobalt, cynk i m o libden w roślinności łąkowej i bagiennej. Rocz. Nauk roi., 75-F -l, 1961, s. 7. [24] Lachowski J.: M ikroelem enty w naw ożeniu buraków cukrowych. Nowe roi., R. 9, nr 8, 1960, s. 11. [25] Lachowski J.: W pływ różnych daw ek siarczanu cynku na plony buraków cukrowych w Polsce. Rocz. Nauk roi., 83-A -l, 1960, s. 149.
Badania potrzeb nawożenia mikroelementami 87 [26] Lachowski J.: W pływ boru, m anganu i m iedzi na w artość produkcyjną buraków cukrowych w Polsce oraz ich następcze działanie. Rocz. Nauk roi., 84-A -l, 1961, s. 63. [27] Lachowski J.: W pływ boru, m anganu, m iedzi, cynku i m agnezu na w artość produkcyjną cykorii. Rocz. Nauk. roi., 84-A -l, 1961, s. 88. [28] Lachowski J.: W pływ działania boraksu oraz siarczanów cynku, m iedzi, m anganu i boru na plon i wartość produkcyjną nasion buraków cukrowych. Hod. Roś. Aklim. Nasien., t. 7, 1963, z. 3, s. 285. [29] Lachowski J., Wesołowski F.: W pływ siarczanu żelaza na plony b u raków cukrowych w Polsce. Rocz. Nauk roi., 89-A-4, 1964, 547. [30] Majewski K.: W pływ naw ożenia m agnezem i cynkiem na plon i jakość oraz zdrowotność chm ielu. Pam. Puł., nr 28, 1967, s. 99. [31] Maksimów A., Chroboczek E.: Znaczenie m ikroelem entów w uprawie w arzyw na glebach torfowych. Rocz. Nauk roi., 86-A-3, 1954, s. 433. [32] Miczyński J.: Znaczenie m ikronaw ożenia dla podniesienia plonu buraka cukrowego. N ow e roi., R. 2, 1953, z. 6, s. 31. [33] Mieczyńska A.: W pływ boru na rozwój lucerny. Biul. CIR, 1952, nr 4, s. 75. [34] Modzelewska-Jelinowska A.: Studia nad m ożliw ością podniesienia plonów nasion lucerny w warunkach Polski. Rocz. Nauk roi., 80-A-2, 1959, s. 281. [35] Musierowicz A., Krzyś zowski J., Wondrausch A.: Studia nad w pływ em w ielkości dawki siarczanu m iedzi na w ysokość plonów ziarna ow sa i jęczm ienia uprawianych na dublańskim torfie niskim. Rocz. Nauk roi., t. 50, 1948, s. 51. [36] Niklewski M., Twaróg J.: W stępne w yniki dośw iadczeń nad podniesienieniem produkcyjności gleby bielicow ej o w yczerpanym kom pleksie sorpcyjnym. Zesz. nauk. WSR Szczec., nr 25, 1966, s. 200. [37] Nowicki A.: Badania nad w pływ em niektórych m ikroelem entów na plon, zdrowotność i zaw artość cukru w korzeniach buraka cukrowego w warunkach polowych. Rocz. Nauk roi., 85-A-4, s. 683. [38] Nowicki A.: Badania nad w pływ em niektórych m ikroelem entów na plon, zdrowotność i technologiczne cechy buraka cukrowego w wtarunkach polow ych. Cz. I. Rocz. Nauk roi., 86-A-4, 1962, s. 663. [39] Nowicki A.: Badania nad w pływ em niektórych m ikroelem entów na plon, zdrowotność i technologiczne cechy buraka cukrowego w warunkach polowych. Cz. II, Zdrowotność buraka cukrowego. Rocz. Nauk roi., 1963, 87-A-4, s. 609. [40] Nowicki A.: Badania nad w pływ em niektórych m ikroelem entów na technologiczne cechy buraka cukrowego w warunkach polow ych. Rocz. Nauk roi., 88-A-2, 1964, s. 305. [41] Nowicki A.: W pływ m olibdenu na plon, zdrowotność i w artość technologiczną buraków cukrowych. Rocz. Nauk roi., 95-A -l, 1969, s. 55. [42] Nowotnówna A.: W pływ boru na rozwój ziem niaków. Przegl. Doświadcz, roi., t. 2, 1939, nr 3, s. 113. [43] Ostaszewski W.: Prace dośw iadczalne oraz sprawozdania z działalności roi. i agrot. zakładów dośw. P uław y 1927 1937. [44] Reimann B.: W pływ w apnow ania na pobieranie przez rośliny m anganu, żelaza, fosforu i w apnia w glebach lekkich. PTPN, Wyd. Nauk roi. i leś., t. 12, 1962, z. 3, s. 67.
88 К. Boratyński, E. Roszyk, M. Ziętecka [45] Ruszkowska M., Nurzyński J.: Ocena zasobności w m angan n iektórych gleb woj. kieleckiego. Pam. puł., z. 33, 1968, s. 77. [46] Szukalski H.: W pływ naw ożenia m ikroskładnikam i na w artość siew ną n a sion. Rocz. Nauk roi., 95-A -l, 1969, s. 1. [47] Szukalski H.: N aw ożenie lucerny m ikroelem entam i ze szczególnym u w zględnieniem molibdenu. N ow e Roi., nr 4, 1969, s. 16. [48] Święcicki C.: Pogłów ne naw ożenie m olibdenem na glebie bielicow ej i lessowej. Zjazd PTG, Ref. i Komun., 1956, s. 99. [49] Świętochowski B.: Prace dośw iadczalne oraz sprawozdania z działalności roln. i agrotech. zakł. dośw. P uław y 1927 1937. [50] Terlikowski F., Nowicki B.: Zawartość boru w niektórych glebach, roślinach i nawozach potasowych. Zesz. nauk. roi. i leś., t. 28, 1932, s. 1. [51] Trzecki S., Strasburger M.: W stępne badania nad w pływ em dolistnego dokarmiania roztworam i m ikroelem entów na plon, skrobiowość i w artość konsum pcyjną ziem niaków odm iany Dar. Rocz. Nauk roi., 84-A-2, 1961, s. 295. [52] Tuchołka Z., Baluk A., Czekalski A., Kociałkowski Z.: Z aw artość składników m ineralnych w roślinach łąkow ych z niektórych rejonów W ielkopolski. Cz. II. M ikroelem enty. PTPN, Pr. Kom. Nauk roi. i Kom. Nauk leś., t. 18, 1964, z. 2, s. 149. [53] Tuchołka Z., Czekalski A., Wojtowska R..' W pływ naw ożenia organicznego na zm iany rozpuszczalności boru i m anganu w glebie i ich pobieranie przez rośliny. PTPN, Pr. Kom. Nauk roi. i Kom. Nauk leś., t. 14, 1963, z. 4, s. 385. [54] Zembaczyński A.: Badania nad zawartością pew nych form m anganu w glebach i niektórych roślinach uprawnych w ojew ództw a zielonogórskiego. P raca doktorska, Gorzów Wlkp. 1965. Prof. dr K azim ierz B oratyński Katedra C hem ii Rolnej WSR W rocław, N orw ida 25