Cezary D z ia d o s z

P O L S K A A K A D E M I A N A U K INSTYTUT ZOOLOGICZNY F R A G M E N T A F A U N I S T I C A Tom XI Warszawa, 25 V 1964 Nr 9 Cezary D z ia d o s z Krocionogi ( D iplopoda) okolic Kazimierza Dolnego MHorono>KKH (D iplopoda) okpecthocteii Ka3HMe-vKa /Io.ibnoro T ausendfiissler ( D iplopoda) d er U m gegend von K azim ierz D olny Obecny, słaby jeszcze stopień poznania fanny krocionogów Polski i reszty Europy, szczególnie wschodniej i południowej, utrudnia w znacznej mierze charakterystykę zoogeograficzną Diplopoda badanego terenu. Dodatkową poważną trudność stanowi rozmaita interpretacja poszczególnych gatunków, a szczególnie nadzwyczaj zagmatwane sprawy synonimiki. W Polsce dokładniej opracowane faunistycznie są jedynie Tatry ( J a w ł o w s k i, 1938), okolice Warszawy ( J a w ł o w s k i, 1929), Białowieski Park Narodowy ( J a w ł o w s k i, 1949), okolice Lublina (S t o j a ł o w s k a, 1950), b. Prusy Wschodnie (S c h u b a r t, 1931). Województwa poznańskiego dotyczą prace B o j a k o w s k i e j (1928) i B r o d n i e w i c z (1957 a i b). W y mieniono tu jedynie prace nowsze, ponieważ opracowania K a r l i ń s k i e g o, S i d o r i a k a, Ś l ó s a r s k i e g o i W a j g l a pochodzą z drugiej połowy X IX w., a zawarte w nich dane zostały poprawione i uzupełnione przez autorów późniejszych. Ponadto można znaleźć wiadomości faunistyczne dotyczące obszaru Polski rozrzucone w pracach innych autorów, lecz nie zastąpią one dokładnych opracowań faunistycznych. Podsumowań wiadomości o krocionogach Polski dokonali J a w ł o w s k i (1939) i S t o j a ł o w s k a (1961). Ogółem znane są z Polski 74 gatunki i podgatunki krocionogów, z czego 22 to formy wykazywane dotychczas jedynie z Karpat i Sudetów, dla 9 znane są tylko pojedyncze stanowiska, a 15 gatunków wykazywano głównie lub wyłącznie ze środowisk sztucznych bądź ściśle związanych z gospodarką człowieka. Z Niemiec natomiast wykazane są 173 gatunki (S c h u b a r t, 1934), co wskazuje na niewystarczające jeszcze zbadanie krocionogów fauny naszego kraju i na potrzebę dalszych badań terenowych. Szczególnie ważne wydaje się przy tym zbadanie naturalnych środowisk, gdyż przy dużej skłonności krocionogów do masowego występowania w środowiskach będących pod wpływem gospodarki człowieka można przedwcześnie uznać pewne gatunki za ściśle synantropijne. Dziękuję Prof. Drowi T. J a c z e w s k i e m u, pod kierownictwem którego praca ta została wykonana, za cenne rady dotyczące zakresu i treści opracowania, Doc. Dr W. S to

116 C. Dziadosz 2 j a ł o w s k i e j za szereg uwag i wskazówek, oraz Drowi A. R i e d l o w i za bezpośrednią opiekę nad moimi badaniami. Część ogólna Badania prowadziłem z ramienia Instytutu Zoologicznego Polskiej Akademii Nauk w Warszawie w latach 1957-1961 (w różnych porach roku, od maja do grudnia), obejmowały one najbliższe okolice Kazimierza Dolnego po Bochotnicę, Wierzchoniów i Parchatkę (powiat Puławy). Wybierając ten teren, kierowałem się przede wszystkim urozmaiconym krajobrazem okolic Kazimierza i bliskością Lublina, którego okolice zbadała S t o j a ł o w - s k a (1950), co daje możliwość pewnych porównań. Ponadto do opracowania włączyłem znajdujące się w zbiorach Instytutu starsze, niewielkie materiały z okolic Kazimierza i Puław, a także interesujące materiały zebrane w r. 1935 przez A. J a n k o w s k i e g o w Józefowie, pow. Opole Lubelskie. Zwłaszcza te ostatnie okazały się bardzo wartościowe, ponieważ zawierały 12 gatunków, w tym cztery, których w okolicach Kazimierza nie stwierdziłem. Jeden z nich, Iulus terrestris P o r a t, jest nowy dla W yżyny Lubelskiej. Przy oznaczaniu materiałów korzystałem przede wszystkim z opracowań S t o j a ł o w - s k i e j (1961) i S c h u b a r t a (1934). Konieczne przy oznaczaniu większości gatunków preparaty gonopodów przygotowywałem bądź w glicerynie (preparaty nietrwałe), bądź w płynie B e r l e s e g o (preparaty stałe). Materiał obejmował 2406 okazów z 23 gatunków krocionogów, w tym 3 nowe dla W y żyny Lubelskiej i 1 nowy dla fauny Polski ( D z i a d o s z, 1964). W szystkie materiały dowodowe do niniejszej pracy znajdują się w zbiorach Instytutu Zoologicznego PAN w Warszawie. Wśród 23 gatunków krocionogów znalezionych w okolicach Kazimierza i Józefowie można wyróżnić sześć zasadniczych elementów1 a mianowicie: 1. gatunki europejskie, szeroko rozprzestrzenione: Brachydesmus superus L a t z., Polydesmus denticulatus G. L. K o ch, Isobates varicornis (C. L. K o c h ), Proteroiulus fuscus (A m: S t e i n ) i ScMzophyllum sabulosurn (L.); 2. gatunki środko-woeuropejskie: Glomeris hexasticha B r a n d t, Heteroporatia vihorlaticum A t t., Polydesmus complanatus (L.), Cylindroiulus occultus (C. L. K o c h), Leptoiulus proximus (K ć m e c ), Unciger foetidus (C. L. K o c h ), Chromatoiulus projectus hochi (Y e r h.) i Polyzonium germanicum B r a n d t ; 3. gatunek karpacki: Gervaisia costata W a g a ; 4. gatunki zachodnioeuropejskie: Polydesmus coriaceus P o r a t, Nopoiulus venustus (M e i n.), Boreoiulus tenuis (B ig l e r ), Blaniulus guttulatus (B o s e ) i Cylindroiulus parisiorum (B k o l. e t Y e r h.); 5. gatunki wschodnioeuropejskie: Iulus terrestris P o rat i Chromatoiulus sjaelandicus (M e in.); 6. gatunki południowo-wschodnio-europejskie: 1 Przyjąłem tu podział zastosowany przez S t o j a ł o w s k ą (1961).

3 Krocionogi okolic K azim ierza Dolnego 117 Strongylosoma pallipes (Ol iy.) i Braćhyiulus bagnalli B r o l. Szczególnie interesujące jest znalezienie O. costata W a g a i B. bagnalli B r o l. Pierwszy z nich był rzadko wykazywany na północ od łuku K arpat i wyznaczenie jego zasięgu jest jeszcze sprawą otw artą. Drugi był notowany w literaturze (pod inną nazwą) jedynie kilkakrotnie i jest nowy dla fauny Polski. Stanowisko w Kazimierzu Dolnym przesuwa znacznie dotychczas znaną północną granicę zasięgu tego gatunku. N ajbardziej typowe dla badanych okolic są liczne wąwozy lessowe, z k tó rych starsze zarośnięte są bujną roślinnością krzewiastą z domieszką różnych drzew, tak że zbliżają się swym charakterem do środowiska leśnego i mogą być siedliskiem gatunków występujących głównie w lasach. Charakterysycznym gatunkiem dla wąwozów, tylko tam stwierdzonym, jest Oervaisia costata W a g a. Glomeris hexasticha B r a n d t, Heteroporatia vihorlaticum A t t., Strongylosoma pallipes (O l iy.), Leptoiulus proximus (N ź m e c ), Unciger foetidus (C. L. K o ch) i Polyzonium germanicum (B r a n d t ) również należy uważać za charakterystyczne dla wąwozów okolic Kazimierza. Jedynym w okolicy lasem jest niewielki, suchy - a więc ubogi w krocionogi - las sosnowy na Górze Wapiennej (Męćmierz), nieco w górę Wisły od Kazimierza. Drugim po wąwozach charakterystycznym siedliskiem jest rędzina wapienna. Największy tego ty p u obszar to taras nad kamieniołomem miejskim w K azimierzu. Jest to w zasadzie środowisko wybitnie kserotermiczne, ale w licznych, gęsto zarośniętych zagłębieniach utrzymuje się dość znaczna wilgotność, co obok dużej zawartości wapnia w podłożu stwarza nadzwyczaj dogodne warunki życiowe dla licznych gatunków krocionogów: Heteroporatia vihorlaticum A t t., Brachydesmus superus L a t z., Polydesmus complanatus (L.), P. coriaceus P o r a t, Braćhyiulus bagnalli B r o l., Chromatoiulus projectus hochi (Y e r h.), Gh. sjaelandicus (M e i n.), Schizophyllum sabulosum (L.), Nopoiulus venustus (Me i n.) i Boreoiulus tenuis (B ig l.). Dwa ostatnie gatunki zbierałem tylko na tarasie kamieniołomu. Środowisko zbliżone do synatropijnego to przede wszystkim zarośla między zabudowaniami na Górze Zamkowej w Kazimierzu. W ystępują tu : Heteroporatia vihorlaticum A t t., Brachydesmus superus L atz., Polydesmus complanatus (L.), P. coriaceus P o r a t, P. denticulatus C. L. K o ch, Strongylosoma pallipes (O l iv.), Leptoiulus proximus (N ś m e c ), Unciger foetidus (0. L. K o c h), Chromatoiulus projectus hochi (Y e r h.). Charakterystyczne dla tego środowiska są Cylindroiulus occultus (C. L. K o c h ) i Blaniulus guttulatus (Bose), których poza Górą Zamkową nigdzie nie znalazłem. Skłonność krocionogów do zamieszkiwania środowisk związanych silnie z gospodarką człowieka może powodować, przy słabym stopniu znajomości występowania danego gatunku, uznanie go na danym terenie za wyłącznie synantropijny, tym bardziej że stałe zwiększanie terenów zajętych pod uprawę t i dewastacja środowisk naturalnych pogarsza warunki potrzebne krocionogom. I

118 C. Dziadosz 4 Może to prowadzić do rozerwania pierwotnie zwartych zasięgów i tworzenia licznych stanowisk wyspowych, a nawet do synantropizmu. Niemniej uważam, że przy dokładnych badaniach faunistycznych można będzie stwierdzić występowanie w środowiskach naturalnych gatunków uznanych za występujące w Polsce tylko synantropijnie. Do takich należą właśnie: Brachydesmus superus L a t z., Polydesmus coriaceus P o r a t, Nopoiulus venustus (M e i n.) i Boreoiulus tenuis (B ig l.). P onadto Cylindroiulus parisiorum (B r ó l. et V e r h.), podawany dotychczas jedynie ze szklarni i inspektów, znaleziony został poza zabudowaniami, co może wskazywać na pewną zdolność tego krocionoga do aklimatyzacji. Spośród 26 gatunków krocionogów znanych z W yżyny Lubelskiej w okolicach Kazimierza występuje 18 gatunków. Gervaisia costata W a g a i Isobates varicornis ( 0. L. K o ch ) są nowe dla fauny W yżyny Lubelskiej. W m ateriałach z Józefowa nowy dla W yżyny Lubelskiej jest Iulus terrestris P o rat. Część systematyczna Glomeris (Eurypleuromeris) hexasticha B r a n d t W ystępuje nielicznie w dużych, wilgotnych wąwozach i w lesie sosnowym na Górze W apiennej. Zebrany został również w lesie mieszanym pod Puławami (1 ^, 1 $ 16 V 1949, leg. A. B i e d e l ). Ogółem zbadałem 37 okazów (17 ęjcj, 18 $ę, 2 juv.) z 6 stanowisk. Zbierany był w ściółce i próchniejących pieńkach oraz w czasie snu letniego w jam kach w lessowych ściankach wąwozów, pod warstwą ściółki i mchów. G atunek środkowoeuropejski, w ystępuje w całej Polsce z wyjątkiem obszarów północno-wschodnich, brak go np. w Puszczy Białowieskiej ( J aw ł o w s k i, 1949). Gervaisia costata W ag a Jest to gatunek karpacki, opisany pierwotnie z Ojcowa, pow. Olkusz (W a g a, 1857), wykazany również z Natolina pod Warszawą (J a w ł o w s k i, 1938) i okolic W ilna ( J a w ł o w sk i, 1927). Stanowisko w Natolinie miało powstać na skutek zawleczenia tam tego gatunku przez A. W a g ę (S t o ja ł o w s k a, 1961), a pod Wilnem - zawleczenia na kołach arm at w czasie wojny 1914 r. Według informacji Prof. D ra J. U r b a ń s k ie g o G. costata W a g a występuje również w Zwierzyńcu na Roztoczu (S t o ja ł o w s k a, 1961). Występowanie tego wyraźnie wapniolubnego gatunku w okolicach Kazimierza nasuwa wniosek, że może on posuwać się ku północy wzdłuż rzek, bądź poprzez tereny wyżyn. W okolicach Kazimierza występuje wyłącznie w wilgotnych wąwozach lessowych (Kazimierz, Parchatka, Bochotnica, Wierzchoniów), w ściółce i pod korą próchniejących pniaków. Ogółem zebrano 30 $$ w 13 próbkach. Brak samców wskazuje na rozmnażanie się partenogenetyczne, co może być związane z bliskością granicy zasięgu gatunku.

5 Krocionogi okolic Kazim ierza Dolnego 119 Heteroporatia vihorlaticum A ttem s Zebrano 103 okazy w wąwozach (Kazimierz, Parchatka), w zaroślach na Górze Zamkowej, na kamieniołomie i w lesie sosnowym na Górze Wapiennej, najczęściej w miejscach wilgotnych, w porośniętym roślinami gruzie wapiennym. Dojrzałe okazy zbierałem od sierpnia do października, a więc nieco wcześniej niż S t o ja ło w sk a (1950) w okolicach Lublina. Zarówno wyrostek płytki łącznej przednich gonopodów, jak i płat wewnętrzny tylnych gonopodów wykazują znaczną zmienność, tak że nie dają się tu wyróżnić ty p y : południowo-wschodni i południowo-zachodni wyróżnione przez J a w ł o w sk ie g o (1936). Gatunek środkowoeuropejski. W Polsce znany z K arpat, okolic Krakowa, W yżyny Śląskiej i Lubelskiej, Roztocza, Pojezierza Mazurskiego, okolic Gdańska i Sopotu (S t o ja ł o w s k a, 1961). Brachydesmus superus L atzel Zebrano tylko 4 okazy (2 <$$, 2 $$) w maju 1958 r. na Górze Zamkowej i nad kamieniołomem. Z Wyżyny Lubelskiej podany przez S t o ja ł o w s k ą (1950), jednak tylko ze stanowisk synantropijnych. Gatunek europejski, w zależności od warunków klimatycznych przechodzi do życia w środowiskach synantropijnych. W ystępuje w całej Polsce z wyjątkiem wyższych partii K arpat i Sudetów. Na północy Polski wykazuje znaczną skłonność do synantropizmu. Polydesmus complanatus (L in n a e u s ) Pospolity w różnych środowiskach: w ściółce, pod kamieniami, we mchu, pod korą próchniejących pieńków i wśród kawałków butwiejącego drewna. W czasie suszy w r. 1961 spotykałem osobniki ukryte w głębokich szczelinkach w lessowych ściankach wąwozów. Zbierałem go w okolicach Kazimierza nad kamieniołomem, na Górze Zamkowej, wśród zabudowań pod kamieniami, na cmentarzu, w lesie sosnowym na Górze Wapiennej i we wszystkich wąwozach w Kazimierzu, Parchatce i Bochotnicy. W zbiorach Instytutu Zoologicznego PAK znajdują się również okazy zebrane w lesie mieszanym i w parku w P u ławach. Ogółem zbadałem 383 okazy z 28 próbek, w ty m 182 osobniki dojrzałe (103 (J(J, 79?$) i 201 młodocianych we wszystkich siedmiu stadiach rozwojowych. Osobniki dorosłe P. complanatus (L.) zbierałem w maju i od lipca do października. W sierpniu i wrześniu obserwowałem pary kopulujące, w sierpniu samice na gniazdach z jajami. Najwięcej osobników młodych znaleziono w sierpniu. W większości próbek występują równolegle okazy w różnych sta-' diach, od III do VII. W jednej próbce z października znajdowały się obok dojrzałych młode okazy wyłącznie w I i I I stadium. W ydaje się, że P. complanatus (L.) rozmnaża się przez większą część roku. Przewaga samców nad

120 C. Dziadosz samicami, na którą zwróciła już uwagę S t o ja ł o w sk a (1950), występuje jedynie wśród okazów dorosłych. Młode w stadiach od IV do V II wykazują stosunek zbliżony do 1 : 1 (88 <$<$, 93 $$). Dane te wskazują, być może, na większą długowieczność samców. G atunek środkowoeuropejski, występuje w całej Polsce jako jeden z n ajpospolitszych krocionogów. Polydesmus coriaceus P o rat Z Polski podawany jako gatunek synantropijny z pewną skłonnością do aklimatyzacji. W okolicy Lublina znaleziono jeden okaz samca w środowisku naturalnym w Dębowce, w pobliżu dawnego parku (S t o ja ł o w s k a, 1950). W Kazimierzu znalazłem 4 okazy tego gatunku w lipcu 1959 r. : 1 $ na terenie zabudowań na Górze Zamkowej, 1 rf, 1 $ nad kamieniołomem i 1 $ w wąwozie, w znacznej odległości od zabudowań. Zwłaszcza stanowisko nad kam ieniołomem wydaje się naturalne, nie widzę bowiem możliwości przejścia tego gatunku na teren kamieniołomu' ze środowiska sztucznego. Gatunek zachodnioeuropejski, w zależności od warunków klimatycznych w ystępuje w środowiskach naturalnych lub sztucznych. Polydesmus denticulatus C. L. K och Znalazłem tylko 6 $$ na Górze Zamkowej i w wąwozie między Bochotnicą i Wierzclioniowem, 4 oc?, 6 $$ i 7 juv. zebrał w parku w Józefowie A. J a n k o w s k i. Z Wyżyny Lubelskiej znany był dotychczas 1 okaz z inspektów w Lublinie (S t o ja ł o w s k a, 1950). Gatunek europejski, w ystępujący według S t o ja ł o w s k ie j (1961) praw dopodobnie w całej Polsce poza K arpatam i i Sudetami. Najczęściej podawany ze stanowisk synantropijnych, można przypuścić jednak, że zamieszkuje równie często środowiska naturalne, jak np. wąwóz między Bochotnicą a Wierzchoniowem. Strongylosoma pallipes (Ol iv ie r ) Pospolity we wszystkich wąwozach (Kazimierz, Bochotnicą, Parchatka) i na Górze Zamkowej. Jest to gatunek wilgociolubny, dlatego, być może, brak go na kamieniołomie, a optym alne warunki znajduje w zarośniętych wąwozach i gęstych zaroślach na Górze Zamkowej. Zebrano 372 okazy (124 121 $$, 127 juv.) w 22 próbkach. Nie obserwowałem czerwcowego nasilenia pojawów, od maja do lipca zbierałem nieliczne okazy, w sierpniu rozpoczynało się jesienne nasilenie pojawów, które miało punkt kulminacyjny we wrześniu. W maju obserwowałem migracje związane prawdopodobnie z okresem kopulacji. Zbierałem w tedy okazy chodzące w pełnym świetle po ścianach wąwozów, kamieniach i ścieżkach.

7 Krocionogi okolic K azim ierza Dolnego 121 Gatunek południowo-wschodnio-europejski, występuje w całej W Tatrach dochodzi do wysokości 130 0 m ( J a w ł o w sk i, 19 3 8). Polsce. Isobates varicornis (C. L. K o ch) We wrześniu i październiku 1961 r. zebrałem w dużym, wilgotnym wąwozie w Kazimierzu (za magazynem zbożowym) łącznie 103 okazy, w tym 26 18$$ i 59 juv., pod korą ściętych pni Avierzby (Salix sp.) i sosny (Pinus silvestris L.). W kwietniu 1935 r. A. J a n k o w s k i zebrał 195 okazów (50 <$, 145 $$) w parku w Józefowie. G atunek europejski, występuje prawdopodobnie w całej Polsce. We wschodniej Fennoskandii i w Szwecji rozmnaża się partenogenetycznie (P a l m e n, 1949). Nopoiulus venustus (M b i n e k t ) Jedną samicę tego gatunku znalazłem nad kamieniołomem w maju 1958 r. A. J a n k o w s k i zebrał 1 g, 2 $$ w Józefowie. Gatunek zachodnioeuropejski, podawany z Polski jako synantropijny z pewną skłonnością do aklimatyzacji poza zabudowaniami. Wydaje się jednak, że pogląd ten wymaga rewizji w oparciu o dokładne badania faunistyczne i ekologiczne. Proteroiulus fuscus (A m S t e i n ) A. J a n k o w s k i ze b r a ł 1 <$ i 36 $ $ w J ó z e fo w ie. Gatunek europejski, o bardzo szerokim rozprzestrzenieniu. W ystępuje w całej Polsce poza Karpatam i, żyje pod korą drzew, w mchu, w gniazdach mrówek, ptaków, wiewiórek, kretów, w suchych lasach sosnowych i na torfowiskach wysokich. Boreoiulus tenuis (B ig l e r ) W 1958 r. zebrałem wraz z A. R ie d l e m 2 $$ dość głęboko (30-40 cm) w w rędzinie nad kamieniołomem, razem z licznymi okazami podziemnego ślimaka OxycMlus inopinatus (U l ić n y ) i na wpół podziemnego Vitrea contracta (W e s t.). Gatunek zachodnioeuropejski, z innych części Europy podawany jako synantropijny. Notowano wypadki znalezienia tego krocionoga poza zabudowaniami, m. in. S t o ja ł o w s k a (1950) znalazła 1 $ w glebie uprawnej w Opolu Lubelskim. Być może gatunek ten prowadzi podziemny try b życia, co tłu maczyłoby rzadkie znajdowanie go w środowiskach naturalnych. Blaniulus guttulatus (Bose) Sześć okazów tego gatunku zebrałem we wrześniu 1961 r. pod korą pieńka w zaroślach na Górze Zamkowej. 32 okazy (6 <$<$, 26 $$) zebrał w parku w Puławach A. J a n k o w s k i. Wiosną 1926 r. łowiono go w Puławach na uprawach za pomocą pułapek z ziemniaków (W o r o n ie c k a, 1928).

122 C. Dziadosz 8 Gatunek zachodnioeuropejski, ku wschodowi przechodzi do życia synantropijnego. Występuje synantropijnie w całej Polsce, znajdowany również w glebie uprawnej (S t o ja ł o w s k a, 1950). Cylindroiulus (Ypsiloniulus) occultus (C. L. K o ch) W ystępuje dość licznie w zaroślach na Górze Zamkowej, co odpowiada skłonności tego gatunku do życia w pobliżu zabudowań. Dorosłe okazy zbierałem wiosną (1 Y 1958). Ogółem zebrałem 43 okazy. 92 okazy zebrał w parku w Józefowie A. J a n k o w s k i. Gatunek środkowoeuropejski, w Polsce występuje w środowiskach związanych z gospodarką człowieka (szklarnie, ogrody, parki, cmentarze itp.). Cylindroiulus (Aneuloboiulus) parisiorum (B r o l e m a n n e t Y e r h o e f f ) A. J a n k o w s k i zebrał w parku w Józefowie 3 o o i 6 $$, co może wskazywać na zdolność tego gatunku do zimowania poza zabudowaniami, jednak w środowiskach ściśle związanych z gospodarką człowieka. Gatunek zachodnioeuropejski, w Polsce występuje jako gatunek synantropijny (podawany ze szklarni i okien inspektowych). Iulus terrestris P orat A. J a n k o w s k i zebrał w Józefowie 2 (JcJ i 1 $. Gatunek wschodnioeuropejski, występuje prawdopodobnie w całej Polsce z w yjątkiem K arp at i Sudetów. Leptoiulus (Lamelloiulus) proximus ( Y e m e c ) Częsty, choć występujący nielicznie w wąwozach (Kazimierz, Bochotnica, Parchatka) i na Górze Zamkowej. Zebrałem ogółem 63 osobniki. Dorosłe okazy zbierałem od m aja do października, co potwierdza brak letniej przerwy w występowaniu tego gatunku. 73 okazy zebrał w Józefowie w parku A. J a n k o w s k i. Gatunek środkowoeuropejski, występuje w całej Polsce poza K arpatam i. Brachyiulus bagnalli B r o l e m a n n Ten mało znany gatunek został redeskrybowany ( D z ia d o sz, 1964) na podstawie okazów zebranych w okolicach Kazimierza (1 Y 1958-1 $ - nad k a mieniołomem w Kazimierzu i 2 Y 1958-13 oc?, 25 $$, w tym jedna para kopulująca, w ściółce i mchu w wąwozie między Bochotnicą a Wierzchoniowem). L a t z el (1884) podaje go pod nazwą Iulus pusillus L e a c h z okolic Wiednia, Moraw, Dalmacji i Włoch, V e r h o e f f (1898) pod nazwą Brachyiulus (Microhrachyiulus) pusillus (L e a c h ) L a t z e l z Węgier i Kumunii. Z Polski znany dotąd jedynie z wymienionych wyżej znalezisk w okolicy Kazimierza. Prawdopodobnie jest to gatunek stepowy, południowo-wschodnio-europejski.

9 Krocionogi okolic K azim ierza Dolnego 123 Unciger foetidus (C. L. K o ch) W Kazimierzu występuje w małej liczbie okazów na licznych stanowiskach w wąwozach. Jeden okaz znalazłem wśród zabudowań na Górze Zamkowej. Ogółem zebrałem 36 okazów (17 <$<$ i 19 ę$). 16 okazów zebrał w parku w P u ławach A. J a n k o w s k i. G atunek środkowoeuropejski, występuje w całej Polsce. Je s t u nas jednym z pospolitszych krocionogów, zamieszkuje równie chętnie środowiska naturalne, jak i silnie związane z gospodarką człowieka. Chromatoiulus projectus Tcochi (V e b h o e f f ) Pospolity zarówno w wąwozach, w zaroślach na Górze Zamkowej, jak i nad kamieniołomem. Pojedyncze okazy zbierałem w lesie sosnowym na Górze W apiennej, na murze kościoła famego (pod nawisem roślin pnących) i na łące w Bochotnicy. Zarówno młode, jak i dorosłe okazy znajdowałem od maja do października. W sierpniu obserwowałem p ary kopulujące. Zebrałem łącznie 265 okazów (81 (J(J, 94 i 90 juv.), 8 okazów zebrał A. J a n k o w s k i w parku w P u ławach. G atunek środkowoeuropejski, występuje w całej Polsce. Jeden z najpospolitszych krocionogów na niżu. Chromatoiulus sjaelandicus (M e in e e t ) W maju 1958 r. znalazłem 1 $ juv. nad kamieniołomem, w sierpniu 1959 r. 3 cjęj juv., 9 $$ w wąwozie między Bochotnicą a Wierzchoniowem. Gatunek wschodnioeuropejski, charakterystyczny dla równin, występuje w całej Polsce poza górami. Uważany za wyraźnie hygrofilny, może jednak przebywać i na terenach mniej wilgotnych. Schizophyllum sabulosum (L in n a e u s ) W ystępuje nielicznie w wąwozach, nad kamieniołomem i w lesie sosnowym na Górze Wapiennej. 27 okazów zebrał w lesie sosnowo-dębowym w P u ławach, w czerwcu 1958 r., K. Z d z it o w ie c k i w budkach lęgowych dla p ta ków i na pniach drzew. Ogółem zbadałem 56 okazów (9 $<3, 43?? i 4 juv.). Występowanie w porośniętej roślinami rędzinie wapiennej nad kamieniołomem przeczy skłonności tego krocionoga do gleb o małej zawartości wapnia (S t o j a ł o w s k a, 1961). G atunek europejski, występuje w całej Polsce. Polyzonium germanicum (B e a n d t ) Bardzo pospolity w wąwozach, zbierany był w ściółce, na kawałkach butwiejącego drewna, w mchu i próchniejących pieńkach. Dorosłe okazy spoty

124 C. Dziadosz 10 kałem od kwietnia do grudnia. Ogółem zbadałem 355 okazów z 29 stanowisk. Gatunek środkowoeuropejski, pospolity w całej Polsce. PIŚMIENNICTWO B o j a k o w s k a M. 1928. Spis dwuparców (Diplopoda) znalezionych, w województwie Poznańskiem. Spraw. Kom. fizjogr., Kraków, 62: 219-223. B r o d n i e w i c z I. 1957a. Materiały do znajomości dwuparców (Diplopoda) województwa poznańskiego, ze szczególnym uwzględnieniem Wielkopolskiego Parku Narodowego. Spraw. Pozn. TPN, Poznań, 1955: 270-273. B r o d n i e w i c z I. 1957b. Detodesmus attemsi ( S c h u b a r t 1934) nowy dla Polski gatunek dwuparca (D iplopoda). Spraw. Pozn. TPN, Poznań, 1955: 273-274. D z i a d o s z C. 1964. Eine fiir Polen neue Tausendfussler-Art, Brachyiulus bagnalli B r o l e - m a n n, 1924 (Diplopoda, Iulidae). Bull. Acad. poi. Sci., Cl. II, Warszawa, 12, 5. J a w ł o w s k i H. 1927. Krocionogi (Dwuparce) Okolic Wilna. Spraw. Kom. fizjogr., Kraków, 61: 147-166, t. 8. J a w ło w sk i H. 1929. Krocionogi okolic Warszawy i niektóre gatunki z indych miejscowości Polski. Spraw. Kom. fizjogr., Kraków, 63: 2 8 3-3 1 4, t. 7, 1 mapa. J a w ł o w s k i H. 1936. Krocionogi południowo-wschodniej Polski. Fragm. faun. Mus. zool. poi., Warszawa, 2: 253-298, tt. 10-11. J a w ł o w s k i H. 1938a. Ceratosoma (Beskidia) jankowskii n. subg., n. sp., nebst Bemerkungen iiber einige interressanten Diplopoden-Arten aus Polen. Ann. Mus. zool. poi.. Warszawa, 13: 109-114, 8 ff. J a w ł o w s k i H. 1938b. Materiały do znajomości fauny krocionogów (Diplopoda) tatrzańskich. Fragm. faun. Mus. zool. poi., Warszawa, 3: 315-343, 2 ff., 1 t. J a w ł o w s k i H. 1939. Yerzeichnis der bisher bekannten Diplopoden-Arten Polens. Fragm. faun. Mus. zool. poi., Warszawa, 4: 211-219, 1 t. J a w ł o w s k i H. 1949. Wije (Myriapoda) Białowieskiego Parku Narodowego. Ann. UMCS, Sec. C., Lublin, 4: 309-323, 3 ff., 1 t., 1 mapa. Ł a t z e l R. 1884. Die Myriopoden der Osterreichisch-Ungarischen Monarchie. Zweite Halfte: D ie Symphylen, Pauropoden und Diplopoden, nebst Bemerkungen iiber exotische und fossile Myriopoden-Genera und einem Verzeichnis der gesammten Myriopoden- -Literatur. Wien, X II + 414 pp., 16 tt. P a l m ź n E. 1949. The Diplopoda of Eastern Fennoscandia. Ann. zool. Soc. zool.-bot. fenn. Vanamo, Helsinki, 13, 6, IV + 53 pp., 1 t. 17 map. S c h u b a r t O. 1931. Ein Beitrag zur Diplopodenfauna Ostpreussens. (tłber Diplopoden Nr. 13). Schr. phys.-ókon. Ges. Kónigsberg, 67, 2: 3-19. S c h u b a r t O. 1934. Tausendfussler oder M yriapoda I: Diplopoda. W: Die Tierwelt Deuschlands, 28. Jena, 318 pp., 480 ff. S t o j a ł o w s k a W. 1950. Krocionogi okolic Lublina na tle fauny krocionogów Polski. Ann. UMCS, Sec. C, Lublin, 5: 217-244, 3 ff. S t o j a ł o w s k a W. 1961. Krocionogi (D iplopoda) Polski. Warszawa, 216 pp., 274 ff., 7 tt. V e r h o e f f K. 1898. Uber Diplopoden aus Bosnien, Herzegowina und Dalmatien. IV. Theil: Julidae. Arch. f. Naturg., Leipzig, 1898, 1: 119-160, 34 ff. V e r h o e f f K. 1938. Diplopoda. W: Die Tierwelt Mitteleuropas, 2, 3. Leipzig, 120 pp., 140 ff. W aga jfc. 1857. Description d une nouvelle espece europóenne de Crustaces PMloscia notata et d un nouveau Myriapode Gervaisia costała. Ann. Soc. ent. France, Ser. 3, Paris, 5: 825-832, t. 14, IV, 4 ff.

11 Krocionogi okolic Kazim ierza Dolnego 125 W o k o n i e c k a I. 1928. Spostrzeżenia nad szkodnikami roślin uprawnych, występują c e m i w woj. Lubelskiem i części Kieleckiego w latach 1926 i 1927. Pam. PINGW, Puławy, 9: 216-246. PE3IOME A b t o p npiib O H H T ii3 K a3h M eżk a f l o ji b H o r o ( y e 3 n r iy jia B b i) ii K>3e( )OBa (ye3 H O n one JIioSenbCKoe) 2 3 B l i n a MHoroHomeK. O h p a c c M a T p n B a e T h x p a 3 - M e m e H i i e no O T jie jib H b im S n o T o n a M n n a e T o i i h t 3 0 o r e o r p a $ n q e c - K o i ł x a p a K T e - p n c T H K H < ) a y H b i M H o r o H O J K e n i m y H a e M o n T e p p n T o p u n. M e m n y H a iłu e H H H M H B H jia M H c a M b i j i n H H T e p e c H b im ii h b.tih i o t c h : o n e H b p e j i K i i i i H a H H 3 n n a x n a p - natckhft b h h Gervaisia costata W a g a, h o b h h h u h J I i o Ó j i h h c k o h B 0 3 B b im e H H 0 - c t h b o c t o i ii o - e b p o n c li c k ii i i b h h Iulus terrestris P o r a t ii Brachyiulus bagnalli B r o le m a n n ; 3 t o t n o c jie H H H ii 6 b u i p e n e c K p n G o B a H J3,3 h h o h io m (D z ia d o s z, 1964) H a o c H O B a n i i i i M a T e p n a n o B H a n n e H H b i x b O K p e c T H o c T H K a 3 H M e? K a. ZUSAMMENFASSUNG Der Yerfasser gibt aus Kazimierz Dolny (Kreis Puławy) und Józefów (Kreis Opole Lubelskie) 23 Arten der Tausendfiissler an. E r bespricht ihr Yorkommen in den einzelnen Biotopen und gibt einen Yersueh der zoogeographiscben Charakteristik der Diplopoden-Fauna des untersuchten Gebietes. Unter den in der Arbeit besprochenen Arten sind die folgenden besonders beachtenswert: eine im Tieflande sehr seltene, karpatiscbe A rt Gervaisia costata W a g a, eine osteuropaische, fiir die Lubliner Hochebene neue A rt Iulus terrestris P orat und Brachyiulus bagnalli B r o l e m a n n. Die letzte A rt wurde auf Grund der Exemplare aus der Umgebung von Kazimierz Dolny neubeschrieben (D z ia d o sz, 1964).

' 5 ; ' v; V I r r >, tu i ' Redaktor pracy dr M. Mroczkowski P a ń stw o w o W y d aw n ic tw o N aukow e W arszaw a 1961 N a k ład 1550+ 125 egz. A rk. w y d. 1,0, d ru k. 0,75. P a p ie r d ru k. s a t. k i. I I I, 80 g B 1. C ena zl 6. N r zam. 8/61 W ro cław sk a D ru k a rn ia N a u k o w a W -7