CBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-58 - 95, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl E-mail: sekretariat@cbos.pl BS/58/2001 ETYKA POLITYKÓW KOMUNIKAT Z BADAŃ WARSZAWA, MAJ 2001 PRZEDRUK MATERIAŁÓW CBOS W CAŁOŚCI LUB W CZĘŚCI ORAZ WYKORZYSTANIE DANYCH EMPIRYCZNYCH JEST DOZWOLONE WYŁĄCZNIE Z PODANIEM ŹRÓDŁA
CBOS ETYKA POLITYKÓW Ponad połowa badanych (51%) uważa, że immunitet poselski w ogóle nie powinien istnieć, wszyscy powinni tak samo odpowiadać za swoje czyny. Dwie piąte (41%) sądzi, że zasada immunitetu jest słuszna, ale nie powinna dotyczyć takich spraw, jak przestępstwa kryminalne, gospodarcze i wykroczenia drogowe. O tym, że zasada immunitetu jest całkowicie słuszna, przekonanych jest jedynie 3% badanych. Ponad połowa ankietowanych (51%) sądzi, że jeżeli przeciwko jakiemuś wysokiemu urzędnikowi państwowemu toczy się śledztwo, ale jeszcze nie udowodniono mu winy, to nie powinien on ustępować z zajmowanego stanowiska, dopóki nie skaże go sąd. Natomiast dwie piąte (40%) uważa, że taki polityk powinien ustąpić, ponieważ jest podejrzany o przestępstwo. W ubiegłym roku 51% badanych było zdania, że zasada domniemania niewinności nie powinna obowiązywać wysokich urzędników państwowych. Podobnie jak trzy lata temu, w społeczeństwie powszechne jest przekonanie, że polityk, który złożył fałszywe zeznania pod przysięgą lub przyjął łapówkę, powinien podać się do dymisji (97% i 96% wskazań). Tak samo powinien postąpić polityk, który dopuścił się oszustwa podatkowego lub publicznie powiedział nieprawdę (93% i 84%). W porównaniu z poprzednim sondażem odnotowujemy pewne złagodzenie opinii badanych (wzrost odsetka wskazań raczej tak, spadek - zdecydowanie tak ). Zdaniem 55% respondentów zdrada małżeńska nie jest powodem do ustąpienia z zajmowanego stanowiska. Dwie trzecie respondentów jest zdania, że polityk łamiący przepisy ruchu drogowego, biorący udział w nielegalnej demonstracji lub zakłócający spokój współmieszkańców powinien być traktowany przez policję tak samo jak osoba niepełniąca funkcji publicznych (od 64% do 68% wskazań). Jednak w opinii większości społeczeństwa praktyka wygląda inaczej polityk dopuszczający się takich wykroczeń jest przez policję traktowany łagodniej niż zwykły obywatel (od 73% do 85%). Badanie Aktualne problemy i wydarzenia (131), 6-9 kwietnia 2001 roku, reprezentatywna próba losowo- -adresowa dorosłych mieszkańców Polski (N=1036).
STOSUNEK DO ZASADY IMMUNITETU POSELSKIEGO W porównaniu z rokiem 1998 pewnej zmianie uległ stosunek respondentów do zasady immunitetu poselskiego 1. Zmniejszyła się liczba osób sądzących, że immunitet w ogóle nie powinien istnieć, wzrósł zaś odsetek uważających, że zasada immunitetu jest słuszna, ale nie powinna dotyczyć spraw kryminalnych, przestępstw gospodarczych lub wykroczeń drogowych. Nadal jednak ponad połowa badanych (51%) kwestionuje słuszność istnienia samej zasady immunitetu. Ponad dwie piąte (41%) sądzi, że jest ona słuszna, a nie powinna dotyczyć takich spraw, jak np. przestępstwa pospolite. Jedynie 3% ankietowanych uznaje tę zasadę za całkowicie słuszną, jako że chroni ona posłów i senatorów opozycyjnych przed szykanami ze strony rządzących. Tabela 1 Czy zasada immunitetu poselskiego, stanowiąca o tym, że poseł nie może odpowiadać przed sądem bez zgody Sejmu, jest słuszna czy nie? Całkowicie słuszna, bo chroni posłów opozycyjnych przed szykanami ze strony rządzących Słuszna, ale nie powinna dotyczyć takich spraw, jak np. przestępstwa kryminalne, gospodarcze, wykroczenia drogowe W ogóle nie powinno istnieć coś takiego jak immunitet poselski, wszyscy powinni tak samo odpowiadać za swoje czyny Wskazania respondentów według terminów badań 1998 2001 4 3 33 41 57 51 Trudno powiedzieć 6 5 1 Badanie Aktualne problemy i wydarzenia (131) przeprowadzono w dniach od 6 do 9 kwietnia 2001 roku na liczącej 1036 osób reprezentatywnej próbie losowo-adresowej dorosłej ludności Polski.
- 2 - Wśród elektoratów partyjnych zasadzie immunitetu poselskiego przeciwni są przede wszystkim zwolennicy PSL (62%), AWS (52%) oraz SLD i UP (49%). Potencjalni wyborcy PO i UW mają do niej odmienny stosunek. Za zlikwidowaniem immunitetu poselskiego opowiada się odpowiednio 35% i 28% zwolenników PO i UW, natomiast większość uznaje zasadę immunitetu za słuszną, ale pod warunkiem, że nie dotyczyłaby ona przestępstw kryminalnych, gospodarczych i wykroczeń drogowych. Tabela 2 Czy zasada immunitetu poselskiego, stanowiąca o tym, że poseł nie może odpowiadać przed sądem bez zgody Sejmu, jest słuszna czy nie? Elektoraty ugrupowań politycznych AWS PO PSL SLD+UP UW Całkowicie słuszna, bo chroni posłów opozycyjnych przed szykanami ze strony rządzących Słuszna, ale nie powinna dotyczyć takich spraw, jak np. przestępstwa kryminalne, gospodarcze, wykroczenia drogowe W ogóle nie powinno istnieć coś takiego jak immunitet poselski, wszyscy powinni tak samo odpowiadać za swoje czyny 0 6 2 4 2 42 59 35 45 71 52 35 62 49 28 Trudno powiedzieć 6 0 2 2 0 Ankietowani kwestionują zasadność istnienia nieograniczonego immunitetu dla posłów i senatorów, sądząc, że powinien on być zlikwidowany lub przynajmniej ograniczony. ZASADA DOMNIEMANIA NIEWINNOŚCI WOBEC WYSOKICH URZĘDNIKÓW PAŃSTWOWYCH Zasada domniemania niewinności oznacza, że aż do wydania przez sąd prawomocnego wyroku uważa się oskarżonego za niewinnego. Wobec osób darzonych zaufaniem społecznym wysuwany jest jednak czasem postulat odwrócenia tej zasady, tak aby pojawienie się uzasadnionego podejrzenia eliminowało potencjalnie nieuczciwego urzędnika. W lipcu ubiegłego roku 51% badanych opowiadało się za wykluczeniem z życia publicznego wysokiego urzędnika państwowego, jeśli jest on podejrzany o przestępstwo, a 41% wyrażało przeciwną opinię. Obecnie odnotowujemy odwrócenie proporcji - ponad połowa respondentów jest zdania, że również w stosunku do wysokich urzędników państwowych
- 3 - powinna być stosowana zasada domniemania niewinności. Ta zmiana może być spowodowana szeroko omawianymi w mediach przykładami odsunięcia od sprawowania funkcji publicznych osób, które następnie zostały przez sąd uznane za niewinne. Tabela 3 Jeżeli przeciwko jakiemuś wysokiemu urzędnikowi państwowemu toczy się śledztwo, ale nie udowodniono mu jeszcze winy, to czy, Pana(i) zdaniem: - powinien on ustąpić z zajmowanego stanowiska, ponieważ jest podejrzany o przestępstwo - nie powinien on ustępować z zajmowanego stanowiska, dopóki nie skaże go sąd Wskazania respondentów według terminów badań II 1995 VII 2000 IV 2001 51 51 40 40 41 51 Trudno powiedzieć 8 8 9 Za wstrzymaniem się od wyciągania konsekwencji do momentu ogłoszenia prawomocnego wyroku sądowego opowiadają się przede wszystkim młodsi respondenci (do 44 roku życia), osoby z wyższym wykształceniem, badani oceniający swoje warunki materialne jako dobre. W elektoratach wszystkich liczących się ugrupowań politycznych przeważa przekonanie, że jeśli przeciw urzędnikowi państwowemu toczy się śledztwo, nie powinien on ustępować z zajmowanego stanowiska, dopóki nie skaże go sąd. Najsilniej przeświadczeni są o tym sympatycy UW (niemal trzy czwarte osób z tej grupy), najsłabiej - wyborcy PSL. Trzeba zaznaczyć, że niemal jedna piąta zwolenników PSL nie ma wyrobionego zdania na ten temat. Tabela 4 Elektoraty ugrupowań politycznych Jeżeli przeciwko jakiemuś wysokiemu urzędnikowi państwowemu toczy się śledztwo, ale nie udowodniono mu jeszcze winy, to czy, Pana(i) zdaniem: powinien on ustąpić z zajmowanego stanowiska, ponieważ jest podejrzany o przestępstwo nie powinien on ustępować z zajmowanego stanowiska, dopóki nie skaże go sąd Trudno powiedzieć UW 23 74 3 SLD+UP 35 58 7 AWS 42 54 4 PO 42 50 8 PSL 38 45 17
- 4 - KIEDY POLITYK POWINIEN USTĄPIĆ Z ZAJMOWANEGO STANOWISKA? W ciągu ostatnich trzech lat nie uległa zmianie hierarchia czynów, które eliminowałyby polityka z życia publicznego, jednak wyraźnie widać, że nastąpiła pewna liberalizacja społecznych ocen. Suma wskazań zdecydowanie tak i raczej tak w zasadzie się nie zmieniła, z tym że odnotowujemy dość znaczący wzrost odsetka odpowiedzi twierdzących, ale mniej stanowczych. Tabela 5 W jakiej sytuacji polityk powinien Zdecydowanie Raczej tak Zdecydowanie Trudno ustąpić z zajmowanego stanowiska? tak nie i raczej nie powiedzieć Czy powinien złożyć dymisję, gdy: 1998 2001 1998 2001 1998 2001 1998 2001 - złożył fałszywe zeznania pod przysięgą 89 82 7 15 3 2 1 1 - przyjął łapówkę 86 78 9 18 4 3 1 1 - dopuścił się oszustwa podatkowego 81 66 14 27 4 5 1 2 - publicznie powiedział nieprawdę 56 51 24 33 14 12 5 5 - zdradzał męża/żonę 16 20 12 17 61 55 11 8 Niemal wszyscy Polacy uważają, że polityk powinien podać się do dymisji, jeżeli dopuścił się krzywoprzysięstwa (97%) lub przyjął łapówkę (96%). Według większości badanych polityk powinien złożyć dymisję również w sytuacji, gdy publicznie powiedział nieprawdę (84%). W stosunku do polityków, którzy dopuścili się oszustwa podatkowego, nastąpiła wyraźna liberalizacja ocen. W porównaniu z rokiem 1998 zmalała (z 81% do 66%) liczba badanych zdecydowanie twierdzących, że politycy ci powinni ustąpić z zajmowanych stanowisk. Tak jak trzy lata temu, zdrada współmałżonka jest najrzadziej wskazywana jako powód złożenia dymisji, jednak obecnie więcej badanych (wzrost z 28% do 37%) sądzi, że w takiej sytuacji polityk powinien ustąpić z zajmowanego stanowiska.
- 5 - Tabela 6 W jakiej sytuacji polityk powinien ustąpić Elektoraty ugrupowań politycznych z zajmowanego stanowiska? Czy powinien AWS PO PSL SLD+UP UW złożyć dymisję, gdy: - złożył fałszywe zeznania pod przysięgą Tak 100 95 100 98 100 Nie 0 4 0 2 0 - przyjął łapówkę Tak 99 95 99 96 98 Nie 1 3 0 3 2 - dopuścił się oszustwa podatkowego Tak 98 95 96 93 93 Nie 2 5 4 6 7 - publicznie powiedział nieprawdę Tak 91 84 90 81 71 Nie 9 14 7 14 26 - zdradzał męża/żonę Tak 62 28 39 24 35 Nie 34 70 57 68 57 W tabeli przedstawiono zagregowane odpowiedzi zdecydowanie tak i raczej tak oraz zdecydowanie nie i raczej nie ; pominięto trudno powiedzieć. Elektoraty poszczególnych partii w zasadzie nie różnią się między sobą w ocenie postaw moralnych polityków w odniesieniu do życia publicznego. Wyjątek stanowi publiczne mówienie nieprawdy. Takie postępowanie potępia większość zwolenników poszczególnych ugrupowań partyjnych, z tym że najczęściej sympatycy AWS, a najrzadziej - UW. Znaczące różnice zachodzą natomiast w ocenie życia prywatnego polityka. Zdrada współmałżonka nie dyskwalifikuje polityka w opinii większości potencjalnych wyborców PO (70%), SLD i UP (68%), UW oraz PSL (po 57%). Pogląd ten podziela jedynie 34% sympatyków AWS 2, większość jest przeciwnego zdania. 2 Por. komunikat CBOS Ocena polskiej klasy politycznej, kwiecień 2001.
- 6 - POLITYCY - RÓWNI CZY RÓWNIEJSI W opinii większości badanych (od 64% do 68% wskazań) policja powinna traktować polityków tak samo jak osoby niepełniące funkcji publicznych. Niemal jedna trzecia respondentów uważa, że policja powinna być bardziej surowa wobec polityka, jeżeli narusza on przepisy ruchu drogowego (32%) czy też zakłóca spokój współmieszkańców (30%). Jedynie nieliczni badani opowiadają się za stosowaniem taryfy ulgowej wobec polityków. Od lipca ubiegłego roku w odpowiedziach na to pytanie nie zaszły istotne zmiany. Tabela 7 Czy, Pana(i) zdaniem, policja powinna traktować polityka: - łamiącego przepisy ruchu drogowego - biorącego udział w nielegalnej manifestacji - zakłócającego spokój współmieszkańców, awanturującego się Łagodniej niż osobę niepełniącą funkcji publicznych Tak samo jak osobę niepełniącą funkcji publicznych Bardziej surowo niż osobę niepełniącą funkcji publicznych Trudno powiedzieć 2000 2001 2000 2001 2000 2001 2000 2001 4 2 64 64 30 32 2 2 5 5 66 68 24 22 5 5 4 2 64 66 31 30 1 2 Zdecydowana większość ankietowanych sądzi, że postulowana przez nich równość w traktowaniu polityków i osób niepełniących funkcji publicznych pozostaje w sferze teorii. Zdaniem większości badanych politykowi wolno więcej - policja potraktuje go łagodniej, jeżeli złamie przepisy ruchu drogowego, weźmie udział w nielegalnej demonstracji czy będzie się awanturował. O tym, że w przypadku każdego z wymienionych przewinień policja nie zwraca uwagi na to, czy porządek zakłóca osoba publiczna czy też nie, przekonanych jest tylko od 6% do 11% badanych.
- 7 - Tabela 8 Łagodniej niż osoba niepełniąca Tak samo jak osoba niepełniąca funkcji Bardziej surowo niż osoba niepełniąca Trudno powiedzieć funkcji Jak, Pana(i) zdaniem, policja funkcji publicznych publicznych postępuje w rzeczywistości? publicznych Jak traktowany jest polityk: 2000 2001 2000 2001 2000 2001 2000 2001 - łamiący przepisy ruchu drogowego 83 85 10 6 3 2 4 7 - biorący udział w nielegalnej manifestacji 71 73 13 11 4 3 12 13 - zakłócający spokój współmieszkańców, awanturujący się 74 78 12 10 4 2 10 10 Większość badanych przeciwna jest specjalnemu traktowaniu przez policję osób pełniących funkcje publiczne. Jednocześnie jednak zdecydowana większość sądzi, że tego rodzaju zjawisko ma miejsce. Zapewne ta sprzeczność pomiędzy oczekiwaniami a postrzeganą rzeczywistością przyczynia się do nie najlepszego społecznego wizerunku polskich elit władzy. Badani stawiają politykom wysokie wymagania etyczne w sferze życia publicznego, jednak w ciągu ostatnich trzech lat nastąpiła pewna liberalizacja ocen. Od ubiegłego roku zwiększył się również odsetek ankietowanych, którzy sądzą, że jeśli przeciw jakiemuś urzędnikowi państwowemu toczy się śledztwo, ale jeszcze nie udowodniono mu winy, to nie powinien on ustępować z zajmowanego stanowiska, dopóki nie skaże go sąd. Respondenci są zdania, że parlamentarzysta jest takim samym obywatelem jak osoby niepełniące funkcji publicznych, a w sytuacji gdy wejdzie on w kolizję z prawem, powinien być traktowany przez policję tak samo jak reszta społeczeństwa. Połowa badanych opowiada się za całkowitym zniesieniem immunitetu poselskiego i senatorskiego, a dwie piąte za jego ograniczeniem. Opracowała Anna GRUDNIEWICZ