Preparaty barierowe jako środki ochrony skóry rąk mgr inż. Joanna Kurpiewska dr Jolanta Liwkowicz
SKÓRA Skóra jest organem, który chroni organizm: stanowi barierę miedzy organizmem a środowiskiem zewnętrznym. U dorosłego człowieka zajmuje powierzchnię około 1,5 2 m², a jej przeciętna masa wynosi razem z tkanką podskórną 18-20 kg. Grubość skóry nie jest jednakowa, waha się od 0,5 do 4mm, przy czym najbardziej zmienia się grubość naskórka, który jest najgrubszy na stopach i dłoniach (do 80µm), a najcieńszy na brzuchu ( 6-36µm). Skóra stanowi pierwszą warstwę ochronną przeciwko szkodliwym czynnikom zewnętrznym, jest powłoką wodoodporną, zmywalną i elastyczną a w dodatku samo naprawialną i odnawialną. Ochrona jest ważna w przypadku skóry dłoni, które podczas pracy stykają się z różnymi czynnikami szkodliwymi i drażniącymi.
SKÓRA Budowa skóry Skóra składa się z trzech warstw: zewnętrznej naskórka (epidermis) środkowej - skóry właściwej (dermis) wewnętrznej - tkanki podskórnej (hypodermis). Budowa naskórka
Naskórek (epidermis) Jest najbardziej zewnętrzną warstwą skóry. Składa się z ściśle przylegających do siebie komórek nabłonkowych (keranocytów), ułożonych w zachodzące na siebie warstwy, co daje skórze elastyczność. Jest najbardziej aktywną biologicznie warstwą. Spełnia wiele funkcji, m.in. ochronną dzięki obecności keratyny i zabezpieczającą przed promieniowaniem ultrafioletowym dzięki melaninie. Stanowi zewnętrzną powłokę, chroni także organizm przed wnikaniem drobnoustrojów.
Naskórek (epidermis) 1). Warstwa rogowa = stratum corneum pełni funkcję ochronną. Chroni ona wewnętrzne tkanki i tym samym organizm przed promieniami poza UV, wnikaniem wody i in. Ulega ciągłemu obumieraniu, gdyż jej komórki nie są zaopatrywane w substancje odżywcze. Na powierzchni tej warstwy znajduje się płaszcz tłuszczowy, który pełni także rolę ochronną i regulacyjną. 2). Warstwa ziarnista = stratum granulosum, warstwa ta nie przepuszcza promieni UV. 3).Warstwa kolczysta = stratum spinosum płyn znajdujący się przestrzenie międzykomórkowej (substancja mukopolisacharydowobiałkowa) odżywia komórki, do których nie dociera krew. 4).Warstwa podstawna = stratum basale, czyli rozrodcza, w tej właśnie warstwie rozmnażają się komórki, tworzące nowe warstwy, które z kolei rogowacieją na powierzchni i ulegają złuszczeniu. Komórki połączone są ze sobą za pomocą desmosomów.
Skóra właściwa Zbudowana jest z mocnej tkanki łącznej poprzetykanej naczyniami włosowatymi. W graniczącej z naskórkiem warstwie brodawkowatej występują fibrocyty wytwarzające włókna oraz komórki układu odpornościowego: histiocyty, komórki tuczne, limfocyty. W sieci elastycznych włókien kolagenowych znajdują się sploty naczyń krwionośnych i chłonnych oraz liczne zakończenia nerwowe. W obrębie tej struktury znajdują się również gruczoły potowe i łojowe. Wszystkie te elementy są luźno ułożone w międzykomórkowej substancji podstawnej, której zrąb strukturalny tworzą liczne włókna kolagenowe, retikulinowe i sprężyste.
Funkcje skóry Skóra spełnia wiele funkcji. Jest narządem biorącym udział w: odbieraniu wrażeń dotykowych (narząd czucia), regulowaniu ciepłoty ciała - termoregulacja (w sposób bierny - wypromieniowywanie, i w sposób czynny - wydalanie potu), resorpcji, wymianie gazowej, ochronie tkanek i organów wewnętrznych przed czynnikami mechanicznymi, fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi (bakteryjnymi, grzybiczymi, wirusowymi itd.), wydzielanie różnych substancji, regulowaniu gospodarki wodno-elektrolitowej, przetwarzaniu (metabolizowanie) cukrów, białek, tłuszczy i witamin, uczestnictwo w immunostymulacji i w melanogenezie (czynność barwnikotwórcza). W skórze pod wpływem promieniowania ultrafioletowego (o długości fali 230-313 nm) z ergosterolu tworzy się witamina D2 (ergokalcyferol), a z 7-dehydrocholesterolu powstaje witamina D3 (cholekalcyferol).
Przez skórę ludzką łatwo wchłaniają się substancje zarówno organiczne jak i nieorganiczne, rozpuszczone w wodzie. Szczególnie łatwo przenikają przez skórę węglowodory alifatyczne i aromatyczne, aminy, związki nitrowe, fenole, insektycydy fosforoorganiczne, disiarczek węgla, tetraetylek ołowiu i inne. Woda i rozcieńczone roztwory wodne pozornie mało szkodliwych substancji, takich jak mydło, chlorek sodowy, detergenty, środki myjące po długotrwałym działaniu na skórę powodują jej macerację, odtłuszczenie, podrażnienia a w następstwie mikrourazy prowadzące do powstawania wyprysków i owrzodzeń.
Przez skórę wchłaniają się również pary związków organicznych Związek chemiczny Szybkość wchłaniania przez skórę (mg/cm 2 h) NDS (mg/m 3 ) Ilość wchłaniania dziennie (mg) Płuca Skóra *) Anilina 0,64 5 36 1152 Benzen 0,70 10 48 1264 Disiarczek węgla Alkohol metylowy 0,89 18 72 1600 2,02 100 480 3632 Toluen 0,69 100 480 1248 *) kontakt dwóch dłoni w czasie dwóch godzin dziennie Szybkość wchłaniania przez skórę i płuca par rozpuszczalników
Choroby skóry Różne substancje lub preparaty chemiczne mogą powodować powstawanie na skórze zmian chorobowych dwojakiego rodzaju: z podrażnienia i alergiczne. Kontaktowe zapalenie skóry (ang. contact dermatitis CD, egzema) jest podstawową zapalną reakcją skóry, która może być rezultatem kontaktu z chemicznym lub fizycznym drażniącym czynnikiem zewnętrznym. Często spowodowane jest ze zniszczeniem naturalnej bariery ochronnej naskórka Stan zapalny skóry charakteryzuje szeroki zakres cech klinicznych jak swędzenie, pieczenie, zaczerwienienie, łuszczenie się naskórka, wysypka, pęcherzyki i skupiska grudek. W chronicznych przypadkach następują: spękanie, nadmierne rogowacenie i zliszajowacenie. Rozmaitość cech morfologicznych i historii indywidualnych przypadków sprawia, że trudno jest sformułować szeroko przyjętą, standaryzowaną definicję choroby, która jest potrzebna, by porównywać poszczególne wyniki badań lub opracowań.
CHOROBY SKÓRY Zmiany skórne w są nie przekraczają miejsca kontaktu z czynnikiem wywołującym, nie nasilają się po usunięciu danej substancji. Czynnikami drażniącymi mogą być: woda; mydła, środki piorące, detergenty; roztwory zasad i kwasów; oleje i smary; rozpuszczalniki i inne związki organiczne; cement, wapno, smoły, niektóre rośliny. Przy długotrwałym kontakcie skóra staje się szorstka, łatwo pęka, grubieje i złuszcza się. Taki stan nazywa się dermatozą z zużycia. Stan skóry ułatwia przenikanie substancji drażniących i po pewnym czasie może wystąpić alergiczny wyprysk kontaktowy.
Zmiany na skórze rąk spowodowane kontaktowym zapaleniem skóry
CHOROBY SKÓRY Alergicznym wypryskiem kontaktowym (alergic contact dermatitis - ACD) nazywane są powierzchowne zmiany zapalne gdy poszczególne grudki i pęcherzyki zlewają się w większe ogniska rumieniowowysiękowe w skórze. Powstają w wyniku kontaktu z alergenem, z którym pacjent uprzednio się zetknął. Proces ma charakter immunologiczny. Lokalizacja zależy od miejsca wniknięcia alergenu. Zmiany rozprzestrzeniają się często poza miejsce kontaktu. Są nieostro odgraniczone od otaczającej skóry. Najczęściej występują na grzbietowych częściach rąk, wokół paznokci i na opuszkach palców, a przypadku uczulenia na substancje lotne także na twarzy i innych odsłoniętych częściach ciała. Alergiczne kontaktowe zapalenie skóry jest chorobą przewlekłą i nawrotową.
CHOROBY SKÓRY Częstość alergii kontaktowej w populacji generalnej poszczególnych państw zależy od wielu czynników np.: predyspozycji osobniczych, struktury społecznej, rozpowszechnienia alergenu w środowisku miejskim i zawodowym, przestrzegania zasad higieny i bezpieczeństwa w pracy ogólnych nawyków higienicznych. Szacuje się, że problem alergii kontaktowej dotyczy od 15 do 20 populacji generalnej. Większość substancji, które mogą wywołać nadwrażliwość kontaktową to drobnocząsteczkowe związki chemiczne. Opisano już ponad 3500 takich substancji. Praktycznie jednak przeważająca ilość przypadków alergicznego kontaktowego zapalenia skóry wywoływana jest przez ok. 400 związków, co wynika zarówno ze znacznego potencjału alergizującego tych substancji, jak i z rozpowszechnienia w środowisku.
16 PRODUKCJA ŚRODKÓW CHEMICZNYCH Rok 1930 Obecnie 1 milion ton 400 milionów ton
PRODUKCJA ŚRODKÓW CHEMICZNYCH Na całym świecie zostało zarejestrowanych 16 milionów środków chemicznych W UE jest powszechnie dostępnych na rynku 30 000 substancji chemicznych 10 000 substancji chemicznych jest produkowanych w ilościach przekraczających 10 ton Wzrasta również zastosowanie takich środków biologicznych, jak enzymy 17
SKUTKI ZDROWOTNE 18 Do chorób wywoływanych m. in. substancjami niebezpiecznymi zalicza się: niewydolność układu oddechowego, stany zapalne skóry zaburzenia psychoneurologiczne, nowotwory 10 wszystkich przypadków astmy jest związanych z wykonywaną pracą 4 wszystkich nowotworów powodują substancje niebezpieczne występujące w miejscu pracy
Narażenie pracowników na kontakt z substancjami chemicznymi w czasie pracy (przynajmniej przez 25 czasu pracy) wg raportu European Agency for Safety and Health at Work z 2008 r.
Najczęściej spotykane choroby skóry: wyprysk alergiczny i z podrażnienia, a także wpływ tzw. atopowe zapalenie skóry (dość często występujące schorzenie dermatologiczne będące genetycznie uwarunkowaną skłonnością organizmu do nadmiernego reagowania na czynniki zewnętrzne), są często trudne do zróżnicowania. Na przykładzie badań epidemiologicznych dotyczących występowania zawodowych chorób skóry wśród pracowników służby zdrowia można zilustrować jak niejednoznaczne mogą być przyczyny obserwowanych zmian chorobowych skóry. Kontaktowe choroby skóry alergiczne n=230 51 ACD+s.atopowa n=112 23 ICD+s.atopowa n=143 29,7 z podrażnienia n=260 54 skóra atopowa n=230 47,6
W patogenezie kontaktowych chorób skóry, czynniki drażniące i alergeny, czynniki wewnętrzne i środowiskowe przeplatają się równocześnie i często dodatkowo oddziaływają. W wielu przypadkach równoczesna ekspozycja na różne drażniące czynniki odgrywa podstawową rolę w rozwoju choroby. Ponad 90 zdiagnozowanych dolegliwości skórnych stanowią kontaktowe choroby skóry (podrażnienia lub alergiczne) a także atopowe zapalenie skóry Ok.80 przypadków zgłaszanych dolegliwości skórnych, podrażnień i stanów zapalnych, dotyczy skóry rąk i przedramion. Według statystyki ponad 10 ogólnej liczby zatrudnionych styka się w czasie pracy ze szkodliwymi substancjami chemicznymi, które w 80-90 są przyczyną zawodowych chorób skóry. Wgraportu European Agency for Safety and Health at Work z 2008 r.
Choroby, których związek przyczynowy z warunkami pracy został potwierdzony epidemiologicznie lub wykazuje wysokie prawdopodobieństwo, są w ustawodawstwie wielu państw określone w specjalnych wykazach, dających podstawę formalną do uznania ich za choroby zawodowe. Według Zaleceń Komisji 90/326/WE z dnia 22 maja 1990 r. dla państw członkowskich, dotyczących przyjęcia Europejskiego Wykazu Chorób Zawodowych, państwa te same ustalą zasady rozpoznawania każdej choroby zawodowej, zgodnie z ich aktualnymi przepisami prawnymi i praktyką. Za choroby zawodowe uważa się w Polsce te choroby, które zostały spowodowane działalnością czynników szkodliwych dla zdrowia, które występują w środowisku pracy i zostały określone w Wykazie chorób zawodowych, który stanowi załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30.06.2009 r.
Zgodnie Ustawą z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst ujednolicony), Dz. U. 2002, nr 132, poz.1121 ze zm., Rada Ministrów określa w drodze rozporządzenia szczegółowe zasady dotyczące dokumentowania chorób zawodowych i skutków tych chorób, a także prowadzenia rejestrów chorób zawodowych. Według danych Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z 2008 r choroby zawodowe skóry w Polsce znajdują się na 6 miejscu pod względem ilości zachorowań wśród ogólnej liczby chorób zawodowych. Według Centralnego Rejestru Chorób Zawodowych, prowadzonego w Instytucie Medycyny Pracy w Łodzi, kontaktowe zapalenie skóry stanowiło 87,7 wszystkich zawodowych dermatoz (dermatozy zawodowe to medyczne określenie na choroby skóry powodowane przez pracę)
Choroby skóry w krajach UE znajdują się na drugim miejscu na liście chorób zawodowych i powodują roczne straty: 3 mln dni roboczych; 600 mln EUR Wg raportu European Overview EU 15 Występowanie chorób zawodowych w Europie [] źródło: EODS Eurostat, 2004 NOWOTWORY 5 CHOROBY NEUROLOGICZ NE - 8 INNE CHOROBY 10 INFEKCJE 1 CHOROBY UKŁADU MIĘŚNIOWO- SZKIELETOWE GO - 35 CHOROBY UKŁADU SŁUCHOWEGO 13 CHOROBY UKŁADU ODDECHOWE GO - 14 CHOROBY SKÓRY - 14
Wg danych Instytutu Medycyny Pracy w Polsce w 2007 roku stwierdzono 147 przypadków zawodowych chorób skóry co stanowiło 4,5 ogólnej liczby chorób zawodowych; współczynnik na 100 tys. zatrudnionych wynosił 1,5. Struktura chorób zawodowych w 2007 roku. Ogółem: 3285 przypadków : Choroby skóry 4,5 Przewlekłe choroby obwodowego układu nerwowego 4,8 Pylice płuc 21,3 Pozostałe 16,9 Choroby zakaźne lub pasożytnicze 20,4 Choroby narządu głosu 24,4 Ubytek słuchu 7,7 Absencja chorobowa z tytułu chorób skóry i tkanki podskórnej wynosiła 1865,7 tys. dni; Liczba wydanych zwolnień wynosiła 198,0 tysięcy, co stanowi ok. 1,4 ogólnej liczby zwolnień (ZUS).
Występowanie problemów ze skórą skin problems u pracujących w stosunku do wszystkich zgłaszanych chorób wg European Working Condition Survey (EWCS) 2008. Odnotowywana w EU skala występowania kontaktowych chorób skóry (contact dermatitis - CD) spowodowała zainteresowanie tym zagadnieniem, zwłaszcza w zakresie profilaktyki.
Według danych EUROSTAT-u opublikowanych w 2004 r. w raporcie Population & social condition opracowanych metodą self-reported work-related skin diseases ok.6 pracowników uważa, że praca wpływa na ich zdrowie powodując dolegliwości skórne; Q.35c. - Does your work affect your health or not? Skin proble ms COUNTRIES B DK D GR I ES F IRL L NL P UK FIN S A EU- 15 No 96.5 94.5 95.5 86.6 93.3 92.5 93.2 96.9 94.4 95.6 94.6 95.6 86.5 89.0 95.6 94.1 Yes 3.5 5.5 4.5 13.4 6.7 7.5 6.8 3.1 5.6 4.4 5.4 4.4 13.5 11.0 4.4 5.9 Z dalszych pytań wynika, że 0,1 ankietowanych uważa, że środowisko pracy nasila tzw. skin problem.
Czynniki wywołujące kontaktowe choroby skóry z podrażnienia irritant contact dermatitis (wg The Danish National Board of Industrial Injuries) Czynnik wywołujący podrażnienie Występowanie ICD [] Mokre środowisko * 43.0 Produkty spożywcze 11,9 Rękawice ochronne 10,6 Oleje 10,3 Czynniki mechaniczne 6,2 Środki dezynfekujące 0,7 Czynniki fizyczne 0,1 Inne 4,0 * Definicję mokrego zawodu przyjęto wg przepisów niemieckich TRGS 531 dotyczących wpływu mokrego środowiska na skórę, określa sytuację gdy pracownik spędza dużą część czasu pracy (więcej niż jedną czwartą zmiany - 2 godziny) trzymając ręce w wodzie lub środowisku wilgotnym lub przez podobną ilość czasu nosząc szczelne rękawice ochronne lub w sytuacji gdy musi często myć ręce.
Do substancji szczególnie szkodliwie działających na skórę występujących na stanowiskach pracy zalicza się: związki rozpuszczające tłuszcze i wnikające przez skórę do organizmu, np. rozpuszczalniki organiczne: benzyna, nafta, oleje mineralne, alkohole, estry, ketony, rozpuszczalnik nitro,, benzen i jego pochodne, chlorowcopochodne, nitrozwiazki, itp. związki chemiczne rozpuszczające naskórek, np. zasady: sodową, potasową, wapniową; związki działające dehydratyzująco, np. kwas siarkowy; substancje keratynizujące, np. ropa naftowa, produkty destylacji węgla, anilina; substancje uczulające na światło słoneczne i wywołujące dermatozy smoła; substancje bitumiczne, żywica, farby, lakiery i wiele innych; substancje w stanie suchym mało szkodliwe dla skóry, ale w zetknięciu ze skórą spoconą rozpuszczające się i działające drażniąco: popiół, wapno, cement, węglan sodu, nawozy sztuczne, pyły roślinne itp.
Występowanie chorób skóry u pracowników różnych grup zawodowych: Służba zdrowia Pracownicy służby zdrowia należą do grupy ryzyka wystąpienia zawodowej choroby skóry. Personel narażony jest na kilka szkodliwych czynników jednocześnie: -o działaniu drażniącym, -o działaniu alergizującym, -biologicznych (mikroorganizmy z otoczenia). Obserwowany od kilku lat w Polsce, podobnie jak w innych krajach UE, duży wzrost zachorowań na choroby skóry wśród pracowników służby zdrowia, wywoływany jest m.in.: częstym myciem rąk, powszechnym stosowaniem rękawic z gumy naturalnej, stosowaniem środków odkażających, leków miejscowo znieczulających, metale nikiel, chrom, kobalt, amalgamat, tworzywa sztuczne.
Służba zdrowia Wg danych literaturowych alergia zawodowa wśród pracowników służby zdrowia występuje u: 10-20 personelu stomatologicznego, 5-25 pielęgniarek, 10 lekarzy. Pojawia się ona zwykle po kilku latach pracy i tolerancji czynników zawodowych. Występowanie dolegliwości skórnych u pracowników 4. placówek medycznych Zakład pracy Ilość osób ankietowanych Ilość osób z CD Ilość osób z CD [] Ilość osób ze zmianami spowodowanymi rękawicami ochronnymi Szpital 1 107 54 50,5 36 Szpital 2 105 65 62,5 41 Szpital 3 144 51 35,4 16 WOMP 96 9 9.4 - Razem 452 179 39 26
liczba osób ankietowanych z zawód ankietowanych CD lekarze 113 41 pielęgniarki 118 51 położne 30 67 technicy: analityki medycznej, rentgenodiagnostyki 50 36 stomatolodzy, asystenci dent. 14 86 salowe 10 40 inni: farmaceuci, rehabilitanci 22 45 Występowanie dolegliwości skórnych u pracowników 3. szpitali 100 80 60 40 41 51 67 36 86 40 45 lekarze pielęgniarki położne technicy: analityki medycznej, rentgenodiagnostyki stomatolodzy, asystenci dent. 20 salowe 0 inni: farmaceuci, rehabilitanci
Zakłady mechaniczne zawód liczba osób ankietowanych ankietowanych z CD ślusarze 72 32 spawacze 27 41 tokarze 18 17 malarze 17 18 mechanicy 6 67 wiertacze 5 20 inni: frezerzy, piecowi, sprzątaczki, operator suwnicy 20 35
Problemy ze skórą rąk u osób pracujących w małych zakładach gastronomicznych zawód liczba osób ankietowanych ankietowanych z CD kucharze 35 40 pomocnik kucharza 20 35 kelner/barman 29 18 inni (zmywająca, pracownik zaplecza) 7 57 Problemy ze skórą zgłosiło 31 osób 34 pracowników
Występowanie zmian skórnych u pracowników zakładów tekstylno odzieżowych. Na ankietę odpowiedziało 59 osób zatrudnionych przy produkcji tkanin, dywanów, odzieży. Na pytanie czy mają problemy ze skórą rąk 14 osób zgłosiło TAK, 41 NIE, 4 NIE WIEM. 7 24 CD Brak objawów Nie wiem 69 Problemy ze skórą rąk zgłosiło 24 badanych.
Kosmetyczki i fryzjerzy Badania objęły 149 studentek wydziału kosmetologii oraz 61 kosmetyczek i fryzjerów z małych salonów. 21 CD Brak objawów 79 Problemy ze skórą zgłosiły 44 osoby - 21 badanych.
Czynnikami drażniącymi są: FIRMY SPRZĄTAJĄCE woda, substancje czyszczące, mydła i detergenty. W celu zmniejszenia ilości zachorowań na podrażnienia skóry w tym sektorze zalecane przeprowadzenie szkoleń i przygotowanie procedur postępowania podczas pracy, ponieważ stwierdzono w pracowników niski poziom wiedzy w tym zakresie. Wg danych Finnish Institute of Occupational Health w Finlandii u 23 zatrudnionych w sektorze usług hotelowych odnotowuje się choroby skóry. 36 CD brak objawów Problemy ze skórą zgłosiło 64 badanych. 64
Podsumowanie. w małych i średnich przedsiębiorstwach gastronomicznych i tekstylno-odzieżowych występowanie kontaktowych chorób skóry zgłosiło 34 i 24 badanych; w grupie kosmetyczek i fryzjerów 21 badanych zgłosiło problemy ze skórą rąk; w zakładach mechanicznych występowanie kontaktowych chorób zgłosiło 30 badanych; jedną z najczęstszych przyczyn występowania zmian skórnych w służbie zdrowia jest używanie rękawic z gumy naturalnej - ok 30 ankietowanych; w niektórych sektorach i zawodach (np. kanalarze) pracownicy nie zdają sobie sprawy z chorobowego stanu skóry, zaczerwienienie czy łuszczenie naskórka oceniają jako normę; brak leczenia lub profilaktyki może doprowadzić do poważnych zmian chorobowych;
W celu zabezpieczenia skóry rąk przed kontaktem z substancjami szkodliwymi najczęściej stosuje się rękawice ochronne wykonane z kauczuku naturalnego, kauczuków syntetycznych czy tworzyw. Długotrwałe noszenie gumowych rękawic ochronnych może być przyczyną podrażnienia, maceracji i innych zmian skórnych. Podczas wykonywania prac przy których stosowanie rękawic ochronnych jest uciążliwe i w praktyce często się ich nie używa np. naprawa samochodów i maszyn, prace konserwatorskie, modelarstwo należy zabezpieczyć skórę kremem lub żelem barierowym.
Rękawic używać nie można: przy obrabiarkach, czy innych maszynach z elementami wirującymi, które mogły by pochwycić rękawicę i zmiażdżyć wciąganą dłoń; wykonując prace przy których stosowanie rękawic ochronnych jest uciążliwe, np. naprawa samochodów i maszyn, prace konserwacyjne; przy pobieraniu próbek w przemyśle chemicznym, służba zdrowia, fryzjerzy i wiele innych. u ok.6,4 populacji występuje alergia na gumę naturalną.
Profilaktyka dermatoz Program ochrony skóry ochrona skóry - stosowanie środków ochronnych przed pracą i po przerwie śniadaniowej, mając na celu ochronę skóry przed substancjami szkodliwymi, kremy, żele i maści stosowane są zarówno w warunkach przemysłowych, jak i w gospodarstwie domowym; oczyszczanie skóry - zmywanie zanieczyszczeń po zakończeniu pracy, mydła lub żele pozwalają usunąć z powierzchni skóry zanieczyszczenia, np. olejów, klejów, farb, smarów, sadzy i innych oraz pozostałości wcześniej nałożonych środków osłaniających; (nie należy stosować rozpuszczalników ani środków ścierających zanieczyszczenia, twarde cząstki niszczą naskórek!!!!) pielęgnacja skóry - pokrycie oczyszczonej po zakończeniu pracy skóry rąk kremem pielęgnacyjnym.
Środki ochrony skóry dzielą się na: chroniące przed działaniem wody, roztworów wodnych detergentów, mydeł, soli, kwasów i zasad (do 5 stężenia) hydrofobowe; chroniące przed działaniem olejów, smarów, rozpuszczalników organicznych i innych bezwodnych substancji organicznych - hydrofilowe; chroniące przed promieniowaniem UV. Należy pamiętać, że nie opracowano dotychczas preparatów uniwersalnych zabezpieczających przed wszystkimi substancjami szkodliwymi.
Fot. Elastyczna błona uzyskana z żelu ochronnego Kremy i żele ochronne są grupą środków stosowanych przed przystąpieniem do pracy. Tworząc na skórze barierę ochronną mają za zadanie niedopuszczenie do wnikania szkodliwych substancji w głąb skóry i ochronę przed podrażnieniami pochodzenia kontaktowego.
Fot.1a Stan skóry przed rozpoczęciem stosowania preparatu ochronnego próbka zerowa Fot. 1b Stan skóry po 6 tygodniach aplikacji preparatu ochronnego. Badania z wykorzystaniem mikrofotografii wykonano aparatem Visioscan VC/SELS software Courage & Khazaka.
Wymagania stawiane preparatom ochronnym są następujące: muszą zabezpieczać przed substancjami szkodliwymi, nie mogą być toksyczne dla człowieka i nie mogą mieć właściwości uczulających - przed wprowadzeniem do stosowania powinny być przebadane pod kątem działania drażniącego i uczulającego skórę, nie powinny zakłócać prawidłowych fizjologicznych funkcji skóry i stwarzać sprzyjającego środowiska dla rozwoju bakterii i grzybów chorobotwórczych, powinny się łatwo nanosić na skórę, dobrze do niej przylegać i nie utrudniać czynności roboczych.
Preparaty hydrofobowe wytwarzane są z substancji silnie wodoodpornych jak woski, stearyniany itp. zabezpieczają skórę rąk przed działaniem wody i wodnych roztworów soli, mydeł, detergentów oraz 5 roztworów zasad i kwasów; nie powinny być one stosowane jako ochrona rąk przed działaniem olejów, smarów czy rozpuszczalników - rozpuszczalniki łatwo zmywają warstwę ochronną, oleje i smary rozpuszczając się w kremach, łatwiej przenikają przez skórę ludzką; po naniesieniu na skórę wytwarzają na jej powierzchni cienką błonkę utrudniającą penetrację wody i roztworów wodnych.
Preparaty hydrofilowe sporządzane na podłożu rozpuszczalnym w wodzie, są to wielkocząsteczkowe polimery pochodzenia naturalnego, jak: polisacharydy, żelatyna, dekstryna, kazeina, galaktany (agar-agar) lub syntetycznego, jak etylo-, hydroksyalkilo- oraz karboksymetyloceluloza, polialkohol winylowy, winylopirolidon, produkty polimeryzacji kwasu akrylowego i inne; chronią przed substancjami nierozpuszczalnymi w wodzie, takimi jak oleje, smary, rozpuszczalniki, paliwa płynne, farby, substancje smoliste itp. spośród żeli hydrofilowych najbardziej interesujące są tzw. rękawice biologiczne, które po naniesieniu na skórę rąk wysychają i tworzą elastyczny film, po pracy łatwo zmywają się wodą powodując równocześnie łatwe usunięcie zanieczyszczenia jak np. żywica, smar czy farba. Ochrona przed promieniowaniem UV ma za zadanie zatrzymywanie promieniowania i niedopuszczanie go do struktur skóry (absorpcja, rozpraszanie, odbicie)
Nie wolno mylić środków ochronnych i pielęgnacyjnych. Środki ochronne tworzą na skórze błonkę lub warstewkę zabezpieczającą przed przenikaniem substancji szkodliwych kremy pielęgnacyjne wnikają w skórę, natłuszczają ją lub nawilżają. Użycie przed pracą, np. przez mechanika, kremu pielęgnacyjnego zawierającego tłuszcz, spowoduje, że oleje czy smary, z którymi zetknie się w czasie pracy, rozpuszczą się w tym kremie i szybko przenikną w głąb skóry. Podobny niekorzystny efekt daje zastosowanie kremów nawilżających, rozmiękczających naskórek, przez osoby pracujące w środowiskach mokrych gdyż rozpulchniona skóra szybciej wchłania szkodliwe substancje, rozpuszczone w wodzie.
BADANIE i OCENA ŚRODKÓW OCHRONY SKÓRY W CIOP - PIB opracowano techniczne metody pozwalające na badanie odporności środków ochrony skóry w laboratorium: hydrofilowych na działanie: rozpuszczalników organicznych, farb i lakierów, olejów i smarów, hydrofobowych na działanie: wody i detergentów, słabych roztworów kwasów i zasad, promieniochronnych na działanie: promieniowania UVA i UVB. Metody te pozwalają na obiektywne określenie ich właściwości ochronnych i na prawidłowy dobór przez użytkownika.
Aby umożliwić porównywanie właściwości ochronnych różnych preparatów opracowano w CIOP-PIB kryteria oceny tych preparatów oparte na wynikach badań laboratoryjnych. KRYTERIA OCENY ZGODNOŚCI POD WZGLĘDEM BEZPIECZEŃSTWA I OCHRONY ZDROWIA Badanie odporności hydrofilowych środków ochrony skóry na działanie substancji organicznych. Obejmuje badanie odporności tych preparatów na działanie: bezwodnych rozpuszczalników organicznych; olejów/smarów; farb/lakierów.
Odporność preparatu na działanie bezwodnych rozpuszczalników organicznych wyznacza czas przenikania tych związków przez cienką warstwę preparatu ochronnego naniesionego na nośnik z gumy naturalnej (zastosowano metodę detekcji płomieniowo jonizacyjnej, oznaczanie wg PN - EN 420:2003 Rękawice ochronne. Wymagania ogólne i metody badań) Odporność na działanie olejów/smarów wyznacza szybkość przesiąkania oleju/smaru przez warstwę preparatu ochronnego naniesionego na celulozowy nośnik. Za miarę szybkości przesiąkania przyjęto zmniejszenie wielkości pola powierzchni nasyconej olejem/smarem, który przesiąknął przez próbkę na drugą stronę nośnika po określonym czasie (metoda planimetryczna).
Odporność preparatu na działanie bezwodnej farby/lakieru (z uwagi na zawartość w mieszaninie składników ciekłych i stałych) określa: czas przenikania oznaczany dla rozpuszczalników organicznych w nich zawartych; właściwości antyadhezyjne kremu/żelu określa łatwość usuwania zaschniętej warstwy farby/lakieru z powierzchni pokrytej badanym preparatem (metoda siatki wg PN-EN ISO 2409 Farby i lakiery. Metoda siatki nacięć).
KRYTERIA OCENY ZGODNOŚCI POD WZGLĘDEM BEZPIECZEŃSTWA I OCHRONY ZDROWIA Badanie odporności hydrofobowych środków ochrony skóry na działanie wody, wodnych roztworów detergentów oraz wodnych 5- owych roztworów kwasów i zasad. Odporność preparatu na działanie wody, wodnego roztworu detergentu określa nasiąkliwość celulozowego nośnika pokrytego warstwą preparatu ochronnego (metoda grawimetryczna). Odporność preparatu na przenikanie wodnych 5- owych roztworów kwasów i zasad określa czas przenikania tych związków przez cienką warstwę kremu naniesioną na celulozowy nośnik (metoda zmiany barwy wskaźnika).
KRYTERIA OCENY ZGODNOŚCI POD WZGLĘDEM BEZPIECZEŃSTWA I OCHRONY ZDROWIA Ocena skuteczności środków ochrony skóry chroniących przed promieniowaniem z zakresu UVA i UVB. Promieniochronność preparatu wyznacza wielkość transmisji promieniowania UVA i UVB przez warstwę badanego kremu po upływie 15 minut od momentu naniesienia kremu na nośnik. Fotostabilność preparatu wyznacza wielkość zmian transmisji promieniowania UVA i UVB przez warstwę badanego kremu po 120 minutach od momentu naniesienia kremu na nośnik i naświetlaniu przez ten czas promieniowaniem z symulatora promieniowania słonecznego.
Preparaty ochronne, które po wykonaniu badań labortoryjnych ocenione zostały wg kryteriów jako najbardziej skuteczne zostały zastosowane w kontrolowanej aplikacji: w Wojewódzkim Ośrodku Medycyny Pracy Poradni Dermatologicznej - 35 osób, chorych na różne formy zawodowych dermatoz; w 2. szpitalach 33 pracowników służby zdrowia. Wyniki badań potwierdziły wysoką skuteczność preparatów, u poddanych aplikacji stwierdzono po 30 dniach stosowania wyraźną poprawę stanu skóry. Zmniejszenie się zmian chorobowych wynika z ograniczenia, po zastosowaniu kremu barierowego, kontaktu skóry z substancjami drażniącymi.
W CIOP-PIB opracowano wytyczne pt: Środki ochrony skóry (kremy/żele barierowe) Wymagania, dobór, stosowanie. Przeprowadzono analizę dostępnych materiałów i dokumentów dotyczących statusu prawnego i praktycznego stosowania środków ochrony skóry w USA, Kanadzie i krajach UE w celu przygotowania i udostępnienia możliwie najpełniejszej informacji o tych preparatach na wzór niemieckego opracowania: Allgemeine Präventionsleitlinie Hautschutz Auswahl, Bereitstellung und Benutzung (2008) http://www.dguv.de/psa/de/regelwerk/leitlinien/praevleit_haut.pdf lub brytyjskich poradników z zakresu ochrony skóry dostępnych na stronie Health and Safety Executive: http://www.hse.gov.uk/skin/index.htm np. Managing risks from skin exposure at work (2009), Preventing contact dermatitis at work (2007) i in. Ochrona skóry ujęta jest we wszystkich dokumentach, których zadeklarowanym, głównym celem jest zapewnienie ochrony pracy i zdrowia
http://osha.europa.eu/en/publications/reports/te7007049enc_skin_diseases
Z przeanalizowanych dokumentów wynika, że w krajach UE środki ochrony skóry traktowane są jako środki ochrony indywidualnej, muszą zatem być testowane i odpowiednio oznakowane. W Polsce brak jest jakichkolwiek uregulowań w tym zakresie. Opracowany projekt Wytycznych stosowania środków ochrony skóry jest pierwszym dokumentem (w języku polskim) porządkującym zasady doboru, stosowania, znakowania itp. tych produktów. Stanowi kompendium wiedzy nt środków ochrony skóry i źródło informacji dla producentów, pracodawców i użytkowników w zakresie wymagań jakie te produkty powinny spełniać, kryteriów wyboru z uwzględnieniem substancji szkodliwych występujących na stanowisku pracy oraz praktycznego stosowania w warunkach pracy.
Projekt wytycznych zawiera: Wstęp Cel i zakres stosowania wytycznych Definicje i charakterystyka środków ochrony skóry Definicje Charakterystyka środków ochrony skóry Identyfikacja zagrożeń, ocena ryzyka, środki zapobiegawcze Identyfikacja zagrożeń Ocena ryzyka Środki zapobiegawcze Dobór i zakup środków ochrony skóry Wymagania Wybór Oznakowanie Zakup Korzystanie ze środków ochrony skóry Program ochrony skóry Aplikacja środków ochrony skóry Instrukcja stanowiskowa Sposób postępowania w przypadku wystąpienia zmian skórnych. Rozpoznawanie choroby skóry Rozpoznawanie choroby zawodowej Uwagi końcowe Regulacje prawne
Metoda aplikacji środka ochrony skóry oraz właściwego oczyszczania powierzchni skóry rąk *). *) Wg zaleceń Health and Safety Executive;
Załącznik 2 Informacje szczegółowe dotyczące środka ochrony skóry (dostępne na życzenie użytkownika i/lub w Internecie na stronie producenta) Nr Pytanie/Rodzaj informacji 1 Rodzaj preparatu i zasada działania Odpowiedź/Informacja szczegółowa 2 Ochrona przed 3 Metoda badania skuteczności działania/odporność na działanie 4 Okres ważności 5 Możliwość stosowania pod rękawice ochronne 6 ph (o ile dotyczy) 7 Możliwość stosowania na twarz 8 Wykaz składników, w tym zawartość tłuszczu 9 Środki zapachowe rodzaj/ilość 10 Konserwanty rodzaj/ilość 11 Czystość mikrobiologiczna 12 Dane kontaktowe: adres firmy, telefon, konsultant (kwalifikacje)
Regulacje prawne 1. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650 z późn. zm.) 2. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst ujednolicony), (Dz. U. 1998, nr 21, poz.94 z późn. zm.) 3. Polska Norma PN-N-18002:2000. Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego zawiera ogólne wytyczne postępowania przy przeprowadzaniu oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy oraz ogólne zasady przygotowania oceny ryzyka 4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych (Dz. U. nr 11, poz. 86) 5. Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 sierpnia 2009 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o substancjach i preparatach chemicznych. (Dz. U. 2009 nr 152 poz. 1222) 6. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. nr 180, poz. 1860 z późn. zm.) 7. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzenia badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz. U. z 1996 r. nr 69, poz. 332) 8. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 grudnia 2002 w sprawie określenia procedur pobierania próbek kosmetyków oraz procedur przeprowadzania badań laboratoryjnych (Dz. U. nr 9 poz.107) 9. Ustawa o ogólnym bezpieczeństwie produktów z 12 grudnia 2003 roku (Dz. U. Nr 229 poz. 2275). 10. Ustawa o kosmetykach z dnia 30 marca 2001 roku (Dz. U. z 2001 r. Nr 42, poz. 473 z późn. zm.) 11. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych. (Dz. U. 2009 nr 105 poz. 869) 12. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 sierpnia 2002 r. w sprawie sposobu dokumentowania chorób zawodowych i skutków tych chorób (Dz. U. nr 132 poz. 1121)
PODSUMOWANIE W krajach EU ochrona skóry jest objęta wieloma regulacjami prawnymi w Polsce brak jest ogólnych wytycznych lub przepisów, które mogą mieć zastosowanie przy wyborze i korzystaniu ze środków ochrony skóry oraz przy określaniu ich przydatności. Opracowany projekt wytycznych jest podstawowym źródłem informacji i wskazówek dla użytkowników i producentów preparatów barierowych. Środki ochrony skóry muszą spełniać zarówno szereg wymagań ogólnych jak i dotyczących ich właściwości ochronnych. Środki ochrony skóry muszą być wyraźnie oznakowane. Środki ochrony skóry powinny być poddawane dobrowolnej certyfikacji.
Środki ochrony skóry mało kosztowne, wydajne, łatwe w zastosowaniu powinny być szeroko stosowane w zakładach pracy jak również przy pracach domowych. Ich rozpowszechnienie wpłynie na: poprawę komfortu życia osób podatnych na podrażnienia i choroby skóry; na zmniejszenie ilości zachorowań na dermatozy; na zmniejszenie obciążeń finansowych pracodawców i państwa.
Dziękuję za uwagę