ZARYS POWSZECHNEJ HISTORII PIENIĄDZA I BANKOWOŚCI
Mojej żonie Annie
moi Wojciech Morawski HORIZON Na miejscu ZARYS POWSZECHNEJ HISTORII PIENIĄDZA I BANKOWOŚCI W ydaw nictw o TRIO W arszawa 2002
Bibl. U AM EG j Opracowanie graficzne Zenon Porada Redakq'a Barbara Dmowska Książka została opublikowana dzięki pomocy finansowej Ministerstwa Edukacji Narodowej Copyright by Wojciech Morawski and Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2002 Wydawca wyraża serdeczne podziękowania Panu Profesorowi Stanisławowi Ryszardowi Domańskiemu, Rektorowi Wyższej Szkoły Handlu i Finansów Międzynarodowych w Warszawie, za udzieloną pomoc finansową przy publikacji książki ISBN 83-88542-22-2
Spis treści Wstęp 9 Część I Rozdział 1. Doświadczenia starożytne 15 Egipt 16 Mezopotamia 16 Grecja 18 Rzym 24 Tradycja żydowska 31 Tradycja wczesnochrześcijańska 33 Rozdział 2. Średniowiecze 35 Bizancjum 35 Świat islamu 37 Zachód - ewoluqa pieniądza 41 Zachód - ewolucja doktryny 46 Zachód - odbudowa kredytu 49 Doświadczenia chińskie 55 Rozdział 3. Hiszpańskie srebro 57 Pieniądz 57 Kredyt - epoka Fuggerów 64 Kredyt - epoka Genueńczyków 66 Kredyt - epoka Amsterdamu 69 Kredyt - rozwój bankowości w pozostałych krajach 73 Ewolucja doktryny 74 Rozdział 4. Pierwsze stulecie pieniądza papierowego 78 Pierwsze emisje pieniądza papierowego. Powstanie Banku Anglii System Johna Lawa 80 Późniejsze kryzysy finansowe XVIII w. 82 Dalsze doświadczenia monetarne 84 Ewolucja doktryny 91 Ewolucja bankowości komercyjnej 94 Rozdział 5. Era Gold Standard 99 Doświadczenia monetarne 99 Przebieg cyklu koniunkturalnego 104
6 Spis treści Poglądy ekonomistów na tematy monetarne 107 Ewolucja bankowości 110 Kształtowanie się narodowych systemów finansowych 113 Rozwój bankowości ponadnarodowej. Eksport kapitałów 128 Rozdział 6. 1 wojna światowa i próba powrotu do Gold Standard 130 Finansowe aspekty I wojny światowej 131 Finansowe skutki wojny. Problem zobowiązań i reparacji 132 Inflaq'e i stabilizacje powojenne 135 Finanse drugiej połowy lat dwudziestych. Problemy bankowości komercyjnej 144 Poglądy ekonomistów na problemy monetarne 146 Doświadczenia radzieckie 148 Rozdział 7. Wielki kryzys i zwrot w sprawach monetarnych 152 Wielki kryzys i początki interwenqonizmu - ujęcie problemowe 152 Wielki kryzys i początki interwencjonizmu - przebieg wydarzeń 155 Finansowe aspekty II wojny światowej 165 Rozdział 8. Bretton Woods 173 Powstanie systemu z Bretton Woods 173 Powojenne stabilizacje walutowe 176 Działanie systemu z Bretton Woods 179 Rozpad systemu z Bretton Woods 190 Działalność bloków walutowych 191 Problemy bankowości 193 Rozdział 9. Monetaryzm i globalizacja 196 Kryzysy naftowe lat siedemdziesiątych 196 Zmiany doktryny ekonomicznej 198 Zwrot monetarystyczny w polityce gospodarczej 200 Kryzys zadłużeniowy lat osiemdziesiątych 202 Na drodze do euro 207 Problemy bankowości. Liberalizacja rynków finansowych 212 Problemy lat dziewięćdziesiątych 216 Część II Rozdział 1. Wielka Brytania, imperium brytyjskie i państwa sukcesyjne 223 Anglia 223 Wyspa Man 228 Wyspy Normandzkie 228 Szkocja 229 Irlandia 229 Kanada 230 Nowa Fundlandia 232 Australia 232 Nowa Zelandia 233 Afryka Południowa 234 Suazi 234 Lesotho 234 Botswana 234 Namibia 235 Dawna Brytyjska Afryka Wschodnia 235 Kenia 235 Uganda 235 Tanganika 235 Somali 236 Dawna Brytyjska Afryka Centralna 236 Zambia 237 Malawi 237 Rodezja/Zimbabwe 237 Dawna Brytyjska Afryka Zachodnia 237 Nigeria 238 Ghana 238 Gambia 238 Sierra Leone 238 Egipt i Sudan 238 Dawne brytyjskie posiadłości śródziemnomorskie 240 Cypr 240 Malta 240 Gibraltar 240 Dawne Indie brytyjskie i strefa rupii 240 Indie 241 Pakistan 242 Cejlon/Sri Lanka 242 Birm a/ Myanmar 242 Nepal 243 Bhutan 243 Seszele 243 Malediwy 243 Mauritius 243 Afganistan
Spis treści 7 243 Kuwejt 244 Bahrajn 244 Katar 244 Zjednoczone Emiraty Arabskie 244 Oman 244 Aden 245 Jemen 245 Dawne posiadłości brytyjskie na Dalekim Wschodzie 245 Straits Settlements 245 Borneo 245 Sarawak 245 Malezja 245 Singapur 245 Brunei 245 Hongkong 246 Dawne posiadłości brytyjskie w Ameryce 246 Brytyjskie Indie Zachodnie 246 Jamajka 247 Saint Christopher i Nevis, Saint Lucia, Saint Vincent i Grenadyny,, Antigua i Barbuda, Dominika, Grenada, Anquilla i Montserrat 247 Trynidad i Tobago 247 Gujana 247 Barbados 247 Belize 247 Bahamy 247 Kajmany 247 Bermudy 248 Brytyjskie Wyspy Dziewicze 248 Turks i Caicos 248 Falklandy 248 Wyspa Świętej Heleny 248 Dawne posiadłości brytyjskie na Pacyfiku 248 Papua-Nowa Gwinea 248 Fidżi 248 Nowe Hebrydy/ Vanuatu 248 Nauru 248 Kiribati i Tuvalu 248 Wyspy Gilberta i Ellice 248 Tokelau, Niue, Wyspy Cooka 248 Pitcairn 248 Samoa Zachodnie 248 Tonga 249 Wyspy Salomona 249 Rozdział 2. Stany Zjednoczone 250 Teksas 257 Hawaje 257 Filipiny 257 Liberia 258 Puerto Rico 259 Guam, Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych, Samoa Amerykańskie, Mariany Północne, Palau, Mikronezja, Wyspy Marshalla 259 Rozdział 3. Francja, imperium francuskie i państwa sukcesyjne 260 Kolonie afrykańskie 268 Benin, Burkina Faso, Niger, Senegal, Togo, Wybrzeże Kości Słoniowej 269 Czad, Gabon, Kamerun, Kongo, Republika Środkowoafrykańska 269 Gwinea 269 Mali 270 Mauretania 270 Madagaskar 270 Komory 270 Majotte 270 Reunion 270 Somali Francuskie/Dżibuti 270 Algieria 271 Tunezja 271 Maroko 271 Indie Francuskie 272 Indochiny 272 Wietnam 272 Laos 273 Kambodża 273 Polinezja Francuska, Nowa Kaledonia, Wallis i Futuna, Nowe Hebrydy 273 Saint-Pierre i Miquelon, Martynika, Gwadelupa, Gujana Francuska 274 Haiti 274 Rozdział 4. Hiszpania, imperium hiszpańskie i państwa sukcesyjne 275 Maroko Hiszpańskie 277 Ceuta i Melilla 277 Tanger 277 Sahara Hiszpańska 277 Ifni 277 Gwinea Równikowa 277 Rozdział 5. Portugalia, imperium portugalskie i państwa sukcesyjne 278 Macao 280 Timor Portugalski 280 Indie Portugalskie 280 Angola 280 Mozambik 281 Gwinea Bissau 281 Wyspy Zielonego Przylądka 281 Wyspy Świętego Tomasza i Książęca 281 Rozdział 6. Ameryka Łacińska 282 Argentyna 282 Chile 285 Urugwaj 286 Paragwaj 288 Boliwia 288 Peru 290 Wielka Kolumbia 291 Kolumbia 291 Wenezuela 292 Ekwador 294 Panama 294 Zjednoczone Prowincje Ameryki Środkowej 295 Kostaryka 295 Nikaragua 296 Salwador 297 Honduras 297 Gwatemala 297 Meksyk 298 Dominikana 300 Kuba 300 Brazylia 302 Rozdział 7. Holandia, imperium holenderskie i państwa sukcesyjne 304 Holenderskie Indie W schodnie/indonezja 306 Holenderska Nowa Gwinea/Irian Zachodni 307 Holenderskie Indie Zachodnie 307 Antyle Holenderskie 307 Aruba 308 Surinam 308 Rozdział 8. Belgia, imperium belgijskie, państwa sukcesyjne i Luksemburg 309 Belgia 309 Kongo Belgijskie 310 Katanga 311 Ruanda i Burundi 311 Luksemburg 312
8 Spis treści Rozdział 9. Kraje skandynawskie 313 Szwecja 313 Dania 315 Duńskie Indie Zachodnie 317 Duńskie Indie Wschodnie 317 Grenlandia 317 Wyspy Owcze 317 Norwegia 317 Spitsbergen 319 Islandia 319 Finlandia 320 Rozdział 10. Szwajcaria i Liechtenstein 321 Rozdział 11. Włochy, imperium włoskie i państwa sukcesyjne 324 Państwa włoskie przed zjednoczeniem 324 Państwo Watykańskie 327 Libia 327 Etiopia 328 Erytrea 328 Dodekanez 328 Fiume 328 Rozdział 12. Niemcy 329 Kolonie niemieckie 331 Niemiecka Afryka Wschodnia 331 Ciaoczou 331 Republika Federalna Niemiec 333 Niemiecka Republika Demokratyczna 333 Rozdział 13. Monarchia habsburska i państwa sukcesyjne 335 Austria 335 Czechosłowacja 338 Czechy 340 Słowacja 340 Węgry 340 Rozdział 14. Polska 343 Wolne Miasto Gdańsk 348 Rozdział 15. Rosja, ZSRR i państwa sukcesyjne 353 Rosja 353 Tatarstan 358 Litwa 358 Łotwa 359 Estonia 359 Ukraina 360 Białoruś 361 Mołdowa 361 Republika Naddniestrzańska 361 Gruzja 361 Abchazja 362 Armenia 362 Azerbejdżan 362 Kazachstan 362 Uzbekistan 363 Turkmenistan 363 Kirgistan 363 Tadżykistan 363 Rozdział 16. Bałkany 364 Rumunia 364 Bułgaria 365 Dawna Jugosławia 368 Niezależne Państwo Chorwackie 369 Wolne Miasto Triest 370 Nowa Jugosławia 370 Słowenia 370 Chorwacja 371 Macedonia 371 Bośnia i Hercegowina 371 Albania 371 Grecja 372 Wyspy Jońskie 373 Kreta 373 Epir i Tesalia 373 Rozdział 17. Turcja i Bliski Wschód 375 Turcja 375 Syria 376 Liban 377 Palestyna 377 Izrael 377 Autonomia Palestyńska 378 Jordania 378 Irak 378 Arabia Saudyjska 379 Królestwo Hidżasu 379 Iran 379 Rozdział 18. Daleki Wschód 381 Japonia 381 Chiny 387 Mandżukuo 388 Chińska Republika Ludowa 389 Tybet 389 Tajwan 389 Syjam/Tajlandia 389 Korea 390 Korea Północna 390 Korea Południowa 391 Mongolia 391 Bibliografia 393 Indeks jednostek monetarnych 413 Indeks osób i instytucji finansowych 423 Spis tabel 456
Wstęp J o h n Kenneth Galbraith w przedmowie do swej książki poświęconej dziejom pieniądza napisał: Książka ta to historia pieniądza. Ale nie jest to historia wszelkich rodzajów pieniądza we wszystkich czasach, gdyż takim tematem nieprędko zajmie się którykolwiek z historyków"1. Zdanie to zawsze brzmiało jak wyzwanie. Było ono podejmowane już wcześniej. Powstało kilka syntez dziejów pieniądza2. Jednak pisane przez autorów anglosaskich, z reguły pozostawiały na uboczu dzieje monetarne krajów, które nie były historycznie związane z krajami anglojęzycznymi. Celem niniejszej pracy jest zatem możliwie pełna prezentacja dziejów pieniądza i bankowości. Składa się ona z dwóch części. Część pierwsza zawiera, w dziewięciu rozdziałach, chronologiczny zarys dziejów pieniądza i kredytu od czasów najdawniejszych do dziś. Dylemat autora polegał na tym, że cezury z dziejów pieniądza nie zawsze pokrywają się z cezurami z dziejów bankowości. W dziejach bankowości przełomovvym okresem była np. połowa XIX w., kiedy powstawały komercyjne banki akcyjne, a banki centralne wypracowywały koncepcję dwustopniowej struktury bankowości, wycofując się na pozycję banku banków". Z punktu widzenia dziejów pieniądza nie była to jednak ważna cezura. Podobnym przykładem mogą być lata sześćdziesiąte XX w., kiedy to powstał rynek eurodolarowy. W takich przypadkach dzieje pieniądza uzyskiwały pierwszeństwo. Uwzględniono również poglądy na temat pieniądza i kredytu w kolejnych epokach. Innym dylematem przy takim układzie pracy były powtórzenia. Autor starał się ograniczyć rozmiary tego zjawiska, niekiedy jednak ze względów merytorycznych należało się z nim pogodzić. Dotyczyło to szczególnie tych krajów (np. Wielkiej Brytanii), których narodowe dzieje monetarne wyznaczały zarazem cezury dziejów powszechnych. Pierwsze dwa rozdziały obejmują starożytność i średniowiecze. Pieniądz jako środek wymiany znany był ludzkości od zarania dziejów. Różne towary pełniły tę funkcję. Towary takie powinny być standardowe, łatwo podzielne na mniejsze części i nie podlegające zepsuciu. Z czasem okazało się, że rzadkie kruszce speł 1 J.K. Galbraith, Pieniądz. Pochodzenie i losy, Warszawa 1982, s. 27. 2 Na przykład G. Davies, A History of Money. From Ancient Times to the Present Day, Cardiff 1994.
10 Wstęp niają te warunki w optymalnym stopniu. Metalowa, okrągła moneta pojawiła się w Lidii, następnie w Grecji. Do czasów nowożytnych mieliśmy do czynienia z pieniądzem kruszcowym, którego wartość nominalna powinna odpowiadać rzeczywistej wartości zawartego w nich kruszcu. Aż do XVIII w. problemem było psucie pieniędzy przez władców, którzy zmuszali następnie swych poddanych do przyjmowania zepsutych monet według wartości nominalnej. W sferze kredytu do dorobku prawa rzymskiego chrześcijaństwo wniosło refleksję moralną, która jednak z czasem stała się czynnikiem krępującym rozwój mechanizmów rynkowych. Wiek XIII przyniósł odbudowę handlu na skalę nieznaną od czasów starożytnych. Pod wpływem tych procesów doktryna kościelna zaczęła również podlegać ewolucji. Rozdział trzeci poświęcony jest epoce, w której stosunki monetarne w Europie uległy gwałtownym przemianom z powodu napływu kruszców z Ameryki (XVI i XVII w.). Powstały banki publiczne, giełda i rynek papierów wartościowych. W tym czasie myśl ekonomiczna uwolniła się od ograniczeń teologicznych. Nowym doświadczeniem było to, że tracił na wartości nie tylko pieniądz psuty, ale również i dobry, jeśli pojawił się w nadmiarze. Obserwaqa ta stała się przesłanką powstania teorii ilościowej. Rozdział czwarty, obejmujący szeroko pojęty wiek XVIII (do końca wojen napoleońskich), poświęcony jest pierwszym europejskim doświadczeniom z pieniądzem papierowym. Łatwość kreowania takiego pieniądza szybko doprowadziła do wielkich inflacji. Sprzyjały temu wojny i rewolucje. Rozdział piąty obejmuje wiek XIX, kiedy to wypracowano nową formę pieniądza kruszcowego. W obiegu były banknoty, kruszec zaś, będący pokryciem ich emisji, przechowywano w bankach emisyjnych. W tym okresie zacierała się już granica między pieniądzem a kredytem, emisja banknotów stanowiła bowiem formę udzielania kredytu. Była to epoka rozwoju banków akcyjnych oraz wypracowywania koncepq'i banku centralnego jako banku banków", ostatecznego źródła kredytu. Problemem epoki stało się ustalenie sztywnej relaq'i wartości złota i srebra, niektóre kraje próbowały bowiem używać obu kruszców jako pokrycia emisji (tzw. bimetalizm). Kiedy okazało się, że powoduje to trudne do przezwyciężenia problemy, nastał czas Gold Standard, czyli monometalizmu złotego. W drugiej połowie XIX w. rozpoczął się proces międzynarodowych przepływów kapitałów. Rozdział szósty poświęcony jest I wojnie światowej, wielkim inflacjom, które były jej następstwem, oraz próbom powrotu do waluty kruszcowej. Kolejny rozdział obejmuje okres wielkiego kryzysu. Dokonał się wówczas zwrot w polityce gospodarczej, wymuszający zmianę polityki monetarnej i odejście od waluty kruszcowej. Dwa ostatnie rozdziały dotyczą epoki powojennej. Z punktu widzenia dziejów monetarnych dzieli się ona na okres, kiedy funkcjonował system z Bretton Woods, a w polityce gospodarczej dominował interwencjonizm, oraz okres monetaryzmu, deregulacji w polityce gospodarczej i liberalizacji rynków pienięż
Wstęp 11 nych w skali globalnej. Już u progu XX w. w myśli ekonomicznej zwyciężył pogląd, że w skład definicji obiegu pieniężnego trzeba w jakiś sposób włączyć to, co robią z nim banki. Te ostatnie mają zdolność mnożenia" pieniądza. Dalszy rozwój stosunków monetarnych potwierdził słuszność tej koncepq'i. Znaczenie pieniądza gotówkowego stopniowo malało. Doszło do tego, że popyt na pieniądz gotówkowy zaczął być traktowany jako jeden ze wskaźników rozmiarów szarej strefy", biała strefa" bowiem coraz rzadziej musiała się nim posługiwać. Część druga publikacji to krótki przegląd narodowych dziejów monetarnych wszystkich krajów świata. Opis w tej części sięga wstecz na tyle, na ile było to niezbędne dla wyjaśnienia współczesnego stanu rzeczy. Historia traktowana jest tu jako genealogia teraźniejszości". Część ta ma układ postkolonialny, autor uznał jednak, że ma to uzasadnienie merytoryczne. Systemy pieniężne w państwach sukcesyjnych z reguły wywodziły się w jakiś sposób ze wspólnego pnia" tradycyjnego systemu metropolii. Układ taki stosowany był na tyle konsekwentnie, na ile było to uzasadnione. Czasami czyniono od niego odstępstwa, np. kraje hiszpańsko- i portugalskojęzyczne Ameryki Łacińskiej wyodrębnione zostały w osobny rozdział. Dość umowny zasięg mają również rozdziały traktujące o krajach blisko- i dalekowschodnich. Szczegółowy spis treści do tej części ułatwi Czytelnikowi orientację. Kolejnym problemem, który należało rozstrzygnąć podczas pisania tej części, był zakres prezentacji politycznego tła wydarzeń monetarnych. W tej sprawie autor był raczej powściągliwy. Prezentacja (choćby bardzo pobieżna) historii politycznej omawianych krajów zwiększyłaby i tak znaczne rozmiary książki. Pracę uzupełnia bibliografia oraz indeks osób, instytucji finansowych i jednostek monetarnych. Polityka pieniężna jest istotnym elementem polityki gospodarczej o poważnych konsekwencjach społecznych. Zasadniczy podział w tej sprawie przebiega m iędzy tymi, którzy preferują bezpieczeństwo, a tymi, którzy chcą uzyskać szansę. Nie zawsze bezpieczeństwo stanowiło wyraźną preferencję społeczną. Znaczenie tego czynnika wzrastało wraz ze wzrostem zamożności społeczeństwa. W społeczeństwach biednych, na dorobku, zbyt bezpieczny system pieniężny i bankowy byłby luksusem ponad stan. Bardziej ceniona jest tam łatwość dostępu do kredytu, która jest odwrotnie proporcjonalna do bezpieczeństwa. Stabilizacja finansowa petryfikuje istniejące stosunki społeczne i utrwala przewagę bogatych, destabilizacja sprzyja mobilności społecznej i otwiera możliwości awansu przed ambitnymi, którzy chcą się dorobić. Podstawowy podział społeczny w kwestiach finansowych przebiega między tymi, którzy już się wzbogacili i są zainteresowani stabilizacją, a tymi, którzy chcą się dorobić nawet kosztem niższych standardów bezpieczeństwa. Tych ostatnich nie należy mylić z biednymi. Dla biednych destabilizacja może być równie dotkliwa jak stabilizacja, ale oni na ogół nie są stroną w opisywanym sporze. Spór o kształt systemu finansowego jest częściej sporem między starymi a nowymi elitami niż między bogatymi a biednymi. Regułę tę rozciągnąć można również na międzynarodowe stosunki finansowe. Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych podział na obrońców sys
12 W stęp temu z Bretton Woods i tych, którzy chcieli go zdestabilizować, był tego dobrą egzemplifikacją. Prezentowana praca nie jest podręcznikiem numizmatyki. Autor bronił się przed numizmatycznym" ujęciem tematu, nie chcąc dublować dorobku wybitnych reprezentantów tej dziedziny3. Mimo to merytoryczny dług zaciągnięty u numizmatyków jest oczywisty i powinien być w tym miejscu podkreślony4. Badania nad historią bankowości europejskiej ożywiły się w latach dziewięćdziesiątych dzięki powstaniu European Association for Banking History. W Polsce historia pieniądza i bankowości od dawna jest przedmiotem zainteresowania historyków gospodarczych5. Cenną pomocą był też informator, wydany pod redakcją S.M. Borisowa6. Autor chciałby podziękować recenzentom pracy: doktor Cecylii Leszczyńskiej i profesorowi Stefanowi Kowalowi za uważną lekturę i wiele cennych uwag, profesorowi Andrzejowi Kaźmierczakowi za ocenę niektórych rozdziałów, panu Igorowi Piechowi za konsultację fragmentów dotyczących współczesnych giełd, a także koleżankom i kolegom z Katedry Historii Gospodarczej i Społecznej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, których rady były pomocne na etapie wypracowywania koncepcji książki. Podejmując temat dziejów pieniądza na przestrzeni całej historii, autor zdawał sobie sprawę z możliwości popełnienia błędów i z tego, że wyrozumiałość czytelników może zostać wystawiona na próbę. Jednak przekonanie, że ktoś powinien poważyć się na napisanie takiej książki, wzięło górę, czego rezultatem jest niniejsza praca. 3 Mam na myśli przede wszystkim prace Ryszarda Kiersnowskiego oraz wydawaną w Krakowie serię Zarys mennictioa europejskiego pod redakcją Lesława Morawieckiego. Do popularyzacji numizmatyki przyczyniły się też prace Henryka Cywińskiego. 4 Na wspomnienie zasługują zwłaszcza katalogi numizmatyczne. Standard Catalog of World Paper Money, wydawany w trzech tomach: 1.1, pod red. A. Picka (cyt. jako WPM-I), obejmuje emisje banków komercyjnych, t. II, również pod red. Picka (cyt. jako WPM-II), obejmuje emisje skarbowe oraz banknoty banków centralnych, t. III, pod red. C.R. Bruce'a i N. Shafera (cyt. jako WPM-III) - emisje od 1961 r. Standard Catalog of World Coins, pod red. Ch.L. Krausego, C. Mishlera i C.R. Bruce'a, obejmuje, jak dotychczas, tomy poświęcone wiekowi XVII (cyt. jako W C-17), XVIII (cyt. jako WC-18) oraz monetom wybitym od 1801 r. (cyt. jako WC-19-20). 5 Na szczególne podkreślenie zasługuje dorobek Andrzeja Jezierskiego, Zbigniewa Landaua, Cecylii Leszczyńskiej, Zenobii Knakiewicz i Jerzego Tomaszewskiego, z dawniejszych zaś badaczy - Andrzeja Gródka, Zygmunta Karpińskiego czy Adama Krzyżanowskiego. 6 S.M. Borisow (red.), Waliuty stran mira. Sprawocznik, Moskwa 1987.
Część I
Rozdział 1 Doświadczenia starożytne ^^orobek starożytności w dziedzinie finansów był znaczący, choć część jego uległa potem zapomnieniu. Wschód stworzył system miar i wag oraz weksel. Grekom zawdzięczamy pieniądz monetarny oraz początki refleksji teoretycznej w tej materii. Epoka helleńska przyniosła pierwsze doświadczenia w zakresie rynku o zasięgu ponadnarodowym. Rzym wniósł precyzyjny system prawny. Tradycji biblijnej i chrześcijaństwu zawdzięczamy początki refleksji etycznej w kwestiach finansowych. Historycy gospodarczy zajmujący się dziejami starożytnymi przez lata wiedli spór1 dotyczący tego, na ile gospodarka starożytna była podobna do współczesnej i rządziła się prawami rynkowymi, a na ile stanowiła odrębną, samoistną jakość. Zwolennikami pierwszego stanowiska byli tzw. moderniści, wśród których najwybitniejszą postacią był Eduard Meyer. Uczniem Meyera i zdecydowanym modernistą był polski historyk gospodarczy Tadeusz Wałek-Czernecki, autor dość już nieaktualnej Historii gospodarczej świata starożytnego2. Przeciwny Pogląd reprezentowali tzw. prymitywiści z Karlem Bucherem na czele, podkreślający przede wszystkim nierynkowy charakter ustroju niewolniczego. Spór ten był, w dużym stopniu, odzwierciedleniem sporu między szkołą klasyczną i historyczną w ekonomii. Późniejsze, gruntowne prace Michaela Ro- stovtzeffa3 i Mosesa Finleya4 pozwoliły na weryfikację formułowanych wcześniej poglądów. Piszący te słowa, nie będąc specjalistą w zakresie historii starożytnej, czuje się zobowiązany zasygnalizować Czytelnikowi problem. Można też stwierdzić, że w historii pieniądza pokusa podejścia m odernistycznego" jest wyjątkowo silna. Dzieje finansów pełne są bowiem odkrywania, zapom inania i ponownego odkrywania kilku prostych instrumentów i mechanizmów, np. weksla. ' W. Lengauer, Literatura przedmiotu, [w:j W. Schuller, Wprowadzenie do studium z historii starożytnej, Warszawa 1997, s. 165. 2 T. Walek-Czernecki, Historia gospodarcza świata starożytnego, 1.1-2, Warszawa 1948. 3 M. Rostovtzeff, The Social 6 1Economic History of the Hellenistic World, 1.1-3, Oxford 1941 oraz The Social and Economic History of the Roman Empire, 1.1-2, Oxford 1966. ' M I Finley, The Ancient Economy, London 1973.
16 Rozdział 1. Doświadczenia starożytne Egipt W starożytnym Egipcie aż do epoki Ptolemeuszy nie znano pieniądza w formie monety. Dominował handel wymienny, większe transakcje rozliczano srebrem lub złotem na wagę". Podstawową jednostką był deben (ok. 91 g), dzielący się na 10 mniejszych części5. Różnica w cenie obu kruszców nie była wówczas wielka. Relacja wartości srebra do złota wynosiła ok. 1:1,56. W drobniejszych transakcjach używano też miedzi. W tym przypadku używano sztabek, zwanych outen. Chłopi płacili podatki w naturze. Znano natomiast szklane asygnaty, potwierdzające zobowiązanie, na którym była wypisana jego wartość. Umowa o zaciągnięciu pożyczki mogła mieć postać potwierdzonego przysięgą oświadczenia złożonego w świątyni. Jeśli nie było umowy pisemnej, podobna przysięga dłużnika, że nie jest winien, oczyszczała go z długu. Procent nie mógł przekraczać dwukrotnej wartości kapitału. W VIII w. p.n.e. zniesiona została niewola za długi, wierzyciel mógł natomiast dochodzić swych roszczeń na majątku dłużnika7. Właściwy rozwój bankowości egipskiej nastąpił jednak dopiero w okresie helleńskim. Mezopotamia W Mezopotamii stworzony został system wagowy, który stał się później podstawą systemów monetarnych, m.in. greckiego. Podstawową jednostką był talent (ok. 30 kg), który dzielił się na 60 min. Mina dzieliła się na 60 sos lub sarów. Podział sześćdziesiętny był charakterystyczny dla matematyków babilońskich, czego ślady odnajdujemy do dziś w jednostkach czasu. Prawo babilońskie jest znane dużo lepiej niż egipskie, dzięki zachowanemu Kodeksowi Hammurabiego (1792-1750 p.n.e.). Kodeks wymagał, by umowy miały formę pisemną8. Sporządzano je na glinianych tabliczkach, które następnie suszono, utrwalając napis. Mimo to można jednak było dokonywać zmian poprzez zwilżenie tabliczki, co czyniło ją ponownie miękką. Zgodnie z Kodeksem: Jeśli obywatelowi, na którym dług ciąży, pole jego bóg Adad zalał lub powódź uniosła, albo też z braku wody zboże na polu nie wyrosło, w roku tym zboża wierzycielowi swemu nie zwróci, tabliczkę swą zwilży i procentów za rok ten nie da"9. Klęska żywiołowa zwalniała ze spłaty kapitału i procentu w danym roku, a opis procedury mówi nam wiele o zasadach babilońskiej księgowości. Tabliczki były wekslami, na których określone były terminy spłat kolejnych rat i procentów. Prawo rozróżniało pożyczki oprocentowane - bubullum i nie oprocentowane - tadmicjtum. Pożyczki nie oprocentowane wymagały zwrotu kapitału10 nawet w wypadku poniesienia 5 A. Szczudlowska (red.), Starożytny Egipt, Warszawa 1976, s. 215. 6 S. Woyzbun, Historia bankowości tu zarysie, Warszawa 1927, s. 9. 7 K. Koranyi, Powszechna historia państwa i prawa, 1.1, Warszawa 1965, s. 13. 8 Ibidem, s. 25; por. też: Kodeks Hammurabiego (dalej jako: KH), tłum. M. Stępień, Warszawa 1996. Paragraf Q brzmi: Jeśli kupiec zboże lub srebro dal na pożyczkę oprocentowaną bez świadka i kontraktu dal, wszystko, co dal, straci", s. 99. 9 KH, par. 48. 10 Kapitał określano słowem qacjqadum, które znaczyło też głowa".
M ezopotam ia 17 strat11. Odróżniano pożyczkę od wspólnego interesu (tapputum). W takim przypadku wierzyciel dzielił z dłużnikiem po połowie zarówno zyski, jak i straty. Procenty były wysokie - w Kodeksie jest mowa o 33,3% przy pożyczce w zbożu i 36,6% przy pożyczce w srebrze12. Rozpowszechniony był też zwyczaj stosowania zastawu zamiast procentu. Mógł to być dom, winnica, ale również niewolnik lub członek rodziny. Kodeks dopuszczał niewolę za długi, ale ograniczał czas jej trwania do trzech lat. Odpowiedni paragraf brzmiał: Jeśli obywatela zobowiązanie dłużnicze obciąża i żonę swoją lub córkę, lub syna sprzedał bądź w służbę poddaństwa za długi oddał, trzy lata w domu nabywcy ich lub wierzyciela ich będą pracować, czwartego roku wolność im zwrócona zostanie"13. Jeśli jednak zastawiony został w ten sposób niewolnik, to po upływie terminu spłaty nie można było domagać się jego zwrotu14. Jedyny wyjątek uczyniono dla niewolnicy, z którą dłużnik miał uprzednio dziecko. Taką niewolnicę mógł odkupić za zwrot kapitału15. Jeśliby zastawionemu w okresie przebywania w domu wierzyciela stała się z jego winy krzywda, wierzyciel tracił Pożyczony kapitał, musiał ponadto zapłacić x/s miny srebra. Jeśliby zabity był synem dłużnika, musiał zginąć również syn wierzyciela16. Kodeks wspomina też kilkakrotnie o dekretach królewskich (simdat sarrim), regulujących ceny. Liczne w Kodeksie Hammurabiego przepisy dotyczące kredytu oraz wielka liczba zachowanych tabliczek kredytowych17 świadczą o tym, że bankierstwo babilońskie i asyryjskie było bardzo rozwinięte. W 1872 r. odkryto koło Hillach w Iraku archiwum wielkiego domu bankierskiego bankiera Egibi i jego potomków18, działającego od ok. 690 r. p.n.e. do przełomu VI i V w. p.n.e., czyli prawie przez 200 lat. Rodzina Egibi, którą szybko zaczęto określać mianem babilońskich Rothschildów", pozostawiła ślady rozległej i skomplikowanej działalności finansowej. Charakterystyczny był jednak proces stopniowego zamrażania kapitału rodziny w nieruchomościach. W 507 r. p.n.e., kiedy to, przy okazji kolejnego przekazywania spadku, zinwentaryzowano majątek rodziny, składał się on z 16 posiadłości ziemskich, 100 niewolników, inwentarza żywego, produktów rolnych i jedynie 6 min srebra19. Nie ostatni to przypadek feudalizacji" wielkiej rodziny bankierskiej. 11 KH, par. 102. KH, par. L, s. 98 wraz z przypisem. 13 KH, par. 117. 14 KH, par. 118. 15 KH, par. 119. 16 KH, par. 116. S. Woyzbun przytacza treść typowej tabliczki: Cztery srebrne miny Kerkenis Nergal-sarussur ma otrzymać od Nabu-ran-napisti, syna Nabu-ran-napisti, Dar Sarkina, po pięć syklów procentu na nuesiąc dwudziesty szósty aires rok Helbara" (S. Woyzbun, op. d l., s. 15). Ibidem, s. 16-17. Kolejnymi właścicielami firmy byli: Egibi, Sula, Nabu-akhiddin, Ibbi-mardukbaladhu i Marduk-nasir-ablu. D. Arnaud, Starożytny Bliski Wschód. Od wprowadzenia pisma do Aleksandra Wielkiego, W arszawa 1982, s. 336.
18 Rozdział 1. Doświadczenia starożytne Grecja W Grecji przez długi czas posługiwano się pieniądzem niemonetarnym20. W okresie homeryckim posługiwano się pieniądzem naturalnym: owcami, kozami czy wołami. Używano też kruszców: srebra, złota, elektronu (stopu złota i srebra) w postaci sztabek lub mniej szlachetnych metali: miedzi, brązu czy żelaza w postaci narzędzi. Pieniądz kruszcowy był cięty i ważony przy każdej transakcji. Najbardziej znaną formą pieniądza z okresu przedmonetarnego były żelazne lub brązowe pręty - rożny (obolos), których 6 składało się na garść (drach). Pieniądze te dały nazwy późniejszym jednostkom: obolowi i drachmie, która zawierała 6 oboli. Wynalazek monety, czyli regularnego kawałka metalu zaopatrzonego w stempel władcy, gwarantujący zestandaryzowaną wartość, miał miejsce ok. 635 r. p.n.e. Za wynalazców pieniądza w formie monet uchodzą Lidyjczycy, mieszkańcy niewielkiego państwa w Azji Mniejszej ze stolicą w Sardes. Był to, jak się wydaje, dość ciekawy lud. Oddajmy głos Herodotowi: Osobliwości, zasługujących na opis, ziemia lidyjska specjalnie nie posiada takich jak inne kraje, z wyjątkiem złotego piasku, który spławiany jest z gór Tmolos. [...] Córy ludu lidyjskiego wszystkie frymarczą swym ciałem i zbierają sobie w ten sposób posag; uprawiają to do chwili zamążpójścia i same się za mąż wydają. [...] Lidyjczycy mają podobne obyczaje jak inni Hellenowie, tylko że pozwalają swym córkom uprawiać nierząd. Są oni, o ile wiadomo, pierwszymi ludźmi, którzy bili złote i srebrne monety i nimi się posługiwali; pierwszymi też byli kramarzami. Lidyjczycy utrzymują, że także wszelkie gry, jakie teraz u nich i u Hellenów istnieją, były ich wynalazkiem. [...] I tak wynaleziono wtedy grę w sześciany, kostki zaokrąglone, piłkę i wszystkie inne rodzaje gier, z wyjątkiem warcabów; tego bowiem wynalazku nie przypisują sobie Lidyjczycy"21. Początkowo monety były bite z elektronu, czyli naturalnego stopu złota i srebra. Dynastia Mermandów22, panujących w Lidii w latach 685-546 p.n.e. wyrosła na lokalną potęgę. W wiekach VI i V p.n.e. dominowały monety srebrne. Złote monety bił ostatni władca Lidii, Krezus. Po podboju Lidii przez Persów (ok. 546 r. p.n.e.) Persowie przejęli lidyjski system pieniężny. Król Dariusz I wprowadził nową złotą monetę - darejkę i srebrną - siglos. W Grecji europejskiej, według tradycji, pierwsze monety bił tyran Fejdon z Argos, który założył mennicę w Eginie ok. 595 r. p.n.e. Ateny zaczęły wybijać monety ok. 575 r. p.n.e., Korynt ok. 570 r. p.n.e. Początkowo monety wybijane były tylko z jednej strony, ok. 530 r. p.n.e. pojawiły się monety dwustronne. Masowa produkcja monet23 zaczęła się w VI w. p.n.e. Z tej epoki pochodzi też 20 G. Rachet, Stownik cywilizacji greckiej, Katowice 1998, s. 246-249. 21 Herodot, Dzieje, ks. 1,93-94, tłum. S. Hammer, Warszawa 1954, s. 64-65. 22 Byli to, kolejno: Giges (680-645), Ardis (645-624), Sadiattes (624-610), Aliattes (610-560) oraz Krezus (560-547), którego imię stało się synonimem wielkiego bogacza; por.: J.G. Pedley, Sardes in the Age ofcroesus, Norman 1968. 25 Por.: A. Krzyżanowska, Numizmatyka grecka, [w:] E. Wipszycka (red.), Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, 1.1, Warszawa 1979, s. 233-267, tam też obszerna bibliografia.
Grecja 19 pierwsza historyczna wzmianka o fałszowaniu pieniądza. Herodot pisze o Po- likratesie, tyranie Samos, który ok. 524 r. p.n.e. musiał dać okup oblegającym Samos Spartanom i Koryntczykom: Według rozpowszechnionej, lecz mało prawdopodobnej pogłoski, kazał Polikrates mnóstwo krajowej monety z ołowiu wybić i pozłocić, i dał im, a oni przyjęli i dlatego ustąpili"24. W V w. p.n.e. monety upowszechniły się również wśród innych ludów śródziemnomorskich. W tym samym stuleciu w Grecji zaczęto stosować, używane wcześniej w koloniach na Sycylii i w zachodniej części Morza Śródziemnego, monety brązowe. Emisją zajmowały się poszczególne miasta-państwa, zazwyczaj czyniąc to na potrzeby swojego lokalnego rynku. Szerszy zasięg miały emisje Eginy, Koryntu i Aten. W IV w. p.n.e. Filip Macedoński, dzięki złożom złota w górach Pangajon, mógł podjąć emisję złotych monet. W tamtym czasie jedynie Persja mogła się pochwalić tym samym, emisja Filipa sygnalizowała zatem mocarstwowe aspiracje Macedonii. Aleksander Macedoński po podboju Persji stworzył jednolity system monetarny, oparty zarówno na złotych, jak i srebrnych monetach, który zyskał zasięg międzynarodowy. System ten kontynuowany był przez następców Aleksandra w okresie hellenistycznym. Po podboju rzymskim greckie miasta zachowały prawo emisji monet, stopniowo jednak emisje te, dostosowane do rzymskiego systemu monetarnego, redukowały się do pieniądza brązowego. Grecki system pieniężny oparty był na jednostkach wagowych zapożyczonych ze Wschodu. Podstawową jednostką był talent25, dzielący się na 60 min, z których każda dzieliła się na 60 szekli (staterów). W praktyce istniało kilka systemów monetarno-wagowych. Najcięższy był stater eubejsko-attycki (17,45 g), dalej milezyjski (14 g), eginecki (12,6 g), lidyjski (11,2 g) i koryncki (8,6 g). Niższą jednostką ('/ioo miny) była drachma i jej wielokrotności (didadrachmy - podwójne' tetradrachmy - poczwórne i heksadrachmy - sześciokrotne, oktadrachmy - ośmiokrotne i dekadrachmy - dziesięciokrotne). Drachmy dzieliły się na obole; ft częścią obola był chalkon. Statery mogły być monetami złotymi lub srebrnymi, drachmy i obole z reguły były srebrne, chalkony brązowe. Monety greckie zazwyczaj były bite, choć miasta nad Morzem Czarnym posługiwały się również monetami odlewanymi. Monety początkowo ozdabiane były jedynie elementami graficznymi (np. monety ateńskie - głową Ateny lub sową). W V w. p.n.e. upowszechniły się napisy. Od czasów Aleksandra Macedońskiego datuje się zwyczaj ozdabiania monet wizerunkiem władcy. Okresowi klasycznemu w Grecji zawdzięczamy też pierwszą refleksję nad naturą pieniądza. Platon w handlu i pieniądzu widział czynniki destabilizujące stosunki w państwie. Pisał: Wydaje się, żeśmy znaleźli nowe dwie rzeczy dla strażników, na które powinni uważać na wszelki sposób, aby się to nigdy poza ch plecami nie wkradło do miasta. - Co takiego? - Bogactwo - powiedziałem - 1nędza. Bo jedno wyrabia zbytek, lenistwo i dążności wywrotowe, a drugie upad- U Herodot, op. cit., ks. 111,56, s. 227-228. Talent grecki był nieco lżejszy od babilońskiego, ważył ok. 26,2 kg.