BADANIA EKSPERTYZY REKOMENDACJE JOANNA FOMINA, ŁUKASZ WENERSKI YURIY TARAN (WSPÓŁPRACA) JĘZYK, TOŻSAMOŚĆ, POLITYKA OPOWIEŚĆ O DWÓCH UKRAINACH
JOANNA FOMINA, ŁUKASZ WENERSKI YURIY TARAN (WSPÓŁPRACA) JĘZYK, TOŻSAMOŚĆ, POLITYKA OPOWIEŚĆ O DWÓCH UKRAINACH
INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH Program Europejski Publikacja Język, tożsamość, polityka opowieść o dwóch Ukrainach powstała w ramach projektu Akademia Online sfinansowanego ze środków Fundacji Bertelsmanna Redakcja językowa i korekta: Magdalena Otlewska (www.bezbledu.pl) Przedruk materiałów Instytutu Spraw Publicznych w całości lub w części jest możliwy wyłącznie za zgodą Instytutu. Cytowanie oraz wykorzystywanie danych jest dozwolone z podaniem źródła. Copyright by Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2014 ISBN: 978-83-7689-252-8 Wydawca: Fundacja Instytut Spraw Publicznych 00 031 Warszawa, ul. Szpitalna 5 lok. 22 tel. (22) 55 64 260, faks (22) 55 64 262 e-mail: isp@isp.org.pl, www.isp.irg.pl Skład, oprawa: Ośrodek Wydawniczo-Poligraficzny SIM 00-669 Warszawa, ul. Emilii Plater 9/11 Tel. (22) 629 80 38 www.owpsim.pl Niniejsza publikacja została wydana przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej. Publikacja odzwierciedla jedynie stanowiska autorów i Komisja Europejska nie ponosi odpowiedzialności za umieszczoną w nich zawartość merytoryczną.
Spis treści Wprowadzenie 5 Język a tożsamość narodowa 7 Język a wartości, postawy wobec demokracji 11 Język i region zamieszkania a wybory geopolityczne mieszkańców Ukrainy 15 Język a wizerunek Polski 19 Podsumowanie 21 Noty o autorach 23
Wprowadzenie Stosunkowo krótkiej historii niepodległej Ukrainy od początku towarzyszy opowieść o istnieniu dwóch odrębnych wspólnot kulturowo-politycznych w ramach jednego ukraińskiego państwa. Sformułował ją ponad dwadzieścia lat temu Mykoła Riabczuk 1. Pozornie logiczna i zrozumiała szybko stała się ulubioną narracją wielu komentatorów i publicystów ukraińskich i międzynarodowych. Jedna Ukraina jest proeuropejska, podziela wartości demokracji liberalnej, pragnie dołączyć do Unii Europejskiej, wrócić do Europy oraz, co bardzo ważne, posługuje się językiem ukraińskim. Symbolicznym ośrodkiem tej Ukrainy jest Lwów. Druga czuje nostalgię za Związkiem Radzieckim, ma bliskie powiązania z dzisiejszą Rosją, jest wrogo nastawiona do Zachodu i nie respektuje kojarzonych z nim wartości. Językiem tej grupy jest rosyjski, a stolicą Donieck. Posługując się opowieścią o dwóch Ukrainach, wielu komentatorów stawia więc znak równości pomiędzy regionem zamieszkania, poglądami politycznymi a preferowanym językiem. Sam Riabczuk z tak uproszczonego tłumaczenia podziałów na Ukrainie wycofał się jakiś czas temu 2. Jednakże teza o dwóch Ukrainach jest wciąż bardzo popularna, często bezkrytycznie powtarzana i wykorzystywana w rozgrywkach politycznych. Nową odsłonę tej opowieści można było obserwować po wybuchu protestów po odmowie podpisania umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską przez byłego prezydenta Janukowycza. Wielu komentatorów przedstawiało bitwę o Majdan jako konflikt pomiędzy rosyjskojęzycznym wschodem a ukraińskojęzycznym zachodem. Obecnie do opowieści o dwóch Ukrainach odwołuje się prezydent Putin, uzasadniając rosyjską interwencję na Ukrainie koniecznością obrony rosyjskojęzycznych obywateli Ukrainy przed ukraińskojęzyczną władzą w Kijowie i ludźmi, którzy tę władzę wspierają. Opowieść o dwóch Ukrainach stawia znak równości pomiędzy językiem, tożsamością narodową, regionem zamieszkania a orientacją polityczną obywateli. Dostępne nam dane empiryczne, które przytaczamy w niniejszym tekście, pokazują, że pewne zależności związane z regionem zamieszkania, preferowanym językiem a poglądami politycznymi, postrzeganiem państw partnerskich oraz postawami wobec przyszłości Ukrainy oczywiście istnieją, jednakże sytuacja nie jest tak jednoznaczna, jak wynikałoby z narracji o dwóch Ukrainach. Chociaż postawy polityczne mieszkańców Lwowa i Doniecka istotnie się różnią, nie oznacza to, że preferowany język określa tożsamość etniczną, narodową lub definiuje wybory geopolityczne. Sytuacja językowa jest złożona, 1 M. Riabczuk, Two Ukraines?, East European Reporter, vol. 5, no. 4, 1992. 2 M. Riabczuk, Ukraine: One State, Two Countries? With Comments, Institute for Human Sciences, http://www. iwm.at/read-listen-watch/transit-online/ukraine-one-state-two-countries/, dostęp z dnia 10.03.2014. Język, tożsamość, polityka opowieść o dwóch Ukrainach 5
a granice, według których przebiegają linie podziałów językowych, są zatarte. Co za tym idzie, narracja o dwóch Ukrainach, chociaż chwytliwa, nie obrazuje dobrze sytuacji w kraju, wręcz przeciwnie, niweluje faktyczną różnorodność (językową, etniczną i polityczną) społeczeństwa ukraińskiego. Przy jej pomocy nie da się zatem uzasadnić tezy o konieczności podziału czy nawet federalizacji państwa ukraińskiego. Niniejszy tekst został przygotowany jako skrócona wersja publikacji Language, Identity, Politics the Myth of Two Ukraines wydanej przez Fundację Bertelsmanna. Wszystkich zainteresowanych zachęcamy do zapoznania się z rozszerzoną wersją tekstu w języku angielskim. Trzon publikacji stanowią wyniki badania sondażowego, które przeprowadzono na Ukrainie w połowie 2013 roku. Na podstawie tych wyników oraz rezultatów badania w Polsce powstał raport Instytutu Spraw Publicznych Polska Ukraina. Polacy Ukraińcy. Spojrzenie przez granicę. 6 Joanna Fomina, Łukasz Wenerski (współpraca: Yuriy Taran)
Język a tożsamość narodowa Tezę o dwóch Ukrainach można podważyć przez zestawienie danych dotyczących deklarowanej narodowości i języka ojczystego oraz tego używanego na co dzień. Te wskaźniki nie są bowiem ze sobą tożsame. Znacznie większy odsetek mieszkańców Ukrainy posługuje się językiem rosyjskim, niż utożsamia się z narodowością rosyjską. Inaczej mówiąc, znacząca część etnicznych Ukraińców jest rosyjskojęzyczna. Analiza danych empirycznych pozwala oczywiście dostrzec pewne tendencje: mieszkańcy wschodniej części kraju znacznie częściej są rosyjskojęzyczni, a mieszkańcy zachodniej ukraińskojęzyczni. Lecz sytuacja językowa jest o wiele bardziej skomplikowana. W zależności od sposobu zadania pytania o preferowany język uzyskujemy bardzo różne, wręcz diametralnie różne odpowiedzi. Co więcej, większość mieszkańców Ukrainy jest przynajmniej biernie dwujęzyczna nawet jeżeli nie używają na co dzień jednego z dwóch języków, rozumieją go. Często można być świadkiem rozmów prowadzonych w dwóch językach każdy rozmówca mówi w preferowanym przez siebie języku, co zupełnie nie przeszkadza w komunikacji. Ponadto, szczególnie w centralnym regionie Ukrainy, popularny jest tak zwany surżyk, czyli mieszanka rosyjskiego i ukraińskiego. Ludzie często nie zdają sobie nawet sprawy, że się nim posługują, mówią tak, jak im wygodniej, zniekształcając rosyjskie i ukraińskie wyrazy. Zapytani o użycie surżyka, mogą zaprzeczać i twierdzić, że posługują się albo rosyjskim, albo ukraińskim. Według powszechnego spisu ludności na Ukrainie (2001 r.), 68% mieszkańców kraju uznaje za swój język ojczysty język ukraiński, a 30% język rosyjski. Znaczące są różnice regionalne: w obwodzie lwowskim język ukraiński jest językiem ojczystym dla 95% obywateli, natomiast w obwodzie donieckim jedynie dla 24%. Jeżeli chodzi o mieszkańców stolicy, 72% z nich uznaje za język ojczysty język ukraiński, a 25% język rosyjski. Natomiast jeżeli zapytamy, w jakim języku respondentom jest łatwiej rozmawiać, sytuacja rysuje się inaczej, a w Kijowie jest wręcz skrajnie różna. Z zestawienia wyników spisu powszechnego oraz badań opinii publicznej wynika, że jest dość znacząca grupa mieszkańców Ukrainy, którzy chociaż uznają za język ojczysty język ukraiński, w życiu codziennym preferuje język rosyjski po prostu z różnych powodów jest im łatwiej tym językiem się posługiwać. Język, tożsamość, polityka opowieść o dwóch Ukrainach 7
Wykres 1. Preferowany język rozmowy* Źródło: Badanie ISP 2013. * Dosłowne brzmienie pytania: W jakim języku jest Pani/Panu łatwiej rozmawiać?. Ponadto, jeżeli respondenci mają więcej możliwości wyboru, sytuacja językowa staje się jeszcze bardziej skomplikowana. Z wyjątkiem zachodu kraju około 10% ludności przyznaje się do mówienia w domu surżykiem, a około 20% twierdzi, że nawet w domu mówi albo po ukraińsku, albo po rosyjsku, w zależności od sytuacji. Wykres 2. Język używany podczas rozmów w domu Źródło: Badanie ISP 2013. 8 Joanna Fomina, Łukasz Wenerski (współpraca: Yuriy Taran)
Badania pokazują, że preferowany język nie jest tożsamy z narodowością, co szczególnie widać na przykładzie deklaracji mieszkańców wschodu i południa. Porównanie wyników odpowiedzi respondentów dotyczących języka i narodowości pokazuje, że znaczny odsetek osób preferujących na co dzień język rosyjski deklaruje narodowość ukraińską. Na wschodzie kraju 72% uznaje siebie za Ukraińców, lecz jedynie 6% twierdzi, że jest im łatwiej rozmawiać po ukraińsku. Na południu kraju sytuacja wygląda podobnie. Wykres 3. Deklarowana narodowość w zależności od regionu zamieszkania Źródło: Badanie ISP 2013. Język, tożsamość, polityka opowieść o dwóch Ukrainach 9
10 Joanna Fomina, Łukasz Wenerski (współpraca: Yuriy Taran)
Język a wartości, postawy wobec demokracji Według tezy o dwóch Ukrainach, ukraińskojęzyczna część społeczeństwa podziela wartości demokratyczne, popiera reformy wzmacniające swobody obywatelskie i prawa polityczne, natomiast rosyjskojęzyczna czuje nostalgię za Związkiem Radzieckim i popiera raczej rządy autorytarne. Czy taki wyraźny podział faktycznie istnieje? Przekonać się o tym można na podstawie wyników szóstej edycji World Value Survey, badania, które zostało przeprowadzone na Ukrainie w 2011 roku, czyli już podczas prezydentury Wiktora Janukowycza. Respondentów poproszono, aby w skali od 0 do 10 ocenili, na ile ważne jest dla nich życie w demokratycznym państwie. Badanych zapytano również o zadowolenie z jakości demokracji w ich kraju. Odpowiedzi pokazały, że pomiędzy rosyjsko- a ukraińskojęzycznymi respondentami nie ma istotnych różnic w poglądach na demokrację. Dla wszystkich Ukraińców życie w demokratycznym kraju jest bardzo ważne, co więcej, zarówno grupa rosyjsko-, jak i ukraińskojęzyczna wyrażała niezadowolenie z poziomu demokracji w swoim własnym kraju. Wykres 4. Ocena demokracji jako zasady i jako praktyki* Źródło: Badanie World Values Survey, http://www. worldvaluessurvey.org/, dostęp z dnia 6.03.2014. * Na wykresie przedstawiono odpowiedzi w skali od 1 do 10, przy czym 10 oznacza 100% zadowolenia z jakości demokracji na Ukrainie oraz zgodę, że życie w demokratycznym kraju ma znaczenie. Język, tożsamość, polityka opowieść o dwóch Ukrainach 11
Respondentów zapytano również o poparcie dla demokratycznych i autorytarnych form rządów. W tym wypadku wyniki pokazały wewnętrzne rozdarcie Ukraińców, którzy z jednej strony pragną żyć w kraju demokratycznym, z drugiej tęsknią za silnym liderem, który zaprowadziłby w kraju porządek. Trzeba jednak podkreślić, że problem z wyborem rodzaju rządów dotyczył w jednakowym stopniu obywateli rosyjsko- i ukraińskojęzycznych. Jest to zapewne wyraz rozczarowania wynikami kolejnych wyborów i rządów mniej lub bardziej demokratycznie wybranych liderów. Wykres 5. Poparcie dla demokratycznych oraz autorytarnych rządów Źródło: Badanie World Values Survey, http://www. worldvaluessurvey.org/, dostęp z dnia 06.03.2014. Poglądy rosyjsko- i ukraińskojęzycznych Ukraińców również nie różnią się znacząco pod względem zaufania do władzy. Osoby, które na co dzień posługują się językiem rosyjskim, tylko nieznacznie częściej wyrażały zaufanie do rządu prezydenta Janukowycza różnica wynosiła jedynie 8 punktów procentowych. Parlament w którym najwięcej mandatów miała Partia Regionów cieszył się mniejszym zaufaniem niż prezydent, zarówno wśród ukraińsko-, jak i rosyjskojęzycznych mieszkańców kraju, a różnica w ich poglądach wyniosła zaledwie 3 punkty procentowe. 12 Joanna Fomina, Łukasz Wenerski (współpraca: Yuriy Taran)
Wykres 6. Poziom zaufania do rządu i parlamentu Źródło: Badanie ISP 2013. Na podstawie powyższych wyników bardzo łatwo więc obalić tezę, że Wiktor Janukowycz i jego Partia Regionów, chociaż nielubiani przez ukraińskojęzycznych Ukraińców, cieszyli się poparciem i zaufaniem wśród ich rosyjskojęzycznych współobywateli. Język, tożsamość, polityka opowieść o dwóch Ukrainach 13
14 Joanna Fomina, Łukasz Wenerski (współpraca: Yuriy Taran)
Język i region zamieszkania a wybory geopolityczne mieszkańców Ukrainy Cechą charakterystyczną zarówno ukraińskiej polityki, jak i postaw ukraińskiego społeczeństwa przez prawie cały okres współczesnej niepodległości była geopolityczna wielowektorowość, polegająca na nadawaniu jednakowej wagi stosunkom z Unią Europejską i z Rosją oraz niechęci lub niemożności opowiedzenia się wyłącznie po jednej stronie. Powodów takiego stanu rzeczy trzeba szukać i w położeniu geograficznym, historii, ocenach wyników transformacji ustrojowej po odzyskaniu niepodległości, i we wpływie mass mediów. Badanie przeprowadzone w 2013 roku przez Instytut Spraw Publicznych pokazuje, że większość Ukraińców chciałaby, aby ich kraj intensywnie współpracował zarówno z Unią Europejską, jak i Rosją. Dominująca grupa 42% badanych była przekonana, że i zbliżenie z Rosją, i z Unią Europejską jest zgodne z interesami Ukrainy. Wśród osób, które jednoznacznie opowiedziały się za jedną z dwóch opcji, przeważają zwolennicy Unii Europejskiej 27% badanych uznało, że jedynie zbliżenie z UE jest zgodne z interesem Ukrainy. Opcję jednoznacznie prorosyjską wybrało 17% respondentów. Opcja wielowektorowa jest więc wciąż popularna wśród większości mieszkańców Ukrainy, niezależnie od języka, w którym jest im łatwiej rozmawiać. Wykres 7. Opinie Ukraińców dotyczące zbliżenia z Unią Europejską Źródło: Badanie ISP 2013. Język, tożsamość, polityka opowieść o dwóch Ukrainach 15
Wykres 8. Opinie Ukraińców dotyczące zbliżenia z Rosją Źródło: Badanie ISP 2013. Dopiero kiedy mieszkańcy Ukrainy muszą jednoznacznie opowiedzieć się albo za sojuszem z UE, albo z Rosją, zachód i centrum zdecydowanie ciąży ku Unii Europejskiej, a wschód ku Rosji. Opinie na południu kraju są natomiast mocno podzielone. Mapa 1. Zwolennicy wschodniego i zachodniego sektora integracji Ukrainy układ regionalny Źródło: Badanie ISP 2013. 16 Joanna Fomina, Łukasz Wenerski (współpraca: Yuriy Taran)
Wykres 9. Zwolennicy wschodniego i zachodniego sektora integracji Ukrainy podział według teorii dwóch Ukrain Źródło: Badanie ISP 2013. Wykres 10. Zwolennicy wschodniego i zachodniego sektora integracji Ukrainy podział według języka Źródło: Badanie ISP 2013. Warto jednak zauważyć interesującą tendencję poparcie dla Unii Europejskiej wśród mieszkańców centrum i zachodu jest większe niż poparcie dla sojuszu z unią celną wśród mieszkańców wschodnio-południowej części kraju. Mieszkańcy wschodu częściej albo unikają odpowiedzi na to pytanie, albo opowiadają się za zachowaniem neutralności przez Ukrainę. Niezależnie od preferowanego języka, większy odsetek Ukraińców woli, aby Ukraina dołączyła do Unii Europejskiej. Język, tożsamość, polityka opowieść o dwóch Ukrainach 17
18 Joanna Fomina, Łukasz Wenerski (współpraca: Yuriy Taran)
Język a wizerunek Polski Polska, zachodni sąsiad Ukrainy, postrzegana jest zarówno przez inne kraje Unii Europejskiej, jak i przez wielu Ukraińców jako kraj silnie wspierający prozachodnią i proeuropejską orientację Ukrainy. Jednocześnie w propagandzie rosyjskiej Polska przedstawiana jest jako kraj próbujący na siłę wciągnąć Ukrainę do UE. Zgodnie z narracją o dwóch Ukrainach, można by zatem oczekiwać, że stosunek do Polski będzie różny w zależności od języka czy miejsca zamieszkania danej osoby. Przeprowadzone w 2013 roku badania Instytutu Spraw Publicznych pokazały bardzo pozytywny wizerunek Polski wśród ukraińskiego społeczeństwa. Zarówno region zamieszkania, jak i język miały małe znaczenie, jeżeli chodzi o ocenę przez mieszkańców Ukrainy różnych aspektów funkcjonowania państwa polskiego. Zarówno mieszkańcy wschodu, jak i zachodu kraju postrzegali Polskę jako dobrze funkcjonujące państwo, gdzie rząd dba o obywateli, a mieszkańcy cieszą się swoimi prawami i swobodami obywatelskimi. Biorąc pod uwagę fakt, że Polska jest krajem UE najczęściej odwiedzanym przez Ukraińców, do pewnego stopnia opinie na temat Polski można ekstrapolować również na całą Unię Europejską. Wykres 11. Opinie o sytuacji w Polsce w zależności od regionu zamieszkania Źródło: Badanie ISP 2013. Język, tożsamość, polityka opowieść o dwóch Ukrainach 19
Wykres 12. Opinie o sytuacji w Polsce w zależności od preferowanego języka Źródło: Badanie ISP 2013.
Podsumowanie Niezaprzeczalne jest to, że społeczeństwo Ukrainy jest zróżnicowane pod względem języka i kultury, a mieszkańcy często mają odmienne opinie zarówno co do przeszłości, jak i przyszłość kraju. Jednakże wszelkie wyjaśnienia opierające się na prostym podziale językowym stanowią duże uproszczenie, nie odzwierciedlają bowiem rzeczywistej sytuacji, narzucają schematy myślowe i są wręcz krzywdzące dla Ukraińców oraz niebezpieczne z punktu widzenia przyszłości kraju. Społeczeństwo ukraińskie jest podzielone na różne sposoby, ale wcale nie składa się z dwóch monolitów czy dwóch spójnych wewnętrznie wspólnot kulturowo-politycznych. Wnioski Językiem rosyjskim posługują się zarówno etniczni Rosjanie, jak i Ukraińcy. Ukraińscy patrioci oraz osoby o zdecydowanie prozachodnich poglądach również często na co dzień posługują się językiem rosyjskim. Zarówno ukraińskojęzyczni, jak i rosyjskojęzyczni Ukraińcy są mocno krytyczni wobec rządów prezydenta Janukowycza i jego Partii Regionów. Ukraińcy uważają, że w interesie ich kraju leży zarówno współpraca z Rosją, jak i z Unią Europejską. Kiedy jednak stają przed wyborem jednej orientacji geopolitycznej niezależnie od preferowanego języka częściej wybierają europejski kierunek integracji. Istnieją natomiast regionalne różnice co do wyborów geopolitycznych Ukrainy: wschód wyraźnie silniej opowiada się za współpracą z Rosją, a zachód z Unią Europejską. Opinie na południu kraju są mocno podzielone. Niezależnie od regionu zamieszkania czy języka, którym ludzie się posługują, większość mieszkańców Ukrainy chciałaby żyć w kraju demokratycznym. Zdecydowana większość również pozytywnie ocenia sytuację w Polsce. Niezależnie od miejsca zamieszkania czy preferowanego języka, Ukraińcy są przekonani, że rząd w Polsce dba o swoich obywateli, a w kraju respektowane są swobody obywatelskie. Język, tożsamość, polityka opowieść o dwóch Ukrainach 21
22 Joanna Fomina, Łukasz Wenerski (współpraca: Yuriy Taran)
Noty o autorach Joanna Fomina socjolożka, doktor nauk humanistycznych, absolwentka Szkoły Nauk Społecznych IFIS PAN. Pracuje w Fundacji Batorego w programie Otwarta Europa. Do jej zainteresowań naukowych i zawodowych należą relacje polsko-ukraińskie, polityka UE wobec krajów Partnerstwa Wschodniego, w tym polityka wizowa, migracje i integracja imigrantów, Polonia w Wielkiej Brytanii oraz na Ukrainie. Łukasz Wenerski analityk i koordynator projektów w Programie Europejskim Instytutu Spraw Publicznych. Absolwent Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (licencjat stosunków międzynarodowych, licencjat europeistyki) oraz Centrum Europejskiego Uniwersytetu Warszawskiego (magister europeistyki). Specjalizuje się w następujących zagadnieniach: polityka wschodnia Unii Europejskiej, Rosja, Partnerstwo Wschodnie, polska polityka zagraniczna i europejska.