Zakład Badań nad Europą Wschodnią Instytut Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego Europa Wschodnia dekada transformacji * Rosja pod redakcją Bernarda J. Albina i Walentego Baluka Wrocław 2003
Spis treści Wstęp (Bernard J. Albin i Walenty Baluk) 1. Igor Krawczenko, Osobliwości historii politycznej Rosji (esej retrospektywny) 2. Andrzej Czajowski, Ustrój konstytucyjny 3. Andrzej Czajowski, Partie polityczne i wybory 4. Walenty Baluk, Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa (podstawy instytucjonalno-prawne) 5. Walenty Baluk i Rafał Szafraniec, Polityka wobec Zachodu (wybrane aspekty) 6. Grzegorz Bogielski, Polityka wobec krajów WNP 7. Łarysa Leszczenko, Rosja w Radzie Europy 8. Marek Wróblewski, Polityka gospodarcza 9. Helena Rojbuł, Witalis Marczyk Polityka społeczna i demograficzna 10. Swietłana Mielentiewa, System podatkowy 11. Janusz Adamowski, Polityka medialna 12. Walenty Baluk, Federalizm i polityka regionalna 13. Walenty Baluk i Ludmiła Świderska Polityka narodowościowa i migracyjna
Autorzy: Janusz Adamowski prof. dr hab. dyrektor Instytutu Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego Bernard J. Albin prof. dr hab. kierownik Zakładu Badań nad Europą Wschodnią Instytutu Studiów Międzynarodowych, Dziekan Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Wrocławskiego. Walenty Baluk dr - adiunkt w Zakładzie Badań nad Europą Wschodnią Instytutu Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego Grzegorz Bogielski mgr doktorant w Zakładzie Polityki Zagranicznej Instytutu Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego Andrzej Czajowski dr hab. pracownik Instytutu Politologii, Prodziekan Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Wrocławskiego Igor Krawczenko prof. dyrektor Centrum ds. Ameryki Instytutu Problemów Międzynarodowych Akademii Dyplomatycznej przy Ministerstwie Spraw Zagranicznych Rosji Łarysa Leszczenko dr - adiunkt w Zakładzie Badań nad Europą Wschodnią Instytutu Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego Witalis Marczyk mgr doktorant w Instytucie Wschodnim Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Swietłana Mielentiewa mgr - doktorantka na Akademii Ekonomicznej im. O. Langego we Wrocławiu Helena Rojbuł mgr - doktorantka na Akademii Ekonomicznej im. O. Langego we Wrocławiu Rafał Szafraniec mgr absolwent Wydziału Prawa i Administracji UWr., magistrant w Zakładzie Polityki Zagranicznej Instytutu Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego Ludmiła Świderska mgr doktorantka w Zakładzie Badań nad Europą Wschodnią Instytutu Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego Marek Wróblewski dr adiunkt w Zakładzie Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych oraz Integracji Europejskiej Instytutu Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego
Wstęp Niniejsze opracowanie, poświęcone przemianom polityczno-społecznym w Rosji, stanowi kontynuację serii wydawniczej Europa Wschodnia dekada transformacji. Stabilność nowego państwa oraz zmiany systemowe w największej i najpotężniejszej republice b. ZSRR, która została jego sukcesorką, wywierają istotny wpływ na proces przekształceń w państwach powstałych na gruzach b. imperium. Rosja odgrywa także kluczową rolę w procesach integracyjnych tego obszaru oraz w kwestiach bezpieczeństwa międzynarodowego. Odziedziczywszy po upadku imperium jego interesy geopolityczne nowa Rosja stanęła przed trudnym zadaniem wewnętrznej integracji i modernizacji kraju oraz odnalezienia swego miejsca na arenie międzynarodowej po załamaniu się ładu dwubiegunowego. Poszukując nowej tożsamości Moskwa próbowała jednocześnie realizować dwa w/w cele. Jednak nadwerężony potencjał imperium radzieckiego odziedziczony przez Rosję nie pozwolił na ich realizację w ostatniej dekadzie XX w. Zatem poszukiwanie tzw. rosyjskiej drogi wyjścia z kryzysu posłużyło głównie zachowaniu władzy przez b. nomenklaturę partyjną i gospodarczą, a także przeprowadzeniu w interesie danych grup procesów prywatyzacyjnych. Rosję czeka żmudna droga budowania demokratycznego państwa prawa, mechanizmów gospodarki rynkowej oraz podstaw społeczeństwa obywatelskiego. Wiąże się to ze zmianą typu panowania, który M. Weber określił jako przejście od społeczeństwa stanowego do nowoczesnego. Stanowym nazywa on państwo, w którym rzeczowe środki administracyjne znajdują się w całości lub w części w samoistnej władzy zależnego sztabu administracyjnego. Zatem w nowoczesnym państwie należy doprowadzić do całkowitego oddzielenia sztabu administracyjnego, urzędników i pracowników administracji, od rzeczowych środków działalności. Panowanie powinno odbywać się na mocy legalności, a więc wiary w obowiązywanie legalnego ustanowienia i uzasadnianej przez racjonalnie stworzone reguły, rzeczowej kompetencji, zaś nowoczesny sługa państwa powinien nastawiać się na posłuszne spełnienie ustawowych obowiązków. Istotne znaczenie wg M. Webera ma to, jak sprawujący władzę utwierdzają swe polityczne panowanie, polegające na ciągłym administrowaniu. Sztab administracyjny, stanowiący zewnętrzny przejaw sprawowania politycznego panowania, zobowiązany jest do posłuszeństwa wobec dzierżyciela władzy za sprawą prawomocności, materialnego wynagrodzenia i honoru społecznego 1. W Konstytucji FR znalazł się zapis, że nosicielem suwerenności i jedynym źródłem władzy jest naród, określony w kategoriach wspólnoty politycznej. Sprawuje on władzę poprzez organy władzy państwowej i samorządowej, które uzyskują legitymizację w wyborach powszechnych (art. 3) 2. Żeby ów konstytucyjny zapis stał się rzeczywistością naród powinien mieć nie tylko możliwość niczym nieskrępowanego wyrażania swojej woli w trakcie wolnych i demokratycznych wyborów, pozbawionych prób manipulacji zachowaniem wyborców, lecz także uzyskać podmiotowość gospodarczą, czyli w swojej większości niezależność ekonomiczną od władzy. W warunkach rosyjskich chodzi o ukształtowanie się klasy średniej, podstawy społeczeństwa obywatelskiego, które będzie w stanie skutecznie kontrolować sprawowanie w imieniu ludu władzy przez aparat zarządzający. Zatem budując nową Rosję elity polityczne powinny zdawać sobie sprawę o potrzebie budowania państwa nowoczesnego, ponieważ tylko taka Rosja ma szansę zająć należne jej miejsce we wspólnocie międzynarodowej. Jak pamiętamy na początku XX w. Rosja już stanęła przed podobnym wezwaniem, dokonała jednak ucieczki od wolności, zaś kolejnej okazji na zbudowanie państwa nowoczesnego nie należałoby marnować. 1 M. Weber, Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, Warszawa 2002, s. 1023-1026; por. W. Marciniak, Rozgrabione Imperium. Upadek Związku Sowieckiego i powstanie Federacji Rosyjskiej, Kraków 2001, s. 71. 2 Konstytucja Rosji, Warszawa 2000, s. 40.
J. Staniszkis mówi, że 1999 rok można uważać za granicę końcową okresu postkomunistycznego, za koniec pierwszej fazy transformacji, podczas której z instytucjonalnego i układowego dziedzictwa poprzedniego systemu stopniowo wyłoniły się instytucji rynkowe i zaczyn politycznego kapitalizmu 3. Z tym twierdzeniem wydaje się zgadzać wrocławski politolog A. Czajowski, który podzielił przemiany w Rosji na trzy fazy: liberalizacji (1987-1990), poszukiwań (1990-1993) i kształtowania (1994-1999) 4. We współczesnej historii Rosji okres ten nazwano epoką Jelcyna. Biorąc pod uwagę określenie M. Webera o przejściu od społeczeństwa stanowego do nowoczesnego Rosja jest zaledwie na początku owej drogi. Zatem można się zgodzić z obydwoma naukowcami, że nie jest to koniec rosyjskiej transformacji. Dynamika przekształceń w Rosji znacznie wyprzedziła stan wiedzy społeczeństwa polskiego na ten temat. Oddanie do rąk czytelnika niniejszego tomu ma wzbogacić wysiłek polskich badaczy na tym polu. Tym bardziej, że dekada po rozpadzie ZSRR jest ku temu dobrym powodem. Studia podsumowujące pierwszy okres transformacji systemowej umożliwią kompleksowe spojrzenie na procesy zmian w Rosji w aspekcie politycznym, społecznym i gospodarczym. Sukcesywnie na polskim rynku wydawniczym zaczęły ukazywać się co prawda prace E. Zielińskiego (1995), Współczesna Rosja studium polityczno-ustrojowe, A. Czajowskiego (2001), Demokratyzacja Rosji w latach 1987-1999, traktująca o transformacji systemu politycznego, pod red. A. Stępień (1999), Współczesna Rosja. Leksykon. Polityka. Organizacje. Społeczeństwo Z kolei sprawom kształtowania nowych elit w postkomunistycznej Rosji poświęcone zostały monografie W. Marciniaka (2001), Rozgrabione Imperium. Upadek Związku Sowieckiego i powstanie Federacji Rosyjskiej oraz J. Staniszkis (2001), Postkomunizm. Próba opisu. Ukazały się również prace traktujące o transformacji systemu medialnego: J. Adamowskiego (1998), Rosyjskie media i dziennikarstwo czasów przełomu (1985-1997) i Ł. Donaja (2001), Media w systemie politycznym Federacji Rosyjskiej, a także o sytuacji demograficznej autorstwa P. Eberhardta (2002), Geografia ludności Rosji. Liczne publikacje na temat procesu transformacji w Rosji ukazują się w piśmie Polityka Wschodnia, które prowadzi Centrum Badań Wschodnich Uniwersytetu Warszawskiego, a także w analitycznych materiałach Rocznika Strategicznego. Badania w tym obszarze prowadzi także Zakład Badań nad Europą Wschodnią Uniwersytetu Wrocławskiego. Jednak nadal jest to wciąż za mało dla potrzeb 3 J. Staniszkis, Postkomunizm. Próba opisu, Gdańsk 2001, s. 249. 4 A. Czajowski, Demokratyzacja Rosji w latach 1987-1999, Wrocław 2001, s. 42-127.
naukowych i dydaktycznych środowiska akademickiego w Polsce, ponieważ tematy związane z Rosją budzą ogromne zainteresowanie czytelników. Zawartość niniejszego tomu nieco odbiega od poprzedniego, poświęconego Ukrainie, ponieważ Rosja jest znacznie większym krajem, a analiza jej polityki zarówno wewnętrznej, jak i zagranicznej wymaga głębszej analizy. Nasze rozważania zaczęliśmy od eseju Osobliwości historii politycznej Rosji, autorstwa rosyjskiego profesora I. Krawczenki. Esej jest dobrym wprowadzeniem do dalszych studiów i rozważań, ukazującym inny niż polski punkt widzenia politycznej historii Rosji na przestrzeni dziejów. Przemiany w wieli krajach często zaczynają się od liberalizacji życia społecznego i politycznego, co w konsekwencji prowadzi do zmian ustrojowych. Dlatego uzasadnionym wydaje się umieszczenia następnie artykułów A. Czajowskiego, poświęconych Ustrojowi konstytucyjnemu i Partiom politycznym i wyborom. W związku z ogromnym znaczeniem, jakie Rosja odgrywa na arenie międzynarodowej oraz rozległością jej interesów analizę polityki zagranicznej została podzielona na trzy obszary badawcze: Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa (podstawy instytucjonalno-prawne), pióra W. Baluka, Politykę wobec Zachodu, współautorstwa W. Baluka i R. Szafrańca, a także Politykę wobec WNP, pióra G. Bogielskiego. Istotnym uzupełnieniem tematyki stosunków zewnętrznych wydaje się być artykuł Ł. Leszczenko, Rosja w Radzie Europy, w którym autor ustosunkowuje się również do kwestii ochrony praw człowieka w FR. Badanie przemian wewnętrznych oraz realizację przez państwo polityki wewnętrznej zaczęliśmy od artykułu M. Wróblewskiego, Polityka gospodarcza, przechodząc następnie do analizy Sytemu podatkowego (S. Mielentiewa) i Polityki społecznej i demograficznej (H. Rojbuł i W. Marczyk). Ważne miejsce w procesie transformacji i kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego należy do tzw. czwartej władzy, więc nie mogło zabraknąć rozdziału poświęconego Polityce medialnej, autorstwa J. Adamowskiego. Pomyślność rosyjskiej transformacji w dużej mierze zależy od kształtowania się w tym kraju stosunków federacyjnych i interetnicznych. W celu zbadania polityki państwa w tej dziedzinie poświęciliśmy nieco uwagi Federalizmowi i polityce regionalnej (W. Baluk) oraz Polityce narodowościowej i migracyjnej (W. Baluk i L. Świderska). Oddając tom do rąk Czytelnika autorzy mają nadzieję, iż przyczyni się on do pogłębienia studiów nad współczesną problematyką państw Europy Wschodniej oraz zwiększy zainteresowanie współpracą i nawiązaniem relacji ze wschodnimi sąsiadami Polski. Redaktorzy Bernard J. Albin i Walenty Baluk