61

62

Koœció³ pw. œw. Micha³a Archanio³a w Rukojniach Rukojnie, jeœli chodzi o pos³ugê Bo ¹, przez d³ugi czas znajdowa³y siê w cieniu s¹siaduj¹cych Kijan, gdzie w 1392 roku na dobre zadomowili siê franciszkanie. To w³aœnie oni na pocz¹tku XV wieku wznieœli tu kaplicê, która przez prawie sto lat s³u y³a miejscowym wiernym za dom modlitwy. Po tym, gdy w roku 1538 archidiakon wileñski ks. Józef Jasiñski wybudowa³ w Rukojniach drewniany koœció³, sta³y siê one oœrodkiem parafialnym. Pierwotny koœció³ w Rukojniach istnia³ do po³owy XVIII wieku, kiedy to w roku 1655 spali³y go pod¹ aj¹ce do Wilna wojska rosyjskie. Zosta³ on odbudowany w roku 1673, ale po oga wojenna nie oszczêdzi³a go raz jeszcze. Tym razem w roli barbarzyñców wyst¹pi³y ci¹gn¹ce spod Moskwy niedobitki armii napoleoñskiej. Prócz rabowania miejscowej ludnoœci Francuzi spalili tak e koœció³ parafialny z ca³ym sprzêtem i dokumentacj¹. Zainicjowana w roku 1815 przez archidiakona wileñskiego Micha³a D³uskiego odbudowa trwa³a 12 lat. Œwi¹tynia zosta³a poœwiêcona w 1827 roku przez proboszcza rukojñskiego ks. Paw³a Ksawerego Brzostowskiego i funkcjonowa³a do roku 1866, kiedy to w³adze carskie przemieni³y j¹ w cerkiew prawos³awn¹, nieudolnie przerabiaj¹c jak od zewn¹trz tak od wewn¹trz w stylu bizantyjskim. Miejscowa ludnoœæ wyraÿnie bojkotowa³a to nawracanie na si³ê, wybieraj¹c koœció³ w awaryszkach i bagatelizuj¹c zastraszanie nasy³anych tu prawos³awnych duchownych. Po og³oszeniu w roku 1905 manifestu tolerancyjnego miejscowa ludnoœæ wzmog³a bój o sw¹ wiarê, zyskuj¹c w roku 1907 od genera³a-gubernatora pozwolenie na ustawienie kaplicy pw. œw. Wojciecha. By³ to skromny drewniany budynek z sosnowych bierwion, bez wie y, kryty gontem, s³u ¹cy wiernym a do I wojny œwiatowej, kiedy to Niemcy urz¹dzili tu szpital i noclegowniê dla swoich o³nierzy. W roku 1918 wycofuj¹cy siê okupanci formalnie przekazali wiernym katolickim budynek starego murowanego koœcio³a, zwo³uj¹cego wiernych po remoncie w roku 1968 oraz w latach 2005-2006 na modlitwê do dnia dzisiejszego. W zbudowanej na planie prostok¹ta dwuwie owej œwi¹tyni nietrudno doszukaæ siê barokowych rysów. Wnêtrze trzynawowe, przedzielone pilastrami. Na pocz¹tku XIX wieku przy koœciele w Rukojniach osiad³ kanonik wileñski, pisarz wielki i referendarz litewski ks. Pawe³ Ksawery Brzostowski (1739-1827) twórca s³ynnej Republiki Paw³owskiej (1759-1795). Po piêciu latach od zd³awienia Insurekcji Koœciuszkowskiej powróci³ on z emigracji do kraju. W³adze carskie nie pozwoli³y mu przebywaæ w parafii turgielskiej, na której terenie znajdowa³y siê by³e jego dobra paw- ³owskie z uwolnionymi od pañszczyzny w³oœcianami. Swoje ostatnie lata ks. Pawe³ Brzostowski poœwiêci³ g³ównie dzia- ³alnoœci duszpasterskiej i twórczoœci pisarskiej. Zmar³ w Rukojniach w wieku 88 lat. Zosta³ pogrzebany na miejscowym cmentarzu. Po Powstaniu Listopadowym jego nagrobek z nakazu Moskali doszczêtnie roztrzaskano, a grób pierwotnie zdewastowano, a póÿniej ca³kowicie zniszczono. W œwi¹tyni rukojñskiej sakrament chrztu œwiêtego przyj¹³ Franciszek Bohuszewicz (1840-1900), znany bia³oruski pisarz i poeta, adwokat, uczestnik Powstania Styczniowego po stronie polskiej. Rukainiø Ðv. Arkangelo Mykolo baþnyèia Kalbant apie ganytojiðkà darbà, Rukainiai ilgai buvo netoliese esanèiø Kijoniø ðeðëlyje, kur nuo 1392 m. buvo ásikûræ pranciðkonai. Bûtent jie XV a. pradþioje èia pastatë koplyèià, ir joje kelis ðimtmeèius meldësi vietos tikintieji. 1538 m. Vilniaus arkidiakonui kun. Juozapui Jasinskiui pastaèius Rukainiuose medinæ baþnyèià, gyvenvietë tapo parapijos centru. Pirminë baþnyèia Rukainiuose gyvavo iki XVII a. vidurio, kol 1655 m. jà sudegino á Vilniø traukusi rusø kariuomenë. Ðventykla atstatyta 1673 m., taèiau karo negandos jos ir vël neaplenkë. Ðá kartà barbarø vaidmená atliko nuo Maskvos traukæ Napoleono armijos likuèiai. Prancûzai ne tik plëðikavo ðiose apylinkëse, bet ir sudegino parapijos baþnyèià su visu inventoriumi ir dokumentais. 1815 m. Vilniaus arkidiakono Mykolo Dluskio inicijuotas atstatymas truko 12 metø. 1827 m. Rukainiø klebono kun. Povilo Ksavero Bþostovskio paðventinta baþnyèia veikë iki 1866 m., kol caro valdþia pavertë jà staèiatikiø cerkve, nevykusiai perdirbusi bizantiðkuoju stiliumi tiek jos iðoræ, tiek vidø. Vietos gyventojai akivaizdþiai boikotavo tà priverstiná atvertimà, rinkdamiesi Lavoriðkiø baþnyèià, ranka numodami á èia siunèiamø staèiatikiø dvasininkø gàsdinimus. 1905 m. paskelbus tolerancijos manifestà vietos gyventojai sustiprino kovà dël tikëjimo ir 1907 m. gavo generolo gubernatoriaus leidimà statyti Ðv. Vaitiekaus koplyèià. Tai buvæs kuklus puðiniø ràstø pastatas, be bokðto, dengtas malksnomis. Tarnavo tikintiesiems iki pat Pirmojo pasaulinio karo, kol vokieèiai baþnyèios pastate árengë ligoninæ ir nakvynës namus savo kareiviams. 1918 m. pasitraukdami okupantai formaliai perdavë katalikø tikintiesiems senà mûrinæ baþnyèià. Po 1968 m. remonto ði ðventykla iki mûsø dienø kvieèia katalikus maldai. Staèiakampio plano, dviejø bokðtø baþnyèioje nesunku áþvelgti baroko bruoþø. Vidus trijø navø, atskirtø piliastrais. XIX a. pradþioje Rukainiø baþnyèios klebonijoje apsigyveno Vilniaus kanauninkas, raðytojas ir Lietuvos referentas kun. Povilas Ksaveras Bþostovskis (1739 1827) garsiosios Pavlovo Respublikos (1759 1795) ákûrëjas. Praëjus penkeriems metams nuo T. Kosciuðkos sukilimo nuslopinimo ið emigracijos jis gráþo á ðalá. Caro valdþia neleido P. K. Bþostovskiui gyventi Turgeliø parapijoje, kurios teritorijoje buvo jo buvusi Pavlovo Respublika su atleistais nuo baudþiavos valstieèiais. Paskutinius savo gyvenimo metus Povilas Ksaveras Bþostovskis skyrë daugiausia ganytojiðkam darbui ir kûrybai daug raðë. Mirë Rukainiuose bûdamas 88-eriø. Palaidotas vietos kapinaitëse. Po 1831 m. sukilimo jo antkapis rusø valdþios ásakymu buvo visiðkai sudauþytas, o kapas ið pradþiø nuniokotas, vëliau galutinai sunaikintas. Rukainiø baþnyèioje pakrikðtytas Pranciðkus Bohuðevièius (1840 1900), þinomas baltarusiø raðytojas ir poetas, advokatas, 1863 m. sukilimo dalyvis Lenkijos pusëje. 63

64

65

66

Koœció³ pw. Trójcy Œwiêtej w Suderwie Z racji na kszta³t rotundy jest to unikatowa budowla sakralna na WileñszczyŸnie. Zosta³a ufundowana przez miejscowego proboszcza, biskupa Walentego Wo³czackiego. Koœció³ wznoszono w latach 1803-1822 wed³ug projektu dominikanina Wawrzyñca Bortkiewicza, choæ niektóre Ÿród³a podaj¹, e przy³o yæ doñ rêkê na wykresach mia³ nawet sam Wawrzyniec Gucewicz (profesor architektury, ten sam, który zaprojektowa³ przebudowê w stylu klasycystycznym Katedry Wileñskiej i wileñskiego ratusza oraz czêœci zespo³u pa³acowego w Werkach). Rozpoczêt¹ przez Wo³czackiego budowê œwi¹tyni dokoñczy³ jego spadkobierca, Hipolit Wo³³k- aniewski, który te wyposa y³ wnêtrze. Dom Bo y w Suderwie ma kolisty kszta³t, jest przykryty wzniesion¹ na niskim cylindrycznym bêbnie sp³aszczon¹ kopu³¹, zwieñczon¹ latarni¹. Jego front zajmuje okaza³a, z³o- ona z szeœciu kolumn, a zajmuj¹ca niemal po³owê obwodu zewnêtrznego œwi¹tyni, kolumnada. Nisze miêdzy kolumnami upiêksza szeœæ drewnianych rzeÿb œwiêtych. Wykonane zosta³y w latach 1817-1820 przez Ignacego Pulmana. Elewacje zdobi¹ pilastry, szerokie belkowanie i gzymsy. Œwi¹tynia s³ynie z doskona³ej akustyki. W cennym wyposa eniu wnêtrza z dwupoziomowym o³tarzem g³ównym wyró niaj¹ siê dwa XVIII-wieczne obrazy: Maria Ró añcowa i Jezus Chrystus, klasycystyczny prospekt organowy, drewniane polichromowane rzeÿby anio³ków z pocz¹tku XIX wieku d³uta tego Ignacego Pulmana oraz polichromia, datowana prze³omem XIX i XX wieku. Wewn¹trz koœcio³a-rotundy znajduje siê te krypta grobowa Wo³³ków. Na dziedziñcu koœcielnym wznosi siê dzwonnica, zbudowana w roku 1929 wed³ug projektu architekta Jana Borowskiego. Jest to budowla dwukondygnacyjna, o dolnej kondygnacji szerszej, z kamienia polnego, a górnej otynkowanej, nakrytej spiczastym dachem z sygnaturk¹. Na modlitwach w tej œwi¹tyni bywa³ te znany literaturoznawca, filolog, politolog i publicysta, profesor, a póÿniej rektor Uniwersytetu Wileñskiego Marian Zdziechowski (1861-1938), który w okresie miêdzywojennym by³ w³aœcicielem miejscowego pa³acyku, s³u ¹cego mu za letni¹ rezydencjê. Po II wojnie œwiatowej niezmiennym proboszczem œwi¹tyni w Suderwie przez lat 39 by³ ksi¹dz Adolf Trusewicz (1919-2001), który rozpocz¹³ tu pos³ugê w roku 1956, po tym, gdy po czteroletniej przerwie œwi¹tynia ta zosta³a ponownie otwarta. Sudervës Ðvè. Trejybës baþnyèia Dël rotondo formos tai unikalus Vilniaus kraðto sakralinis pastatas. Baþnyèià fundavo Sudervës dvaro savininkas, vietos klebonas, vyskupas Valentas Volèackis. ðventykla statyta 1803 1822 m. pagal dominikono Lauryno Bortkevièiaus projektà, nors kai kurie ðaltiniai nurodo, kad prie baþnyèios brëþiniø rankà buvo pridëjæs pats Laurynas Gucevièius (architektûros profesorius, Vilniaus arkikatedros, Vilniaus rotuðës, dalies Verkiø dvaro rûmø rekonstrukcijos klasicistiniu stiliumi autorius). V. Volèackio pradëtà ðventyklos statybà baigë Sudervës dvaro paveldëtojas Ipolitas Volkas-Lanievskis, árengæs ir baþnyèios vidø. Sudervës Dievo namai apskrito plano, uþdengti kupolu ir þibintu ant jo. Ið fasado pusës apjuosti ðeðiø kolonø eile ir papuoðti niðose pastatytomis didþiulëmis medinëmis keturiø evangelistø ir apaðtalø Petro ir Pauliaus skulptûromis. 1817 1820 m. jas sukûrë Ignotas Pulmanas. Pastato fasadà puoðia piliastrai, platus antablementas ir karnizai. Baþnyèia garsëja puikia akustika. Ið vertingos vidaus apdailos su dviejø kondignacijø didþiuoju altoriumi iðskirtini XVIII a. Roþinio Ðvè. Mergelës Marijos ir Jëzaus Kristaus paveikslai, XIX a. pradþios klasicistinis vargonø prospektas, minëto Ignoto Pulmano XIX a. pradþioje sukurtos medinës polichromuotos angelø skulptûros bei XIX XX a. sandûra datuojama polichromija. Ðventyklos viduje árengta Volkø giminës laidojimo kripta. Baþnyèios ðventoriuje 1929 m. pagal architekto Jano Borovskio projektà pastatyta varpinë. Tai dviejø kondignacijø statinys. Apatinë jo kondignacija platesnë, ið lauko akmenø, virðutinë tinkuota, su signoriumi, uþdengta smailiu stogu. Pamaldas Sudervës baþnyèioje lankë ir þinomas literatûrologas, filologas, politologas ir publicistas, Vilniaus universiteto profesorius, o vëliau ir rektorius Marianas Zdziechovskis (1861 1938). Tarpukariu jam priklausë vietos dvaras ten jis praleisdavo vasaras. Po Antrojo pasaulinio karo 39 metus Sudervës baþnyèioje klebonavo kunigas Adolfas Trusevièius (1919 2001). Ganytojiðkà darbà pradëjo 1956-aisiais, kai po ketveriø metø pertraukos baþnyèia vël atvërë duris. 67

68

69

70

71

Koœció³ pw. œw. Feliksa Walezjusza w Su anach Pierwsz¹ kaplicê w tej wtopionej w bajeczny pejza miejscowoœci zbudowano prawdopodobnie w koñcu XVI wieku, a mia³a status filii koœcio³a w Niemenczynie. Ta drewniana œwi¹tynia przetrwa³a do koñca XVIII wieku, kiedy to rodzina Karpiów nowi w³aœciciele miejscowego maj¹tku wznios³a w roku 1795 murowany budynek œwi¹tyni, która nadal pozostawa³a fili¹ domu Bo ego w Niemenczynie, nie maj¹c sta³ego kap³ana. Po tym, gdy w po³owie XIX wieku Su any i kilka s¹siednich maj¹tków sta³y siê w³asnoœci¹ Jana Tyszkiewicza, z jego hojnej rêki w roku 1856 œwi¹tynia zosta³a odnowiona, a ponadto zosta³ tu sprowadzony sta³y proboszcz Miko³aj Sienkiewicz. Poniewa miejscowi mieszkañcy brali czynny udzia³ w niepodleg³oœciowym zrywie 1863 roku, po jego klêsce rz¹d carski prócz innych restrykcji wymierzy³ te karê na tle wyznaniowym, zamykaj¹c w roku 1866 œwi¹tyniê i zmuszaj¹c tutejszych wiernych do jednania siê z Bogiem w doœæ odleg³ym Niemenczynie. Moskale zechcieli us³yszeæ proœby wiernych katolików dopiero po 12 latach, gdy zezwolono odprawiaæ Msze œw. w koœciele su añskim, co czyni³ Karol Obolewicz. W roku 1905 koœció³ w Su anach podniesiono do rangi parafialnego. Na ten okres przypada te sprytny manewr w³adz carskich, polegaj¹cy na wykorzystaniu odrodzenia narodowego Litwinów do sk³ócania ich z posiadaj¹cymi na WileñszczyŸnie zdecydowan¹ wiêkszoœæ Polakami. Odbywa³o siê to poprzez nasadzanie do parafii ksiê y Litwinów, którzy z kolei próbowali je zlitewszczaæ. W parafii su añskiej licz¹cej ponad 3100 wiernych, z których jedynie 50-70 mówi³o po litewsku, ksi¹dz Franciszek Raštutis próbowa³ wprowadziæ nabo eñstwa litewskie, co spotka³o siê ze sprzeciwem mieszkañców Polaków. Podczas I wojny œwiatowej ci¹gn¹ce przez Su any wojska niemieckie spowodowa³y znaczne zniszczenia miejscowej œwi¹tyni. Na jej odbudowê zesz³y d³ugie lata. W roku 1927 koœció³ pokryto cynkowan¹ blach¹, remontowano wnêtrze. Zachêty do tych prac doda³a wizyta w su añskim domu Bo- ym w dniu 9 paÿdziernika 1926 roku arcybiskupa Romualda Ja³brzykowskiego. Po II wojnie œwiatowej nieocenione zas³ugi dla parafii su- añskiej po³o y³ ks. Antoni Dziekan, który obj¹³ jej ster w roku 1962 i pozosta³ w Su anach a do zgonu w roku 2004. Nie usz³o to uwagi Rady samorz¹du rejonu wileñskiego, która sw¹ decyzj¹ uczyni³a zeñ w roku 2002 honorowego obywatela rejonu wileñskiego. Suþioniø Ðv. Felikso Valua baþnyèia Pirmoji koplyèia ðioje pasakiðko peizaþo apsuptoje vietovëje veikiausiai buvo pastatyta XVI a. pabaigoje ir turëjo Nemenèinës baþnyèios filialo statusà. Ði medinë ðventovë iðliko iki XVIII a. pabaigos, kai Karpiø ðeima nauji vietos dvaro savininkai 1795 m. pastatë naujà mûriná ðventyklos pastatà. Ji ir toliau buvo Nemenèinës baþnyèios filialas ir neturëjo nuolatinio ganytojo. XIX a. viduryje Suþionims bei dar keletui aplinkiniø dvarø tapus Jono Tiðkevièiaus nuosavybe, jo dosnumu 1856 m. ðventykla atnaujinta. Be to, paskirtas nuolatinis klebonas kunigas Mikalojus Senkevièius. Kadangi vietos gyventojai aktyviai dalyvavo 1863 m. sukilime, já nuslopinus caro valdþia, be kitø draudimø, skyrë bausmæ ir tikintiesiems 1866 m. uþdarë baþnyèià ir privertë vietos gyventojus vykti melstis á toliau esanèià Nemenèinæ. Rusø valdþia teikësi iðgirsti tikinèiøjø katalikø praðymus tik po 12 metø leido aukoti ðv. Miðias Suþioniø baþnyèioje. Tai darë kun. Karolis Obolevièius. 1905 m. Suþioniø baþnyèia pakelta iki parapijinës rango. Ðiuo laikotarpiu caro valdþia vykdë gudrø manevrà naudojo lietuviø tautiná atgimimà norëdama sukirðinti juos su didþiàja Vilniaus kraðto gyventojø dalá sudariusiais lenkais. Á parapijas bûdavo skiriami kunigai lietuviai, kurie savo ruoþtu mëgino jas lietuvinti. Suþioniø parapijoje, kur ið 3100 tikinèiøjø vos 50 70 kalbëjo lietuviðkai, kunigas Pranciðkus Raðtutis mëgino ávesti pamaldas lietuviø kalba, taèiau sulaukë lenkø tautybës gyventojø pasiprieðinimo. Per Pirmajá pasauliná karà per Suþionis traukusi vokieèiø kariuomenë gana smarkiai nuniokojo vietos ðventyklà. Jai atstatyti prireikë ilgø metø. 1927 m. baþnyèia padengta cinkuota skarda, remontuojamas vidus. Dirbti ðiuos darbus paskatino 1926 m. spalio 9 d. Suþioniø Dievo namuose apsilankæs arkivyskupas Romualdas Jalbþykovskis. Po Antrojo pasaulinio karo Suþioniø parapijai itin nusipelnë kun. Antonis Dziekanas, pradëjæs jai vadovauti 1962 m. ir likæs Suþionyse iki pat savo mirties 2004 metais. Vilniaus rajono savivaldybës taryba tai ávertino ir 2002 m. suteikë jam Vilniaus rajono garbës pilieèio vardà. 72

73

74

Koœció³ pw. œw. Micha³a Archanio³a w Szumsku Pierwotnie le ¹cy przy Czarnym Trakcie Szumsk nazywa³ siê S³obódk¹ i wchodzi³ w sk³ad skarbowych dóbr Polany, bêd¹cych dziedzictwem rodziny Sakowiczów herbu Korwin. Z rodem Szumskich zacz¹³ siê wi¹zaæ za spraw¹ podstolego wileñskiego Kazimierza Szumskiego, pierwszego nabywcy tych majêtnoœci ziemskich. Jego nastêpca Micha³ Rafa³ Szumski przemianowa³ S³obódkê na Szumsk, co mia³o przypieczêtowaæ nawet w nazwie nowych posiadaczy tej miejscowoœci. Niestety, ta nazwa wspó³brzmia³a z realiami nie na d³ugo, gdy kolejnymi posiadaczami Szumska zostali Laskowiczowie, którym dobra skonfiskowano za udzia³ w Powstaniu Styczniowym. W II po³owie XIX wieku Szumsk i okolice nale a³y do rosyjskiego genera³a abincewa. Po poœlubieniu Polaka z Kowieñszczyzny Antoniego Komara jego córka El bieta by³a ostatni¹ w³aœcicielk¹ tej miejscowoœci. Mimo rosyjskich koligacji ³¹czy- ³y j¹ silne wiêzy z polskoœci¹. Zaraz po tym, kiedy rz¹d carski og³osi³ tolerancjê religijn¹, przesz³a ona nawet na katolicyzm. Pierwsza drewniana œwi¹tynia w Szumsku zosta³a wzniesiona w 1696 roku z fundacji podstolego województwa wileñskiego Micha³a Rafa³a Szumskiego i jego ony Halszki ze Stachowskich. W roku 1707 osadzili oni przy tym koœciele dominikanów, buduj¹c drewniany klasztorek dla kilku mnichów. ycie parafialne zdecydowanie siê o ywi³o, odk¹d Szumsk sta³ siê w roku 1740 oœrodkiem samodzielnej parafii. Czyni¹c zadoœæ jej potrzebom, w latach 1767-1789 dominikanie wznieœli tutaj now¹ okaza³¹ murowan¹ œwi¹tyniê w stylu baroku, a w latach 1837-1839, poniek¹d dope³niaj¹c dzie³a równie murowany klasztor, nieco póÿniej natomiast dzwonnicê i bramê œwi¹tyni. Represje carskie nie ominê³y równie tych stron: w roku 1860 zamkniêto klasztor, a w roku 1866 katolick¹ œwi¹tyniê przekszta³cono w cerkiew. W roku 1907, potakuj¹c pisemnym proœbom miejscowych katolików, w³adze carskie zgodzi³y siê na przeniesienie tu drewnianego koœció³ka z awaryszek, który hojn¹ rêk¹ wyposa y³a hrabina El bieta Komarowa. Po tym, gdy w roku 1919 cerkiew ponownie sta³a siê koœcio³em, do roku 1937, nim koœció³ek ³awaryski nie powêdrowa³ do miejscowoœci Dubiczki (obecne terytorium Bia³orusi), w Szumsku znajdowa³y siê dwie œwi¹tynie katolickie. Pobudowany wed³ug projektu architekta Tomasza Russela w stylu póÿnego baroku na planie krzy a parafialny dom Bo y, prezentuje siê od zewn¹trz naprawdê okazale. Okaza³e jest równie trójnawowe wnêtrze. W jego wyposa eniu wyró niaj¹ siê klasycystyczne o³tarze i prospekt organowy oraz freski i iluzoryczna polichromia. Spoœród obrazów najcenniejszy jest XVIII-wieczny Micha³ Archanio³. Du ¹ wartoœæ artystyczn¹ ma tak e empirowy nagrobek Ludwika Szumskiego, przedstawiaj¹cy œpi¹ce dziecko. W roku 1995 z inicjatywy sprawuj¹cego tu pos³ugê Bo ¹ ksiêdza Dariusza Stañczyka z³o ono relikwie orêdowniczki Mi³osierdzia Bo ego b³ogos³awionej siostry Faustyny Kowalskiej. Gruntownie odnowiony klasztor s³u y dziœ natomiast za Dom Pielgrzyma. Ponadto znajduj¹ siê tu pomieszczenia rekolekcyjne, sala konferencyjna, biblioteka parafialna oraz M³odzie owe Centrum Kultury Chrzeœcijañskiej. Rzadkimi okazami zanikaj¹cej ju architektury s¹ murowane kapliczki na przykoœcielnym terenie. Tê w obrêbie dziedziñca ufundowa³a w roku 1857 rodzina Kamieñskich. Ðumsko ðv. Arkangelo Mykolo baþnyèia Ið pradþiø prie Juodojo trakto ásikûræs Ðumskas vadinosi Slabadële ir priklausë Sakavièiø Korwin herbo giminei. Su ðumskiais pradëjo sietis ðias þemes ásigijus Vilniaus pastalininkiui Kazimierui Ðumskiui. Jo ápëdinis Mykolas Rapolas Ðumskis pervadino Slabadëlæ á ðumskà. Deja, ðis pavadinimas su tikrove derëjo ne ilgai, nes Ðumsko ðeimininkais tapo Liaskovièiø ðeima, ið kurios savo ruoþtu þemës buvo konfiskuotos uþ dalyvavimà 1863 m. sukilime. XIX a. 2-oje pusëje Ðumskas ir apylinkës priklausë rusø generolui Labincevui. Iðtekëjusi uþ Kauno kraðto lenko Antano Komaro jo duktë Elþbieta buvo paskutinë ðio dvaro ðeimininkë. Kad ir rusø kilmës, moterá siejo labai stiprûs saitai su lenkiðkumu. Caro vyriausybei paskelbus religinæ tolerancijà, ji netgi perëjo á katalikybæ. Pirmoji medinë baþnyèia Ðumske pastatyta 1696 m. Jà fundavo Vilniaus vaivadijos pastalininkis Mykolas Rapolas Ðumskis su þmona Halðka ið Stachovskiø. 1707 m. prie baþnyèios ákurdino dominikonus ir pastatë nedidelá mediná vienuolynà keliems vienuoliams. Religinis gyvenimas gerokai pagyvëjo 1740 m. ðumskui tapus savarankiðkos parapijos centru. Atsiþvelgdami á naujus poreikius 1767 1789 m. dominikonai pastatë èia naujà áspûdingà mûrinæ baroko stiliaus baþnyèià, o 1837 1839 m. tarsi papildydami pradëtà darbà ir mûriná vienuolynà, kiek vëliau akmenø mûro vartuose árengë varpinæ. Caro represijos neaplenkë ir ðiø apylinkiø: 1860 m. vienuolynas buvo uþdarytas, o 1866 m. katalikø ðventykla paversta cerkve. 1907 m. tenkindama vietos katalikø raðtiðkus praðymus caro valdþia sutiko ið Lavoriðkiø á èia perkelti medinæ baþnytëlæ. Jà dosniai árengë grafienë Elþbieta Komar. 1919 m. cerkvei vël virtus baþnyèia, iki 1937 m., kai Lavoriðkiø baþnytëlë buvo iðkeldinta á Dubièkiø gyvenvietæ (dabartinë Baltarusijos teritorija), Ðumske buvo dvi katalikø ðventyklos. Pagal architekto Tomo Ruselio projektà kryþminio plano vëlyvojo baroko stiliumi pastatyti Dievo namai ið iðorës atrodo tikrai áspûdingai. Áspûdingas ir trijø navø baþnyèios vidus. Iðsiskiria klasicizmo stiliaus altoriai, vargonø prospektas, freskos ir iliuzionistinë tapyba. Vertingiausias ið paveikslø XVIII a. Ðv. Arkangelas Mykolas. Didelës meninës vertës yra ir empirinio stiliaus Liudviko Ðumskio antkapis, vaizduojantis miegantá vaikà. 1995 m. ganytojiðkà darbà èia dirbusio kunigo Darjuðo Stanèyko iniciatyva á baþnyèià atgabentos Dievo Gailestingumo liudytojos ðv. Faustinos Kovalskos relikvijos. Kapitaliai suremontuotame vienuolyne dabar veikia Piligrimø namai. Be to, èia árengtos patalpos rekolekcijoms, konferencijø salë, parapijos biblioteka, veikia Jaunimo katalikiðkasis centras. Reti nykstanèios architektûros pavyzdþiai mûrinës koplytëlës prie baþnyèios. Esanèià ðventoriuje 1857 m. fundavo Kamenskiø giminë. 75

76

77

78

79

Koœció³ pw. Najœwiêtszej Maryi Panny w Szy³anach Szy³any le ¹ tu przy prawym brzegu Wilii i wtopione s¹ w okoliczne sosnowe lasy. Jest to typowa ulicówka, gdy wszystko koncentruje siê wokó³ kilku niedu ych brukowanych uliczek, a u styku trzech z nich wznosi siê koœció³ek. W dawnych czasach miejscowoœæ ta nale a³a do wileñskich parafii miejskich, m. in. do parafii kalwaryjskiej. Pierwsza œwi¹tynia z fundacji biskupów wileñskich stanê³a tu w 1725 roku. Administruj¹cy w po³owie XVIII wieku kanonik ks. Franciszek Ancuta tak spodoba³ tê miejscowoœæ, e zdecydowa³ utworzyæ samodzieln¹ parafiê. Niestety, ta istnia³a ledwie ponad 20 lat. W 1782 roku na mocy decyzji ówczesnego biskupa wileñskiego Ignacego Jakuba Massalskiego powo³ano parafiê w Suderwie, a Szy³any zosta³y w³¹czone w jej sk³ad. Koœció³ek w Szy³anach mia³ obs³ugiwaæ tamtejszy proboszcz. Pozostawiona bez sta³ego gospodarza œwi¹tynia ta popada³a w coraz wiêksz¹ ruinê. Miejscowa ludnoœæ od czasu do czasu podejmowa³a siê remontów, nie ustaj¹c te w wysi³kach o przywrócenie jej statusu parafialnej. Sta³o siê temu zadoœæ w roku 1922, kiedy to dekretem z dnia 20 stycznia biskup wileñski ks. Jerzy Matulaitis-Matulewicz ponownie utworzy³ parafiê z centrum w Szy³anach. W roku 1938 podczas kolejnego remontu budynek koœcio³a powiêkszono. Szy³añski dom Bo y wzniesiono na planie prostok¹ta w niewyszukanym ludowym stylu. Jego wyró nikami s¹ dwie wyrastaj¹ce wprost z dachu wie yce (okazalsza nad wejœciem, a mniejsza na przeciwleg³ym krañcu), w¹ska trójœcienna apsyda, z koœcio³em s¹siaduje niska zakrystia. Bogactwem jednonawowego wnêtrza s¹ trzy o³tarze. W g³ównym znajduje siê obraz Trójcy Œw. Zosta³ on namalowany prawdopodobnie w koñcu XVII wieku, a ju w wieku XIX miejscowi mieszkañcy uwa ali go za cudowny. Wed³ug legendy, mia³ siê objawiæ na wierzbie strzeg¹cym byd³a pastuchom. Jeœli wierzyæ wczeœniejszym Ÿród³om, w XIX wieku w koœciele szy³añskim by³ jeszcze jeden cudowny obraz z wizerunkiem Matki Bo ej. Powsta³ on rzekomo pod pêdzlem miejscowego organisty, któremu Bo a Rodzicielka ukaza³a siê we œnie. Ðilënø Ðvè. Mergelës Marijos baþnyèia Deðiniajame Neries krante ásikûræ Ðilënai skendi juos supanèiuose puðø ðiluose. Tai tipiðkas gatvinis kaimas viskas telkiasi aplink kelias nedideles grástas gatveles, o trijø ið jø sandûroje stûkso baþnytëlë. Senais laikais ði vietovë priklausë Vilniaus miesto parapijoms, be kita ko Kalvarijø. Pirmoji ðventykla beje, Vilniaus vyskupø funduota iðkilo èia 1725 metais. XVIII a. Ðilënuose valdþiusiam kanauninkui Pranciðkui Ancutai taip patiko ðios apylinkës, kad nutarë ákurti èia savarankiðkà parapijà. Deja, ðioji egzistavo vos kiek daugiau nei 20 metø. 1782 m. tuometinio Vilniaus vyskupo Ignoto Jokûbo Masalskio sprendimu buvo ákurta Sudervës parapija, o Ðilënai tapo jos dalimi. Ðilënø baþnytëlæ turëjo aptarnauti tenykðtis klebonas. Be ðeimininko likusi ðventykla pamaþu nyko. Vietos gyventojai kartkartëmis imdavosi remontø ir dëjo pastangas, kad jai bûtø gràþintas parapijinës baþnyèios statusas. Pagaliau praðymai buvo iðgirsti. 1922 m. sausio 20 d. dekretu Vilniaus vyskupas Jurgis Matulaitis vël ásteigë Ðilënø parapijà. 1938 m. darant eiliná remontà baþnyèios pastatas buvo padidintas. Dievo namai Ðilënuose yra staèiakampio plano, neámantraus liaudiðko stiliaus. Jø skiriamieji bruoþai du virð stogo iðkilæ bokðteliai (áspûdingesnis virð áëjimo, kitame gale maþesnis), siaura trisienë apsidë. Prie baþnyèios yra nedidelë þema zakristija. Vienos navos baþnyèios turtai trys jos altoriai. Didþiajame Ðvè. Trejybës paveikslas. Nutapytas veikiausiai XVII a. pabaigoje. Jau XIX a. vietos gyventojai laikë já stebuklingu. Legenda byloja, kad piemenys rado já ástrigusá karklo ðakose. Jei tikëtume ankstesniais ðaltiniais, XIX a. Ðilënø baþnyèioje buvo dar vienas stebuklingas Dievo Motinos atvaizdo paveikslas. Já neva nutapë vietos vargonininkas, kuriam Dievo Gimdytoja apsireiðkë per sapnà. 80

81

Koœció³ pw. œw. Biskupa Stanis³awa Mêczennika w Wielkiej Rzeszy Rzeszañski folwark w Ÿród³ach historycznych wspominany jest w roku 1500. Wtedy to król Aleksander Jagielloñczyk wraz z browarem przekaza³ go w gestiê kapitu³y wileñskiej. W roku 1861 miejscowym w³adcom udzielono przywileju pobudowania mostu przez rzeczkê Rzeszê i pobierania za przejazd nim myta. Ci w³aœciciele, co prawda, czêsto siê zmieniali. Po I wojnie œwiatowej w posiadanie folwarku Rzesza wszed³ nawet profesor Uniwersytetu Wileñskiego Ferdynand Ruszczyc. Zacz¹tkiem œwi¹tyni w tej miejscowoœci by³a kaplica, któr¹ w pocz¹tkach XVI wieku wzniós³ ks. Marcin z Dusznik. Zosta³a ona przebudowana w koñcu XVII wieku staraniem kapitu³y wileñskiej. W roku 1776 w³aœciciel dworu Kazimierz Plater zbudowa³ now¹ kaplicê. Przez pewien okres czasu msze odprawiali tu doje d aj¹cy z Werek mnisi. W roku 1878 w³adze carskie, zatwierdzaj¹c listê kaplic, zgodzi³y siê, by te msze by³y celebrowane codziennie. Trwa³o to do koñca XIX wieku. Na pocz¹tku wieku XX kaplica by³a nieczynna. W roku 1925 w Rzeszy zaistnia³a parafia. Przed sam¹ II wojn¹ œwiatow¹, w latach 1938-1939, ze sk³adek parafian wzniesiono murowany koœció³, który do dzisiaj s³u y wiernym. Œwi¹tynia w Rzeszy zosta³a zbudowana na planie prostok¹ta. Nad wejœciem góruje okaza³a wie a. Wnêtrze jest podzielone na trzy nawy. Najbardziej cennym jego upiêkszeniem jest obraz Czczenie Najœwiêtszej Maryi Panny z XVIII wieku, dwa o³tarzyki z wizerunkiem Matki Boskiej, cynowa chrzcielnica, o³tarzyki z obrazami œw. Stanis³awa i œw. Klary z koñca XVIII wieku, ornaty z XIX wieku. W latach 1990-2000 pos³ugê Bo ¹ w Rzeszy sprawowa³ ks. Antoni Dilys, wiêzieñ sowieckich ³agrów, postaæ wielce zas³u ona i darzona powszechnym mirem wœród wiernych Wileñszczyzny i Wilna. Rieðës Vyskupo ðv Stanislovo baþnyèia Istoriniuose ðaltiniuose Rieðës palivarkas minimas 1500 metais. Tada karalius Aleksandras Jogailaitis kartu su alaus darykla perdavë já Vilniaus kapitulos þinion. 1861 m. vietos valdytojams suteikta privilegija pastatyti tiltà per Rieðës upelá ir imti vadinamajá tilto mokestá uþ vaþiavimà juo. Tie valdytojai, tiesa, daþnai keitësi. Po Pirmojo pasaulinio karo Rieðës palivarkà buvo ásigijæs Vilniaus universiteto profesorius Ferdinandas Ruðèicas. Vietos baþnyèios uþuomazga laikytina koplyèia, kurià XVI a. pradþioje pastatë kunigas Martynas ið Duðnikø. XVII a. pabaigoje Vilniaus kapitulos pastangomis ji buvo perstatyta. 1776 m. dvaro savininkas Kazimieras Pliateris pastatë naujà koplyèià. Kurá laikà ðv. Miðias èia laikë ið Verkiø atvaþiuodavæ vienuoliai. 1878 m. caro valdþia, tvirtindama koplyèiø sàraðà sutiko, kad ðv. Miðios èia bûtø aukojamos kasdien. Taip tæsësi iki XIX a. pabaigos. XX a. pradþioje koplyèia jau neveikë. 1925 m. ákurta Rieðës parapija. Antrojo pasaulinio karo iðvakarëse 1938 1939 metais uþ parapijieèiø aukas pastatyta mûrinë baþnyèia ir iki mûsø dienø yra gausiai lankoma tikinèiøjø. Rieðës ðventykla staèiakampio plano. Virð áëjimo iðkilæs áspûdingas bokðtas. Vidus trijø navø. Vertingiausia jo puoðmena XVIII a. paveikslas Ðvè. Mergelës Marijos garbinimas, du nedideli altoriai su Dievo Motinos atvaizdu, krikðtykla ið alavo, nedideli altoriai su XVIII a. pabaigos ðv. Stanislovo ir ðv. Klaros paveikslais, XIX a. arnotai. 1990 2000 m. ganytojiðkà darbà Rieðëje dirbo buvæs sovietiniø lageriø kalinys kunigas Antanas Dilys, itin nusipelniusi ir Vilniaus bei Vilniaus kraðto tikinèiøjø gerbiama asmenybë.

84

85

Koœció³ pw. Nawrócenia œw. Aposto³a Paw³a w Wojdatach-Bia³ej Wace Podwileñska Bia³a Waka i s¹siaduj¹ce z ni¹ okolice to dawne dziedzictwo Radziwi³³ów i Oskierków, które w po³owie XIX wieku naby³ hrabia Hilary êski (ur. w 1834 r.), syn Aleksandra, marsza³ka szlachty powiatu miñskiego i wileñskiego. To w³aœnie staraniem i dziêki hojnej rêce êskich w roku 1910 w s¹siaduj¹cych z Bia³¹ Wak¹ Wojdatach rozpoczêto budowê koœcio³a pw. Nawrócenia œw. Aposto³a Paw³a. Stan¹³ on w miejscu wzniesionej tu w roku 1813 kaplicy i mia³ byæ m. in. pami¹tk¹ uczczenia przypadaj¹cego w roku 1913 jubileuszu 1600-lecia swobody wyznania danej chrzeœcijanom przez cesarza rzymskiego Konstantyna I Wielkiego. Œwi¹tynia ma charakter neobarokowy i wznosi siê na planie krzy a. S¹siaduje z ni¹ dzwonnica, umiejscowiona na wysokich metalowych konstrukcjach. Wielce bolesne w treœci jest epitafium, widniej¹ce u wejœcia do koœcio³a. Informuje ono, e rodzina êskich ponios³a jak e tragiczne ofiary z nastaniem na Litwie w³adzy sowieckiej, gdy zosta³a wywieziona. Ostatniego w³aœciciela Bia³ej Waki W³odzimierza êskiego w roku 1941 zamordowano w wiêzieniu na moskiewskiej ubiance. W tym e roku zmarli te w ³agrach Bronis³aw Lasocki, Adelajda êska-lasocka oraz Daniel Lasocki. W œwi¹tyni wojdackiej u schy³ku swego ycia s³u y³ wiernym i znalaz³ przytu³ek ksi¹dz Leopold Chomski (1885-1982), prefekt przedwojennego Gimnazjum Króla Zygmunta Augusta w Wilnie, nauczaj¹cy tu religii m. in. poetê Czes³awa Mi³osza. PóŸniejszy noblista wspomni o nim w Rodzinnej Europie oraz poœwiêci dwa wiersze: Do ksiêdza oraz Ksi¹dz Ch., po latach. W tych wspomnieniach duszpasterz ów jawi siê jako bezwzglêdny i fanatyczny kap³an, który wymaga³ od swych wychowanków nieustannej czujnoœci w dyscyplinie, bo tylko ona mo e chroniæ przed czyhaj¹cym zewsz¹d z³em, z czym zreszt¹ autor Rodzinnej Europy polemizuje. Tak stanowcza postawa w krzewieniu wiary, dope³niana sta³ym chodzeniem w sutannie, spowodowa³a, e ksi¹dz Leopold Chomski znalaz³ siê na indeksie litewskich w³adz komunistycznych. W roku 1949 zosta³ on usuniêty z Wilna i skazany na tu³aczkê po okolicznych wsiach. W ostatnich latach ycia osiad³ na plebanii w Wojdatach, gdzie 23 grudnia 1982 roku zmar³ w wyniku pobicia przez tzw. nieznanych sprawców. Jego grób znajduje siê na przykoœcielnym terenie. Vaidotø Baltosios Vokës ðv. Apaðtalo Pauliaus Atsivertimo baþnyèia Netoli Vilniaus ásikûrusi Baltoji Vokë ir jos apylinkës buvusios Radvilø ir Oskierkø valdos. XIX a. viduryje jas ásigijo grafas Hilarijus Lenskis (gim. 1834), Minsko ir Vilniaus apskrièiø bajorø marðalkos Aleksandro sûnus. Bûtent Lenskiø pastangomis ir jø dosnumo dëka 1910 m. netoli Baltosios Vokës esanèiuose Vaidotuose pradëta Ðv. Apaðtalo Pauliaus Atsivertimo baþnyèios statyba. ðventykla iðkilo 1813 m. èia buvusios koplyèios vietoje ir turëjo, be kita ko, áamþinti 1913 m. sukankanèias Romos imperatoriaus Konstantino Didþiojo suteiktos krikðèionybës iðpaþinimo laisvës 1600-àsias metines. Baþnyèia neobarokinë, kryþminio plano. Ðalia jos ant aukðtø metaliniø konstrukcijø stovi varpinë. Itin tragiðko turinio yra prie áëjimo á baþnyèià esanti epitafija. Ji skelbia, jog Lietuvoje sovietmeèio pradþioje Lenskiø ðeima patyrë tragiðkø praradimø buvo iðtremta. Paskutinis Baltosios Vokës ðeimininkas Vlodzimieþas Lenskis 1941 m. nuþudytas Maskvos Lubiankos kalëjime. Tais paèiais metais lageriuose mirë Bronislovas Liasockis, Adelaida Lenska-Liasocka ir Danielius Liasockis. Vaidotø baþnyèioje savo gyvenimo saulëlydþiu ganytojiðkà darbà dirbo ir prieglobstá rado kunigas Leopoldas Chomskis (1885 1982), ikikarinës Vilniaus karaliaus Þygimanto Augusto gimnazijos prefektas, mokæs èia religijos, tarp mokiniø ir poetà Èeslovà Miloðà. Vëlesnysis Nobelio premijos laureatas primins já knygoje Gimtoji Europa ir dedikuos jam du eilëraðèius: Kunigui ir Kunigas Ch., po metø. Ðiuose prisiminimuose ganytojas iðkyla kaip beatodairiðkas ir fanatiðkas kunigas, reikalavæs ið savo auklëtiniø nepaliaujamos disciplinos, nes tik ji galinti apsaugoti nuo visur tykanèio blogio. Beje, su ðiuo teiginiu Gimtosios Europos autorius polemizuoja. Dël itin grieþtos pozicijos skleidþiant tikëjimà ir nuolatinio sutanos vilkëjimo kunigas Leopoldas Chomskis uþsitraukë Lietuvos komunistinës valdþios nemalonæ. 1949 m. iðpraðytas ið Vilniaus buvo priverstas blaðkytis po aplinkinius kaimus. Paskutiniais savo gyvenimo metais apsistojo Vaidotø klebonijoje ir 1982 m. gruodþio 23 d. mirë nuo sumuðimø, kuriuos patyrë ið vadinamøjø neþinomø uþpuolikø. Palaidotas baþnyèios ðventoriuje. 86

87

88

Trzy Krzy e i kaplice w parafii szumskiej ycie parafii szumskiej zdecydowanie siê o ywi³o, kiedy Bogu i wiernym w latach 1993-1996 s³u y³ tu przyby³y w tym celu z Macierzy ksi¹dz Dariusz Stañczyk. Jak na zawo³anego gospodarza przysta³o, zakrz¹tn¹³ siê on z mety przy odnowie miejscowej œwi¹tyni pw. Micha³a Archanio³a, terenu przykoœcielnego, zainicjowa³ remont pomieszczeñ poklasztornych. W roku 1995 w Kowalczukach ruszy³a natomiast budowa nowej œwi¹tyni pw. Mi³osierdzia Bo ego. BodŸcem do tych szlachetnych poczynañ by³ przypadaj¹cy w roku 1996 jubileusz 300-lecia parafii szumskiej. Dla jego uczczenia na wzgórzu przy osiedlu wzniesiono na wzór wileñskich betonowe Trzy Krzy e, z których centralny strzeli³ w niebo na wysokoœæ 14 metrów, a boczne mierz¹ po metrów 12. Uroczystoœæ ich poœwiêcenia mia³a miejsce 14 wrzeœnia 1996 roku w uroczystoœæ Podwy szenia Krzy a Œwiêtego. Zreszt¹, kropid³o tego roku w rêkach proboszcza sz³o w ruch dosyæ czêsto. Jak e czytelnymi znakami Wiary zosta³y bowiem trzy kaplice: dwie stanê³y przy szko³ach w Kowalczukach i Szumsku, a jedna, zwana Ró- añcow¹ przy szosie miêdzy tymi oœrodkami gminnymi. Po latach barbarzyñskiej ateizacji pojednanie z Chrystusem Królem mia³y ponadto potêgowaæ przydro ne krzy e: albo ochoczo stawiane przez mieszkañców poszczególnych wsi, albo odnawiane ju istniej¹ce. WyraŸnie rozprostowa³ siê te lud Bo y w Wielkiej Kosinie, któr¹ od roku 1939 w zaszklonej wnêce kapliczki strze e figura Matki Boskiej, zwo³uj¹c wiernych na modlitwê. Co prawda, gromadzi siê ich tu znacznie mniej ni kiedyœ, gdy Wielka Kosina zmala³a z ponad 100 domostw (przez co obok Kosiny Ma³ej i Panieñskiej Wielk¹ by³a zwana) do 26. Odrodzeniu duchowemu parafian oraz umocnieniu ich wspólnoty mia³a siê te przys³u yæ peregrynacja przedmiotów kultu. Pierwszego roku od domu do domu parafii wêdrowa³ obraz Jezusa Mi³osiernego, a w nastêpnych kolejno obraz Tej, co w Ostrej œwieci Bramie oraz figura Matki Boskiej. Do inicjatyw duszpasterskich chêtnie w³¹czy³o siê równie harcerstwo, jak e imponuj¹co odrodzone w tym zak¹tku Wileñszczyzny przez ksiêdza Dariusza Stañczyka. Warto dodaæ, e zas³ugi tego duszpasterza nie usz³y uwagi w³adz. W roku 2003 decyzj¹ Rady samorz¹du przyznano mu tytu³ honorowego obywatela rejonu wileñskiego. Ðumsko parapijos Trys kryþiai ir koplytëlës Ðumsko parapijos gyvenimas gerokai suaktyvëjo 1993 1996 m. ganytojiðkà darbà èia dirbant ið Lenkijos atvykusiam kunigui Darjuðui Stanèykui. Kaip ir dera tikrajam ðeimininkui, jis ið karto pradëjo rûpintis Ðv. Arkangelo Mykolo baþnyèios atnaujinimu, ðventyklos teritorijos tvarkymu, inicijavo buvusio vienuolyno patalpø remontà. 1995 m. Kalveliuose pradëta statyti nauja Dievo Gailestingumo baþnyèia. Paskatinimu ðiems kilniems darbams tapo 1996 m. sukankanèios ðumsko parapijos 300-osios metinës. Ðiam jubiliejui paminëti ant kalvos netoli gyvenvietës vilnieèiø pavyzdþiu pastatyti betoniniai Trys kryþiai. Viduriniojo aukðtis 14 m, ðoniniø po 12 m. Trys kryþiai paðventinti 1996 m. rugsëjo 14 d. per Ðv. Kryþiaus iðaukðtinimo ðventæ. Beje, tais metais ðlakðtyklæ savo rankose klebonas laikydavo gana daþnai. Itin iðkalbingais Tikëjimo þenklais tapo trys koplyèios: dvi iðkilo prie Kalveliø ir Ðumsko mokyklø, viena vadinamoji Roþinio koplyèia prie kelio tarp ðiø dviejø didþiausiø seniûnijos gyvenvieèiø. Be to, po barbariðkø ateizmo ideologijos metø susitaikymà su Kristumi Karaliumi turëjo stiprinti pakelës kryþiai pavieniø kaimø gyventojø noriai statomi arba atnaujinami. Pastebimai atsitiesë Didþiosios Kuosinës tikintieji. Ðià gyvenvietæ nuo 1939 m. ástiklintoje koplyèios niðoje saugo Dievo Motinos statula. Tiesa, tikinèiøjø susirenka kur kas maþiau nei kadaise, nes Didþioji Kuosinë sumaþëjo nuo daugiau nei 100 namø (dël ðios prieþasties greta Kuosinës ir Maþosios Kuosinës buvo vadinama Didþiàja) iki 26. Parapijieèiams dvasiðkai atgimti ir jø bendruomenei stiprinti átakos turëjo turëti ir religinio kulto daiktø peregrinacija. Pirmaisiais metais nuo vienø iki kitø parapijos namø keliavo Gailestingojo Jëzaus paveikslas, kitais Auðros vartø Dievo Motinos paveikslas, dar vëliau Dievo Motinos statulëlë. Ganytojo iniciatyvà entuziastingai parëmë harceriai. Harceriø judëjimo tradicijas ðiame Vilniaus kraðto kampelyje atgaivino tas pats kunigas Darjuðas Stanèykas.Derëtø pabrëþti, kad ðio ganytojo nuopelnai neliko valdþios nepastebëti. Vilniaus rajono savivaldybës tarybos sprendimu 2003 m. jam suteiktas Vilniaus rajono garbës pilieèio vardas. 89

90

Kaplice parafii szumskiej: Ró añcowa, przy szkole podstawowej w Szumsku, we wsi Wielka Kosina Ðumsko parapijos koplyèios Roþinio, prie Ðumsko pagrindinës mokyklos, Didþiosios Kuosinës kaime 91

Kaplica pw. œw. Ignacego Loyoli w Pryciunach Zosta³a zbudowana w roku 1837. Pierwotnie by³a pomyœlana jako miejsce wiecznego spoczynku rodziny azarewiczów w³aœcicieli miejscowego niewielkiego maj¹tku. To rodowe mauzoleum, gdzie spoczynek wieczny znalaz³ jedynie Antoni azarewicz, z czasem zmieni³o swe przeznaczenie, s³u ¹c wiernym po poœwiêceniu w roku 1905 przez d³ugie lata za dom Bo y. Kaplica zosta³a ponadto omodlona przez zakotwiczone w Pryciunach zakonnice ze Zgromadzenia Sióstr od Anio³ów, które w miêdzywojennym dwudziestoleciu poza misj¹ stricte religijn¹ rozwinê³y szeroko zakrojon¹ dzia³alnoœæ spo³eczn¹, s³u ¹c przyk³adem rzetelnej pracy i godziwego ycia. Prowadzi³y one Towarzystwo Filantropijno-Oœwiatowe Labor, opiekowa³y siê Stowarzyszeniem M³odzie y Katolickiej oraz Krucjat¹ Eucharystyczn¹. Staraniem zakonnic oko³o roku 1925 w Pryciunach otwarto 4-oddzia³ow¹ szko³ê, do której w roku 1928 uczêszcza³o 51 uczniów. Wszystkie bezhabitowe siostry, szczêœliwie przetrwawszy po ogê II wojny œwiatowej, doczeka³y siê jak e okrutnego wyroku Sowietów: w roku 1950 za ukrywanie poszukiwanego jezuity obrz¹dku wschodniego, ksiêdza Antoniego Z¹bka zosta- ³y aresztowane przez NKWD i wywiezione do obozów pracy. Wœród aresztowanych zakonnic znajdowa³a siê równie mistyczka i stygmatyczka Wanda Boniszewska (1907-2003), która, po z³o eniu w roku 1933 œlubów wieczystych, od roku 1934 przebywa³a w domu sióstr w Pryciunach. Otrzymawszy w roku 1950 wyrok 10 lat wiêzienia, zosta³a osadzona w ³agrze Wierchnij Ura³, gdzie przebywa³a do 1956 roku. Po zwolnieniu powróci³a do Polski. Mieszka³a w Bia³ymstoku, Czêstochowie, kilku innych pomniejszych miejscowoœciach, a od roku 1988 w Domu Generalnym Zgromadzenia Sióstr od Anio- ³ów w Chylicach, gdzie w³aœnie zmar³a. Pierwsze bóle w miejscu ran Chrystusa stygmatyczka Boniszewska odczu³a w wieku 12 lat. Nowe formy i objawy cierpieñ ujawnia³y siê kolejno z biegiem czasu. Krwawi¹ce i widoczne na zewn¹trz stygmaty pojawi³y siê w pocz¹tkach grudnia 1934 roku i odt¹d towarzyszy³y jej przez d³ugie lata. Prócz ran w miejscu gwoÿdzi na ciele stygmatyczki wystêpowa³y: krwawy pot, rany lewego i prawego boku, rana nad lew¹ piersi¹, 13 ranek dooko³a g³owy, szramy po biczowaniu na ca³ym ciele, bol¹ce guzy i siñce od pobicia. Poza bólem w miejscach ran siostra Wanda prze ywa³a kolejno przebieg mêki Chrystusa w bolesnych ekstazach, znosz¹c rozmaite i ponad wszelk¹ miarê dotkliwe cierpienia. Obecny stan kaplicy w Pryciunach, której fronton zdobi napis: Na wiêksz¹ chwa³ê Boga, po jej ostatnim remoncie w roku 1990 jest naprawdê zadowalaj¹cy. Prièiûnø Ðv. Ignoto koplyèia Pastatyta 1837 m. Sumanyta kaip Lazarevièiø ðeimos nedidelio vietos dvaro ðeimininkø amþinojo poilsio vieta. Ðis giminës mauzoliejus, kur amþinàjá atilsá rado tik Antanas Lazarevièius, laikui bëgant tapo kitos paskirties: po 1905 m. konsekracijos ilgus metus veikia kaip Dievo namai tikintiesiems. Be to, jà apmeldë kadaise Prièiûnuose ásikûrusios vienuolës ið Angelø seserø kongregacijos. Tarpukariu jos vykdë ne tik religinæ misijà, bet ir plataus masto visuomeninæ veiklà, rodydamos sàþiningo darbo ir doro gyvenimo pavyzdá. Vadovavo filantropø ir ðvietimo draugijai Labor, globojo Katalikø jaunimo draugijà bei Eucharistinæ krucijatà. Seserø vienuoliø pastangomis 1925 m. Prièiûnuose atidaryta keturiø klasiø mokykla. Jà 1928 m. lankë 51 mokinys. Antrojo pasaulinio karo negandas iðgyvenusios vienuolës sulaukë itin þiauraus sovietø nuosprendþio: 1950 m. uþ ieðkomo Rytø apeigø jëzuito kunigo Antonio Zombeko slëpimà NKVD jas suëmë ir iðtrëmë darbams á lagerius. Tarp suimtø vienuoliø buvo ir mistikë bei stigmatikë Vanda Boniðevska (1907 2003). 1933 m. priëmusi amþinuosius áþadus nuo 1934 m. ji gyveno seserø vienuoliø namuose Prièiûnuose. 1950-aisiais, nuteista 10 metø kalëjimo, buvo iðtremta á lagerá Vierchnij Ural vietovëje ir ten iðbuvo iki 1956 m. Paleista gráþo á Lenkijà. Gyveno Baltstogëje, Èenstochovoje, keliose maþesnëse gyvenvietëse, o nuo 1988 m. Angelø seserø kongregacijos Generaliniuose namuose Chylicose, ten ir mirë. Pirmuosius Kristaus þaizdø skausmus stigmatikë V. Boniðevska pajuto bûdama dar 12 metø. Laikui bëgant pamaþu iðryðkëdavo naujos kanèiø formos ir simptomai. Kraujuojanèios ir matomos stigmos atsirado 1934 m. gruodþio pradþioje ir nuo to laiko lydëjo ilgus metus. Be þaizdø viniø vietoje, ant stigmatikës kûno atsirasdavo krûvino prakaito, kairiojo ir deðiniojo ðonø þaizdø, þaizda virð kairiosios krûties, 13 þaizdeliø aplink galvà, randø nuo sumuðimø ant viso kûno, skaudanèiø gumbø bei muðimo mëlyniø. Be skausmø Kristaus þaizdø vietoje, sesuo Vanda iðgyvendavo ir Kristaus kanèios eigà, patirdama skausmingas ekstazes bei nepakeliamas kanèias. Dabartinë Prièiûnø koplyèios, kurios frontonà puoðia uþraðas Didesnei Dievo garbei, bûklë po pastarojo pastato remonto 1990 m. yra visiðkai patenkinama. 92

93

Kaplica pw. œw. Faustyny w Skojdziszkach Historyczne pocz¹tki Skojdziszek siêgaj¹ XVII-XVIII wieku. W okresie rozbiorów Rzeczypospolitej miejscowoœci¹ t¹ w charakterze prezentu za zas³ugi dla otieczestwa w³ada³ pu³kownik armii carskiej Suchodolej. W po³owie XIX wieku w³aœciciele maj¹tku wybudowali na tutejszym cmentarzu kaplicê dla celów pogrzebowych. Schedê po Suchodoleju przejê³a rodzina Stanis³awa Bochwica, przyby³a w pocz¹tkach XX wieku na Wileñszczyznê spod Smoleñska. Jej g³owa pracowa³ w Wileñskim Banku Ziemskim, którego z czasem zosta³ prezesem. Chocia z rozkazu carskiego Polakom nie mo na by³o nabywaæ na WileñszczyŸnie maj¹tki ziemskie, zosta³ on w³aœcicielem 200-hektarowej posiad³oœci, a poniewa zakupu dokonano w kwietniu 1908 roku, Skojdziszki zaczê³y siê odt¹d zwaæ Kwietniewem i niebawem zas³ynê³y z wzorowego gospodarowania: na sprzeda do Wilna codziennie dowo ono st¹d mleko, kwiaty jak te karpie ze stawu, który by³ dum¹ gospodarza. Po œmierci Stanis³aw Bochwic spocz¹³ z ty³u kaplicy, która nadal pe³ni³a rolê pogrzebowej. Po II wojnie œwiatowej Skojdziszki straci³y na niedawnej œwietnoœci. Maj¹tek znacjonalizowano, w pomieszczeniach gospodarczych rozmieœci³a siê stacja maszynowo-traktorowa, póÿniej zak³ad budowy i remontu maszyn rolniczych. Czêœæ przyleg³ego do dworku parku wyciêto, przeznaczaj¹c teren na osiedle blokowe. Do po³owy lat 90. w op³akanym stanie znajdowa³a siê te cmentarna kaplica. Zbawcza okaza³a siê wiêc decyzja miejscowego ko³a Zwi¹zku Polaków na Litwie o przekszta³ceniu jej w miejsce godne modlitwy, do czego walnie siê przyczyni³ starosta gminy niemieskiej W³odzimierz Sipowicz oraz wielki orêdownik kultu Mi³osierdzia Bo ego na WileñszczyŸnie ks. Dariusz Stañczyk, rodziny Lachowiczów, Biajgów, Masianów, Królikowskich, aworonków. 14 paÿdziernika 2001 nast¹pi³a uroczysta konsekracja wyremontowanej kaplicy, której patronk¹ zosta³a Aposto³ka Bo ego Mi³osierdzia œw. Faustyna Kowalska. Obecnie kaplica znajduje siê w gestii œwi¹tyni w Rudominie. To stamt¹d w czwartki i niedziele przybywa duszpasterz, by celebrowaæ Msze œw. Skaidiðkiø Ðv. Faustinos koplyèia Skaidiðkiø istorijos pradþia siekia XVII XVIII a. Þeèpospolitos padalijimo metais ðià dovanø uþ nuopelnus otiecziestvu gautà gyvenvietà valdë caro armijos pulkininkas Suchodolejus. Dvaro savininkai apie XIX a. vidurá vietos kapinëse pastatë koplyèià laidojimo reikmëms. Suchodolejaus palikimà XX a. pradþioje perëmë á Vilniaus kraðtà ið Smolenskio apylinkiø atsikrausèiusi Stanislavo Bochvico (Stanis³aw Bochwic) ðeima. Pats S. Bochvicas dirbo Vilniaus þemës banke ir laikui bëgant tapo jo valdybos pirmininku. Nors caro ásakymu lenkams buvo draudþiama pirkti þemes Vilniaus kraðte, vis dëlto jis ásigijo 200 hektarø. Kadangi pirkimo sandoris buvo sudarytas 1908 m. balandá (balandis lenk. kwiecieñ), nuo to laiko Skaidiðkes imta vadinti Kvietnievo (Kwietniewo). Netrukus dvaras ëmë garsëti kaip pavyzdinio ûkininkavimo: kasdien á Vilniø parduoti ið èia buvo veþamas pienas, gëlës ir karpiai ið ðeimininkø puikiai priþiûrimø tvenkiniø. Vëliau ir amþinojo poilsio dvarininkas S. Bochvicas atgulë prie koplyèios, vis dar veikianèios kaip laidojimo namai. Po Antrojo pasaulinio karo Skaidiðkës prarado savo dar neseniai turëtà spindësá. Dvaras buvo nacionalizuotas, o ûkiniuose pastatuose ásikûrë maðinø ir traktoriø stotis, vëliau þemës ûkio maðinø gamybos ir remonto dirbtuvës. Iðkirtus dalá dvaro parko jo vietoje iðkilo blokiniø namø kvartalas. Iki praëjusio amþiaus deðimtojo deðimtmeèio apverktinos bûklës stovëjo ir kapiniø koplyèia. Jà iðgelbëjo Lietuvos lenkø rinkimø akcijos vietos poskyrio sprendimas paversti statiná maldoms deranèia vieta. Ágyvendinant ðá sumanymà daug prisidëjo Nemëþio seniûnijos seniûnas Vlodzimeþas Sipovièius, uolus Dievo Gailestingumo kulto skleidimo Vilniaus kraðte uþtarëjas kunigas Darjuðas Stanèykas (Dariusz Stañczyk), Liachovièiø, Biajgø, Masianø, Krulikovskiø, Þavoronkø ðeimos. 2001 m. spalio 14 d. koplyèia buvo iðkilmingai konsekruota. Jos globëja tapo Dievo Gailestingumo apaðtalë ðv. Faustina Kovalska (Œw. Faustyna Kowalska). Dabar koplyèia yra Rudaminos baþnyèios þinioje, kiekvienà ketvirtadiená ir sekmadiená ðv. Miðiø aukoti ið ten atvyksta ganytojas. 94

95

Kaplica w Skorbucianach Skorbuciany, po³o one nad potokiem o nazwie Ozdra, bêd¹cym lewym dop³ywem rzeki Waka to typowa wieœ-ulicówka. Przy jednym jej koñcu wiekowe sosny znacz¹ niedu y cmentarzyk. U styku g³ównej skorbuciañskiej ulicy z drog¹ prowadz¹c¹ do enklawy muzu³mañskiej, czyli wsi Sorok Tatary, za niewysokim kamiennym murem mieœci siê drewniana kaplica. Zosta³a zbudowana w roku 1746, w trzy lata po tym, odk¹d tutejszy maj¹tek naby³ podczaszy mozyrski Micha³ Jeleñski. On te zosta³ fundatorem œwi¹tyni, która po remoncie w roku 1855 szczêœliwie dotrwa³a do naszych czasów, bêd¹c œwiadkiem burzliwych dziejów, jakich historia nie sk¹pi³a temu zak¹tkowi Wileñszczyzny, którym ponad wiek w³adali Jeleñscy. Wojna 1812 roku i zryw niepodleg³oœciowy 1863 roku powodowa³y, e ten dom Bo y przez pewien okres czasu œwieci³ pustkami. Po Powstaniu Styczniowym, kiedy Skorbuciany przesz³y we w³adanie rosyjskiej genera³owej Pachomowej, przerwa w odprawianiu modlitw trwa³a tu a do 1896 roku. Te zosta³y wznowione na usilne proœby miejscowych mieszkañców, w zdecydowanej wiêkszoœci narodowoœci polskiej. Kiedy Wileñszczyzna znalaz³a siê w obrêbie II Rzeczypospolitej, ycie religijne z³apa³o tu jakby drugi oddech. Skupia- ³o siê ono w³aœnie w kaplicy, któr¹ zreszt¹ kilkakrotnie kosmetycznie odnawiano. W roku 1941 w jej pobli u wzniesiono s³upow¹ dzwonnicê. Skutecznie mocuj¹ca siê z czasem drewniana kaplica w Skorbucianach jest budowl¹ niewyszukan¹ w architektonicznym kanonie. Z wygl¹du przypomina cokolwiek okazalsz¹ wiejsk¹ chatê, zbudowan¹ na planie prostok¹ta, ze œciêtymi naro ami w czêœci o³tarzowej i pojedyncz¹ boczn¹ zakrysti¹. Nad jej dachem nie góruje wie a, krzy umocowano na frontonie budowli. Jednonawowe wnêtrze mieœci m. in. klasycystyczny prospekt organowy, alegoryczny obraz z II po³owy XIX wieku, ukazuj¹cy legendê o narodzeniu œw. Eustachego, o³owiane œwieczniki z 1749 roku oraz XIX-wieczny ornat. Przy kaplicy znajduje siê kwatera 16 poleg³ych w latach 1943-1945 w walce o wolnoœæ Ojczyzny o³nierzy 7 Brygady Armii Krajowej. Rozsypane po Polsce oraz miejscowe œrodowisko kombatanckie gruntownie j¹ odnowi³o, wymieniaj¹c zmursza³e drewniane krzy e na betonowe i opatruj¹c je stosownymi napisami. Cmentarzyk ten zosta³ uroczyœcie poœwiêcony w lipcu 1991 roku. Obok mogi³ akowców widnieje pomnik nagrobny Anny Jeleñskiej dawnej w³aœcicielki Skorbucian i okolic, zmar³ej w po³owie XIX wieku. Skurbutënø koplyèia Prie kairiojo Vokës intako Asdrës upelio ásikûræ Skurbutënai tipiðkas gatvinis kaimas. Viename jo gale ðimtametës puðys þymi nedideles kapinaites. Pagrindinës Skurbutënø gatvës ir musulmonø anklavo, t. y. Keturiasdeðimties Totoriø kaimo link vedanèio kelio sandûroje uþ nedidelës akmeninës tvoros stovi medinë koplyèia. Pastatyta 1746-aisiais, praëjus trejiems metams, kai èionykðtá dvarà ásigijo Mozyrio pataurininkis Mykolas Jelenskis. Jis ir fundavo ðventyklà. Po 1855 m. remonto koplyèia laimingai iðliko iki mûsø dienø, liudydama audringus ávykius, kuriø ðiam daugiau nei ðimtà metø Jelenskiø giminës valdomam Vilniaus kraðto kampeliui istorija nepaðykðtëjo. Dël 1812 m. karo ir 1863 m. sukilimo ðie Dievo namai kurá laikà stovëjo tuðti. Po pastarojo sukilimo, kai Skurbutënai atiteko rusø generolienei Pachomovai, pamaldos èia nevyko net iki 1896 metø. Buvo atnaujintos tik vietos gyventojams, kuriø didþiàjà daugumà sudarë lenkai, primygtinai praðant. Vilniaus kraðtui atsidûrus Antrosios Þeèpospolitos ribose, religinis gyvenimas èia ágavo tarsi antràjá kvëpavimà. Telkësi bûtent koplyèioje. Ji, beje, buvo kelis kartus atnaujinama. 1941 m. netoli jos pastatyta stulpinë varpinë. Sëkmingai su laiku besigalinëjanti medinë Skurbutënø koplyèia neámantrus architektûros statinys. Ið paþiûros primena kiek didesnæ staèiakampio plano kaimo trobà nupjautais kampais altoriaus dalyje ir ðonine zakristija. Virð jos stogo nëra bokðto. Kryþius pritvirtintas ant pastato frontono. Vienos navos viduje, be kita ko, yra klasicistinis vargonø prospektas, legendà apie ðv. Eustachijaus gimimà vaizduojantis XIX a. 2-osios pusës alegorinis paveikslas, 1749 m. ðvino þvakidës ir XIX a. arnotas. Prie koplyèios árengtose kapinaitëse amþino poilsio atgulë 16 Armijos Krajovs (AK) 7-osios brigados kariø, þuvusiø kovose uþ Tëvynës laisvæ 1943 1945 m. Po Lenkijà iðsibarstæ ir vietos karo veteranai jas visiðkai sutvarkë sutrûnijusius medinius kryþius pakeitë betoniniais, parûpino lenteliø su atitinkamais uþraðais ant jø. Kapinaitës iðkilmingai paðventintos 1991-øjø liepà. Greta AK kariø kapø XIX a. viduryje mirusios buvusios Skurbutënø ir apylinkiø ðeimininkës Anos Jelenskos antkapinis paminklas. 96