6 JAK RÓŻNORODNY JEST ŚWIAT PRZYRODY. ZOBACZ! KAŻDY JEST INNY KAŻDY JEST POTRZEBNY CELE OGÓLNE: rozwijanie wrażliwości zmysłowej rozwijanie pasji poznawania zjawisk przyrodniczych rozbudzanie poczucia więzi z otaczającym światem przyrody zdobywanie umiejętności samodzielnego prowadzenia obserwacji kształtowanie umiejętności służących zdobywaniu wiedzy kształtowanie umiejętności pracy zespołowej. CELE OPERACYJNE: Przewidywane osiągnięcia uczeń potrafi: samodzielnie prowadzić obserwacje przyrodnicze zilustrować różnorodność sylwetek drzew prowadzić wnikliwe obserwacje posługując się lupą dostrzec i wymienić różnice w wyglądzie kory i pędów wybranych gatunków drzew porównać pąki i blizny liściowe dwóch wybranych gatunków drzew wymienić zasady obserwacji tropów rozpoznać charakterystyczne cechy tropów pospolitych gatunków zwierząt porównać tropy pospolitych gatunków zwierząt zinterpretować ślady zwierząt opisać budowę gniazda ptasiego zilustrować różnorodność gniazd wymienić różnice w budowie gniazd ptasich umiejętnie pracować w grupie. ŚRODKI DYDAKTYCZNE: zimowe pędy drzew lornetki, lupy materiały plastyczne. Literatura dla nauczyciela: Buchner M. Śladami zwierząt. Przewodnik. Multico. Warszawa 1994. Chmielewski W. Tropy i ślady zwierząt. Wydawnictwo PTTK Kraj. Warszawa 1984. Godet J. Drzewa i krzewy rozpoznawanie gatunków. Multico Warszawa 1997. Mowszowicz J. Przewodnik do oznaczania drzew i krzewów krajowych i aklimatyzowanych. WSiP Warszawa 1979. Ohnesorge G. Scheiba B. Uhlenhaut K. Ślady i tropy zwierząt. Multico. Warszawa 1997. Praca zbiorowa. Ptaki materiały dla nauczycieli. MTO Kraków 2002. Przewodnik do rozpoznawania roślin i zwierząt na wycieczce. Multico. Warszawa 1996. 48
PRZYGOTOWANIE DO ZAJĘĆ Scenariusz składa się z trzech części, na których pełną realizacje trzeba przeznaczyć więcej niż jeden dzień zajęć. Można też zdecydować się tylko na jedną lub dwie części. Przed realizacją tematu trzeba wybrać miejsce, w którym rosną drzewa różnych gatunków z dostępnymi gałęziami tak by uczniowie mogli dosięgnąć pędów i z bliska im się przyjrzeć. Na obserwacje tropów warto wybrać się w dzień po świeżych opadach śniegu i w miejsce mało uczęszczane przez ludzi tam tropy będą widoczne. PRZEBIEG ZAJĘĆ Etap wprowadzający Zajęcia w klasie 1. Rozmowa kierowana Po czym rozpoznajemy kolegów z daleka i z bliska? Uczniowie odpowiadają na pytania: Po czym rozpoznajemy kolegów z daleka? (wzrost, sylwetka, kolor włosów, ubranie, sposób poruszania itp.), a jakie cechy wyglądu widzimy z bliska? (szczegóły: kolor i kształt oczu, nosa, ust, kształt dłoni palców, paznokci) Co mówi wygląd o człowieku? W jakim jest wieku, zdrowy czy chory, wesoły czy smutny, zdenerwowany, przestraszony? Z wyglądu można odczytać co mu się przydarzyło. 2. Zabawa Rozpoznaj kim jestem. Jedno dziecko lub kilkoro chowa się za zasłoną (parawanem) i pokazuje tylko dłoń lub czubek głowy, but, a zadaniem pozostałych uczniów jest rozpoznanie, kto się schował za zasłoną. Etap realizacji Zajęcia w terenie Rozmowa kierowana Czy zimą przyroda jest całkowicie uśpiona? Również zimą można śledzić życie roślin i zwierząt. Obserwując wygląd drzew z daleka, z bliska podobnie jak obserwując wygląd ludzi, można się dużo o nich dowiedzieć. Życie zwierząt można poznawać, śledząc ich tropy i ślady. CZĘŚĆ I Drzewa 1. Obserwacje i ćwiczenia Z daleka z bliska przez lupę trzy kroki do poznania drzewa. Kiedy drzewo nie ma liści można obserwować inne cechy jego wyglądu widoczne z daleka i z bliska. Nauczyciel wybiera kilka drzew różnych gatunków i wspólnie z uczniami prowadzi obserwacje i ćwiczenia w trzech etapach: a) z daleka Rozpoznajemy sylwetki drzew Uczniowie obserwują drzewa, odpowiadając na pytania: 49
Drzewo jest wysokie czy niskie? Grube czy chude? Jak są ułożone gałęzie w górę, w dół, czy prostopadle do pnia? Czy można wyróżnić główne konary (najgrubsze)? Jaki kształt ma korona drzewa? Jest dłuższa czy krótsza od pnia? Czy drzewo jest zdrowe, czy chore? Jest wesołe czy smutne? Rysunki na śniegu i zabawy ruchowe Jakim jestem drzewem naśladuję i rysuję moje drzewo. Rozpoznajemy korę drzew klasa I Szkoła Podstawowa nr 1 w Szczawie wychowawczyni Bożena Talar b) z bliska Rozpoznajemy korę drzewa Uczniowie przyglądają się korze, dotykają i określają jej kolor i fakturę (gładka, szorstka, łuszczy się, z bliznami itp.) Przebijanka kalkowanie kory: każdy uczeń przykłada kartkę papieru do kory i dokładnie pokrywa miękkim ołówkiem, na odwrocie podpisuje nazwę drzewa; Obserwujemy pąki i blizny liściowe klasa I Szkoła Podstawowa nr 2 w Lubomierzu wychowawczyni Grażyna Nowak 50
c) przez lupę Pąki i blizny liściowe (Zał. 1 7) Uczniowie obserwują przez lupę pąki liściowe dwóch wybranych gatunków drzew i porównują, odpowiadając na pytania: Jakiej są wielkości, który jest większy? Jakiego są koloru? Czy cały pąk jest jednolitego koloru, czy ma kilka barw? Jaki mają kształt, do czego podobny? (np.: wrzecionowaty u buka, jajowaty u lipy itp.) Jakie są w dotyku? (gładkie, szorstkie, lepkie) Czy mają włoski, gruczoły? W jaki sposób rosną na pędzie? (odstające czy przytulone; na trzoneczku lub bezpośrednio na gałązce) Jakiej są wielkości blizny liściowe? Co przypomina ich kształt? (rogalik, podkowa, półkole itp.) Jakie szczegóły blizny widać przez lupę? (kropki, przecinki itp.) Wniosek: Choć z daleka wszystkie drzewa w zimie wyglądają podobnie, w rzeczywistości bardzo się różnią. Podobnie, jak każdy człowiek ma inne rysy twarzy tak każde drzewo ma inne gałązki i pączki. By to zauważyć trzeba przyglądać im się z bliska. Po ćwiczeniach nauczyciel ścina kilka pędów i zabiera do klasy. Przyniesione gałązki włożone do naczynia z wodą można później obserwować, jak rozwijają liście, a nawet kwiaty (dot. drzew owocowych) CZĘŚĆ II Ślady i tropy 1. Rozmowa kierowana Jak obserwować życie zwierząt w zimie? Zwierzęta trudno zobaczyć z bliska, ponieważ boją się ludzi. Zimą można się o nich dużo dowiedzieć odczytując ślady i tropy, które są jak listy pisane na śniegu! Uczymy się je czytać zostajemy tropicielami! 2. Ćwiczenia Uczę się jak zostać tropicielem Każdy uczeń odbija na śniegu ślad buta i porównuje z innymi. Jest mniejszy, czy większy? Wąski, czy szeroki? Jaki kształt ma obcas itp.? Uczniowie ustawiają się w szeregu i idą krokiem wolnym, szybkim, biegną, a następnie porównują wygląd śladów w zależności od szybkości poruszania (głębokość tropu oraz długość kroków) Najniższe i najwyższe dziecko w klasie idą obok siebie w jednym tempie reszta uczniów porównuje długość kroków odbitych na śniegu Nauczyciel dzieli uczniów na 2 grupy: Zwierzyna i Tropiciele ; Zwierzyna ma zadanie oddalić się, zmieniając dowolnie tempo i kierunki marszu (zatrzymuje się, siada, zostawia znaki bytności np. jedzenia); Tropiciele w tym czasie mają zasłonięte oczy. Kiedy zwierzyna się ukryje, Tropiciele idąc po śladach opowiadają co się wydarzyło: w jakim kierunku i tempie szła Zwierzyna, gdzie się zatrzymywała, co jadła itp. Zabawę można poprowadzić przydzielając dowolnie wybrane role np. zwierząt: tropieni to myszy lub kuropatwy, a tropiciele to lisy lub łasice. Przeprowadzenie tego ćwiczenia mogą ułatwić i uatrakcyjnić odpowiednie atrybuty np. maski symbolizujące daną postać. 51
Czytamy listy od zwierząt klasa I Szkoła Podstawowa nr 1 w Szczawie wychowawczyni Bożena Talar 2. Obserwacje Czytamy listy od zwierząt (Zał. 8 11) Praca w grupach 3 4 osobowych. Każda grupa otrzymuje wybraną powierzchnię śniegu nauczyciel obrysowuje ją patykiem lub ogradza sznurkiem (uwaga nie zadeptać śladów!) a) Uczniowie obserwują wszystkie znaki na śniegu i odpowiadają na pytania: Ile różnych zwierząt tędy szło? Które ślady są duże, a które małe? Które zwierzę się spieszyło, a które szło powoli? b) Każda grupa obserwuje dokładnie ślady i tropy jednego wybranego zwierzęcia i odpowiada na pytania: Jaki kształt ma trop? Jaką długość i szerokość ma trop, ile jest palców? Czy są odbite pazury? Czy zwierzę szukało pożywienia i czy zostawiło ślady żerowania? Skąd przyszło i dokąd podążyło? Najprawdopodobniej znajdziemy trop psa i kota dobry model do porównań wielkości, kształtu i sposobu poruszania. Trop kota przypomina kwiatek jest okrągły w zarysie, palce są owalne, nie ma odciśniętych śladów pazurów. Trop psa jest znacznie większy, zazwyczaj głębszy (z uwagi na większą masę zwierzęcia), palce psa są bardziej wydłużone, wyraźnie odbite pazury. Wniosek: Każde zwierzę zostawia ślady obecności. Każdy z nas, kto ma oczy szeroko otwarte może zostać tropicielem i odczytać na śniegu zapis wydarzeń. 52
CZĘŚĆ III Ptasie gniazda 1. Obserwacja Jak jest zbudowane ptasie gniazdo (Zał. 12 13) Uczniowie obserwują znalezione gniazdo i odpowiadają na pytania: Jakiej jest wielkości i jak przymocowane do gałęzi? Z czego jest zbudowane jaki materiał jest na zewnątrz, a jaki w środku gniazda? Wniosek: Każdy gatunek ptaka ma swój własny sposób budowania. Gniazda różnią się wielkością, kształtem, głębokością, grubością ścian, rodzajem materiału budulcowego oraz sposobem umocowania. Etap podsumowujący 1. Wypełnianie karty pracy. Narysuj zimowe gałązki drzew, które obserwowałeś na wycieczce. Zaznacz jak najwięcej szczegółów. Narysuj sylwetki poznanych drzew obok wklej przebijankę z kory. Narysuj gniazdo, które spotkałeś podczas wycieczki. Narysuj z jakich materiałów jest zbudowane. Połącz sylwetki zwierząt z odpowiednimi tropami. Czyich tropów brakuje? Dorysuj je ZAŁĄCZNIKI: Nr 1 Pąki liściowe i blizny u wybranych gatunków drzew. Nr 2 Liść, pęd i pąk tablica nr 6 Nr 3 Liść, pęd i pąk tablica nr 7 Nr 4 Liść, pęd i pąk tablica nr 8 Nr 5 Liść, pęd i pąk tablica nr 9 Nr 6 Liść, pęd i pąk tablica nr 10 Nr 7 Liść, pęd i pąk tablica nr 11 Nr 8 Tropy naszych przyjaciół tablica nr 12 Nr 9 Tropy naszych przyjaciół tablica nr 13 Nr 10 Tropy naszych przyjaciół tablica nr 14 Nr 11 Tropy naszych przyjaciół tablica nr 15 Nr 12 Co warto wiedzieć o ptasich gniazdach? Nr 13 Opis gniazd, które najczęściej można zobaczyć Nr 14 Karta pracy. 53
Załącznik 1. PĄKI LIŚCIOWE I BLIZNY U WYBRANYCH GATUNKÓW DRZEW Drzewa podobnie jak ludzie mają wiele szczegółów w wyglądzie, które można zobaczyć tylko wtedy gdy przyglądamy się z bardzo małej odległości. U drzew najdrobniejsze cechy rozpoznawcze to wygląd pąków liściowych oraz blizny. Blizna to miejsca, w którym był przyrośnięty zeszłoroczny liść, natomiast z pączka rozwinie się nowy liść na wiosnę. Co roku liść wyrasta w innym miejscu. Jesion wyniosły pąk wierzchołkowy szeroki w kształcie rozdętego ostrosłupa, cebulasty, znacznie większy od pąków bocznych, ciemno brązowy prawie czarny blizna liściowa jasna, w kształcie tarczy herbowej, podkowiasto ułożone ślady wiązek przewodzących. Kasztanowiec zwyczajny pąk wierzchołkowy szeroko stożkowaty, rozdęty, na szczycie zaostrzony, znacznie większy od bocznych łuski pąków oliwkowo brązowe ( kasztanowe ), z żółtą lub brązową falbanką na krawędziach, pokryte lepką substancją balsamiczną, błyszczące. Buk zwyczajny pąk wierzchołkowy wrzecionowaty, długi, bardzo wąski, zaostrzony pąki boczne odstające, nie mniejsze od szczytowego łuski: żółtawe lub brązowe, spiczaste, w górnej części delikatnie owłosione. Klon zwyczajny pąk wierzchołkowy jajowaty, zaostrzony, wyraźnie większy od bocznych łuski pąków: winno czerwone, zaostrzone, jasno orzęsione blizna w kształcie podkowy. Jawor pąki wierzchołkowe okazałe, jajowate, lekko spiczaste, znacznie większe od bocznych łuski pąków żółtozielone lub zielone, brzegi ciemne (brązowe, brązowoczarne) biało orzęsione blizny liściowe o kształcie zbliżonym do podkowy, ale bardziej klinowate niż u klonu zwyczajnego. Jarzębina pąk wierzchołkowy jajowaty lekko spiczasty, większy od bocznych łuski pąków ciemno brązowe lub czarne, gęsto filcowato owłosione (w miarę rozwoju owłosienie stopniowo zanika) blizna liściowa w kształcie rogalika z pięcioma śladami wiązek. Lipa drobnolistna pąk wierzchołkowy jajowaty, nieco wydłużony, lekko spiczasty, nieznacznie większy od pąków bocznych łuski pąków dwubarwne: od strony nasłonecznionej czerwone błyszczące, od strony ocienionej zielonkawe blizna liściowa o kształcie półkolistym. Lipa szerokolistna pąk wierzchołkowy jajowaty, lekko spiczasty, bardziej kulisty niż u drobnolistnej, nieznacznie większy od pąków bocznych łuski pąków jednobarwne, ciemno czerwone (lekko brunatne) blizna liściowa o kształcie nieregularnie półkolistym. 54
Dąb szypułkowy pąki wierzchołkowe skupione na końcu pędu, szerokie, jajowato stożkowate, na szczycie zaostrzone lub zaokrąglone; pąki boczne tej samej wielkości co wierzchołkowe, odstające łuski pąków jasnobrązowe, brzegi łusek ciemne z krótkimi białymi włoskami blizny liściowe z licznymi śladami wiązek przewodzących. Dąb bezszypułkowy pąki cieńsze niż u dębu szypułkowego; pąki wierzchołkowe skupione na końcu pędu, stożkowate lub spiczastojajowate, często z nitkowatymi wypustkami; pąki boczne mniejsze od wierzchołkowych, odstające łuski pąków jasnobrązowe, brzegi łusek ciemne z jasnym owłosieniem blizny liściowe z licznymi śladami wiązek przewodzących. Brzoza brodawkowata pąk wierzchołkowy o kształcie wąskojajowatym, lekko spiczasty; pąki boczne o podobnym kształcie i wielkości, odstające; końce pąków często pokryte błyszczącą wydzieliną łuski pąków brązowe o zaokrąglonych końcach blizny liściowe małe z trzema śladami wiązek przewodzących. Olsza czarna pąki o kształcie odwrotnie jajowatym, wydłużone, wąskie, na szczycie zaokrąglone; pąki wierzchołkowe najczęściej pozbawione trzonków, natomiast pąki boczne osadzone na trzonkach, odstające łuski pąków brązowoczerwone lub brązowofioletowe, lepkie, pokryte szarymi kropkami woskowego nalotu blizny liściowe z trzema śladami wiązek przewodzących. 55
Załącznik 2. LIŚĆ, PĘD I PĄK tablica nr 6 56
Załącznik 3. LIŚĆ, PĘD I PĄK tablica nr 7 57
Załącznik 4. LIŚĆ, PĘD I PĄK tablica nr 8 58
Załącznik 5. LIŚĆ, PĘD I PĄK tablica nr 9 59
Załącznik 6. LIŚĆ, PĘD I PĄK tablica nr 10 60
Załącznik 7. LIŚĆ, PĘD I PĄK tablica nr 11 61
Załącznik 8. TROPY NASZYCH PRZYJACIÓŁ tablica nr 12 62
Załącznik 9. TROPY NASZYCH PRZYJACIÓŁ tablica nr 13 63
Załącznik 10. TROPY NASZYCH PRZYJACIÓŁ tablica nr 14 64
Załącznik 11. TROPY NASZYCH PRZYJACIÓŁ tablica nr 15 65
Załącznik 12. CO WARTO WIEDZIEĆ O PTASICH GNIAZDACH Ptaki częściej latają niż chodzą, dlatego rzadko widujemy ich tropy na śniegu. Zimą, kiedy drzewa i krzewy są pozbawione liści możemy zauważyć gniazda, które latem były ukryte wśród zieleni. Często są bardzo blisko nas: w żywopłocie, nisko wśród traw, na przydrożnych krzewach. Możemy zobaczyć jak są zbudowane: jaki mają kształt, z jakiego materiału są zrobione na zewnątrz, a z jakiego w środku, jak i do czego są przymocowane. Możemy sobie wyobrazić, jak ptak pracował przy budowie, jaki materiał przynosił najpierw, a jaki pod koniec budowy. Ciekawym zjawiskiem jest podział ról samca i samicy przy budowie gniazda podobny jak u ludzi. Samiec buduje zasadniczą konstrukcję i ściany zewnętrzne, natomiast samica zajmuje się wystrojem wnętrza, czyli wyściółką gniazda. Każdy gatunek ptaka ma swój własny sposób budowania. Gniazda różnią się wielkością, kształtem, głębokością, grubością ścian, rodzajem materiału budulcowego i sposobem umocowania. Warto zauważyć tą wielką różnorodność. Podczas obserwacji znalezionego gniazda należy odpowiedzieć na pytania: Jakiej wielkości jest gniazdo (na zasadzie porównania do wielkości czegoś znanego dzieciom, najlepiej jeśli same znajdą porównanie)? Jakiego jest kształtu, głębokie czy płytkie? Jak grube są ściany? Są gładkie czy zwarte? Może poszczególne elementy wystają ze ścian, sterczą na zewnątrz? Jak i do czego jest przymocowane przywiązane, przylepione itp. (jeśli znajdziemy gniazdo, które spadło nie wiemy jak było przymocowane)? Z czego jest zrobione na zewnątrz i w środku? Z czego ptaki budują gniazda? Głównym budulcem jest materiał roślinny, a także pióra własne i innych ptaków oraz sierść ssaków. Szczególnie interesujące jest używanie pajęczyny. U wielu małych gatunków służy ona jako spoiwo wewnętrznej ściany gniazda. Powszechnym materiałem jest też wilgotna ziemia i glina, które nadają większą spoistość, twardość i trwałość konstrukcji. Z gliny budują jaskółki. Ponadto ptaki często używają jako lepiszcza własnej śliny. Zdarza się też, że używają materiału wytworzonego przez człowieka np. kawałków sznurka, papieru, tkaniny, a nawet plastiku (jednak ten materiał może być szkodliwy dla ptaków). Istotne jest, że każdy gatunek ptaka ma własne upodobania co do materiału, którego używa w poszczególnych warstwach gniazda. Gdzie ptaki umieszczają swoje gniazda? Wysoko na drzewach, w dziuplach, w rozwidleniu gałęzi lub przy pniu, albo wśród cienkich gałązek. Wiele gatunków buduje na ziemi (trznadle, skowronki, pliszki, świergotki, świerszczaki) lub nisko nad ziemią wśród traw i krzewów (dzierzba gąsiorek, dzwoniec, makolągwa, pokrzewki). Świstunki budują nad gniazdem dodatkowe sklepienie zabezpieczające. Wybór miejsca jest specyficzny dla każdego gatunku. 66
Załącznik 13. OPIS GNIAZD, KTÓRE NAJCZĘŚCIEJ MOŻNA ZOBACZYĆ Wrona na wierzchołkach wysokich drzew o gęstej koronie, w rozwidleniu grubych, pionowych gałęzi część zewnętrzna ze świeżo odłamanych gałązek (dł. ok. 20 cm), ułożonych gęsto lecz nieregularnie; średnica zewnętrzna ok. 25 cm część środkowa wylepiona grubo gliną zmieszaną z trawą i mchem wnętrze wysłane sierścią i trawą. Gawron na wierzchołkach wysokich drzew, w rozwidleniu cienkich skośnych gałęzi, gnieździ się w koloniach; średnica zewn. ok. 25 cm część zewnętrzna z suchych gałązek (dł. ok. 40 70 cm), ułożonych luźno część środkowa z ziemi i gliny (ale mniej niż u wrony) wewnątrz wysłane suchą trawą. Sroka w wierzchołkach drzew lub wysokich krzewów, zawsze na gałęziach cieńszych niż wrony i gawrony, blisko pnia warstwa wewnętrzna z długich gałązek (ok. 20 40 cm) ułożonych nieregularnie, wystających w różnych kierunkach; warstwa środkowa z gliny zmieszanej z trawą, mchem, wewnętrzna wyścielona materiałem roślinnym z domieszką piór i sierści gniazdo przykryte sklepieniem z cienkich luźno splecionych gałązek całość ma kształt kuli z dwoma otworami po przeciwnych stronach. Gil wśród bocznych gałązek na niskich świerkach (w podszycie, powyżej 1,5 m) lub w dolnych gałęziach starych świerków (5 6 m nad ziemią), często w jałowcach, zawsze dobrze osłonięte luźna konstrukcja z gałązek świerkowych, często sterczących na zewnątrz; wyściółka z korzonków, włosia, sporofitów mchu, nigdy do budowy nie używa porostów. Kos umiejscowienie rozmaite, młode świerki, żywopłoty, krzewy, cienkie drzewka przy pniu, starsze drzewa w rozwidleniu grubych konarów, nigdy w połowie poziomej grubej gałęzi; średnica zewn. ok. 15 20 cm warstwa zewnętrzna z suchych traw, liści, mchów, czasami porostów, bez gałązek warstwa środkowa wylepa z próchnicy z piaskiem (nie z gliny, dlatego nie twardnieje i nie wysycha) wyściółka z cienkich suchych traw. Zięba umiejscowienie różnorodne: rozwidlenie poziomych lub skośnych gałęzi, w młodych świerkach tuż przy pniu, 1,5 4 m nad ziemią; gniazdo nie jest przywiązane lecz wciśnięte nabite na gałązki, słabo osłonięte zewnętrzna warstwa zbudowana jest z materiału maskującego: porostów, kory, pajęczyny, kokonów owadzich; główną masę stanowi mech i liście suchych traw wyściółkę stanowi sierść i drobne piórka cecha charakterystyczna warstwa porostów połączonych pajęczyną na zewnętrznej ścianie. 67