Dla Małgosi
Recenzenci: prof. dr hab. Aleksandra Jasińska-Kania prof. dr hab. Jerzy J. Wiatr Redakcja: Leszek Kwiatek Korekta: Anna Kaniewska Projekt okładki: Katarzyna Juras Copyright by Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010 ISBN 978-83-7383-397-5 Wydawnictwo Naukowe Scholar Spółka z o.o. ul. Krakowskie Przedmieście 62, 00-322 Warszawa tel./fax 22 828 93 91, 22 826 59 21, 22 828 95 63 dział handlowy: jak wyżej w. 105, 108 e-mail: info@scholar.com.pl; scholar@neostrada.pl www.scholar.com.pl Wydanie pierwsze Skład i łamanie: WN Scholar (Stanisław Beczek) Druk i oprawa: Paper & Tinta, Warszawa
Spis treści Ws t ę p 7 Wojna jako przedmiot dociekań 10 Zagadnienie pierwszeństwa.................. 15 Koncepcje wojny........................ 18 Proponowane podejście do zagadnienia wojny........ 27 Wojna a wyłanianie się centralnej władzy państwowej 35 Wojna katalizator przemian................. 45 Renesansowy wyścig zbrojeń................ 48 Umacnianie się podmiotów państwowych........... 54 Rosnąca siła władzy centralnej................. 62 Endogenne przemiany sztuki wojennej............ 66 Wojna a nowy porządek. Dalsze kierunki przemian 71 W kierunku państwa nowoczesnego.............. 72 Pierwsza fala demokratyzacji................. 75 Pierwsza Republika Francuska................. 78 Siły zbrojne........................... 81 Wpływ wojny na rewolucję.................. 89 Wojna a rewolucja przemysłowa 101 Gospodarka, ekonomia, przemysł.............. 102 Polityka militarna w państwie nowoczesnym........ 108 Plany wojenne a granice poznania wojny.......... 109 Polityka wewnętrzna...................... 119 Rosnąca rola opinii publicznej................. 123 Technika i wyścig zbrojeń.................. 132 Deficyt wiedzy........................ 134 Defensywna natura wojen.................. 143 II wojna światowa ciągłość i zmiana............. 147
6 Zimna wojna 162 Broń atomowa........................ 168 Geopolityka w cieniu bomby.................. 171 Od konfrontacji do działań pośrednich............. 176 Sublimacja i zapośredniczanie. Wojna partyzancka..... 183 Koniec i konsekwencje zimnej wojny............ 197 Współczesne wojny 205 Suwerenność i symetria.................... 211 Dewastacja jako cel polityczny................ 216 Rola światowego hegemona................. 218 Komercjalizacja i ekonomia................. 222 Kalkulacja zysków, ryzyka i strat............... 237 Rywalizacja o surowce..................... 242 Społeczeństwo, organizacja, opinie.............. 246 Technika wojenna....................... 251 Rewolucja w dziedzinie wojskowości............ 257 Operacje pokojowe i interwencje humanitarne........ 272 Za k o ń c z e n i e 284 Wykaz cytowanej literatury 302
Ws t ę p Ws t ę p Nie jest specjalnie odkrywcze twierdzenie, że wybuch wojny na danym terenie wiąże się zwykle z głębokim kryzysem, gwałtowną przemianą i zamierzoną destrukcją zastanego porządku społecznego. Stan wojny wprowadza zwykle odmienne warunki, wywraca dawne hierarchie, promuje odmienne wartości. Czas wojny różni się od czasu pokoju, tak samo jak okres jakiegokolwiek kryzysu różni się od normalnych czasów. Celem tej książki nie jest więc przekonywanie, że wojna przynosi zmiany, a raczej próba odnalezienia trwałych i uniwersalnych wzorców tych zmian, przejawiających się zarówno w konfliktach wojennych, które miały miejsce wczoraj, jak i w wojnach współczesnych. Tak szeroko zakrojone cele zoperacjonalizować można przez postawienie trzech pytań: ile nowego jest we współczesnych wojnach? co to dzisiaj znaczy wygrać wojnę? jak do powyższych punktów ma się instytucja państwa? Dwie pary słów tworzących tytuł książki, para rzeczowników oraz para przysłówków, oddają podstawowe założenia, na jakich opiera się cała praca. Pierwsze z nich dotyczy samej metody badawczej: aby można było powiedzieć coś na temat aktualnego stanu badanego zjawiska, trzeba je analizować w odniesieniu do jego przeszłości i historii. Odnosząc to stwierdzenie do zagadnienia wojny, można powiedzieć, że aby dowiedzieć się czegoś na temat współczesnych wojen, należy uprzednio zbadać wojny przeszłe. Drugie założenie dotyczy natury związków badanego zjawiska wojny z instytucją państwa. Pojęcia te łączą się na bardzo wielu poziomach, od definicji po zależności czysto praktyczne. Zakładane i obserwowalne związki pomiędzy wojną i państwem legły również u podstaw selekcji problemów badawczych i materiału celem książki nie jest odniesienie się do zjawiska wojny we wszelkich jej współczesnych odmianach. Synteza w ramach jednej pracy tak odległych zjawisk jak wojny międzypaństwowe, wojny
8 Wstęp gangów, wojna z terroryzmem, wojny z przestępczością itd. wydaje się niezwykle trudna i jednocześnie mało obiecująca poznawczo. Aby pojęcia wojny zbytnio nie rozmywać, nie można utożsamiać z nim każdego przejawu zorganizowanej przemocy, konieczne jest odcięcie pewnych zjawisk. Dlatego też to instytucja państwa bądź jej elementy będą tutaj podstawowym punktem odniesienia. Przyjętą metodą osiągnięcia założonego celu jest analiza procesów, które zachodziły od schyłku średniowiecza do końca XX wieku i doprowadziły do wyłonienia się wojny we współcześnie obserwowanej postaci. Zaprezentowany opis 400 lat socjogenezy państwa i wyłaniania się jego obecnej formy będzie równocześnie opisem czterech wieków równoległego przekształcania się zjawiska wojny. Zamysłem badawczym było umieszczenie pracy na styku trzech nauk: socjologii, historii i nauki o konfliktach polemologii. Przedmiotem dociekań będzie, po pierwsze, społeczeństwo i organizacja państwowa w warunkach modernizacji (należące do dziedziny socjologii), a po drugie, zjawisko wojny (co umieszcza tę pracę w dziedzinie polemologii). Pierwsza część pracy poświęcona jest próbie opisu i analizy przemian, jakim podlegały społeczeństwa Europy Zachodniej XVI XIX wieku na tle wojen, jakie toczyły, oraz zmian charakteru europejskich wojen pod wpływem zachodzących przemian instytucjonalno- -społecznych i tutaj pojawia się trzeci, historyczny komponent pracy. Celem wstępnego uporządkowania badanych zjawisk wspomnianą socjogenezę instytucji państwa nowoczesnego można przybliżyć poprzez prezentację czterech procesów zachodzących podczas jego formowania. Były nimi: centralizacyjna transformacja administracyjna, polityczna emancypacja społeczeństwa, przemiany zachodzące w sferze przekonań zbiorowych, skutkujące wytworzeniem się koncepcji narodu, ekonomiczna rewolucja kapitalistyczno-przemysłowa. Każdy z tych procesów zostanie dokładnie omówiony w kolejnych rozdziałach. I tak, proces zdobywania monopolistycznej kontroli nad społeczeństwem, walki o uzyskanie i utrzymanie wyłącznej władzy nad określonym terytorium i zamieszkującą je ludnością, będzie opisany w rozdziale drugim. Jednocześnie podjęta zostanie próba pokazania, że motorem ciągłego rozszerzania zakresu władzy
Wstęp 9 centralnej było dążenie do zdobycia kontroli nad środkami pozwalającymi na prowadzenie i wygrywanie wojen. W warunkach ciąg łego postępu technologicznego rozwój potencjału militarnego wymagał coraz większych nakładów sił i środków, co wymuszało opracowywanie coraz bardziej wydajnych sposobów zarządzania państwem. Rozdział trzeci zawiera opis kolejnego procesu, który zaczął oddziaływać na państwa charakteryzujące się silną i jednolitą władzą państwową, a który nabrał szczególnego impetu w okresie Rewolucji Francuskiej. W jej efekcie zakwestionowano zasadność istnienia władzy personifikowanej przez monarchę i zapoczątkowano przejście do ustroju opierającego się na legitymizacji wolą ogółu społeczeństwa. Proces ten miał fundamentalne znaczenie nie tylko dla sfery polityki, lecz także wojskowości, a osią przemian w tej dziedzinie było pojawienie się nowego sposobu organizacji wojskowej armii masowej. W rozdziale czwartym przedstawiony zostanie ostatni element składowy opisywanej socjogenezy industrializacja, intensywny rozwój przemysłu, transportu oraz komunikacji. Interakcja tych zjawisk, przynależnych do epoki rewolucji przemysłowej, z wojną i zbrojeniami była bardzo intensywna zarówno w węższym sensie uprzemysłowienia pola walki, jak i w odniesieniu do technologicznego wyścigu zbrojeń. Wiele gałęzi przemysłu rozkwitło właśnie dzięki wojnom, co z kolei pozwoliło na wykładnicze zwielokrotnienie możliwości zabijania i niszczenia. Rozdział piąty opisuje efekty, jakie sferze wojskowości przyniosło połączone oddziaływanie zjawisk modernizacji, odkrycie broni ostatecznej w postaci sił jądrowych oraz wytworzenie się nowego, bipolarnego układu świata. Jednocześnie zarysowano tam kilka kwestii szczegółowych, takich jak problemy powstrzymywania wojny totalnej, problematyka konfliktów partyzanckich czy mechanizmy działania opinii publicznej na temat wojen. Ostatni rozdział zawiera charakterystykę współczesnych konfliktów zbrojnych, w podziale na zagadnienia polityczne, ekonomiczne i techniczno-wojskowe. Do powstania tej książki w wielkim stopniu przyczynili się: profesor Aleksanda Jasińska-Kania, doktor Lech Nijakowski, profesor Jerzy Bartkowski, moi współpracownicy z Zakładu Socjologii Polityki Instytutu Socjologii Uniwersytetu Warszawaskiego, a przede wszystkim profesor Jerzy J. Wiatr. Wszystkim im składam serdeczne podziękowania.
Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki w serwisie