PROBLEM KRZYWDZENIA DZIECI

PROBLEM KRZYWDZENIA DZIECI Postawy i doświadczenia dorosłych Polaków. Raport z badań Grażyna Fluderska, Monika Sajkowska Warszawa 2001 3

WSTĘP Problem krzywdzenia dzieci przemocy fizycznej i psychicznej, wykorzystywania seksualnego i zaniedbywania został w Polsce dostrzeżony w latach 80. Wtedy to, jako reakcja na śmiertelne pobicie przez matkę 7-letniego chłopca, powstała pierwsza organizacja pozarządowa zajmująca się problemem krzywdzenia dzieci Komitet Ochrony Praw Dziecka; problemem zainteresowało się grono lekarzy chirurgów dziecięcych, zwołując pierwszy kongres, którego obrady poświęcono zespołowi dziecka maltretowanego 1. Jednak dopiero w latach 90., dzięki procesowi demokratyzacji życia społecznego, problem krzywdzenia dzieci, podobnie jak inne dolegliwości społeczne, został ujawniony media, środowiska pozarządowe rozpoczęły realizację programów przeciwdziałania i zapobiegania problemowi. W drugiej połowie lat 90. propozycje takich programów zaczęły przedstawiać również władze samorządowe i agendy rządowe. Podjęcie działań związanych ze zjawiskiem krzywdzenia dzieci rodziło potrzebę diagnozy problemu. W 1998 r. Fundacja Dzieci Niczyje zrealizowała w Warszawie dwa programy badawcze, których wyniki przybliżyły w pewnym stopniu rozpoznanie skali problemu. Były to badania dzieci uczniów VI klas szkół podstawowych oraz badania profesjonalistów pracowników socjalnych, lekarzy pediatrów, pedagogów szkolnych i policjantów. Ponieważ jednak badania przeprowadzone były na niewielkich próbach i dotyczyły tylko środowiska wielkomiejskiego, na ich podstawie trudno było formułować wnioski generalne, charakteryzujące problem krzywdzenia dzieci w Polsce. W 2000 r. Państwowa Agencja Problemów Alkoholowych, Pogotowie dla Ofiar Przemocy Niebieska Linia i Fundacja Dzieci Niczyje rozpoczęły przygotowania do pierwszej ogólnopolskiej kampanii społecznej przeciwko krzywdzeniu dzieci. Kampanię poprzedziło przygotowanie diagnozy stanu problemu krzywdzenia dzieci i oferty pomocowej dla dzieci krzywdzonych i ich rodzin. Elementem tej diagnozy był prezentowany tu program badawczy. Badania, których wyniki przedstawia niniejszy raport, zostały przeprowadzone w styczniu 2001 r. na 1058-osobowej, ogólnopolskiej, reprezentatywnej próbie dorosłych Polaków. Koncepcję badań i narzędzie badawcze opracowały autorki niniejszego raportu, korzystając z konsultacji i pomocy zespołu Fundacji Dzieci Niczyje. Badania ankietowe w terenie zrealizował OBOP. 1 W 2001 r., 20 lat po tym kongresie i dla jego upamiętnienia, Sekcja Chirurgii Urazowej Polskiego Towarzystwa Chirurgów Dziecięcych ponownie poświęciła swe coroczne sympozjum problemowi krzywdzenia dzieci. 4

Przedmiotem badań były: postawy polskiego społeczeństwa wobec różnych form i aspektów krzywdzenia dzieci, w szczególności: społeczna ocena skali i dynamiki problemu, przyzwolenie na stosowanie kar fizycznych wobec dzieci, gotowość do podejmowania interwencji w przypadkach krzywdzenia dziecka, stosunek do sprawców krzywdzenia; doświadczenia badanych z okresu dzieciństwa dotyczące przemocy i innych form złego traktowania przez dorosłych; doświadczenia badanych związane ze stosowaniem różnych form przemocy wobec własnych dzieci. Badania dostarczyły bardzo bogatego materiału, którego pierwsze opracowanie prezentuje niniejszy raport. Fundacja Dzieci Niczyje gorąco dziękuje sponsorom badań Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Fundacji im. S. Batorego. Autorki badań przekazują podziękowania zespołowi Fundacji Dzieci Niczyje, na konsultacje z którym zawsze mogłyśmy liczyć, opracowując koncepcję badań i narzędzie badawcze. Dziękujemy też zespołowi TNS OBOP, szczególnie zaś Pani Urszuli Krasowskiej i Panu Jerzemu Puchalskiemu za życzliwe rady i pomoc w realizacji badań. Ustalenia definicyjne Problem krzywdzenia dzieci, który jest analizowany w tym raporcie, ma wiele przejawów. Warto więc zatrzymać się chwilę na związanych z nim kwestiach definicyjnych. W niniejszym raporcie termin krzywdzenie dzieci będzie tożsamy z powszechnie używanym w literaturze anglojęzycznej terminem child abuse, który tłumaczony jest różnie, jako: nadużywanie dziecka, krzywdzenie, maltretowanie, wykorzystywanie, przemoc lub złe traktowanie. Pojęcia te stosowane są często zamiennie. Definicja Battered Children and Child Abuse, opracowana przez Zarząd Międzynarodowych Nauk Medycznych (CJOMS) i Światową Organizację Zdrowia (WHO) w 1974 r., orzeka, że za krzywdzenie dziecka (child abuse) uważa się każde zamierzone lub niezamierzone działanie osoby dorosłej, społeczeństwa lub państwa, które ujemnie wpływa na rozwój fizyczny lub psychospołeczny dziecka. Definicja ta upowszechniła się w polskiej literaturze. Jak widać, jej zakres jest jednak bardzo szeroki, w szczególności znacznie szerszy niż krzywdzenie dziecka w rodzinie. Zgodnie z tą definicją sprawcami krzywdzenia mogą być nie tylko osoby, ale 5

również instytucje (np. szkoła, dom dziecka) czy też całe społeczeństwo lub państwo, np. przez obowiązujący system prawny. Nie ma tu także znaczenia problem intencjonalności krzywdzenia. Zakłócanie optymalnego rozwoju dziecka stanowi kryterium klasyfikacji zjawisk do kategorii krzywdzenia. W ramach tej szerokiej definicji zarówno solidne lanie z uszkodzeniem skóry, emocjonalne odrzucenie, symboliczny klaps, słowne upokarzanie, jak i zgodę na oglądanie nasyconych agresją filmów przeznaczonych dla dzieci można uznać za krzywdzenie, w zależności od sytuacyjnego kontekstu. Definicja ta jak łatwo zauważyć nie określa warunków niezbędnych do optymalnego rozwoju dziecka. Z punktu widzenia operacjonalizacji pojęcia krzywdzenie dziecka, koniecznej w procesie badań empirycznych, definicja taka w gruncie rzeczy jest bezużyteczna. Pierwszą w świecie kompleksowo regulującą kwestię przeciwdziałania krzywdzeniu dzieci ustawę (Child Abuse Prevention and Treatment Act), przyjętą w 1974 r. przez Stany Zjednoczone, różni od przytoczonej wyżej definicji WHO określenie potencjalnego sprawcy krzywdzenia dzieci oraz wyspecyfikowanie kategorii zachowań wobec dziecka uznanych za krzywdzenie. Krzywdzenie dzieci to zgodnie z tą definicją: Krzywdzenie fizyczne lub psychiczne, wykorzystywanie seksualne, zaniedbywanie lub maltretowanie dziecka poniżej 18 roku życia, stanowiące zagrożenie dla zdrowia i rozwoju dziecka przez osobę, która jest odpowiedzialna za opiekę i troskę o dziecko. Definicja ta wyróżnia cztery kategorie zachowań dorosłych wobec dzieci, które w literaturze przedmiotu konstruują treść pojęcia krzywdzenie dzieci. Jest to krzywdzenie fizyczne, psychiczne, wykorzystywanie seksualne i zaniedbywanie dzieci. Co oczywiste, w konkretnych przypadkach złego traktowania dziecka wymienione wyżej formy krzywdzenia mogą współwystępować ze sobą. Takie analityczne rozróżnienie nie kończy jednak definicyjnych problemów wokół pojęcia krzywdzenia dzieci. Dyskusje teoretyków i praktyków odnoszą się do dylematów związanych z odpowiedzią na pytanie, jakie konkretne zachowania dorosłych wpisują się w treść owych czterech kategorii? Przyjrzyjmy się tym dylematom. Za krzywdzenie fizyczne dziecka, w myśl wąskich definicji, uznawane są wszelkiego rodzaju działania wobec dziecka powodujące nieprzypadkowe urazy fizyczne. Obrońcy takiego definiowania przemocy fizycznej argumentują, że interwencja instytucji chroniących dziecko w sytuacjach krzywdzenia dziecka musi być uzasadniona obserwowalnymi konsekwencjami stosowania przemocy bądź ich wysokim prawdopodobieństwem 2. Takie zaostrzenie definicji przemocy wobec dzieci wiąże się z pozo- 2 D. J. English: The Extent and Consequences of Child Maltreatnment, The Future of Children vol. 8, 1998, nr 1, s. 41. 6

stawieniem poza jej obszarem stosowania kar fizycznych wobec dzieci. Nawiązuje tym samym do dyskusji wokół kwestii negatywnej i pozytywnej funkcji przemocy. W psychologii dokonuje się prób oddzielenia aktu przemocy od aktu agresji, wskazując, że celem agresji jest zaszkodzenie ofierze, natomiast celem przemocy jest wywarcie pewnego rodzaju wpływu. Przemoc zatem nie musi być destruktywna, może kierować się szlachetniejszymi pobudkami. Efekt agresywnego zachowania wobec dziecka jest więc potencjalnie różny od efektu stosowania kary fizycznej jako metody dyscyplinowania. Kara fizyczna, zgodnie z takim stanowiskiem, nie jest zaprzeczeniem miłości i troski o dziecko, może z nią współistnieć 3. I. Pospiszyl wskazuje, że w praktyce dość często dokonuje się rozróżnienia pomiędzy formami krzywdzenia, przyjmując jako kryterium stopień surowości zachowania sprawcy, i tak przemoc, krzywdzenie, wykorzystywanie określają najczęściej łagodniejsze formy zachowania krzywdzącego, natomiast maltretowanie, znęcanie się, gwałt określają zachowania o większym stopniu zagrożenia. Cytowana autorka definiuje przemoc jako wszelkie nieprzypadkowe akty godzące w osobistą wolność jednostki lub przyczyniające się do psychicznej, a także fizycznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych relacji 4. Definicja ta uwzględnia skutki zachowania, społeczne wzory oraz intencje stosowania przemocy, nie zagłębiając się w destruktywne motywacje działania na szkodę ofiary. Polskie prawo karne penalizuje stosowanie przemocy jako naruszenie nietykalności cielesnej drugiego człowieka, nie wprowadza jednak zakazu stosowania przemocy w celu wychowawczego karcenia dzieci przez rodziców. Karcenie małoletnich ma charakter wychowawczy, jeśli jego celem jest oddziaływanie na dziecko, użyte środki są proporcjonalne do przewinienia oraz nie zagrażają psychicznemu lub fizycznemu rozwojowi dziecka 5. Za wykorzystanie seksualne dziecka, określane przez definicję Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) jako przemoc seksualna, uznaje się każde zachowanie osoby dorosłej, silniejszej i/lub starszej, które prowadzi do seksualnego zaspokojenia kosztem dziecka. W tym rozumieniu wykorzystywanie seksualne, oprócz kontaktów fizycznych o charakterze seksualnym, obejmuje zachowania ekshibicjonistyczne, świadome czynienie z dziecka świadka aktów płciowych, zachęcanie do rozbierania się czy oglądania pornografii. Zgodnie z polskim prawem karnym, o wykorzystywaniu seksualnym można mówić w przypadkach czynności seksualnych z dziećmi, które nie ukończyły 15 roku życia. 3 Por. I. Pospiszyl: Przemoc w rodzinie, WSiP, 1994, s. 10 16. 4 Ibidem, s. 14 7

Artykuł 200 k.k. stanowi: Kto doprowadza małoletniego poniżej lat 15 do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. Tą samą sankcją kodeks karny opatruje utrwalanie treści pornograficznych z udziałem małoletnich. Szczególną formą wykorzystywania seksualnego dziecka jest kazirodztwo, określane jako obcowanie płciowe ze wstępnym, zstępnym, przysposobionym, bratem lub siostrą (art. 201 k.k.). O kwalifikacji czynu sprawcy seksualnego wykorzystywania dziecka decyduje tu charakter relacji pomiędzy dzieckiem a sprawcą (pokrewieństwo, przysposobienie versus brak zależności). W rozumieniu psychologicznym kazirodztwo może obejmować znacznie szerszy zakres zachowań niż obcowanie płciowe. Charakter kazirodczy mogą mieć także inne zachowania seksualne wobec dziecka, mające ma celu zaspokojenie seksualne osoby dorosłej. Rozszerzeniu ulega też, w takim rozumieniu, definicja sprawcy kazirodztwa jeśli dziecko postrzega daną osobę jako członka rodziny, jest z nią związane emocjonalnie, to zachowanie seksualne tej osoby nosi znamiona kontaktu kazirodczego 6. Podobnie jak w przypadku innych form wykorzystywania seksualnego, nie odgrywa tu roli zgoda małoletniego na uczestniczenie w czynach określanych jako lubieżne. Krzywdzenie psychiczne dziecka uznawane jest za rozmyślne, nie zawierające aktów przemocy fizycznej zachowania dorosłych wobec dzieci, powodujące znaczące obniżenie możliwości prawidłowego rozwoju dziecka, w tym zaburzenia osobowości, niskie poczucie własnej wartości, stany nerwicowe i lękowe. Do kategorii tego typu zachowań można zaliczyć m.in. wyzwiska, groźby, szantaż, straszenie, jak też emocjonalne odrzucenie, nadmierne wymagania, nieadekwatne do wieku i możliwości psychofizycznych dziecka. Za krzywdzenie emocjonalne uznaje się również bycie przez dziecko świadkiem przemocy domowej pomiędzy innymi członkami rodziny. Zwykło się uznawać, iż krzywdzenie psychiczne dziecka występuje wtedy, gdy wymienione wyżej zachowania dorosłych nie są incydentalne, powtarzają się i są zamierzone przez sprawcę. Zaniedbywanie dziecka to niezaspokojenie podstawowych potrzeb dziecka zarówno fizycznych (właściwe odżywianie, ubieranie, ochrona zdrowia, edukacja), jak i psychicznych (poczucie bezpieczeństwa, miłość rodzicielska, troska). Jak łatwo zauważyć, tak definiowane zaniedbanie psychiczne dziecka jest przyczyną niektórych wyróżnionych wyżej form krzywdzenia psychicznego. 5 A. Marek, Prawo karne. Zagadnienia teorii i praktyki, Warszawa 1997. 6 W. Czernikiewicz, B. Pawlak-Jordan: Wykorzystywanie seksualne dzieci, FDN, Warszawa 1998. 8

CZĘŚĆ I Postawy wobec problemu krzywdzenia dzieci Charakterystyka problemu krzywdzenia dzieci w naszym kraju wymaga poznania doświadczeń Polaków związanych z krzywdzeniem w dzieciństwie. Część II tego raportu poświęcona jest prezentacji deklaracji badanych opisujących te doświadczenia. Równie ważna jest diagnoza postaw społecznych wobec różnych aspektów tego problemu. Od tego, jak oceniamy powszechność krzywdzących zachowań rodziców i zagrożenia stąd wynikające, zależy bowiem to, czy będziemy skłonni uznać, że problem krzywdzenia dzieci jest znaczącym problemem społecznym. Społeczne przyzwolenie lub potępienie zachowań sprawców krzywdzenia dzieci warunkuje gotowość do zaakceptowania rozwiązań polityki społecznej i prawa związanych z przeciwdziałaniem krzywdzeniu dzieci. Wiedza o postawach pozwala również ocenić, czy ujawniane przypadki złego traktowania dzieci przez rodziców to incydenty, wypadki przy pracy, czy też zachowania ugruntowane w systemie podzielanych społecznie wartości. Pytania badawcze dotyczące sfery postaw, jakie stawiałyśmy sobie w tych badaniach, koncentrowały się na następujących zagadnieniach: 1. Społeczna ocena rozmiaru i dynamiki różnych form krzywdzenia dzieci w Polsce; 2. Społeczna akceptacja mitów usprawiedliwiających surowe traktowanie dzieci przez rodziców; 3. Stosunek do sprawców różnych form krzywdzenia dzieci; 4. Gotowość polskiego społeczeństwa do angażowania się w pomoc dzieciom krzywdzonym w rodzinie; 5. Przyzwolenie na stosowanie kar fizycznych. 9

1. Społeczna ocena powszechności różnych form krzywdzenia dzieci w Polsce Podstawą do zdiagnozowania społecznej oceny skali problemu krzywdzenia dzieci w naszym kraju były opinie badanych na temat tego, jaka część dzieci doświadcza wybranych form złego traktowania przez dorosłych. Wykres 1 Odsetek dzieci doświadczających zdaniem badanych różnych form krzywdzenia (N = 1058, średnia wskazań) 0 70 % Karcenie klapsem przez rodziców 59,3% Brak zainteresowania problemami dziecka 40,7% Wyzywanie, poniżające odzywanie się do dziecka 29,2% Pozostawianie bez opieki Zaniedbywanie - niedbanie o higienę, odzież i odżywianie dziecka Surowe kary fizyczne (pozostawiające urazy, np. sińce 28,8% 26,9% 23,3% Bicie po twarzy 20,8% Wykorzystywanie seksualne przez osoby dorosłe 14,3% Co oczywiste, respondenci różnili się w ocenie tego, jaki odsetek dzieci doświadcza różnych zachowań dorosłych uznawanych za krzywdzące. Wykres 1 przedstawia arytmetyczne średnie tych odsetek wskazywanych przez poszczególnych respondentów. Według opinii badanych, największej grupie dzieci (średnio 59,3%) zdarza się karanie klapsem przez rodziców. Surowe kary fizyczne, których konsekwencją są urazy fizyczne, to w ocenie badanych doświadczenia co czwartego dziecka, bicie po twarzy przez rodziców co piątego. Wyzywanie i poniżające odzywanie się rodziców do dziecka dotyczy ponad 29% polskich dzieci. 10

Miary odchylenia standardowego pokazują, iż opinie na temat skali wyróżnionych zachowań dorosłych wobec dzieci były bardzo zróżnicowane 7. Zróżnicowanie opinii badanych obrazuje tabela 1. Tabela 1 Dokonywana przez respondentów ocena odsetka dzieci doznających różnych form krzywdzenia (%) Forma krzywdzenia 10% dzieci 20% dzieci 30% dzieci 40% dzieci 50% dzieci 60% dzieci 70% dzieci 80% dzieci 90% dzieci 100% dzieci Karcenie klapsem 8,7 5,7 6,6 4,4 24,9 6,7 6,7 12,7 12,4 11,2 Surowe kary fizyczne 40,0 20,6 16,0 8,7 9,6 1,6 1,3 1,3 0,4 0,7 Bicie w twarz 48,4 18,3 12,7 7,6 6,9 2,6 1,1 1,6 0,3 0,5 Wyzywanie, poniżanie 52,9 17,1 10,0 10,0 5,7 1,4 2,9 0 0 0 Brak zainteresowania 18,3 12,5 13,9 9,0 19,1 7,9 8,4 6,0 3,4 1,6 Zaniedbywanie 31,9 20,8 18,4 9,4 11,2 2,5 1,7 2,7 0,9 0,5 Wykorzystywanie seksualne Pozostawianie bez opieki 42,0 23,7 15,7 9,0 3,7 3,2 0,6 0,5 0,8 0,1 34,0 18,1 15,0 9,1 9,8 4,2 3,5 2,9 1,5 1,8 W istotnym statystycznie stopniu na ocenę powszechności stosowania kar fizycznych wobec dzieci wpływa płeć i wiek badanych. Kobiety, oceniając skalę problemu, wskazują większe niż mężczyźni odsetki dzieci bitych w rodzinie. Młodsi respondenci uznają bicie dzieci za częstsze niż starsi. Rolnicy, robotnicy, emeryci i gospodynie domowe znacząco niżej niż inne grupy społeczno-zawodowe oceniają skalę fizycznego karania dzieci. Co ciekawe, skala stosowania klapsów, surowych kar fizycznych i poniżającego wyzywania dzieci oceniana jest znacząco wyżej przez tych badanych, którzy sami przyznają, że stosują takie metody wychowawcze wobec swoich dzieci. 7 Odchylenia standardowe oszacowań odsetka dzieci doznających krzywdzenia to odpowiednio: klapsy 28, surowe kary fizyczne 19, bicie w twarz 19, wyzywanie 23. 11

Wykres 2 Ocena skali karcenia dzieci klapsem a stosowanie klapsów wobec własnych dzieci 0% 35% % 10% 4,3% 18,0% Karcenia klapsów doświadcza... 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 3,3% 4,0% 3,3% 8,7% 4,3% 2,7% 4,3% 10,0% 7,6% 6,7% 14,1% 12,7% 17,4% 7,3% 23,9% 22,7% Wielokrotne karcenie klapsem własnego dziecka Brak doświadczeń karcenia klapsem własnego dziecka 100% 7,3% 17,4% p = 0,001, V Cramera = 0,158 Zdaniem badanych średnio około 60% dzieci w Polsce doświadcza łagodnych (klapsy), a blisko jedna czwarta surowych (bicie pasem) kar fizycznych. Zaniedbywanie zarówno w wymiarze emocjonalnym, jak i materialnym uznawane jest przez badanych za częste doświadczenia polskich dzieci. Średnio 40,7% dzieci nie może liczyć, zdaniem badanych, na zainteresowanie i wsparcie ze strony rodziców; pozostają same ze swoimi problemami. W opinii respondentów średnio 29,9% dzieci w naszym kraju jest pozostawianych bez opieki, a blisko 27% doświadcza zaniedbania materialnego braku dbałości rodziców o higienę, odzież i odżywianie dziecka 8. Płeć, wiek i wykształcenie badanych nie różnicowały ich oceny powszechności problemu pozostawiania dzieci bez opieki. Natomiast brak zainteresowania ich problemami za częstsze uznawali ludzie młodsi, kobiety, a wśród grup społeczno- 8 Odchylenia standardowe wynosiły odpowiednio: brak zainteresowania problemami dziecka 25, pozostawianie bez opieki 24, zaniedbywanie materialne 20. 12

zawodowych kadra kierownicza, studenci i bezrobotni. Ludzie młodzi (18 34 lata) uznawali za wyższą niż starsi skalę zaniedbywania materialnego dzieci. Jak oczekiwaliśmy, w subiektywnej ocenie badanych najrzadziej spośród wymienionych form złego traktowania dzieci zdarza się wykorzystywanie seksualne przez osobę dorosłą. Średni odsetek dzieci, które według badanych doznały wykorzystania, należy jednak uznać za wysoki w ich ocenie ponad 14% dzieci miało takie doświadczenia. Warto zauważyć, iż skalę wykorzystywania seksualnego, przeciwnie niż w przypadku innych form krzywdzenia, za wyższą uznają respondenci o wykształceniu podstawowym i zasadniczym zawodowym. Wśród grup społeczno-zawodowych bezrobotni oraz uczniowie i studenci uznają tę formę krzywdzenia dzieci za najczęściej występującą. Kobiety oceniają odsetek dzieci wykorzystywanych seksualnie za znacznie wyższy niż mężczyźni. 2. Społeczna ocena dynamiki różnych form krzywdzenia dzieci w ciągu ostatnich 10 lat Odrębnym zagadnieniem jest ocena dynamiki zjawisk uznawanych za krzywdzenie dzieci. Czy, zdaniem badanych, ich skala ulega zmianie w ciągu ostatnich 10 lat? Ocena zmian nasilenia krzywdzących zachowań dorosłych wobec dzieci sprawiła trudność dużej części badanych. Szczególnie trudno było im oszacować zmiany dotyczące powszechności wykorzystywania seksualnego dzieci (36,8% odpowiedzi trudno powiedzieć), poniżającego wyzywania dzieci (23,2% trudno powiedzieć) oraz stosowania kar fizycznych wobec dzieci (20,5% trudno powiedzieć). Wykres 3 Opinie badanych na temat zmian zachowań rodziców wobec dzieci w ciągu ostatnich 10 lat (N =1058) 0% 60% Pozostawianie dzieci bez opieki 21,4% 56,1% Wykorzystywanie seksualne dzieci 8,2% 43,9% Zdarza się coraz częściej Wyzywanie, poniżanie dziecka Zaniedbywanie dzieci 32,3% 23,5% 29,8% 39,3% Zdarza się coraz rzadziej Kary fizyczne 19,3% 45,6% 13

Jak pokazuje wykres 3, opinie badanych na temat zmian wyróżnionych zachowań dorosłych wobec dzieci są na ogół spolaryzowane. Zdaniem największej części badanych (55,8%) w ciągu ostatnich 10 lat wzrosło pozostawianie dzieci bez opieki. Jednocześnie jednak 21,3% z nich uznaje, iż dzieci są pozostawiane bez opieki coraz rzadziej. Jeszcze większa polaryzacja cechuje oceny dynamiki zaniedbań materialnych dzieci. Blisko 30% badanych uważa, że dzieci są zaniedbywane coraz częściej, a 39,3% uznaje, iż intensywność tego problemu w ostatnich latach maleje. Wydaje się, iż takie zróżnicowanie opinii wynika z przyjmowania przez badanych za podstawę oszacowań różnych elementów wiedzy o otaczającym świecie. Z jednej strony wiemy, że procesy społeczno-ekonomiczne charakteryzujące ostatnie 10-lecie to pauperyzacja społeczeństwa, społeczna frustracja i wzmożona, z wyboru lub konieczności, aktywność zawodowa rodziców. Logiczną konsekwencją koncentracji badanych na tych elementach wiedzy o życiu jest przewidywanie rosnącej tendencji emocjonalnych i materialnych zaniedbań dzieci przez rodziców uwikłanych w walkę o przetrwanie bądź zabieganie o własną karierę zawodową. Agresja werbalna i fizyczna rodziców wobec dzieci postrzegane są z tej perspektywy jako formy odreagowywania przez rodziców własnych stresów. Ocena dynamiki wybranych form krzywdzenia dzieci może jednak opierać się na innych wymiarach wiedzy społecznej. Coraz częstsze inwestowanie rodziców w szeroko rozumianą edukację dzieci, relatywny wzrost pozycji dziecka w rodzinie, przybierający czasami wręcz formę dzieciocentryzmu, adresowana do rodziców przez media i profesjonalistów edukacja dotycząca pozytywnego rodzicielstwa to znane badanym zjawiska i procesy. W ich świetle zaniedbania i krzywdzenie dzieci możemy oceniać jako coraz rzadsze w naszym społeczeństwie. Wydaje się że uaktywnienie takiej właśnie wiedzy kształtowało opinie badanych na temat zmian nasilenia stosowania kar fizycznych wobec dzieci. Oceniając to zachowanie dorosłych wobec dzieci, znacząco więcej badanych dostrzegało tendencję malejącą niż rosnącą. 45,6% badanych uznało, iż dzieci bite są coraz rzadziej, podczas gdy jedynie 19,3% uważa, że dzieje się tak coraz częściej. Wykorzystywanie seksualne jest zarówno w opinii ekspertów, jak i, co wykazano wyżej, w opinii badanych najrzadziej występującą formą krzywdzenia dzieci. Jednocześnie jednak, co pokazują analizowane wyniki, aż 43,4% respondentów przewiduje, iż w ciągu ostatnich 10 lat wzrosła skala tego problemu; przeciwnego zdania jest zaledwie 8,1%. Ocena wykorzystywania seksualnego dzieci jako dynamicznie ro- 14

snącego zjawiska z pewnością wiąże się ze zmianą świadomości społecznej na temat tego problemu w ostatnich latach. Coraz częstsze zainteresowanie mediów i różnych instytucji wykorzystywaniem seksualnym dzieci sprawiło, że problem ten został dostrzeżony jako realnie istniejący w naszym kraju. Relatywnie szybki proces zmiany statusu problemu od przemilczania do zainteresowania i nagłośnienia mógł w odbiorze społecznym dać przesłanki do wnioskowania o dynamicznym wzroście skali wykorzystywań seksualnych dzieci. Wszystkie oceniane formy krzywdzenia dzieci kobiety częściej niż mężczyźni postrzegają jako nasilające się w ostatnich latach. W ostatnich latach dzieci coraz częściej pozostawiane są bez opieki takiego zdania jest ponad 56% badanych. Blisko 44% uważa, że wzrasta liczba przypadków wykorzystywania seksualnego dzieci. Rodzice coraz rzadziej odwołują się do kar fizycznych w wychowaniu dzieci to opinia 45,6% respondentów. 3. Co wolno rodzicom? Potępienie versus akceptacja stosowania kar fizycznych wobec dzieci Jednym z pytań badawczych, jakie stawiałyśmy sobie, projektując badania, było pytanie o ideologię złego traktowania dzieci przez rodziców. Psychospołeczne koncepcje wyjaśniające genezę krzywdzących zachowań dorosłych wobec własnych dzieci wskazują na różne ich uwarunkowania: powielanie przez rodziców doświadczeń własnego dzieciństwa, związek między agresją a frustracją i bezradnością czy też nieprawidłowa osobowość rodziców. Co oczywiste, nie było naszym zamiarem weryfikowanie tych koncepcji. Poszukiwałyśmy natomiast informacji o powszechności takich poglądów na temat wychowania dzieci, które racjonalizują odwoływanie się do kar fizycznych oraz surowe i przedmiotowe traktowanie dzieci. Konsultacje z ekspertami psychologami pracującymi w placówkach pomocowych ze sprawcami krzywdzenia dzieci doprowadziły do wyłonienia trzech grup uzasadnień złego traktowania dzieci: 1. Dziecko powinno bać się rodziców, ponieważ łatwiej wtedy o posłuszeństwo; 2. Surowe traktowanie przez rodziców hartuje dziecko i pozwala mu lepiej radzić sobie z przeciwieństwami losu. W sumie wyjdzie mu na dobre; 3. Dziecko jest własnością rodziców i tylko oni mogą o nim decydować. Każdy z wymienionych wyżej poglądów poddałyśmy ocenie badanych. Z poglądem mówiącym, że dziecko jest własnością rodzica (3), zdecydowanie lub raczej zgadzało 15

się 52% badanych. Znacząco częściej byli to mężczyźni, osoby z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym, niepracujący, rolnicy, robotnicy i gospodynie domowe. Zgoda na takie określenie zależności pomiędzy rodzicem a dzieckiem rośnie wraz z wiekiem respondentów. Częściej deklarują ją osoby wierzące, praktykujące, określające swoje poglądy jako prawicowe. Wykres 4 Dziecko jest własnością rodziców i tylko oni powinni o nim decydować (N = 1058) Zdecydowanie nie 21,2% Trudno powiedzieć 7,3% Zdecydowanie tak 25,0% Raczej nie 19,0% Raczej tak 27,0% Brak danych 0,5% 34,3% badanych zgadzało się (zdecydowanie tak lub raczej tak), iż łatwiej egzekwować posłuszeństwo dzieci, gdy boją się rodziców. 23,3% popierało pogląd, mówiący, że dziecko surowo traktowane w dzieciństwie lepiej radzi sobie w dorosłym życiu. Tutaj również poparcie ocenianych sądów rosło wraz z wiekiem badanych i malało wraz ze wzrostem ich poziomu wykształcenia. Częściej zgadzali się z nimi mężczyźni niż kobiety. Wykres 5 Dziecko powinno bać się rodziców, ponieważ łatwiej wtedy o posłuszeństwo (N = 1058) Zdecydowani e nie 32,6% Trudno powiedzieć 4,1% Zdecydowani e tak 13,8% Raczej tak 20,5% Brak danych 0,4% Raczej nie 28,6% Wykres 6 16

Surowe traktowanie dziecka przez rodziców hartuje dziecko i pozwala mu lepiej radzić sobie z przeciwieństwami losu. W sumie wyjdzie mu na dobre (N = 1058) Zdecydow anie nie 28,8% Trudno powiedzie ć 8,2% Zdecydow anie tak 7,5% Raczej tak 15,8% Brak danych 0,6% Raczej nie 39,1% Dziecko jest własnością rodziców i tylko oni mogą o nim decydować tak uważa 52% dorosłych Polaków. Opinie dorosłych Polaków na temat dopuszczalności stosowania przez rodziców kar fizycznych w wychowaniu dzieci są spolaryzowane. 35,9% badanych uważa, że kary takie są dopuszczalne, 46,9% z nich twierdzi, iż nic nie usprawiedliwia bicia dzieci. Taki rozkład opinii zgodny jest z ustaleniami wynikającymi z badań prowadzonych w poprzednich latach 9. Wykres 7 Czy są sytuacje, które usprawiedliwiają w wychowaniu dzieci stosowanie kar fizycznych? (N = 1058) Trudno powiedzieć 16,0% Tak 35,9% Nie 46,9% Brak danych 1,2% Zwolennikami kar fizycznych w repertuarze oddziaływań wychowawczych rodziców są znacząco częściej mężczyźni niż kobiety. 9 W sondażu CBOS z 1994 r. 35,7% rodziców uznało, że lanie jest zwykłą metodą wychowawczą, a 53% że jest to poniżanie dziecka. 17

Opinie badanych na ten temat różnicuje również poziom wykształcenia im wyższy, tym mniejsza zgoda na karanie dzieci biciem. Spośród grup społecznozawodowych najwyższą akceptację kar fizycznych wyrażają rolnicy, robotnicy, gospodynie domowe i emeryci. Wykres 8 Przyzwolenie na stosowanie kar fizycznych wobec dzieci a płeć badanych 60% 41,3% 50,1% 30,8% 31,8% 0% 14,0% Mężczyźni 18,1% Kobiety Przyzwolenie Brak przyzwolenia Trudno powiedzieć Wykres 9 Przyzwolenie na stosowanie kar fizycznych wobec dzieci a wykształcenie badanych 70% 43,5% 40,5% 44,3% 36,1% 50,8% 33,8% 55,3% 26,3% 60,3% 30,2% 0% 16,0% 19,7% Podstawowe Zasadnicze zawodowe 18,4% 15,4% 9,5% Średnie Pomaturalne Wyższe Przyzwolenie Brak przyzwolenia Trudno powiedzieć Stosowanie kar fizycznych znacznie częściej akceptują te osoby, które doświadczały bicia w dzieciństwie, oraz te, które deklarują, że biją własne dzieci. Zależność 18

taka potwierdza, iż jako dzieci uczymy się reguł, które rządzą światem, przyjmujemy je jako oczywiste i kierujemy się nimi w dorosłym życiu. Wykres 10 Przyzwolenie na stosowanie kar fizycznych a doświadczanie kar fizycznych w dzieciństwie 70% 60,2% 48,3% 0% 42,2% 9,5% Bardzo częste doświadczanie kar fizycznych w dzieciństwie 21,4% 18,4% Brak doświadczeń kar fizycznych Przyzwolenie Brak przyzwolenia Trudno powiedzieć Wykres 11 Przyzwolenie na stosowanie kar fizycznych a stosowanie bicia pasem wobec własnych dzieci 60% 55,7% 52,1% 26,8% 17,6% 32,8% 15,1% 0% Wielokrotne bicie pasem własnego dziecka Brak doświadczeń bicia pasem własnego dziecka Przyzwolenie Brak przyzwolenia Trudno powiedzieć Ponad 36% Polaków uznaje, że są sytuacje, które usprawiedliwiają fizyczne karanie dzieci. Taki pogląd częściej akceptują ci badani, którzy byli bici w dzieciństwie, oraz ci, którzy stosują kary fizyczne wobec własnych dzieci. 19

Jakie sytuacje zdaniem zwolenników takich metod wychowawczych usprawiedliwiają odwołanie się do kar fizycznych w wychowaniu dzieci? Największa część z nich (25%) uważa, że kara fizyczna jest ostatecznością, a jej stosowanie jest usprawiedliwione wtedy, gdy zawiodą wszystkie inne dostępne rodzicom metody oddziaływania na dziecko. Gdy nie ma skutku próśb i rozmów; kiedy zawiodły wszystkie inne środki perswazji. Podobny odsetek badanych (24%) uznaje jednak, że stosowanie kar fizycznych jest zasadne wtedy, gdy dziecko jest nieposłuszne. Kiedy nie słucha rodziców; gdy nie przestrzega upomnień. 21% badanych, opisując sytuacje, w których kary fizyczne są uzasadnione, zaznacza, iż dopuściłoby jedynie stosowanie kar lekkich, nieszkodliwych dla dziecka. Kara fizyczna nie może powodować żadnych urazów; niewinny klaps w pupę. Co dziesiąty zwolennik kar fizycznych zastosowałby je wobec zagrożenia dziecka demoralizacją. W sytuacji poważnego wykroczenia dziecka, np. kradzieży; w chuligańskich wybrykach; gdy dziecko chodzi na wagary. Inne sytuacje uzasadniające bicie przytaczane przez badanych to, w kolejności częstości ich pojawiania się: sytuacje poważnych i powtarzających się przewinień dziecka, sytuacje, gdy dziecko krzywdzi innych, nie szanuje rodziców, kłamie, pije alkohol lub narkotyzuje się. Przeciwnicy kar fizycznych, uzasadniając swoją postawę, najczęściej wskazują na nieskuteczność kar fizycznych (22%) bicie nic nie daje; skutki są odwrotne, oraz wyższość innych metod wychowawczych (22%) lepiej wytłumaczyć niż bić; istnieją racjonalne środki wychowawcze. 19% badanych przeciwnych biciu dzieci uważa, że kary fizyczne są złe, ponieważ niekorzystnie wpływają na psychikę dziecka dziecko staje się nerwowe; bicie poniża dziecko i rodzi kompleksy. Pojawiają się również uzasadnienia podkreślające proces modelowania agresywnych zachowań dziecka, które samo doświadcza kar fizycznych (12%) w przyszłości stanie się agresorem; agresja rodzi agresję. 8% przeciwników karania fizycznego dzieci wskazuje na niezgodność bicia dziecka z normami i poczuciem moralnym 10. Zwolennicy stosowania kar fizycznych wobec dzieci różnie oceniają wiek dziecka, w jakim takie kary mogą być dobrym środkiem wychowawczym. Zdaniem największej grupy badanych (50,1% odpowiedzi zdecydowanie tak i raczej tak) skutecz- 10 Analiza uzasadnień fizycznego karania dzieci na podstawie danych jakościowych pogłębionych wywiadów z rodzicami przedstawiona jest w artykule M. Sajkowskiej Przemoc wobec dzieci - parologia czy normalność w książce pod redakcją B. Fatygi i A. Tyszkiewicz Normalka i normalność. Zastosowanie 20

ność bicia dziecka jest największa, gdy ma ono 7 10 lat. 39,6% uważa, że w wychowaniu starszych dzieci, w wieku 8-14 lat można odwoływać się do kar fizycznych, niewiele mniej (36%) zaleca je w wychowaniu małych dzieci (do 6 roku życia). W stosunku do dzieci, które ukończyły szkołę podstawową, rzadziej skłonni jesteśmy rekomendować takie kary. Jednak ponad 7% Polaków sądzi, iż bicie może być dobrym środkiem wychowawczym nawet wobec dzieci, które ukończyły 18 lat. Wykres 12 W jakim wieku kary fizyczne mogą być dobrym środkiem wychowawczym? (N = 540, % odpowiedzi zdecydowanie tak i raczej tak zwolenników kar fizycznych) 60 51,6% 50 40 39,6% 36% 30 20 20,5% 10 7,2% 0 W klasach I- III szkoły podstawowej W starszych klasach szkoły podstawowej Do 6 roku życia W wieku 15-18 lat W wieku powyżej 18 lat 4. Czy i kiedy interweniować? Przedstawione wyżej wyniki badań pokazują, że stosowanie kar fizycznych wobec dzieci budzi kontrowersje. Ponad jedna trzecia Polaków akceptuje taki środek wychowawczy, często jednak obwarowując odwołanie się do niego różnymi warunkami, takimi jak wyczerpanie innych sposobów dyscyplinowania dziecka bądź łagodność kary fizycznej. Czy jednak brak akceptacji dla bicia dzieci bądź stwierdzenie przekroczenia przez rodzica warunków określających dopuszczalność zastosowania kary fizycznej skutkują udzieleniem prawa osobom spoza rodziny do kontrolowania postępowania rodziców wobec własnych dzieci? Stawiając takie pytanie, poszukiwałyśmy społecznej oceny granic władzy rodzicielskiej. Zakres stanowienia o własnym dziecku, na jaki skłonni bylibyśmy przyzwolić rodzicom jak można się spodziewać nie pokrywa się ze społecznym rozumieniem dobra dziecka. Dziecko jest własnością rodziców i tylko oni mogą o nim decydować mówi 52% dorosłych Polaków. Czy cierpienie dziecka w wyniku działań rodziców daje nam moralne prawo do ingerencji w ich postępowanie i tym samym ograniczenia ich władzy i prawa własności? pojęcia normalności do badań młodzieży, Warszawa 2002. 21

Co oczywiste, odpowiedź na tak postawione pytanie zależy od rodzaju działań rodziców i stopnia wywołanej nimi krzywdy dziecka. Jak pokazuje wykres 13, największą społeczną repulsję i przyzwolenie na ingerencję w sprawy rodzinne budzi seksualne wykorzystywanie dziecka przez kogoś z rodziny. Warto jednak zauważyć, że ponad 10% Polaków postuluje zaniechanie jakiejkolwiek interwencji w takich sytuacjach. Zdecydowana większość badanych zgodziłaby się na kontrolowanie zachowań rodziców, którzy zaniedbują swoje dzieci. Brak dbałości o odżywianie i higienę dziecka, brak opieki nad nim częściej uznawane są za wystarczający powód do interwencji niż stosowanie surowych kar fizycznych. Takie zachowania, czy raczej zaniechania rodziców, nie mogą być uznane za sprawowanie władzy rodzicielskiej i w żaden sposób nie mogą być interpretowane jako dbałość o dobro dziecka. Są raczej wycofaniem się z pełnienia roli rodzica i jako takie wymagają działań związanych z zapewnieniem dziecku opieki i bezpieczeństwa. Co interesujące, stosowanie wszelkich, nawet surowych, kar fizycznych badani są skłonni akceptować bardziej niż wyzywanie i słowne poniżanie dziecka. Mimo pozornie większej drastyczności kar fizycznych, łatwiej zapewne uznać, że rodzicami, którzy biją dziecko, kierują intencje ukierunkowania jego zachowania. Trudniej takie intencje przypisać werbalnemu poniżaniu dziecka. Wykres 13 Osoba spoza rodziny ma moralne prawo podjąć jakieś działanie, gdy wie, że dziecko jest: (N = 1058, odpowiedzi zdecydowanie tak i raczej tak) 0% 100% Wykorzystywane seksualnie przez kogoś z rodziny Głodne z powodu zaniedbania przez rodziców Brudne z powodu zaniedbania przez rodziców Wyzywane, poniżane przez rodziców Całe dnie spędza poza domem Bite pasem lub innymi przedmiotami przez rodzica Nigdy nie może spotykać się z rówieśnikami Uderzone w twarz przez rodzica Zmuszane do stałej opieki nad rodzeństwem 86,8% 86,6% 81,2% 74,1% 69,6% 63,8% 61,6% 50,7% 45,7% Karcone klapsem przez rodzica 18,2% 22 Co ciekawe, badani częściej deklarują, iż sami podjęliby jakieś działania w sytuacji poważnego bicia dziecka przez rodziców, niż uznają, że podjęcie takich działań

jest dopuszczalne. 82,4% z nich sądzi, że podjęliby interwencję, gdyby wiedzieli, że dziecko jest bite w rodzinie mieszkającej po sąsiedzku. 86,4% badanych zainterweniowałoby, sądząc, że dziecko jest wykorzystywane seksualnie przez członka rodziny. Wykres 14 Czy podjął(ęła)by Pan(i) jakieś działanie, gdyby w rodzinie mieszkającej po sąsiedzku dziecko było często i poważnie bite? (N=1058) Zdecydowani e nie 2,4% Trudno powiedzieć 10,8% Raczej nie 4,3% Zdecydowani e tak 47,5% Raczej tak 34,9% Brak danych 0,1% Wykres 15 Czy podjął/ęłaby Pan/i jakieś działanie, gdyby w rodzinie mieszkającej po sąsiedzku dziecko było wykorzystywane seksualnie? (N=1058) Zdecydowani e nie 2,1% Raczej nie 3,5% Trudno powiedzieć 7,8% Raczej tak 21,5% Zdecydowani e tak 64,9% Brak danych 0,2% 23

Ośmiu na dziesięciu dorosłych Polaków deklaruje, że podjęłoby jakieś działania, wiedząc, że dziecko jest poważnie krzywdzone przez rodziców. Nieco inny obraz przyzwolenia na ingerowanie w postępowanie rodziców wobec dzieci wynika z analizy stosunku badanych do postulatu prawnego zakazu stosowania kar fizycznych. Przeciwnicy kar fizycznych chcieliby mieć po swojej stronie prawo. Blisko połowa badanych jest zdania, iż stosowanie wszelkich kar fizycznych przez rodziców powinno być prawnie zakazane (17% odpowiedzi zdecydowanie tak, 30,7% raczej tak). Przekonanie o konieczności prawnej regulacji relacji pomiędzy rodzicami a dziećmi w tym zakresie może wynikać z przeświadczenia badanych o głębokim zakorzenieniu stosowania kar fizycznych w naszej obyczajowości. Jedynie istnienie sankcji umożliwiłoby zmianę zachowań rodziców. Wykres 16 Czy stosowanie wszelkich kar fizycznych przez rodziców powinno być prawnie zakazane? (N = 1058) Zdecydowani e nie 6,3% Trudno powiedzieć 14,0% Zdecydowani e tak 17,0% Brak danych 0,4% Raczej nie 31,6% Raczej tak 30,7% Warto podkreślić, że odsetek badanych akceptujących prawny zakaz wszelkich kar fizycznych (47,7%) jest znacznie wyższy niż odsetek tych, którzy przyznaliby prawo do ingerencji osób spoza rodziny w sytuacji, gdy dziecko karcone jest klapsem przez rodzica (18,2%). Czy jest to efekt niekonsekwencji badanych, czy też uznanie przez nich wyższości sformalizowanego nadzoru nad zachowaniami rodzica wobec dziecka nad kontrolą nieformalną? Pochodzące z badań informacje nie pozwalają rozstrzygnąć tej wątpliwości. 24

Prawny zakaz kar fizycznych postulują częściej kobiety, ludzie młodzi i osoby z wykształceniem średnim bądź wyższym niż średnie. Istotnie różnicuje tę opinię badanych ich stosunek do wiary osoby niewierzące silniej akceptują prawną kontrolę zachowań rodziców wobec dzieci. Doświadczanie przez badanych w dzieciństwie kar fizycznych jest czynnikiem istotnie różnicującym opinie na temat prawnego zakazu kar fizycznych. Zwolennikami tego zakazu jest 61,5% osób, które nie miały takich doświadczeń, i tylko 33,4% badanych, którzy w dzieciństwie byli bici. Badani, którzy bili własne dzieci, znacznie rzadziej (26,6%) popierali zakaz kar fizycznych niż ci, którzy deklarowali, że nie stosują kar fizycznych (52,1% zwolenników zakazu). Wykres 17 Zależność pomiędzy opinią badanych na temat prawnego zakazu stosowania kar fizycznych a doświadczaniem przez nich kar fizycznych w dzieciństwie 70% 49,3% 61,5% 0% 33,4% 17,3% Bardzo częste lub częste doświadczanie kar fizycznych w dzieciństwie 29,5% 9,0% Brak doświadczeń kar fizycznych Kary fizyczne powinny być prawnie zakazane Prawo nie powinno zakazywać stosowania kar fizycznych Trudno powiedzieć Wykres 18 Zależność pomiędzy opinią badanych na temat prawnego zakazu stosowania kar fizycznych a stosowaniem przez nich kar fizycznych wobec własnych dzieci 70% 65,7% 26,6% 7,7% 52,1% 35,3% 12,6% 0% Wielokrotne stosowanie kar fizycznych wobec swoich dzieci Brak doświadczeń stosowania kar fizycznych Kary fizyczne powinny być prawnie zakazane Prawo nie powinno zakazywać stosowania kar fizycznych Trudno powiedzieć 25

5. Pobłażliwość czy restrykcje? Opinie społeczne na temat postępowania w stosunku do sprawców przestępstw przeciwko dzieciom Zaniedbania, kary fizyczne, agresja werbalna to formy krzywdzenia dziecka, które budzą społeczne potępienie, mimo iż, oprócz skrajnych postaci, zgodnie z polskim prawem nie są przestępstwami. Pytając badanych o moralne prawo do podjęcia działań w sytuacjach krzywdzących dziecko zachowań rodziców, nie precyzowałyśmy, o jakie działania chodzi. Mogło to być zarówno zwrócenie rodzicom uwagi, zaopiekowanie się dzieckiem bądź udzielenie mu pomocy, jak i uruchomienie procesu interwencji prawnej poprzez zawiadomienie policji, prokuratury bądź sądu. Badani byli pytani o postulowaną reakcję wobec sprawców krzywdzenia dzieci, którzy naruszyli nie tylko normy moralne, ale i prawne. Stosunek do sprawców udowodnionego, poważnego krzywdzenia dzieci uznałyśmy za ważny wskaźnik społecznych postaw wobec złego traktowania dzieci. Wiedza na ten temat jest przesłanką do przewidywania społecznej akceptacji regulacji prawnych i polityki wobec sprawców przemocy i wykorzystywania seksualnego dzieci. W badaniach poszukiwałyśmy odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu społeczne poczucie prawne dotyczące drastycznych form krzywdzenia dziecka zbieżne jest z literą prawa. Ocenie badanych zostały poddane dwie kategorie zachowań dorosłych wobec dzieci wykorzystywanie seksualne i fizyczne znęcanie się nad dzieckiem. Wyniki badań pokazały, iż jako społeczeństwo jesteśmy skłonni bardzo surowo oceniać i karać sprawców poważnego krzywdzenia dzieci. Niemal jednomyślnie badani zdecydowali, że wykorzystanie seksualne dziecka nie może zostać uznane za dopuszczalne zachowanie rodzica jedynie pojedynczy respondenci (0,2%) uznali, że w ogóle nie powinno się ingerować w takich przypadkach. 2,4% respondentów uważa, że należałoby zaniechać interwencji wobec sprawców poważnej przemocy fizycznej wobec dzieci. Zdecydowana większość badanych postulowała ukaranie zarówno sprawcy wykorzystania seksualnego dziecka (95,5%), jak i sprawcy przemocy (87,9%). 67,1% respondentów uznało przejawianie aktywności seksualnej w stosunku do własnego dziecka za objaw chorobowy, wymagający leczenia bądź terapii. 53,7% z nich postulowało leczenie sprawców przemocy wobec dzieci. Co ciekawe, odsetek respondentów uznających, iż sprawca powinien być jedynie leczony (bez postulatu kary), był dwukrotnie wyższy w przypadku dotkliwego bicia dziecka (6,5%) niż wykorzystywania seksualnego (3,1%). Generalnie, czynom lubieżnym wobec dzieci przypisujemy podło- 26

że chorobowe częściej niż stosowaniu przemocy, nie powoduje to jednak odstąpienia od chęci ukarania ich sprawców. Wykres 19 Ojciec wykorzystujący seksualnie swoje dziecko powinien być: (N = 1058) To sprawa rodzinna, nikt nie powinien ingerować 0,2% Trudno powiedzieć 1,0% Ukarany 31,5% Ukarany i poddany leczeniu 64,0% Poddany leczeniu 3,1% Brak danych 0,2% Wykres 20 Rodzic, który ciężko pobił swoje dziecko, powinien być: (N = 1058) To sprawa rodzinna, nikt nie powinien ingerować 2,4% Trudno powiedzieć 3,1% Ukarany 40,7% Ukarany i poddany leczeniu 47,2% Brak danych 0,1% Poddany leczeniu 6,5% Jakie kary uznają badani za adekwatne do przewinienia rodziców krzywdzących dzieci? Na tak postawione pytanie trudno byłoby jednoznacznie odpowiedzieć, nie pre- 27

cyzując, które z wielu zachowań określanych jako wykorzystywanie seksualne czy też przemoc fizyczna poddajemy ocenie. Aby uniknąć takiej niejednoznaczności, badanym przedstawiono krótki opis zachowań sprawcy wobec własnego dziecka były to zachowania zróżnicowane ze względu na stopień drastyczności, ale uznawane za poważne formy krzywdzenia fizycznego i wykorzystywania seksualnego. W przypadku wykorzystywania seksualnego respondenci decydowali o ukaraniu ojca, który: 1) zmusza swoją małoletnią córkę do współżycia seksualnego, 2) zmusza swoją małoletnią córkę do oglądania z nim filmów i pism pornograficznych. Oba te czyny penalizuje polskie prawo karne zgodnie z artykułem 200 k.k. Pierwszy z nich, jako czyn kazirodczy, obejmuje również sankcją artykuł 201 k.k. Mimo iż ustawodawca uznał te zachowania za przestępstwa i zagroził karą pozbawienia wolności, jedynie 61% badanych zamknęłoby w więzieniu ojca współżyjącego seksualnie ze swoim dzieckiem. Niespełna 30% postąpiłoby tak z rodzicem oglądającym z dzieckiem pornograficzne filmy bądź pisma. Trudno jednoznacznie interpretować taki wynik. Być może uznanie przez znaczną część badanych czynności seksualnych z dzieckiem za zaburzenie wymagające terapii, a więc w pewnej mierze niezawinione przez sprawcę, jest dla części badanych sprzeczne z postulowaniem pozbawienia go wolności. Wykres 21 Na jaką karę zasługuje ojciec, który: (N = 1011) (Badani mogli wybrać dowolną liczbę odpowiedzi) zmusza swoją małoletnia córkę do oglądania wraz z nim filmów i pism pornograficznych zmusza swoją małoletnia córkę do współżycia seksualnego 0% 80% Pozbawienie wolności Pozbawienie władzy rodzicielskiej Odizolowanie od rodziny (inne niż więzienie) Ogranizenie władzy rodzicielskiej Inną karę 16,1% 10,5% 4,9% 7,1% 23,8% 29,9% 28,5% 44,3% 54,5% 61,0% 28

Badani uznający, iż sprawca wykorzystywania własnego dziecka zasługuje na karę więzienia, bardzo rygorystycznie ustalają wymiar tej kary. Średnio zasądziliby 16 lat pozbawienia wolności za współżycie seksualne z dzieckiem (najwyższy ustawowy wymiar kary to 10 lat) i aż 11 lat za oglądanie z dzieckiem pornografii (najwyższy ustawowy wymiar kary 2 lata). Znaczna część badanych uznaje więc naruszenie nietykalności seksualnej dziecka za poważne przestępstwo i skłonna jest karać je bardzo surowo. Dalsze analizy pokażą, że bezwzględna nietykalność dziecka w tym zakresie jest dla badanych w pewnych wymiarach nawet wyższą wartością niż jego nietykalność cielesna. Odsetek badanych postulujących pozbawienie wolności sprawcy poważnego pobicia dziecka (26,0%) jest niższy niż odsetek proponujący ukaranie za zmuszanie dziecka do oglądania pornografii. Niższe są również postulowane wymiary kary dla sprawcy poważnego pobicia. Wykres 22 Wymiar kary pozbawienia wolności proponowany przez badanych za wykorzystywanie seksualne dziecka Oglądanie z dzieckiem pornografii (N = 284) Współżycie seksualne z dzieckiem (N = 582) 0% 60% 1-5 lat 6-10 lat 11-15 lat 16-20 lat 21-25 lat Ponad 25 lat Dożywotnie pozbawienie wolności 10,4% 7,8% 8,3% 3,2% 9,7% 8,1% 5,9% 7,0% 1,0% 2,4% 17,6% 25,3% 29,0% 48,7% Kobiety byłyby skłonne surowiej karać sprawców wykorzystywania seksualnego dzieci. Co zastanawiające, restrykcyjność w zakresie proponowanego wymiaru kary jest tym wyższa, im młodsi są badani. Najwyższa jest wśród respondentów z najmłodszej kategorii wiekowej 18 24 lata zasądziliby oni średnio 23 lata pozbawienia wolności za współżycie z dzieckiem i 13 lat za oglądanie z nim pornografii. 29

65% badanych za współżycie seksualne z dzieckiem ukarałoby ojca pozbawieniem lub ograniczeniem władzy rodzicielskiej, najczęściej traktując taką karę jako dodatkową, stosowaną łącznie z karą pozbawienia wolności lub odizolowaniem sprawcy od rodziny. Pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej proponowane jest najczęściej jako główna i jedyna forma ukarania rodzica za zmuszanie dziecka do oglądania pornografii 68,1% badanych orzekłoby taką karę. Znaczna część badanych (16,1% w przypadku współżycia seksualnego z dzieckiem, 28,5% w przypadku zmuszania dziecka do oglądania pornografii), uznając za zbyt surową wobec sprawcy karę więzienia, uważa jednak, iż powinien on być w jakiś sposób odizolowany od dziecka. Regulacje prawne i praktyka działania wymiaru sprawiedliwości w naszym kraju sprawiają, iż izolacja taka najczęściej oznacza umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczej. Można się domyślać, że nie taką karę dla sprawcy mieli na myśli respondenci, postulując odizolowanie go od rodziny. Generalnie, badani skłonni byliby łagodniej traktować rodziców sprawców przemocy wobec dzieci niż rodziców wykorzystujących seksualnie dziecko. 32,6% badanych nie skorzystałoby z gwarantowanej prawem możliwości ukarania karą pozbawienia wolności rodzica maltretującego dziecko. Część z nich (10,6%) odizolowałaby go jednak od rodziny w jakiś inny sposób. Pozostali zasądziliby karę więzienia w średnim wymiarze 10 lat. Znacznie surowiej skłonni byliby karać sprawcę maltretowania dziecka ludzie młodzi, osoby z wykształceniem co najwyżej średnim, robotnicy i uczniowie oraz studenci. Częste i poważne bicie dziecka, nie będące jednak maltretowaniem, ukarałaby średnio 8-letnim pozbawieniem wolności ponad jedna czwarta badanych. W takich przypadkach alternatywą dla zamknięcia sprawcy w więzieniu jest inna forma odizolowania sugerowało to dwukrotnie więcej badanych (20,1%) niż w sytuacji brutalnego maltretowania dziecka. 60,8% badanych pozbawiłoby lub ograniczyło władzę rodzicielską sprawcy maltretowania dziecka, najczęściej traktując tę karę łącznie z pozbawieniem go wolności. Podobnie postąpiłoby wobec rodzica poważnie bijącego dziecko 52,6% badanych. Badani surowo karaliby sprawców maltretowania i wykorzystywania seksualnego dzieci. Większość z nich zasądziłaby wobec sprawcy karę pozbawienia wolności, często w wymiarze wyższym niż najwyższy ustawowy wymiar kary za takie przestępstwa. 30

Wykres 23 Na jaką karę zasługuje ojciec, który: (%, N=932) Często bije dziecko pasem tak, że powstają sińce na nogach i pośladkach Kopaniem i biciem spowodował u dziecka wstrząs mózgu i złamania kości 0% 80% Pozbawienie wolności 26,0% 67,4% Pozbawienie władzy rodzicielskiej 32,5% 50,2% Odizolwanie od rodziny (inne niż wiezienie) 11,6% 39,7% Ogranizenie władzy rodzicielskiej Inną karę 6,0% 2,8% 10,6% 20,1% Wykres 24 Wymiar kary pozbawienia wolności proponowany przez badanych za stosowanie przemocy fizycznej wobec dziecka Częste bicie pasem skutkujące siniakami (N = 231) Maltretowanie skutkujące poważnymi obrażeniami ciała (N = 577) 0% 70% 1-5 lat 6-10 lat 11-15 lat 16-20 lat 21-25 lat Ponad 25 lat Dożywotnie pozbawienie wolności 3,5% 9,0% 4,8% 4,5% 3,2% 5,3% 3,0% 4,4% 0,4% 0,6% 19,5% 29,3% 46,8% 66,2% 31