Próba opisu języka migowego, czyli co każdy powinien wiedzieć o języku migowym 1

Ks. Łukasz Pasuto wikariusz, katecheta, duszpasterz osób niesłyszących, nauczyciel języka migowego Zespół Szkolno-Przedszkolny nr 3 w Katowicach Wyższe Śląskie Seminarium Duchowne w Katowicach Próba opisu języka migowego, czyli co każdy powinien wiedzieć o języku migowym 1 Streszczenie: Autor podejmuje próbę opisu gramatyki języka migowego. Jest to młoda dyscyplina językoznawstwa, dlatego nie wypracowano pełnego jej opisu. Polski język migowy jest naturalnym językiem powstającym w środowisku osób niesłyszących. Świat ten jest niejednorodny, czego dowodzi używana powszechnie terminologia: głuchy, niesłyszący, późno ogłuchły, niedosłyszący, głuchoniemy. Każde pojęcie określa grupę osób z odmiennym upośledzeniem słuchu, co wpływa na sposób wykorzystania języka migowego od narzędzia pierwszej komunikacji po narządzie uzupełniające. Nie ma jednego języka migowego wspólnego wszystkim głuchym. Klasyczny język migowy nie jest jednorodny pod względem leksykograficznym (wariantywność). Wynika to z naleciałości historycznych oraz przyzwyczajeń osób posługujących się tym językiem. Jego gramatyka różni się od gramatyki języków fonicznych. Jej charakterystycznymi elementami składowymi są ruch i przestrzeń, przez co język migowy definiuje się jako język wizualno-przestrzenny. Istotnym komponentem gramatyki jest mimika i pantomimika, które różnicują znaczenie słów (ideogramów) oraz wskazywać mogą na tryb gramatyczny zdania. Słowa kluczowe: ideografia, daktylografia, polski język migowy, wariantywność, gramatyka. Summary: The author has attempted to describe the grammar of the sign language. It is a relatively new discipline of linguistics in consequence, sufficient description has not been developed yet. The Polish sign language is a natural language born among the deaf people. This environment is nonhomogeneous what reflects by the commonly used terminology, e.g. deaf, hearing impaired people, hard of hearing, deaf and mute. Each notion defines the group of people with a distinct hearing disability, which influences the way the sign language is used from the tool of first communication to the complementary one. There is no single sign language used by all deaf. The classical sign language is not homogeneous in terms of lexicography (language variation). That is due to the historical influences as well as the habits of 1 Tekst jest pisemną wersją wykładu: Próba opisu języka migowego, wygłoszonego podczas kampanii społeczno-edukacyjnej Labirynty 27 sierpnia 2016 r. 227

logopedyczne nr 25 Ks. Łukasz Pasuto the language users. Its grammar differs from the grammar of the spoken languages. Its characteristic elements are move and space whereby the sign language is defined as a visual and special. The significant element of grammar is mimicry and pantomimicry which draws a distinction between the meaning of the words (ideogram) and can suggest the grammatical kind of the sentence. Key words: ideography, dactylography, Polish sign language, language variation, grammar. 1. Wprowadzenie 228 Wystąpienie zawiera w tytule słowo próba. Nie będzie tutaj mowy o całościowym opisie języka migowego, do tej pory zresztą nie opisano go w sposób naukowy i kompleksowy. Nie dysponujemy podręcznikiem omawiającym zagadnienia gramatyki języka migowego, jego strukturę czy pełną charakterystykę. Od kilkunastu lat na całym świecie toczą się intensywne badania nad językami migowymi. Na gruncie polskim należy wymienić takie nazwiska jak prof. Bogdan Szczepankowski, prof. Marek Świdziński, dr hab. Piotr Tomaszewski, dr Małgorzata Czajkowska-Kisil czy dr Paweł Rutkowski (twórca Pracowni Lingwistyki Migowej UW). Jednak jest to wciąż zbyt mało, by mówić o całościowym opisie języka migowego. Składa się na to wiele czynników, począwszy od charakterystyki środowiska osób głuchych (a więc środowiska rozwoju języka migowego), poprzez kwestie historyczne, na sporach ideologicznych kończąc. W powszechnym obiegu funkcjonują takie określenia, jak: głuchy, głuchoniemy, niesłyszący, niedosłyszący, słabosłyszący, ogłuchły. Niestety, słowa te używane są często zamiennie. Tymczasem pod każdym z tych pojęć kryje się inna grupa osób, z innym ubytkiem słuchu (Szczepankowski 1999). Nie pozostaje to bez wpływu na próbę opisu języka migowego, dlatego warto uściślić terminologię. Pojęcie niesłyszący jest najszerszym terminem. Dotyczy wszystkich osób z uszkodzeniem słuchu w stopniu znacznym i głębokim, ma charakter najbardziej ogólny. Pojęcie głuchy w zasadzie ma podobne znaczenie, lecz powinno być używane w odniesieniu do osób niesłyszących, które opanowały mowę dźwiękową jako środek porozumiewania się. Zaś termin głuchoniemy odnosi do osób niesłyszących od urodzenia lub wczesnego dzieciństwa, nieposługujących się mową dźwiękową. Osoby, które utraciły słuch w wieku dojrzałym i/lub późniejszym, określane są terminem ogłuchły lub późno ogłuchły. Niekoniecznie będą się one komunikować językiem migowym; zazwyczaj noszą aparaty słuchowe i używają języka fonicznego.

Próba opisu języka migowego, czyli co każdy powinien wiedzieć Istotną kwestią jest też stopień głuchoty. Najcięższe konsekwencje dotykają osób, które słuch utraciły we wczesnym dzieciństwie lub już urodziły się jako niesłyszące, a sam ubytek słuchu jest znaczny lub głęboki. Dla osób z tej grupy podstawową formą komunikacji pozostaje język migowy. Od stopnia ubytku słuchu oraz środowiska życia głuchych zależne będzie pojmowanie rzeczywistości, jej odbiór, a także interpretacja oraz stopień wykorzystania i opanowania języka migowego. U każdej z wymienionych wyżej grup język migowy będzie wyglądać inaczej, bo będzie pełnić inną rolę od podstawowego narzędzia komunikacji po rolę tylko pomocniczą. 2. Historyczne uwarunkowania rozwoju języka migowego Dodatkowym problemem badawczym w kontekście języka migowego jest wielość mitów na jego temat oraz sama jego burzliwa historia. Informacje o głuchocie odnajdujemy w wielu tekstach kulturowych, nawet w Piśmie Świętym 2. Zazwyczaj jednak głuchych spychano na margines społeczeństwa, traktując jako ludzi drugiej kategorii. Przykładem może być Słownik etymologiczny języka polskiego autorstwa Aleksandra Brücknera, który dowodził, że słowa głuchy i głupi wywodzą się z jednego rdzenia (Brückner 1927). Natomiast czarę goryczy przelał Międzynarodowy Kongres Edukacji Głuchych w Mediolanie w 1880 r. Na zjeździe tym starły się poglądy zwolenników dwóch metod nauczania głuchych: metody oralnej polegającej na uczeniu głuchych przy wykorzystaniu języka fonicznego przy jednoczesnym zakazie używania języka migowego oraz metody nauczycieli głuchych, którzy w procesie dydaktycznym korzystali z języka migowego. Ostatecznie z obrad wyproszono nauczycieli głuchych i podjęto decyzję, iż jedyną obowiązująca metodą nauczania głuchych jest metoda oralna. Zaowocowało to wyeliminowaniem języka migowego ze szkolnictwa. Znane są sytuacje, gdzie karano głuchych za użycie znaków języka migowego, który ostatecznie zszedł nieco do podziemi, ograniczony do naturalnej, codziennej komunikacji głuchych. Stan taki trwał w wielu miejscach do końca lat 70. XX w. Utracono tym samym okazję do jego poznania, opracowania i być może jakiegoś ujednolicenia 3. 2 Kpł 19, 14: Nie będziesz złorzeczył głuchemu. Nie będziesz kładł przeszkody przed niewidomym, ale będziesz się bał Boga twego. 3 Kongres w Mediolanie był poprzedzony okresem intensywnego tworzenia szkół dla głuchych: pierwszy niesłyszący nauczyciel głuchych to francuski zakonnik Etienne de Fay (1669 1745). Później powstawały kolejno szkoły w Lipsku (1778), Wiedniu (1779), Rzymie (1784), Bordeaux (1786), Pradze (1786), Szlezwiku (1787), Berlinie (1788), Neapolu (1789), Groningen (1790), Londynie (1792), Warszawie ks. Jakub Falkowski (1817). 229

logopedyczne nr 25 Ks. Łukasz Pasuto W polskich realiach nakłada się na to także sytuacja geopolityczna rozbiory. W każdym z zaborów byli głusi, na których oddziaływały różnie środowiska. Skutki takiego stanu rzeczy widoczne są do dziś w języku migowym. Przykładem może być słowo woda 4, które miga się inaczej na północy, inaczej na południu kraju (Podstolec 2015; także: Hendzel 2006; Kosiba, Grenda 2011). Widać w tym wpływy środowiska niemieckiego i rosyjskiego z okresu zaborów, kiedy to kształtowały się zręby polskiego języka migowego. Do dziś daje to pewną wariantywność języka migowego, stanowiąc jedną z jego cech charakterystycznych. Wariantywność ma swoje zasadnicze dwa wymiary: jeden ideogram ma kilka desygnatów w języku fonicznym lub jedno słowo języka fonicznego ma kilka odmiennych ideogramów. Pozwala to dzisiejszym badaczom języka na wyodrębnienie pewnych rodzin języka migowego, jego gwar i dialektów. Nie ma jednego języka migowego. Nie ma nawet jednego języka migowego w obrębie jednego języka fonicznego. Przykładowo, w Kanadzie, Stanach Zjednoczonych, Australii, Nowej Zelandii i Wielkiej Brytanii, choć mówi się po angielsku, to język migowy (ASL) jest podobny tylko w USA i Kanadzie, a każdy z pozostałych wymienionych krajów ma jego własną wersję. Podobnie języki migowe w Hiszpanii i Meksyku są odmienne, a głuchym z Boliwii łatwiej będzie porozumieć się z głuchymi ze Stanów Zjednoczonych niż z innych krajów hiszpańskojęzycznych. Odmienność ta polega głównie na różnicach leksykalnych, rozpoznawalnych przez użytkowników języka, które nie zakłócają jednak komunikacji głuchych. Różnice te stanowią natomiast sporą trudność dla osób słyszących, którzy uczą się migać (Czajkowska-Kisil 2014). 3. Cechy klasycznego języka migowego Mimo znacznej różnorodności świata osób niesłyszących, można wyodrębnić pewne wspólne cechy języka migowego. Klasyczny język migowy, w Polsce nazywany Polskim Językiem Migowym PJM jest to system kilku tysięcy pojęciowych znaków migowych (ideogramów) z gramatyką o charakterze pozycyjnym oraz zespołem środków uzupełniających, przy świadomości, że artykulatorem języka nie są tylko ręce, ale całe ciało. To ono pełni w języku migowym funkcje gramatyczne. 230 4 Południe Polski: PUm wnętrzem dłoni w dół, kantem dłoni do przodu, dwukrotnie dotyka ruchem do tyłu podbródka. Północ Polski: LM kantem dłoni w dół, grzbietem dłoni do przodu, za nią PM końcami palców w dół, grzbietem do przodu, dotyka wnętrza LM i bez odrywania wykonuje dwukrotny ruch w górę, do pozycji palcami w górę (por. Podstolec, 2015).

Próba opisu języka migowego, czyli co każdy powinien wiedzieć Znaki języków migowych możemy podzielić na dwie grupy: daktylograficzne oraz ideograficzne. Znaki określające poszczególne litery oraz liczby nazywamy znakami daktylograficznymi (w językach migowych pełnią jedynie funkcje pomocnicze). Ideogramy to znaki migowe, umowne gesty określające poszczególne pojęcia. Znak migowy jest swoistą kombinacją przestrzennego ułożenia ramion, rąk, palców oraz wykonywanego nimi ruchu w określonym kierunku, o ustalonej prędkości i wielkości (Perlin, Szczepankowski 1992) Znaki mogą być wykonywane jedną ręką lub oburącz, mogą one być symetryczne lub niesymetryczne. Często integralnym elementem znaku jest mimika, czasem również pantomimika, które nadają odpowiedniego znaczenia, pełniąc tym samym funkcję gramatyczną. W typologii znaków migowych wyróżnia się trzy kategorie (van Uden 1986): 1. Znaki ikoniczne (ok. 30%) znaki, w których zachodzi ewidentna analogia z desygnatem znaku, są to znaki naśladujące rzeczywistość lub odwzorowujące przedmioty, np.: dom, iść, położyć coś, góra(y), telefon komórkowy. Często są one wspólne dla różnych języków migowych, jednak mogą ulegać ewolucji. Najbardziej klasycznym przykładem jest słowo telefon komórkowy. dom, -owy iść góry, górski, -rzysty 2. Znaki ezoteryczne (ok. 40%) znaki, w których analogia występuje, ale nie widać jej od razu. Często mogą to być znaki określające nazwy własne, przy czym analogia nie będzie narzucała się wprost, np.: Katowice, Częstochowa, dyrektor, pogotowie. Katowice, -cki Częstochowa, -ski dyrektor/dyrektorka, dyrektorski 231

logopedyczne nr 25 Ks. Łukasz Pasuto 3. Znaki arbitralne (ok. 30%) nie można w nich dopatrzyć się analogii, są to znaki umowne, przyjęte lub narzucone, np.: mama, tata, czy, być, itp. być czy woda, -ny Obok słów elementem istotnym każdego języka jest jego gramatyka, która w przypadku języka migowego diametralnie odbiega od gramatyki języka polskiego i innych języków fonicznych. Komponentami gramatyki języka migowego są przede wszystkim przestrzeń i ruch (Łozińska, Rutkowski, red. 2014). Bez ruchu i przestrzeni język migowy nie mógłby zaistnieć. Jakie są zatem funkcje ruchu? Jest ich kilka; ruch: 1. Jest składnikiem znaku, nadając mu trójwymiarowość, w odróżnieniu od znaków statycznych, gdzie brak ruchu odgrywa istotne znaczenie. 2. Różnicuje znaczenie dwóch podobnych w budowie znaków (powaga, praca). 3. Może pełnić funkcję fleksyjną zwłaszcza w przypadku znaków kierunkowych (pomagać, dawać, patrzeć). 4. Pomaga określić czas gramatyczny. Ta funkcja ruchu organicznie związana jest z przestrzenią, tworząc z nią linię czasu, gdzie wartości czasów gramatycznych wyrażone są w następujący sposób (Czajkowska-Kisil 2014): dla czasu teraźniejszego znaki migane są w pozycji neutralnej względem ciała (przód ciała migającego), dla czasu przeszłego znaki migane są w kierunku barków, dla czasu przyszłego znaki przekazywane są do przodu, przed ciałem migającego (często też z dala od ciała osoby migającej). Przestrzeń i ruch organizują wypowiedź w języku migowym. Ze względu na ruch i przestrzeń język migowy nazywany jest językiem wizualno-przestrzennym. 232

Próba opisu języka migowego, czyli co każdy powinien wiedzieć 5. System językowo-migowy Języki migowe nie powstają w próżni językowej, w oderwaniu od innych języków w tym języków fonicznych. Głusi funkcjonują otoczeni językiem danego miejsca, w mniejszym lub większym stopniu słyszalnym, ale z pewnością spisanym. Zrodziło to konieczność stworzenia narzędzia komunikacji, które stałoby na styku świata głuchych ze światem słyszących. Kilkadziesiąt lat temu zaczęto tworzyć systemy migowe czyli języki, w których znaków klasycznego języka migowego używa się w szyku gramatycznym języka ojczystego. Takiemu wykorzystaniu znaków towarzyszy symultaniczne stosowanie mowy. Na gruncie języka polskiego taką formę komunikacji nazwano systemem językowo-migowym (SJM). Opracowano go jako jeden z pierwszych takich systemów w Europie 5. Jego pionierem jest wspominany już prof. Bogdan Szczepankowski 6. Zdecydowana większość podręczników do nauki języka migowego, a także większość kursów tegoż języka, prowadzona jest właśnie metodą SJM. System ten też jest używany w ośrodkach edukacyjno-wychowawczych dla głuchych. Na system językowo-migowy składają się trzy elementy: 1. Język mówiony głośna i wyraźna mowa. 2. Język migany pochodzące z naturalnego języka migowego znaki migowe o tej samej treści co mowa i przekazywane równolegle z nią. 3. Elementy prozodyczne wypowiedzi środki współuczestniczące w komunikacji migowej, takie jak mimika twarzy, pantomimika czy organizacja przestrzenna wypowiedzi. Istotą systemu jest wspomaganie wyraźnej wypowiedzi dźwiękowo-artykulacyjnej znakami migowymi. Oznacza to, że w wypowiedzi systemem językowomigowym wiodąca jest mowa dźwiękowa, a znaki migowe jedynie wspierają i uzupełniają wypowiedź słowną, ułatwiając jej zrozumienie. Dzięki podwójnemu kanałowi przekazu mowie dźwiękowej i równolegle przekazywanym znakom języka migowego niesłyszący odbiorca łatwiej odczytuje treść wypowiedzi z ust. 5 Nie jest to jedyny system. Pionierami w tej dziedzinie byli Amerykanie. Richard Paget już w 1928 r. stworzył system pozwalający synchronizować mowę ze znakami języka migowego, który następnie był udoskonalany przez Pierre a Gormana. Systemy te noszą nazwy: Signed English w Wielkiej Brytani, le francais signe we Francji, Signig Exact English i Seeing Essential English w Stanach Zjednoczonych (por. Szczepankowski 2004, s. 18). 6 Opracowanie SJM w Polsce przypadło na lata 1964 1965, pierwsza publikacja miała miejsce w 1966 r. 233

logopedyczne nr 25 Ks. Łukasz Pasuto SJM nie stanowi samodzielnego środka komunikacji oraz nie jest też językiem naturalnym, nie należy go jednak deprecjonować. Z jednej strony pomaga wejść osobom głuchym w świat języka fonicznego, gramatycznego, który jest dla nich językiem obcym, a z drugiej osoby słyszące mogą poznawać świat głuchych. Niestety, od dłuższego czasu można zaobserwować krytykę SJM wypływającą z części środowiska niesłyszących. Wynika to z ich dążenia do uzyskania statusu mniejszości etnicznej, w której wszystko to, co pochodzi z zewnątrz (czyt. świata słyszących) jest formą ich dyskryminacji. W wielu środowiskach próbuje się usunąć SJM na rzecz naturalnego języka migowego. Od kilkunastu lat obserwujemy wzrost aktywności środowiska głuchych. Przyczyniła się też do tego współczesna technologia sprzyjająca komunikacji zwłaszcza internetowej. Przez nią język migowy wychodzi z internatu i szkół, zaczynając tworzyć szeroką wspólnotę ludzi, co znacząco wpływa na jego rozwój. W końcu, jak każdy język, także język migowy jest tworem żywym. Bibliografia Brückner A., 1927, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa. Czajkowska-Kisil M., 2014, Głusi, ich język i kultura zarys problematyki [w:] Lingwistyka przestrzeni i ruchu. Komunikacja migowa a metody korpusowe, red. P. Rutkowski, S. Łozińska, nakładem Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Hendzel J.K, 2006, Słownik polskiego języka miganego, Pojezierze, Olsztyn. Kosiba O., Grenda P., 2011, Leksykon języka migowego, Silentium, Bogatynia. Perlin J., Szczepankowski B., 1992, Polski język migowy. Opis lingwistyczny, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. Podstolec A., 2015, Problemy onomastyczne czy translatorskie? Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Szczepankowski B., 1999, Niesłyszący głusi głuchoniemi. Wyrównanie szans, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. Szczepankowski B., 2004, Język migany w szkole, Część 1, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. Uden A. van, 1986, Sign Languages of Deaf People and Psycholinguistics. A Critical Evaluation, Swets & Zeitlinger, Lisse. 234