Krajowy Plan Ochrony Wodniczki Acrocephalus paludicola

Krajowy Plan Ochrony Wodniczki Acrocephalus paludicola rysunek: Tomasz Cofta Opracowanie: Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków Ten dokument jest dokumentem Programu Ochrony Gatunku w rozumieniu artykułu 57 Ustawy o Ochronie Przyrody z dnia 16 kwietnie 2004 (Dz.U.09.151.1220) i nabiera mocy prawnej od momentu jego zatwierdzenia. Wsparcie finansowe Funduszu LIFE

Polski Krajowy Plan Ochrony Wodniczki Acrocephalus paludicola Rekomendowany sposób cytowania: OTOP 2013. Polski Krajowy Plan Ochrony Wodniczki Acrocephalus paludicola (projekt). Polska Obecna wersja planu ochrony została przygotowana przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (OTOP) w ramach projektu Ochrona wodniczki w Polsce i Niemczech, dofinansowanego z Funduszu LIFE Nature (LIFE05 NAT/PL/000101). Opracowanie: Praca zespołowa pod redakcją Larsa Lachmanna - koordynatora projektu LIFE Wodniczka. Zespół: Jochen Bellebaum, Bogumiła Błaszkowska, Martin Flade, Krzysztof Gaszewski, Grzegorz Grzywaczewski, Małgorzata Górska, Marek Jobda, Grzegorz Kiljan, Janusz Kloskowski, Jarosław Krogulec, Lars Lachmann, Michał Maniakowski, Piotr Marczakiewicz, Ireneusz Mirowski, Maja Piasecka, Joanna Szwarc, Franziska Tanneberger, Magda Zadrąg i inni, którym OTOP składa serdeczne podziękowania za wkład w opracowanie projektu Krajowego Planu Ochrony Wodniczki. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków ul. OdrowąŜa 24 05-270 Marki k. Warszawy, tel: 22 761 82 05, faks: 22 761 90 51 e-mail: biuro@otop.org.pl, www.otop.org.pl 2

NajwaŜniejsze kamienie milowe niniejszego planu 1 Pierwsze międzynarodowe warsztaty dotyczące wodniczki odbyły się w Rudzie Milickiej (Polska) w 1993 roku i zaowocowały stworzeniem i opublikowaniem w 1996 roku (Heredia i in. 1996) w imieniu Unii Europejskiej Międzynarodowego Planu Ochrony Wodniczki. 2 OTOP przygotował pierwszą pełną, wstępną wersję projektu Polskiego Krajowego Planu Ochrony Wodniczki w 2002 roku. Plan ten nigdy nie został oficjalnie przedyskutowany ani zaakceptowany. 3 30 kwietnia 2003 roku w Mińsku powstało pod auspicjami Konwencji Bońskiej o Ochronie Gatunków Wędrownych (CMS) Porozumienie o ochronie wodniczki (AW MoU), do którego załącznikiem stała się poprawiona wersja Międzynarodowego Planu Ochrony Wodniczki. 4 Polska została sygnatariuszem Porozumienia o ochronie wodniczki 13 lipca 2004 roku, tym samym zobowiązując się do realizacji Międzynarodowego Planu Ochrony Wodniczki, a co za tym idzie do przygotowania Polskiego Krajowego Planu Ochrony Wodniczki. 5 W roku 2008 BirdLife International w imieniu Komisji Europejskiej przygotował ocenę istniejących planów ochrony i przygotował uaktualniony Europejski Międzynarodowy Plan Ochrony Wodniczki. Ten plan został zaakceptowany przez UE oraz wszystkie kraje członkowskie i został opublikowany na początku 2009 roku na stronie internetowej Komisji Europejskiej. 6 Drugie spotkanie krajów - sygnatariuszy Porozumienia o ochronie wodniczki w ramach CMS miało miejsce w Polsce w Goniądzu nad Biebrzą w maju 2010. Na tym spotkaniu uchwalono uaktualniony Międzynarodowy Plan Ochrony Gatunku, który jest prawie identyczny z Europejskim Planem Ochrony. 7 Na podstawie poprzedniej, wstępnej wersji z 2002 roku, obowiązującego Międzynarodowego Planu Ochrony Gatunku oraz doświadczeń i danych naukowych zebranych w czasie realizacji projektu LIFE Wodniczka (LIFE05 NAT/PL/000101), OTOP przygotował wstępną wersję Polskiego Krajowego Planu Ochrony Gatunku w listopadzie 2010 roku. Plan ten został przedyskutowany na spotkaniu krajowych ekspertów oraz odpowiednich instytucji przeprowadzonym przez GDOŚ 30 listopada 2010. 3

8 Po końcowej dyskusji, projekt planu został przekazany do Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Warszawie jesienią 2012 r.. Po otrzymaniu i rozpatrzeniu zebranych przez GDOŚ uwag z regionalnych dyrekcji ochrony środowiska oraz uwag Departamentu Ochrony Przyrody projekt planu jest gotowy do dalszego procedowania przez GDOŚ w kierunku jego przyjęcia przez Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska. 4

SPIS TREŚCI POLSKI KRAJOWY PLAN OCHRONY WODNICZKI ACROCEPHALUS PALUDICOLA... 1 LARS LACHMANN... BŁĄD! NIE ZDEFINIOWANO ZAKŁADKI. 1 - ABSTRAKT... 7 2 - WPROWADZENIE... 10 3 MIĘDZYNARODOWA OCHRONA I STATUS PRAWNY GATUNKU... 10 4 BIOLOGIA GATUNKU... 12 4.1 Identyfikacja gatunku... 12 4.2 Zasięg występowania, liczebność populacji i jej trend, obszar rzeczywiście zajęty przez gatunek (AOO)12 Zasięg występowania na świecie... 12 4.3 Populacje geograficzne... 18 4.4 Zasięg występowania w ciągu cyklu rocznego... 18 4.5 Wymagania siedliskowe... 19 4.6 Historia Ŝycia... 21 5 WODNICZKA W POLSCE... 23 5.1 Ochrona prawna (gatunku i siedliska)... 23 5.2 Aktualny i historyczny zasięg występowania, trendy... 24 6 - ZAGROśENIA... 29 6.1 Ogólny przegląd zagroŝeń gatunku... 29 6.2 Lista krytycznych i waŝnych zagroŝeń na terenach lęgowych... 29 6.3 Krytyczne i waŝne zagroŝenia poza terenami lęgowymi... 35 6.4 Analiza stabilności populacji... 36 6.5 Drzewo problemów... 37 7 DOTYCHCZASOWE DZIAŁANIA OCHRONNE W POLSCE... 38 7.1 Instytucje i organizacje... 38 7.3 Stan wdraŝania Międzynarodowego Planu Ochrony Wodniczki... 45 8 OCENA STANU OCHRONY WODNICZKI W POLSCE... 46 9 NIEZBĘDNE DZIAŁANIA OCHRONNE... 49 9.1 Cele wynikające z Międzynarodowego Planu Ochrony Wodniczki :... 49 9.2 Cel główny... 50 9.3 Cele krótkoterminowe, średnio- i długoterminowe... 51 9.4 Cele cząstkowe... 52 9.5 Działania... 53 9.6 Szczegółowy opis niezbędnych działań.... 61 9.7 Dodatkowe korzyści oraz konflikty mogące się wiązać z czynną ochroną wodniczki.... 100 10 OCENA I AKTUALIZACJA PLANU OCHRONY... 103 11 LITERATURA... 104 ZAŁĄCZNIK 1... 108 Lista polskich aktualnych stanowisk wodniczki (stanowiska zajęte przynajmniej raz w okresie 2009-2012)108 ZAŁĄCZNIK 2... 115 Lista znanych stanowisk wodniczki sprzed roku 2009... 115 ZAŁĄCZNIK 3... 121 Mapa pokazująca lokalizację wszystkich aktualnych oraz historycznych stanowisk wodniczki (wymienionych w Załącznikach 1 oraz 2)... 121 ZAŁĄCZNIK 4... 122 Mapa potencjalnych stanowisk wodniczki w Polsce... 122 5

6

1 - ABSTRAKT Wodniczka Acrocephalus paludicola jest najrzadszym migrującym ptakiem śpiewającym w Europie i jedynym globalnie zagroŝonym ptakiem wróblowym występującym na terenie kontynentalnej Europy. Gatunek jest wymieniony w kategorii naraŝony (vulnerable) na Czerwonej Liście Gatunków ZagroŜonych IUCN (IUCN 2010), ze względu na niezwykle gwałtowny spadek liczebności populacji w przeszłości oraz bardzo ograniczony zasięg występowania (<1,500 km 2 ). Gatunek ten jest wyspecjalizowany i zamieszkuje tylko torfowiska niskie oraz podmokłe łąki, dla których jest gatunkiem flagowym. W przeszłości szeroko rozprzestrzeniona i liczna wodniczka, zniknęła obecnie z większości swojego dawnego zasięgu. Obecnie jej światowa populacja liczy jedynie 10.200-13.800 śpiewających samców, przy czym około 25% populacji Ŝyje w Polsce. Wodniczka jest gatunkiem, za którego ochronę Polska ponosi nadzwyczaj wysoką odpowiedzialność. Jest to jeden z trzech globalnie zagroŝonych gatunków ptaków, które (według Czerwonej Listy Gatunków ZagroŜonych IUCN z 2010 roku) regularnie pojawiają się w Polsce, i jedyny z nich, którego polska populacja stanowi znaczącą część światowej populacji. Polska zobowiązała się do ochrony tego gatunku przez zaakceptowanie europejskiego Międzynarodowego Planu Ochrony Gatunku dla wodniczki w 2009 roku oraz przez podpisanie Porozumienia o ochronie wodniczki (Memorandum of Understanding (MoU)) w 2004 roku, porozumienia spisanego pod auspicjami Konwencji o ochronie wędrownych gatunków zwierząt (tzw. Konwencji Bońskiej, angielski akronim: CMS). W Polsce występują dwie oddzielne populacje lęgowe wodniczki. Większa populacja we wschodniej Polsce, wraz z sąsiednimi populacjami na Białorusi oraz na Ukrainie stanowią główną populację środkowoeuropejską. Mała, i w duŝym stopniu izolowana populacja, zamieszkuje północno-zachodnią Polskę i łączy się z siedliskami dostępnymi w Niemczech. Nazywana jest populacją pomorską, obecnie liczy 21 śpiewających samców (dane z roku 2012, w 2009 r. 54) i jest krytycznie zagroŝona. Niniejszy Krajowy Plan Ochrony Wodniczki przedstawia i ocenia dane na temat statusu ochrony i ekologii gatunku, wskazuje jego zagroŝenia, wymienia cele ochrony i opisuje zadania ochronne, które powinny być przeprowadzone w Polsce i przez polskie strony zainteresowane, by osiągnąć cele ochrony. Osiągnięcie celów ochronnych wyznaczonych w niniejszym planie przyczyni się do osiągnięcia celów Międzynarodowego Planu Ochrony Gatunku, który Polska podpisała. 7

Główne zagroŝenia mające wpływ na gatunek Liczebność populacji wodniczki znacznie spadła w wyniku utraty odpowiednich dla niej siedlisk. Straty te były w większości spowodowane odwodnieniem torfowisk oraz terenów zalewowych na potrzeby rolnictwa lub w celu pozyskiwania torfu. Inne zmiany środowiska np. zaprzestanie uŝytkowania łąkarskiego stały się znaczące dopiero po duŝych zmianach w ogólnym reŝimie hydrologicznym terenu, niemniej obecnie odgrywają duŝą rolę. Na zimowiskach największe znaczenie ma utrata siedlisk spowodowana tworzeniem zbiorników wody pitnej oraz rozwój infrastruktury hydrotechnicznej na potrzeby rolnictwa, w przyszłości moŝe to być powaŝne zagroŝenie dla populacji lęgowej. Głównymi zagroŝeniami są: Niekorzystne zmiany w reŝimie hydrologicznym na kluczowych stanowiskach krytyczne Zmiany siedliskowe na skutek zaprzestania gospodarki łąkowej krytyczne Utrata siedlisk lęgowych w skutek odwadniania oraz pozyskiwania torfu średnie, ale lokalnie krytyczne Niekorzystne zmiany siedlisk spowodowane wypalaniem średnie Eutrofizacja - średnie Rozwój infrastruktury ogólnie niskie, ale lokalnie wysokie Nieodpowiednie zarządzanie koszeniem i wypasaniem niskie, ale lokalnie wysokie Chów wsobny niskie, ale potencjalnie, lokalnie średnie Zmiany siedlisk i ich utrata na zimowiskach i miejscach odpoczynku w czasie migracji wysokie, potencjalnie krytyczne Cele planu ochrony: Uzyskanie w Polsce takiego stanu ochrony gatunku, który, jeśli będzie odzwierciedlony na innych kluczowych stanowiskach lęgowych, przyczyni się do wykreślenia wodniczki z Czerwonej Listy Gatunków ZagroŜonych IUCN. Dla uzyskania tego celu konieczne jest w najbliŝszym czasie takie gospodarowanie siedliskami wodniczki, by moŝliwe było wykazanie wzrostu liczebności poszczególnych polskich populacji oraz ich zasięgu. Długoterminowo polskie populacje gatunku powinny zacząć 8

zwiększać liczebność i zasięg występowania o dodatkowe miejsca lęgowe (cel: do 2025 roku, wzrost liczebności populacji o 20% oraz zasięgu przez nią zajmowanego przynajmniej o 15%) NajwaŜniejsze konieczne działania ochronne: Stworzenie, zatwierdzenie i wprowadzanie krajowych ram prawnych niezbędnych dla ochrony wodniczki, jej stanowisk oraz typów siedlisk przez nią uŝytkowanych. Stworzenie i zatwierdzenie korzystnych dla ochrony środowiska warunków na wszystkich stanowiskach lęgowych gatunku w Polsce przez: o Ochronę prawną i zapobieganie pogarszaniu się stanu populacji o Planowanie zarządzania na wszystkich stanowiskach o Odpowiednie uŝytkowanie gruntów oraz zarządzanie siedliskami (ekstensywne uŝytkowanie w celu zapobiegania sukcesji, odpowiednie warunki hydrologiczne) Zwiększenie terenu pokrytego odpowiednimi dla wodniczki siedliskami na istniejących stanowiskach i odtworzenie dodatkowych stanowisk. Wprowadzenie niezbędnego programu monitoringów i badań, potrzebnych dla przeprowadzania działań ochronnych na rzecz gatunku. Udostępnienie informacji o ochronie wodniczki i jej promocja wśród zainteresowanych stron, które odgrywają rolę w ochronie gatunku. 9

2 - WPROWADZENIE Wodniczka jest ptakiem, za którego Polska ponosi wyjątkową odpowiedzialność. Według Światowej Czerwonej Listy Gatunków IUCN z roku 2010 jest to jeden z trzech globalnie zagroŝonych gatunków ptaków, które regularnie pojawiają się w Polsce, i jedyny wśród nich, którego polska populacja jest istotną częścią światowej populacji. Gatunek ten jest zaklasyfikowany jako naraŝony (vulnerable) na Światowej Czerwonej Liście IUCN (2010), a mniej więcej jedna czwarta jego populacji zasiedla teren Polski. Gatunek, będąc prawie endemicznym dla Europy, jest jedynym globalnie zagroŝonym gatunkiem ptaków śpiewających w Europie i jednocześnie najbardziej zagroŝonym gatunkiem migrującym w Europie. Ze względu na to oraz na katastrofalny spadek liczebności populacji w przeszłości, gatunek ten wymaga intensywnych wysiłków ochronnych, przez co stał się jedynym małym, brązowym ptaszkiem, który ma swoje własne międzynarodowe Porozumienie o ochronie (ang. Memorandum of Understanding (MoU)). Porozumienie to, mające na celu ochronę wodniczki (Acrocephalus paludicola) zostało podpisane pod auspicjami Konwencji o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt w kwietniu 2003 roku w Mińsku na Białorusi. Polska podpisała to porozumienie 13 lipca 2004 roku. Jako kraj członkowski Unii Europejskiej oraz sygnatariusz MoU, Polska zaakceptowała istniejący Międzynarodowy Plan Ochrony Wodniczki, który został wprowadzony w Ŝycie i opublikowany zarówno przez Unię Europejską, jak i Sekretariat Konwencji Bońskiej w latach 2009 i 2010, i zobowiązała się do wprowadzenia go w Ŝycie. Jednym z zadań, które narzuca Międzynarodowy Plan Ochrony Gatunku jest utworzenie bardziej szczegółowych Krajowych Planów Ochrony Wodniczki dla kaŝdego kraju w zasięgu występowania wodniczki. Do tej pory takie plany zostały stworzone i formalnie zaakceptowane we Francji, Wielkiej Brytanii oraz Belgii. Istnieje takŝe wstępna wersja planu dla Litwy, Białorusi i Ukrainy. W 2011 roku Niemcy formalnie zatwierdziły Regionalny Plan Ochrony Wodniczki dla Brandenburgii. Biorąc pod uwagę rolę Polski w ochronie gatunku, stworzenie Krajowego Planu Ochrony Wodniczki jest niezbędne. 3 MIĘDZYNARODOWA OCHRONA I STATUS PRAWNY GATUNKU Wodniczka jest zaklasyfikowana jako naraŝona (vulnerable) na szczeblu globalnym na Czerwonej Liście Gatunków ZagroŜonych IUCN. Powodami takiej klasyfikacji są ostatnie 10

katastrofalne spadki liczebności populacji oraz bardzo ograniczony aktualny zasięg występowania, poniŝej 1,500 km 2. Jest to teŝ gatunek zaklasyfikowany do kategorii SPEC1, czyli będący jednym z większych priorytetów ochrony w UE (BirdLife International, 2004). Jest takŝe wymieniony w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej UE, w Załączniku II Konwencji Berneńskiej oraz w Załącznikach I i II Konwencji Bońskiej. Pod auspicjami Konwencji Bońskiej o ochronie wędrownych gatunków zwierząt (CMS) zostało zawarte w kwietniu 2003 roku Międzynarodowe Porozumienie o ochronie wodniczki. Do tej pory zostało podpisane przez 16 z 22 wyznaczonych na podstawie danych z CMS państw, w tym wszystkie waŝne państwa, na których terenie wodniczka lęgnie się, zatrzymuje się w czasie migracji lub zimuje. 11

4 BIOLOGIA GATUNKU 4.1 Identyfikacja gatunku Wodniczka (Acrocephalus paludicola, Vieillot 1817) jest niewielkim, owadoŝernym ptakiem śpiewającym o średniej masie ciała ok. 12 g. NajwaŜniejsze cechy rozpoznawcze gatunku to wzór ubarwienia na wierzchu głowy (dwa wyraźnie odcięte, ciemne podłuŝne paski odcinają ŜółtawobeŜowy pasek na środku głowy od takŝe jasnych brwi) oraz wzór ubarwienia grzbietu, takŝe wyraźny i bardzo kontrastowy, układający się w Ŝółtawobrązowe oraz czarne pasy. Najłatwiej moŝna pomylić ten gatunek ze znacznie bardziej pospolitą rokitniczką (A. schoenobaenus), która jednak nie posiada wyraźnego paska na wierzchu głowy i ma mniej wyraźny i mniej kontrastowy rysunek na grzbiecie. Gatunki te róŝnią się takŝe śpiewem. Ptaki poszczególnych płci moŝna rozpoznać tylko w okresie lęgowym, mając je w ręku, na podstawie kształtu kloaki oraz występowania plamy lęgowej, poza okresem lęgowym moŝna je rozpoznać jedynie na podstawie badań DNA. Określanie wieku późnym latem moŝliwe jest na podstawie wyraźnie zniszczonych lotek i sterówek dorosłych ptaków oraz znacznie bardziej kontrastowego ubarwienia tegorocznych osobników. Wodniczka ma stosunkowo największą długość stopy wśród gatunków z rodzaju Acrocephalus. W porównaniu z innymi gatunkami wodniczka ma wyraźnie wydłuŝone środkowe i zewnętrzne palce, skrócone tylne palce oraz skrócone pazury. Jest to przystosowanie do poruszania się po trawiastej roślinności. 4.2 Zasięg występowania, liczebność populacji i jej trend, obszar rzeczywiście zajęty przez gatunek (AOO) Zasięg występowania na świecie Zasięg lęgowy jest ograniczony do zachodniej Palearktyki pomiędzy 47 a 59 N. Po roku 2000 zaobserwowano lęgi w Niemczech, Polsce, na Węgrzech, Litwie, Łotwie (prawdopodobne), Białorusi, Ukrainie i w Rosji. Mapa rozmieszczenia jest przedstawiona na Ryc. 1, a liczebności populacji przedstawia Tabela 1. Zasięg lęgowy jest podzielony na niewielkie obszary, które są ograniczone występowaniem niewielu juŝ siedlisk odpowiednich dla tego gatunku. W zachodniej Europie w ciągu XX 12

wieku gatunek wyginął, a w Europie Środkowej jego liczebność znacznie się zmniejszyła. Wcześniej wodniczka lęgła się takŝe we Francji, w Belgii, Holandii, byłych Niemczech Zachodnich, byłej Czechosłowacji, byłej Jugosławii, Austrii oraz we Włoszech (CRAMP 1992). Ryc. 1. Historyczne i aktualne rozmieszczenie wodniczki, z zimowiskami oraz trasami migracji. Poza państwami, w których obecnie się lęgnie, wodniczka jest obserwowana w czasie migracji w 11 innych państwach. Ptaki z Polski, wschodnich Niemiec, a takŝe prawdopodobnie z całego białoruskiego i ukraińskiego Polesia migrują na zachód, kierując się wzdłuŝ Morza Bałtyckiego w Polsce i wschodniej części Niemiec, dalej wzdłuŝ wybrzeŝa Morza Północnego przez zachodnią cześć Niemiec, Holandię, Belgię i czasami Anglię, następnie kierują się na południe wzdłuŝ francuskiego i hiszpańskiego wybrzeŝa Atlantyku. (SCHULZE-HAGEN 1993, AQUATIC WARBLER CONSERVATION TEAM 1999). 13

Znane są takŝe nieliczne obserwacje z regionu Morza Śródziemnego (m.in. jako ofiary w gnieździe sokoła skalnego Falco eleonorae), z Bułgarii oraz z północnej Turcji (KIRWAN 1992), wydaje się więc moŝliwe, Ŝe istnieje lub istniała znacznie rzadziej uczęszczana droga migracji wzdłuŝ Morza Czarnego i Śródziemnego. UwaŜa się, Ŝe obserwowana czasem migracja wzdłuŝ wschodniego wybrzeŝa Morza Śródziemnego (takŝe przez Cypr i Egipt) głównie w latach 60. XX wieku była związana ze zwiększeniem liczebności gatunku w zachodniej Syberii, co prawdopodobnie było spowodowane znacznym zdewastowaniem jego siedlisk w zachodniej Europie w tym samym czasie ( Hipoteza Exodus, FLADE i in., w przygotowaniu). Zimowiska gatunku znajdują się w zachodniej Afryce na południe od Sahary. Pierwsze znane regularnie odwiedzane zimowisko znajduje się w Senegalu (trawiaste tereny podmokłe na północy Parku Narodowego Djoudj) i zostało odkryte przez ekspedycję Aquatic Warbler Conservation Team (AWCT) w styczniu 2007 roku. Od tego czasu potwierdzono więcej miejsc zimowania na podmokłych terenach zalewowych w Mauretanii i Mali, przede wszystkim w Delcie Nigru. Zagęszczenie zimujących wodniczek na otwartych terenach w Senegalu zostało oszacowane na 0,5-1 (max. 1,5) ptaków na hektar (ale na mniejszych fragmentach siedlisk zagęszczenia były znacznie wyŝsze). Całkowitą zimującą populację szacuje się na nie mniej niŝ 2,000-10,000 ptaków (przynajmniej 10%, a moŝe nawet do 50% światowej populacji). Obszar rzeczywiście zajęty przez gatunek (AOO), definicja i wykorzystanie: Mimo, Ŝe wodniczka charakteryzuje się stosunkowo duŝym zasięgiem występowania rozciągającym się od zachodniej Syberii do wschodnich Niemiec oraz od Litwy do Węgier, jej obszar rzeczywiście zajęty (AOO) jest bardzo niewielki. AOO opisuje obszar w obrębie zasięgu występowania gatunku, który jest rzeczywiście zajęty przez gatunek. Na potrzeby analizy w ramach międzynarodowego planu AOO zostało wyliczone odrębnie dla stanowisk lęgowych oraz zimowisk. Tu skupiamy się na AOO obliczonym dla stanowisk lęgowych. AOO obliczone dla danego gatunku będzie róŝne w zaleŝności od stopnia generalizacji w czasie analizy. Im mniejsza skala tym większy obszar AOO, im większa, tym mniejszy obszar AOO. 14

Ze względu na to, Ŝe obszar AOO jest waŝnym kryterium określenia kategorii zagroŝenia gatunków na Czerwonej Liście Gatunków ZagroŜonych IUCN, IUCN określiło skalę, jaka powinna być wykorzystana w tym celu: AOO liczone jest jako powierzchnia kwadratów siatki o oczku 2x2 km, w których gatunek występuje (IUCN STANDARDS AND PETITIONS SUBCOMMITTEE, 2011). Nie dokonano jeszcze kalkulacji AOO dla wodniczki według tej metody, prawdopodobnie powierzchnia ta będzie jednak poniŝej 1000 km 2. W niniejszym planie (rozdział 9 oraz załączniki 1 i 2), wykorzystujemy inną, znacznie dokładniejszą metodę obliczenia AOO, co powoduje, Ŝe dane tu analizowane są znacznie bardziej dokładne i prowadzą do niŝszych wyników powierzchni AOO. Podstawą kalkulacji jest rozmieszczenie śpiewających samców wodniczki obserwowanych przez 10 kolejnych lat. Wokół kaŝdej lokalizacji śpiewającego samca wyznaczany jest bufor 160 m, tworzący obszar o powierzchni 8 ha reprezentujący średnią wielkość terytorium śpiewającego samca tego gatunku według Schäfera et. al. (2000). Obszar AOO na danym stanowisku jest obszarem pokrytym przez bufory poszczególnych samców oraz przestrzenie pomiędzy nimi, pod warunkiem, Ŝe siedlisko pomiędzy buforami poszczególnych samców jest odpowiednie dla wodniczki. Obszary pomiędzy buforami poszczególnych samców są wyłączane z AOO tylko jeśli są pokryte całkowicie nieodpowiednim siedliskiem. W roku 2010 AWCT przeprowadziło kalkulację AOO tą metodą dla całego globalnego zasięgu wodniczki i uzyskało wynik 324 km 2. 15

Tabela 1 - Liczebność populacji (lęgowej samców) i trend w poszczególnych krajach na podstawie danych z roku 2009 (liczby oznaczają maksymalne liczebności śpiewających samców) Liczebność populacji lęgowej Państwo (śpiewające samce) Jakość danych Trend liczebności Rok obserwacji populacji w ostatnich 10 latach Jakość danych Maksymalna liczebność populacji w czasie migracji i populacji nielęgowej w ostatnich 10 latach Jakość danych Rok obserwacji Białoruś 5.490-5.840 dobra 2007-2009 fluktuacja lub dobra powolny spadek Niemcy 0-10 świetna 2007-2009 spadek świetna Węgry 132-230 świetna 2007-2009 wzrost/spadek świetna Łotwa 0-3 (ostatnia świetna 2000-2009 występowanie świetna obserwacja w 2002) sporadyczne Litwa 110-150 świetna 2007-2009 spadek od świetna 2004 Polska 2.700-3.100 świetna 2007-2009 fluktuacja dobra Rosja 0-500 (ostatnia słaba 2001 prawdopodobn słaba obserwacja w 2000) ie spadek Ukraina 3.500-4.340 dobra 2007-2009 wzrost dobra Holandia rocznie >100 dobra 1995-2009 16

zaobrączkowanych Wielka rocznie 4-40 dobra 1995-2009 Brytania zaobrączkowanych Belgia rocznie do 230 dobra 1995-2009 zaobrączkowanych Luksemburg 22 zaobrączkowane od 2000 dobra 2000-2009 Francja rocznie nawet dobra 1995-2009 >400zaobrączkowanych Szwajcaria <10 rocznie średnia 1995-2009 zaobrączkowanych Hiszpania 75-100 dobra 1995-2009 Portugalia 2-15 słaba 2008 Słowacja rocznie <10 średnia 1995-2009 zaobrączkowanych Maroko do 2 zaobrączkowanych dobra 1995-2009 Senegal 2,000-10,000 średnia 2007-2009 Mauretania nieznana Mali nieznana SUMA 10.200-13.800 dobra 2001-2009 fluktuacje dobra średnia 17

4.3 Populacje geograficzne Na podstawie geograficznej izolacji poszczególnych subpopulacji oraz wyników badań DNA przeprowadzonych przez GIEßING (2002), moŝna wydzielić następujące biogeograficzne populacje: 1) główna populacja w centralnej Europie, w tym Białoruś, wschodnia Polska, Ukraina oraz Litwa (ok. 10 000 samców); 2) izolowana populacja na Węgrzech (60-700 samców, na podstawie danych z roku 2009); 3) genetycznie wyróŝniana i prawdopodobnie izolowana populacja pomorska, w tym populacja w Polsce północno-zachodniej oraz niemiecka (obecnie 21-33 samce); 4) populacja zachodniosyberyjska, izolowana od reszty populacji z powodu oddalenia o ok. 4.000 km (szacowana liczebność populacji po roku 2001: 50-500 samców). Ostatnie badania genetyczne oraz badania oparte na analizie stabilnych izotopów w piórach wodniczek pokazują, Ŝe populacje niemieckie i z Polski północno-zachodniej są w znacznym stopniu izolowane od pozostałych części populacji (GIEßING 2002), jednak nie wiadomo czy istnieje i jeśli tak, to w jakim stopniu, wymiana genów między nią a innymi populacjami. Wcześniejsze przypuszczenia, Ŝe ta populacja ma inne, ograniczone i połoŝone bardziej na północ miejsca zimowania, oddzielne od zimowisk ptaków z populacji z centralnej i wschodniej Europy, okazały się nieprawdziwe w wyniku najnowszych badań genetycznych (ANNE VOGEL informacja ustna) oraz analiz stabilnych izotopów w piórach (STEFFEN OPPEL, informacja ustna). Jednak ta populacja bardzo mocno zmniejsza liczebność i uwaŝa się obecnie, Ŝe jest to tak naprawdę pozostałość po niegdyś duŝej populacji z północy Niemiec. Zachodniosyberyjska populacja jest zupełnie oddzielona geograficznie i prawdopodobnie skazana na wyginięcie. W przypadku wodniczki wyginięcie tych dwóch subpopulacji jest więc częściowym ograniczeniem zmienności genetycznej gatunku. 4.4 Zasięg występowania w ciągu cyklu rocznego Wodniczka przylatuje do Europy Środkowej i na lęgowiska na Węgrzech na początku maja (pierwsze ptaki pojawiają się regularnie pod koniec kwietnia), na lęgowiska w zachodniej 18

Syberii prawdopodobnie nie wcześniej niŝ w połowie maja. Pierwsze lęgi zaczynają się w połowie maja, a ostatnie pisklęta uzyskują lotność w połowie sierpnia. W tym okresie, duŝa część samic wyprowadza po dwa lęgi, drugi z nich rozpoczyna się w połowie lub pod koniec czerwca. Liczba i termin kaŝdego lęgu w poszczególnych sezonach są dostosowywane do aktualnych warunków siedliskowych. Migracja jesienna rozpoczyna się najwcześniej w lipcu. Na początku ptaki kierują się na zachód (Niemcy, Kraje Beneluksu, Wielka Brytania, Francja, Hiszpania), większa część populacji wybiera trasy wzdłuŝ wybrzeŝa oraz preferuje nadmorskie miejsca odpoczynku. Maksymalne liczebności wodniczki na miejscach odpoczynku w czasie migracji w Europie Zachodniej (Belgia, Francja, Hiszpania) obserwowane są w połowie sierpnia do początków września, najpóźniejsze ptaki były obrączkowane we Francji 3 października 2007 oraz 16 października 2006 (Bargain, Guyot & Le Nevé, informacja ustna). Dalej wodniczki kierują się na południe wzdłuŝ południowo-zachodniego wybrzeŝa Europy i północno-zachodniego wybrzeŝa Afryki, takŝe wykorzystując głównie nadmorskie i podmokłe miejsca odpoczynku. Pierwsze ptaki pojawiają się w północnej Afryce (Maroko, Algieria, Tunezja) we wrześniu, a w zachodniej Afryce (Sahara Zachodnia, Mauretania) w październiku (Schäffer i in. 2006). Na zimowiska w Senegalu pierwsze ptaki przylatują w listopadzie (prawdopodobnie takŝe pod koniec października) i mogą tam zostawać do połowy marca lub dłuŝej. W czasie powrotu na lęgowiska, pierwsze ptaki pojawiają się w na północnym wybrzeŝu Afryki w lutym, większość ptaków dolatuje tam w marcu i kwietniu (SCHÄFFER et al. 2006). Nieliczne obserwacje z północnych Włoch, Szwajcarii, południowo-wschodniej Francji, Słowacji i południowo-zachodnich Niemiec wskazują, Ŝe migracja wiosenna przebiega trasą połoŝoną trochę bardziej na wschód, bezpośrednio w kierunku lęgowisk. 4.5 Wymagania siedliskowe Wodniczka ma bardzo wąskie wymagania siedliskowe. W czasie sezonu lęgowego występuje głównie na podmokłych torfowiskach i innych podmokłych terenach o podobnej strukturze i preferowanej głębokości wody 1-10 cm. Na naturalnych siedliskach wybiera prawdopodobnie mezotroficzne i lekko eutroficzne zalewowe torfowiska, które pozostają otwarte, poniewaŝ poziom wody oscyluje w nich razem ze zmianami poziomu wody w rzece. Wodniczki obecnie obserwowane są głownie w następujących siedliskach: 1. Mezotroficzne lub ubogie, oligotroficzne, otwarte torfowiska turzycowe, z podłoŝem pokrytym mchami brunatnymi, trawiasta i turzycowa roślinność przede wszystkim niskiej 19

lub średniej wysokości, występują teŝ tworzące kępy turzyce (głównie Carex elata, C. diandra, C. rostrata, C. omskiana, C. juncella, C. appropinquata, C. lasiocarpa) oraz wełnianki (Eriophorum angustifolium, E. gracilis), płytka woda lub mokre poduchy torfowców (Dikoe i Jasiołda, śwaniec i torfowiska w dolinie górnej Prypeci, dolina Supoy, Biebrza, Žuvintas); unika zbyt ubogich siedlisk z torfowcami Sphagnum oraz wełnianką pochwowatą Eriophorum vaginatum. 2. Torfowiska węglanowe z kłocią wiechowatą Cladium mariscus (Chełmskie Torfowiska Węglanowe, Polska). 3. Sezonowo zalewane zbiorowiska halofilne wybrzeŝa Bałtyku, o bardzo niskich zagęszczeniach trzciny i o wysokości do 80 120 cm w sezonie wegetacyjnym (w Niemczech, Ujście Świny w Polsce, Laguna Kurońska w Litwie). Małe i niestabilne populacje wodniczki równieŝ zasiedlają nastepujące typy siedlisk, w których ich wystepowanie jest sciśle związane z odpowiednim uŝytkowaniem przez człowieka, co sprzyja tworzeniu warunków siedliskowych zbliŝonych do tych panujących w wyŝej wymienionych bardziej naturalnych siedliskach: 4. śyzne torfowiska strefy zalewowej dolin rzecznych, z rozległymi otwartymi turzycowiskami ze średnimi i wielkimi kępiastymi i nie tworzącymi kęp turzycami Carex sp. (np. torfowiska doliny dolnej Odry w Polsce, dolina górnej Prypeci na Ukrainie), częściowo takŝe z wyŝszą trzęślicą modrą Molinia caerulea lub rozproszoną, niezbyt gęsto rosnącą trzciną pospolitą Phragmites australis, a często takŝe z rzadko rosnącymi krzewami, które mogą słuŝyć jako miejsce do śpiewania dla samców. Ten rodzaj siedliska w duŝej mierze zaleŝy od uŝytkowania przez człowieka (koszenie lub incydentalne wypalanie). Unika fragmentów o zbyt głębokiej wodzie, ze zbyt gęstymi i zbyt wysokimi krzewami lub trzcinami, lub zbyt wysokimi turzycami. 5. Podmokłe łąki z wysokimi trawami oraz kępami (na Węgrzech oraz w dolinie Narwi i Bugu w Polsce) lub z mozgą trzcinowatą Phalaris arundinacea oraz wyczyńcem łąkowym Alopecurus pratensis koszone raz lub dwa razy do roku, z płatami turzyc, głównie Carex gracilis, C. nigra, i C. disticha (Dolina Narwi oraz tereny zalewowe dolnej Odry i Warty w Niemczech i Polsce, Delta Niemna na Litwie). W czasie migracji wodniczka preferuje siedliska z niskimi turzycami oraz trzciną w pobliŝu otwartej wody, zwykle wzdłuŝ rzek, zbiorników wodnych i przybrzeŝnych lagun (DE BY 1990). W Bretanii (Francja) przeprowadzono dwa badania przy pomocy radiotelemetrii w 2001 oraz 20

2002 roku i stwierdzono, Ŝe ptaki te odpoczywają i Ŝerują takŝe w trzcinowiskach z Phragmites australis oraz na skrajach trzcinowisk i torfowisk z sitowiem Scirpus oraz turzycami Carex sp. (BARGAIN 2002). Zimowiska w Senegalu porośnięte są duŝymi, otwartymi i podmokłymi torfowiskami z sitem Scirpus littoralis, Oryza longistaminata, Eleocharis mutata oraz Sporobulus robustus. Występowanie wodniczki jest ograniczone do terenów ze stojącą wodą. Zimujące wodniczki nie występują na suchych, trawiastych torfowiskach ani na takich, na których występują krzewy i drzewa, w wąskich pasach sitowia Scirpus na brzegach jezior oraz na półotwartych siedliskach, szczególnie stanowiskach zarośniętych pałką Typha australis nad zbiornikiem Diama (FLADE I IN. w przygotowaniu). 4.6 Historia Ŝycia Biologia rozrodu (DYRCZ 1993; DYRCZ & ZDUNEK 1993; SCHULZE-HAGEN i in. 1993, 1995; KOZULIN & FLADE 1999; KOZULIN i in. 1999; VERGEICHIK & KOZULIN 2006) Wodniczka charakteryzuje się wyjątkową, jak na rodzaj Acrocephalus (przegląd w: SCHULZE-HAGEN i in. 1999), jednorodzicielską opieką nad potomstwem przez samicę oraz systemem rozrodczym będącym systemem na granicy pomiędzy poliginią a promiskuityzmem, charakteryzującym się znaczną konkurencją spermy. W przypadku około 59% lęgów ojcem piskląt jest więcej niŝ jeden samiec. Samce, wyzwolone z prawie wszystkich obowiązków rodzicielskich, śpiewają i poszukują partnerek przez cały sezon lęgowy, pomiędzy początkiem maja a końcem lipca. Ich terytoria mają około 8 ha powierzchni, z areałem osobniczym ok. 1 ha i w znacznym stopniu mogą się pokrywać. Gniazda są budowane na podłoŝu, pod suchymi turzycami, na kępach w szczelinach i dziurach, pod przykryciem zielonych roślin, ponad wodą, na złamanych źdźbłach suchych roślin. Na siedliskach o bardzo duŝej dostępności stawonogów moŝna znaleźć takŝe zgrupowania kilku gniazd, połoŝonych stosunkowo blisko siebie. Wzrost piskląt, ze względu na opiekę jednorodzicielską, jest spowolniony, a pisklęta uzyskują zdolność lotu w wieku 15-16 dni. Sukces gniazdowy jest najczęściej bardzo wysoki, nawet do 83%. Straty spowodowane drapieŝnictwem dotyczą ok. 11% gniazd (dane z Doliny Biebrzy), głównie są powodowane przez błotniaki Circus sp. oraz małe ssaki, chociaŝ drapieŝnictwo ryjówek Sorex sp. moŝe lokalnie być znacznie wyŝsze (południowo- 21

zachodnia Białoruś, VERGEICHIK & KOZULIN 2006). Do 50% samic wyprowadza drugi lęg. Pokarm Dieta wodniczki składa się przede wszystkim z duŝych stawonogów Ŝyjących na torfowiskach. Pajęczaki (Arachnida), muchówki (Diptera), łuskoskrzydłe (Lepidoptera) (często gąsienice) oraz chruściki (Trichoptera) stanowią około 70% ofiar. Kompozycja diety zmienia się w znacznym stopniu w czasie sezonu, wraz z rocznymi zmianami występowania fauny stawonogów. W porównaniu z innymi gatunkami z rodzaju Acrocephalus, pisklęta wodniczki są karmione stosunkowo duŝymi owadami (SCHULZE- HAGEN i in. 1989). DuŜa dostępność pokarmu wydaje się być bardzo waŝna, poniewaŝ samica karmi pisklęta (cztery do pięciu) samodzielnie (LEISLER & CATCHPOLE 1992). Skład diety jest takŝe specyficzny dla konkretnych stanowisk (A. KOZULIN dane niepublikowane). CięŜkie stawonogi (o suchej masie >50 mg) mają większy udział w pokarmie wodniczki niŝ w pokarmie innych gatunków z rodzaju Acrocephalus (SCHULZE-HAGEN i in. 1989; A. KOZULIN dane niepublikowane). Dystans lotu samic w poszukiwaniu pokarmu jest znacznie większy w przypadku siedlisk suboptymalnych (do 50-60 m) niŝ na siedliskach optymalnych (25 m) (TANNEBERGER i in. 2008). Dieta wodniczki obserwowana w czasie przelotów jest znacznie bardziej wyspecjalizowana w porównaniu do diety dwóch blisko spokrewnionych gatunków (trzcinniczka Acrocephalus scirpaceus oraz rokitniczki), charakteryzuje się występowaniem w składzie duŝych i specyficznych ofiar (waŝki Odonata, pająki Araneida, łuskoskrzydłe Lepidoptera, prostoskrzydłe Orthoptera) oraz stosunkowo niewielkim zróŝnicowaniem ofiar (KERBIRIOU, w przygotowaniu.). 22

5 WODNICZKA W POLSCE 5.1 Ochrona prawna (gatunku i siedliska) W Polsce wodniczka jest chroniona na mocy Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2009 r. nr 151, poz. 1220, z późn. zm.) oraz objęta ochroną gatunkową (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r., w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. Nr 237,poz. 1419)). Jest sklasyfikowana jako gatunek objęty ochroną ścisłą. Wszelkie działania, które mogłyby szkodzić wodniczce są zabronione. Zezwolenia na odstępstwa od zakazów w stosunku do gatunków objętych ochroną ścisłą mogą być wydawane odpowiednio przez Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska (zakazy określone w art. 52 ust. 1 pkt. 1, 3, 11 oraz 16 UoP) i regionalnego dyrektora ochrony środowiska (zakazy określone w art. 52 ust. 1 pkt. 2, 4-10 oraz 12-15 UoP). Fotografowanie, filmowanie i obserwacje mogące powodować płoszenie lub niepokojenie (jako zakaz wymieniony w art. 52 ust. 1 pkt. 14 UoP) wymagają zezwolenia regionalnego dyrektora ochrony środowiska. Jest takŝe wymieniona w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt jako gatunek naraŝony vulnerable (GŁOWACIŃSKI 2001). Większość obszaru występowania wodniczki w Polsce znajduje sie na typach siedlisk wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej (92/43/EEC). Obejmuje ona następujące siedliska (siedliska priorytetowe oznaczone *): 6410 Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion) 6510 NiŜowe i górskie świeŝe łąki uŝytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) 7140 Torfowiska przejściowe i trzęsawiska 7150 ObniŜenia na podłoŝu torfowym z roślinnością ze związku Rhynchosporion 7210 *Torfowiska nakredowe (Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii, Schoenetum nigricantis) 7230 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk Oznacza to, Ŝe te siedliska są tym samym szczególnie chronione oraz Ŝe określona ich ilość musi być wyznaczona jako Specjalne Obszary Ochrony (SOO, ang. Special Areas of Conservation - SACs), które stanowią część europejskiej sieci obszarów Natura 2000. Liczne, regularne występowanie wodniczki w liczbie powyŝej 10 osobników stanowi podstawę do powołania Ostoi Ptaków (ang. Important Bird Areas - IBAs) według kryteriów 23

BirdLife International (Wilk i in., 2010). Na podstawie europejskiej Dyrektywy Ptasiej (2009/147/WE), oraz późniejszych wytycznych Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, wyznaczone zostać muszą przez wszystkie państwa członkowskie, w oparciu o listę ostoi IBA, jeśli inne dokładniejsze dane nie są dostępne, Obszary Specjalnej Ochrony (OSO, ang. Special Protection Areas for Birds - SPAs), stanowiące kolejną część sieci obszarów Natura 2000. Polska jako pierwszy z krajów członkowskich wypełniła to zobowiązanie przez wyznaczenie na miejscu wszystkich ostoi IBA zidentyfikowanych do roku 2005 odpowiednich obszarów OSO w roku 2010. Dzięki temu, wszystkie stanowiska waŝne dla populacji lęgowej wodniczki, są obecnie objęte ochroną jako obszary sieci Natura 2000. 5.2 Aktualny i historyczny zasięg występowania, trendy Pod koniec XIX wieku wodniczka była uznawana za stosunkowo pospolitą w odpowiednich dla niej siedliskach na terenie całego kraju (patrz Taczanowski 1882 dla obserwacji we wschodniej Polsce, Dyrcz i in. 1991 dla przeglądu historycznych danych ze Śląska oraz Tomiałojć 1990 dla obserwacji z doliny Dolnej Odry oraz nielicznych obserwacji z całego kraju). Intensywne odwadnianie gruntów, głównie torfowisk niskich w dolinach rzecznych oraz pozostałych mokradeł, jak i zaprzestanie tradycyjnej gospodarki (przede wszystkim koszenia i wypasu, ale takŝe wypalania roślinności) na torfowiskach, spowodowało ich zarastanie zaroślami brzozowymi i wierzbowymi oraz niewielkimi drzewami. Było to główną przyczyną utraty siedlisk wodniczki i późniejszego spadku jej liczebności. Od późnych lat 60. XX wieku, poza obszarami regularnych badań ornitologicznych, przede wszystkim prowadzonych nad Biebrzą, odkryto lub potwierdzono ponownie takŝe kilka innych stanowisk lęgowych wodniczki, rozproszonych po całym kraju, poza Polską południowo-zachodnią. Wśród tych stanowisk (>100 śpiewających samców) były subpopulacje na Bagnach Kramskich, która obecnie zupełnie wyginęła, oraz na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim (Tomiałojć 1990), w obrębie której występują obecnie wodniczki na torfowisku Ciesacin oraz na Bagnie Bubnów. W latach 1995/1997 przeprowadzono ogólnokrajowe liczenia wodniczki w Polsce (w roku 1995 liczono ptaki w południowym basenie Biebrzy, a w 1997 na wszystkich innych znanych stanowiskach wodniczki w Polsce), kolejne liczenia przeprowadzono w roku 2003 oraz w 2009 roku. W 2009 roku zaobserwowano w czasie monitoringu 3 162 śpiewające samce. Stosunkowo duŝe róŝnice z roku na rok w liczebności krajowej populacji są przede wszystkim związane ze 24

zmianami liczebności śpiewających samców na kluczowym stanowisku w dolinie Biebrzy oraz częściowo z róŝnicami w metodyce liczeń w kolejnych latach przed rokiem 2010. Ogólnie populacja oscyluje wokół stosunkowo stabilnej liczebności populacji nad Biebrzą i nieco zmniejsza liczebność na innych stanowiskach w Polsce, szczególnie na tych niewielkich. Istnieją trzy główne populacje: 1. Populacja na Podlasiu w północno-wschodniej Polsce, w dolinach Biebrzy oraz Narwi: Jest to największa populacja w Polsce, z 2710-2727 śpiewającymi samcami w roku 2012 (85% krajowej populacji gatunku). Większość tej populacji występuje w Biebrzańskim Parku Narodowym (2661-2771). Mniejsze populacje znajdowane są w otulinie BPN (65-79) oraz wzdłuŝ Doliny Narwi, wliczając w to Narwiański Park Narodowy i Bagno Wizna (41-43 według danych z 2012 roku). Ogólnie liczebność populacji fluktuuje, ale jest stabilna. Wszystkie stanowiska są objęte ochroną jako obszary OSO, ale tylko w obrębie Biebrzańskiego i Narwiańskiego Parku Narodowego tereny te są objęte ochroną krajową. Bez stosowania zabiegów ochronnych nieunikniony będzie spadek liczebności populacji spowodowany zarastaniem siedlisk trzciną oraz zaroślami brzozowymi i wierzbowymi, w wyniku połączenia porzucenia tradycyjnego koszenia oraz wypasu oraz wcześniejszych prac melioracyjnych. 2. Populacja lubelska w południowo-wschodniej Polsce: w 2009 ok. 460 śpiewających samców zajmowało dwa kompleksy torfowisk w rejonie Poleskiego Parku Narodowego oraz Chełmskie Torfowiska Węglanowe koło miasta Chełm. W 2009 r. 54 śpiewające samce stwierdzono w Husynnem na tarasie zalewowym Bugu niedaleko Chełma. Monitoring prowadzony w latach 2010 2012 nie potwierdził występowania wodniczki na tym stanowisku. Rok 2009 charakteryzował się bardzo wysokim poziomem wody, zarówno w Dolinie Bugu jak i na Torfowiskach Chełmskich. Głębokość wody na niektórych częściach Torfowisk Chełmskich (np. w rezerwacie Roskosz odległym od stanowiska w Husynnym 12 km) osiągała często 0,5 m co stwarzało niekorzystne warunki dla gniazdowania wodniczki. Z kolei łąki w Dolinie Bugu k. Husynnego utrzymywały przez cały sezon poziom 10-30 cm wody stąd przypuszczenie, Ŝe ptaki tu stwierdzane mogły pochodzić z Torfowisk Chełmskich. W maju-czerwcu 2010-2012 Dolina Bugu k. Husynnego nie była zalana wodą i nie stwierdzono tam wodniczek. Wszystkie stanowiska są chronione jako obszary OSO. Wszystkie te stanowiska, poza jednym, są takŝe włączone do obszarów chronionych prawem krajowym (Poleski PN oraz Chełmski Park Krajobrazowy). Liczebność populacji w obrębie głównych 25

kompleksów torfowiskowych Lubelszczyzny utrzymuje się na zbliŝonym poziomie od lat 90tch ubiegłego stulecia (od czasu objęcia tych stanowisk monitoringiem- lata: 1993-2012) i oscyluje w granicach 150-250 śpiewających samców na Torfowiskach Węglanowych koło Chełma oraz 200-300 śpiewających samców na Bagnie Bubnów. Rozległe tarasy zalewowe rzek - Bug i Wieprz. Dolina Środkowego Bugu jest miejscem nieregularnie wykorzystywanym przez wodniczki zarówno w trakcie lęgów jak i w okresie wędrówki. Wskazuje na to stwierdzenie stanowiska 54 samców k. Husynnego w 2009. Ponadto pojedyncze śpiewające samce były notowane w czasie wędrówki wiosennej - 3 maja 2010 na łąkach k. Jabłecznej (gmina Sławatycze) i migracji powrotnej - 12 lipca k. wsi Dołhobrody (gm. Hanna). Rozległe podmokłe doliny rzeczne są potencjalnym miejscem lęgowym wodniczki w sprzyjających hydrologicznie okresach (utrzymanie się odpowiedniego stanu wody /1-10 cm ponad gruntem/ w tarasie zalewowym rzeki w maju i czerwcu). Potencjalnym miejscem występowania wodniczki na Lubelszczyźnie jest Dolina Dolnego Wieprza. 17 maja 2011 cztery śpiewające samce wodniczki były notowane na podmokłych łąkach w okolicach Składowa (gmina Baranów). W trakcie kolejnych kontroli ptaki nie zostały stwierdzone ponownie. Występowanie odpowiednich siedlisk lęgowych w rozległych tarasach zalewowych Bugu i Wieprza moŝe być wykorzystywane przez wodniczki w niektóre lata zarówno jako miejsce przystankowe w trakcie wędrówki jak i jako teren lęgowy. 3. Populacja pomorska (OSOP Dolina Dolnej Odry oraz Delta Odry i Świny), liczebność obserwowanych śpiewających samców wynosiła odpowiednio: 383 w roku 1991, 217 w 1993, 226-231 w 1997, 60-80 w 2002, 60-89 w latach 2003-2007, 54 samce w 2009 i zaledwie 19-31 samców w 2012. W 2012 roku zasiedlonych było jeszcze 5 stanowisk. Wszystkie są zlokalizowane w obrębie obszarów OSO, trzy leŝą w obrębie Wolińskiego PN. Największe stanowisko, na którym w ostatnich latach występuje > 50% populacji pomorskiej, znajduje się na Bagnach Rozwarowskich w okolicach Wolina. W zimie stanowisko to jest uŝytkowane do przemysłowego pozyskiwania trzciny. Kilka niewielkich stanowisk znajduje się w centralnej Polsce i moŝe stanowić połączenie między poszczególnymi populacjami. Najbardziej obiecującą wydaje się być Dolina Neru z maksymalnie 10 śpiewającymi samcami w 2007 roku, ale tylko jednym samcem w roku 2010 (w 2012 r. nie stwierdzono Ŝadnych wodniczek na tym stanowisku) oraz Dolina Noteci z 4-6 26

śpiewającymi samcami w roku 2010 (Ŝadnej w 2012 r.) Jednak oba te stanowiska prawdopodobnie nie są zajmowane regularnie w ostatnich latach. Podobne znaczenie łącznikowe ma stanowisko na zbiorniku śelizna z 8-9 śpiewającymi samcami w 2012 r., które moŝe stanowić połączenie między populacją lubelską i podlaską. Szczegółowe informacje na temat polskich stanowisk wodniczki są przedstawione w załącznikach 1-3: - Załącznik 1 jest listą aktualnie zajętych stanowisk wodniczki (tzn. Stanowiska zajęte przynajmniej raz w latach 2009-2012), zawierający takŝe informację o powierzchni potencjalnego siedliska wodniczki w obrębie tej lokalizacji oraz powierzchni rzeczywiście zajętej przez gatunek, a takŝe o głównych zagroŝeniach i kluczowych działaniach ochrony czynnej dla kaŝdego ze stanowisk. - Załącznik 2 jest listą wszystkich znanych stanowisk wodniczki, które w ostatnich latach nie były przez ten gatunek zajęte, wraz z informacją o wielkości stanowiska oraz historyczne dane o wielkości zasiedlającej go populacji wodniczki. - Załącznik 3 jest mapą lokalizacji wszystkich stanowisk wylistowanych w Załącznikach 1 oraz 2. 27

6 - ZAGROśENIA 6.1 Ogólny przegląd zagroŝeń gatunku Wodniczka jest gatunkiem wyspecjalizowanym, wymagającym duŝych otwartych podmokłych przestrzeni z turzycami lub kłocią wiechowatą, który doświadczył katastrofalnego spadku liczebności populacji w Europie Zachodniej i Środkowej w wyniku utraty siedlisk. Te straty spowodowane były przede wszystkim przez prace melioracyjne na torfowiskach i terenach zalewowych w celu umoŝliwienia rozwoju intensywniejszego rolnictwa, a takŝe w wyniku eksploatacji torfu. Ponadto wpływ na gatunek miały zmiany w reŝimie hydrologicznym tego krajobrazu. Inne zmiany w siedlisku, np. porzucenie uŝytkowanych wcześniej rolniczo terenów i niekontrolowane wypalanie roślinności miały mniejszy wpływ na reŝim hydrologiczny obszaru torfowisk, jednak teraz stanowią istotne zagroŝenie dla gatunku. Na zimowiskach największe znaczenie mają utrata siedlisk ze względu na tworzenie zbiorników na wodę pitną oraz na rozbudowę infrastruktury hydrotechnicznej na potrzeby rolnictwa. 6.2 Lista krytycznych i waŝnych zagroŝeń na terenach lęgowych Z 1. Niekorzystny reŝim hydrologiczny na kluczowych stanowiskach Większość stanowisk wodniczki w róŝnym stopniu cierpi z powodu niekorzystnych, spowodowanych przez człowieka zmian w reŝimie hydrologicznym. Mogą one prowadzić na przykład do (1) przesuszenia siedliska, co prowadzi do zmniejszonego sukcesu lęgowego z powodu mniejszej dostępności stawonogów oraz zwiększonej penetracji terenu przez drapieŝniki, (2) powodzi letnich, niszczących gniazda oraz (3) do całkowitego zniszczenia siedlisk wodniczki. W wielu przypadkach pozostające na stanowisku wodniczki nie cierpią z powodu samej infrastruktury melioracyjnej, ale wystarczy, Ŝe sąsiednie tereny są odwadniane, by zmienił się reŝim hydrologiczny na danym obszarze. Zaburzenie hydrologicznego zasilania torfowisk moŝe nastąpić takŝe w wyniku poboru wody gruntowej na cele rolnicze, komunalne lub przemysłowe, nawet w dość odległej strefie infiltracji wód opadowych. Odwodnienie terenu i zaprzestanie gospodarki łąkowowo-pastwiskowej ma wpływ na silne zmiany w siedlisku, jego eutrofizację i zarastanie terenu krzewami i drzewami oraz wkraczanie 29

roślinności inwazyjnej np. trzciny pospolitej. Podczas, gdy proces zarastania naturalnych torfowisk krzewami trwa tysiące lat, co pozwala w tym czasie na wytworzenie torfowisk w innych miejscach, ta naturalna równowaga nie funkcjonuje prawidłowo na siedliskach o zmienionej hydrologii. Te zniszczone na skutek działalności człowieka siedliska mogą całkowicie zarosnąć krzewami w ciągu zaledwie 50 lat lub nawet szybciej, w zaleŝności od wielkości danego stanowiska. Utrata naturalnych siedlisk lęgowych spowodowała, Ŝe wodniczki zaczęły się takŝe osiedlać na siedliskach utworzonych przez człowieka, takich jak regularnie koszone, Ŝyzne łąki w dolinach rzek (np. doliny Narwi, Bugu i Odry). Na niektórych z tych siedlisk reŝim hydrologiczny jest zaleŝny od interwencji człowieka, bez której stanowiska te nie byłyby odpowiednie dla gatunku (np. Krajnik w dolinie Odry). Znaczenie: krytyczne Z 2. Zmiany siedliskowe na skutek zaprzestania gospodarki łąkowej Gospodarka człowieka nie była potrzebna wodniczce w jej naturalnych siedliskach, nieprzekształconych mezotroficznych torfowiskach, które w naturalny sposób pozostają terenami otwartymi przez tysiące lat, dzięki ogromnej i zmieniającej się powierzchni torfowisk będących w róŝnych stadiach swojego rozwoju. Jednak takie stanowiska nie występują juŝ w europejskim zasięgu tego gatunku. Nawet niektóre najmniej przekształcone siedliska, np. torfowiska w dolinie Biebrzy, obecnie zarastają w wyniku sukcesji naturalnej, ze względu na niewielkie nawet zmiany w ich pierwotnych warunkach, np. w hydrologii czy poziomie mineralizacji torfu. Ekstensywna gospodarka łąkowa poprzez wypasanie, produkcję siana lub wycinanie trzciny, w połączeniu z wypalaniem, była w stanie powstrzymywać sukcesję przez setki lat. Wszystkie te tradycyjne sposoby uŝytkowania zostały zaniechane w Polsce, podobnie jak we wszystkich innych państwach w obrębie zasięgu gatunku. Przez to tereny otwarte zarastają, co czyni siedliska te nieodpowiednimi dla wodniczki z powodu pojawiania się wysokich traw i turzyc, wysokich trzcin, krzewów wierzby oraz podrostu brzóz i olszy. Szybkość sukcesji na terenach nieuŝytkowanych rolniczo zaleŝy w duŝym stopniu od tego jak bardzo naturalne warunki zostały na nich zmienione, a takŝe od tego jak duŝe są te stanowiska. 30

Jest to obecnie najwaŝniejsze w Polsce zagroŝenie dla większości stanowisk wodniczki, którym udało się uniknąć zniszczenia w poprzednich dekadach. Znaczenie: krytyczne Z 3. Utrata siedlisk lęgowych w wyniku odwadniania oraz pozyskiwania torfu To zagroŝenie spowodowało drastyczny historyczny spadek liczebności populacji. Prace nad odwadnianiem terenu prowadzone na duŝą skalę na torfowiskach rozpoczęły się ponad 200 lat temu w Anglii oraz w Holandii. W Polsce najwięcej prac odwadniających przeprowadzano w latach 60. XX wieku. Najsłynniejszym przykładem było osuszenie Bagna Wizna, na południe od Biebrzańskiego Parku Narodowego. Gdyby nie przeprowadzono prac melioracyjnych na tym terenie, liczebność polskiej populacji wodniczki mogłaby obecnie być dwa razy wyŝsza. Odwadnianie terenów torfowisk niskich były kontynuowane nawet do połowy lat 90. XX wieku, przede wszystkim na Białorusi, co jednak zapewne miało wpływ i na populację wodniczki w Polsce. Tempo niszczenia naturalnych stanowisk lęgowych gatunku przez osuszanie oraz pozyskiwanie torfu znacznie się zmniejszyło w ciągu ostatnich 15 lat, dlatego teŝ to zagroŝenie ma obecnie znaczenie lokalne, ale tam, gdzie występuje jest krytyczne. Jest to najczęściej związane z odwadnianiem lub pozyskiwaniem torfu, czy teŝ działaniami w ramach technicznej ochrony przeciwpowodziowej, np. budową zbiorników retencyjnych w dolinach rzek, regulacją i pogłębianiem koryt rzek lub teŝ z nieodpowiednim zarządzaniem wodą (np. pobieranie wody w celach przemysłowych czy osuszanie okolicznych terenów). Ostatni znany przypadek stanowiska wodniczki w Polsce zagroŝonego z powodu osuszania, to OSOP Dolina Neru na granicy województw wielkopolskiego oraz łódzkiego, gdzie rzeka została pogłębiona w roku 2007, a liczebność wodniczki spadła tam z 2-3 śpiewających samców w roku 2009 (tuŝ po pracach) do 0 w latach 2010-2012, czyli po wykonaniu tych prac. Znaczenie: średnie, ale lokalnie krytyczne. 31