23 Krajobrazy lasów w strefach równikowej i umiarkowanej

A Ryc. 22.6 W klimacie podzwrotnikowym wilgotnym występuje sucholubna roślinność śródziemnomorska zwana makią (A). W klimacie suchym podzwrotnikowym i zwrotnikowym rosnąć mogą już tylko nieliczne rośliny, toteż występują tam półpustynie (B) i pustynie(c) A Ryc. 22.7 W klimacie podrównikowym cały czas jest gorąco, a występują okresowo w takich warunkach rosną trawiaste sawanny (A). W klimacie równikowym także zawsze jest gorąco, ale deszcze padają codziennie rozwinął się tam gęsty, wilgotny las równikowy (B) Oprócz strefowych formacji roślinnych należy jeszcze pamiętać o roślinności górskiej. Występuje ona w każdej ze stref klimatycznych i ma charakter piętrowy. Zazwyczaj jest uboższa od okolicznej roślinności strefowej. Przykładem może być Masyw Kilimandżaro (ryc. 22.8) w gorącej strefie równikowej Afryki. Wraz ze wzrostem wysokości, roślinność staje się coraz rzadsza, a w najwyższych partiach masywu jest już tak zimno, że nie rośnie nic i cały wierzchołek pokrywa śnieg i lód. 98 TO JEST WAŻNE B B C Ryc. 22.8 Kilimandżaro (5895 m n.p.m.) najwyższa góra Afryki. Mimo iż to gorąca strefa równikowa, to od wysokości 55 m n.p.m. teren pokrywa śnieg XXStrefy klimatyczne na świecie wyznaczono na podstawie średnich temperatur powietrza i sum opadów atmosferycznych. Dla stref tych charakterystyczne są określone formacje roślinności, które nazwano strefami krajobrazowymi, np. wilgotny las równikowy, sawanna, pustynia gorąca, makia, step, las strefy umiarkowanej, tundra, pustynia lodowa. PYTANIA I POLECENIA KONTROLNE 1. Wymień strefy klimatyczne występujące na świecie. W której z nich leży Polska? 2. Dlaczego najwięcej opadów notowanych jest przy równiku, a najmniej na biegunach? 3. Wykaż związki między klimatem a roślinnością występującą na wybranym obszarze. 23 Krajobrazy lasów w strefach równikowej i umiarkowanej Najwięcej lasów na Ziemi rośnie w gorącej strefie równikowej oraz w naszej strefie umiarkowanej. Lasy z tych stref różnią się między sobą pod wieloma względami. POłożenie i klimat Największy kompleks wilgotnych lasów równikowych znajduje się na Nizinie Amazonki w Ameryce Południowej. Ponadto duże obszary tych lasów porastają Kotlinę Kongo w Afryce i Archipelag Malajski w Azji. Mniejsze obszary lasów równikowych spotkać można m.in. na północnych wybrzeżach Australii i na wyspach Oceanii, a także w rejonie Morza Karaibskiego w Ameryce (ryc. 23.1). Na wymienionych obszarach panuje klimat równikowy wilgotny. Przez cały rok jest gorąco temperatura powietrza nigdy (nawet w nocy) nie spada poniżej 2 C. Codziennie po południu padają tzw. deszcze zenitalne nagrzane wilgotne powietrze intensywnie paruje, dzięki czemu szybko tworzą się chmury deszczowo-burzowe. Roczne sumy opadów wynoszą nawet kilka tysięcy milimetrów (ryc. 22.1). W klimacie równikowym wilgotnym nie ma pór roku, takich jakie są u nas. Lasy liściaste i mieszane strefy umiarkowanej rosną przede wszystkim na półkuli północnej w zachodniej i środkowej części Europy oraz na wschodzie Ameryki Północnej i Azji. Na półkuli południowej lasy te zajmują jedynie wąskie pasy wybrzeży na południu Ameryki Południowej PÓŁNOCNA M. KARAIBSKIE NIZINA Manaus AMAZONKI POŁUDNIOWA 2 km EUROPA AFRYKA KOTLINA KONGO wilgotny las równikowy Warszawa ANTARKTYDA AZJA Archipelag Malajski las liściasty i mieszany strefy umiarkowanej Ryc. 23.1 Mapa rozmieszczenia stref lasów liściastych i mieszanych na świecie AUSTRALIA Nowa Zelandia Manaus klimat równikowy wilgotny 3 2 1 WAŻNE POJĘCIA: wilgotne lasy równikowe, deszcze zenitalne, klimatogram, zielone płuca Ziemi. 25 2 15 1 5 2 1 Warszawa klimat umiarkowany ciepły przejściowy Ryc. 23.2 Klimatogramy dla Manaus i Warszawy wskaż te miasta na mapie obok. Czerwona linia na wykresie pokazuje, jak zmienia się średnia temperatura powietrza w ciągu roku. Niebieskie słupki obrazują wielkość opadów atmosferycznych w każdym z 12 miesięcy 99 1 5

i Australii oraz w Nowej Zelandii. Wszędzie tam panuje klimat umiarkowany ciepły morski lub przejściowy. Występują znane nam pory roku wiosna, lato, jesień, zima. Średnie powietrza latem nie przekraczają 2 C, a zimą nieznacznie spadają poniżej C (ryc. 23.2). Roczne sumy opadów są średnie i tylko na wybrzeżach oceanów przewyższają 1 mm (ryc. 22.1). Zaznacza się niewielka przewaga opadów letnich (ryc. 23.2). Ćwiczenie 1 Na ryc. 23.2 przedstawione są klimatogramy dla miast leżących w dwóch strefach klimatycznych równikowej (Manaus) i umiarkowanej (Warszawa). Porównaj roczny przebieg średnich temperatur powietrza oraz rozkład miesięcznych sum opadów atmosferycznych i wskaż różnice w klimacie tych dwóch miejsc. rośliny i zwierzęta Wilgotne lasy równikowe posiadają najbujniejszą roślinność ze wszystkich formacji roślinnych na Ziemi. Wysokie i duża ilość wody sprzyjają wzrostowi wielu gatunków drzew, krzewów, pnączy i innych roślin. A warstwa drzew olbrzymich Ryc. 23.3 Warstwy wilgotnego lasu równikowego (A) oraz lasu strefy umiarkowanej (B) odczytaj ich nazwy. Jakie widzisz różnice w wyglądzie obu tych lasów? Rośliny te ułożone są w sposób piętrowy (ryc. 23.3). Najwyżej, nawet do 6 metrów sięgają drzewa potrzebujące dużo światła, np. palmy, figowce, drzewa kapokowe. Nieco niżej, do około 4 m rosną m.in. drzewa kauczukowe i tulipanowce. Poniżej kolejną warstwę lasu tworzą młode drzewa wymienionych gatunków oraz liczne krzewy i zarośla. W warstwie przygruntowej roślinność jest zazwyczaj uboga, ze względu na małą ilość światła słonecznego, jaka tam dociera (bujna roślinność powyżej zasłania Słońce). We wszystkich warstwach lasu równikowego spotkać można splątane liany, które pną się ku górze, w stronę światła. Roślinność, a także zwierzęta żyjące w lasach strefy umiarkowanej powinny być ci znane z lekcji przyrody w klasie 4. Ćwiczenie 2 a) Przypomnij, jakie gatunki drzew liściastych rosną w polskich lasach (strefa umiarkowana). Jakie zwierzęta można tam spotkać? b) Na ryc. 23.4 rozpoznaj zwierzęta lasu równikowego: goryla, szympansa, pytona tygrysiego, okapi, lamparta, jaguara, bongo, świnie rzeczne, łuskowca długoogonowego, gerezę rudą. Możesz skorzystać z internetu. B warstwa drzew wysokich warstwa pośrednia korony drzew podszyt warstwa krzewów i zarośli warstwa przy gruncie 1 runo leśne Ryc. 23.4 Wybrane zwierzęta żyjące w wilgotnym lesie równikowym. Które z nich są ci znane? 11

Warto wiedzieć Szczególnym rodzajem wilgotnych lasów równikowych są lasy namorzynowe. Rosną one na wybrzeżach morskich i przy ujściach rzek. Cecha charakterystyczna tych lasów to korzenie drzew znajdujące się na powierzchni ziemi. Ryc. 23.5 Korzenie drzew w lasach namorzynowych okresowo są zalewane przez wodę działalność człowieka Wilgotny las równikowy jest słabo zagospodarowany przez człowieka z kilku powodów: trudnodostępny, często podmokły teren porośnięty gęstą roślinnością; niesprzyjający klimat cały czas gorąco i wilgotno; słabe na ogół gleby padające deszcze wypłukują składniki mineralne; występowanie wielu dzikich zwierząt, często groźnych dla ludzi i zwierząt hodowlanych (węże, goryle, jaguary i inne drapieżne koty, owady przenoszące choroby, np. mucha tse tse). Jednak stanowczo nie należy dążyć do większego zagospodarowania lasów równikowych, gdyż mają one olbrzymie znaczenie dla życia ludzi i innych organizmów na całej kuli ziemskiej. Lasy Niziny Amazońskiej nazywane są zielonymi płucami Ziemi. To dlatego, że w tym wielkim kompleksie leśnym na gigantyczną skalę zachodzi proces fotosyntezy rośliny pochłaniają szkodliwy dwutlenek węgla (CO 2 ) i produkują potrzebny do oddychania tlen. Nadmierne wykarczowanie lasów równikowych może doprowadzić do zachwiania stanu równowagi w całej naszej przyrodzie może zmienić się klimat, mogą wyginąć niektóre gatunki zwierząt i roślin. Natomiast zupełnie inna jest dziś rola i znaczenie lasów liściastych i mieszanych strefy umiarkowanej. Lasy te w większości zostały wykarczowane już w dawnych czasach, do czego przyczyniły się korzystne warunki naturalne: łagodny klimat, sprzyjający rolnictwu i tym samym osadnictwu; na ogół dobre gleby brunatne tworzące się w podłożu. Ćwiczenie 3 a) Dowiedz się z internetu lub innych źródeł, jakie rodzaje drewna, przyprawy i owoce oraz inne surowce pozyskuje się z wilgotnych lasów równikowych. b) Przypomnij, jakie jest znaczenie gospodarcze lasów strefy umiarkowanej; do jakich celów człowiek wykorzystuje te lasy? TO JEST WAŻNE XXWilgotne lasy równikowe występują wzdłuż równika w strefie wilgotnego i gorącego klimatu równikowego. Z kolei w umiarkowanym klimacie morskim i przejściowym rosną lasy liściaste i mieszane strefy umiarkowanej. XXZarówno lasy równikowe, jak i lasy strefy umiarkowanej mają piętrowy układ roślinności. Jednak lasy równikowe posiadają więcej warstw i znacznie bujniejszą roślinność. XXWilgotne lasy równikowe są słabo zagospodarowane przez człowieka, z uwagi na niesprzyjające warunki naturalne (gorący klimat, gęsto zarośnięty, często podmokły teren, słabe gleby, dzikie zwierzęta). Lasy liściaste strefy umiarkowanej w dużej części dawno już zostały wykarczowane, a uzyskane tereny przeznaczono pod rolnictwo i osadnictwo. XXWielki kompleks lasów amazońskich ma znaczenie dla życia organizmów na całej Ziemi. Ryc. 23.6 W wilgotnym lesie równikowym ludność osiedliła się głównie nad rzekami. Trudno dostępny teren nie sprzyja budowie dróg, toteż ludzie pływają łodziami po rzekach i często jest to jedyny sposób przemieszczania się na większe odległości 12 Pytania i polecenia kontrolne 1. Wskaż na mapie i nazwij główne obszary wilgotnego lasu równikowego na świecie. 2. Porównaj warunki klimatyczne lasów równikowych i lasów strefy umiarkowanej. 3. Podaj przykłady drzew rosnących w lasach równikowych i w lasach strefy umiarkowanej. Jakie zwierzęta można spotkać w tych lasach? 4. Porównaj wykorzystanie gospodarcze lasów równikowych i lasów strefy umiarkowanej. 5. Wyjaśnij termin zielone płuca Ziemi. Co można zrobić zrobić, by je lepiej chronić? 13

POłożenie i klimat W gorącej strefie równikowej, ale nie przy samym równiku, teren pokrywają trawiaste sawanny. Największe obszary zajmują one w Afryce jest to praktycznie cała tamtejsza strefa międzyzwrotnikowa, poza wilgotnymi lasami równikowymi i terenami górskim. Sawanny zajmują też znaczne powierzchnie w Ameryce Południowej (Wyżyna Brazylijska), Azji (Półwysep Indyjski) i Australii (ryc. 24.1). Sawanny występują w klimacie podrównikowym. Podobnie jak w klimacie równikowym, przez cały rok jest tam gorąco średnie zbliżają się do 3 C. Jednak w klimacie podrównikowym notowanych jest mniej opadów średnie sumy roczne wynoszą 1 2 mm i maleją w miarę oddalania się od równika (ryc. 22.1). Co ważne te są rozłożone bardzo nierównomiernie w ciągu roku. Deszcze padają intensywnie przez kilka miesięcy w roku wtedy mamy porę deszczową a w pozostałych miesiącach są bardzo niewielkie wtedy jest pora sucha. 14 24 Krajobrazy trawiaste sawanna i step Warto wiedzieć PÓŁNOCNA WIELKIE RÓWNINY PRERII POŁUDNIOWA WYŻYNA BRAZYLIJSKA 2 km PAMPA EUROPA AFRYKA Kaduna sawanna ANTARKTYDA Barnauł AZJA Płw. Indyjski step AUSTRALIA Ryc. 24.1 Mapa rozmieszczenia stref roślinności trawiastej na świecie Kaduna klimat podrównikowy 3 2 1 WAŻNE POJĘCIA: sawanna, pora sucha, pora deszczowa, step, preria, pampa. Występowanie pory deszczowej związane jest górowaniem Słońca w zenicie. Jak pamiętamy, na równiku Słońce góruje w zenicie lub w jego pobliżu każdego dnia i dlatego przez cały rok jest tam pora deszczowa. W klimacie podrównikowym, im dalej od równika, tym rzadziej Słońce góruje w pobliżu zenitu i pora deszczowa trwa krócej. 25 2 15 1 5 Barnauł klimat umiarkowany ciepły kontynentalny 2 1-1 -2 Ryc. 24.2 Klimatogramy dla Kaduny i Barnaułu miast leżących w dwóch różnych strefach roślinności trawiastej. Zwróć uwagę na wielkie różnice w klimacie obu tych miejsc 5 Stepy są również trawiastą formacją roślinną, ale występują w strefie umiarkowanej, w klimacie ciepłym kontynetalnym. Zajmują wnętrza kontynentów, z dala od mórz i oceanów. Największe obszary stepów znajdują się na półkuli północnej w centrum wielkiego lądu Eurazji oraz we wnętrzu Ameryki Północnej, gdzie nazywane są prerią. Jedyne stepy na półkuli południowej to pampa w Ameryce Południowej. Z racji położenia, powietrze w klimacie umiarkowanym ciepłym kontynentalnym jest suche nie docierają tam masy wilgotnego powietrza morskiego. Dlatego w tym klimacie są niewielkie i na ogół nie przekraczają 5 mm rocznie. Suche powietrze szybko się nagrzewa i ochładza, co wpływa na dużą zmienność temperatur zarówno w ciągu doby, jak i w ciągu roku. W dzień podczas słonecznej pogody na stepach może być bardzo gorąco, po czym w nocy temperatura może spaść nawet poniżej C. Latem średnie wynoszą około 2 C, a w zimie spadają aż o 4 C do prawie 2 C (ryc. 24.2). Ćwiczenie 1 Przyjrzyj się dwóm klimatogramom na ryc. 24.2 i porównaj: roczny przebieg średnich temperatur powietrza; rozkład miesięcznych sum opadów atmosferycznych. Zapisz w zeszycie różnice między klimatem podrównikowym a klimatem umiarkowanym ciepłym kontynentalnym. rośliny i zwierzęta Roślinność sawanny to oczywiście przede wszystkim różnego rodzaju trawy. Na ich tle w krajobrazie wyróżniają się pojednycze drzewa, np. potężne baobaby (ryc. 24.3) czy akacje o parasolowatej koronie (ryc. 24.3B). Spotkać również można rozmaite krzewy i zarośla. Krajobraz sawanny uzależniony jest od pór roku. W czasie pory deszczowej rośliny mają odpowiednią ilość wody, toteż bujnie rozwijają swoje liście, łodygi, źdźbła na sawannie dominują wtedy kolory zielone (ryc. 24.3A). W porze suchej trawy żółkną, a liście drzew i krzewów opadają (ryc. 24.3B). A B Ryc. 24.3 Baobab na sawannie w porze deszczowej (A) i w porze suchej (B). Zauważ różnice w kolorach krajobrazu obu tych pór roku. Na ryc. B też wędrujące słonie oraz parasolowate akcje w tle 15

Świat zwierzęcy sawanny należy do najbogatszych na Ziemi. Wielkie ilości trawy stanowią pokarm dla dużych ssaków roślinożernych słoni (ryc. 24.3), hipopotamów, nosorożców, bawołów, żyraf (ryc. 24.5), a także zebr i antylop (ryc. 24.4). Mniejsze z tych zwierząt są z kolei pożywieniem dla mięsożernych drapieżników lwów (ryc. 24.7), gepardów (ryc. 24.6), lampartów czy likaonów. Ponadto na sawannie żyją szakale, hieny (ryc. 24.8), sępy (ryc. 24.8), marabuty (ryc. 24.9), które żywią się padłymi zwierzętami. Zwierzęta sawanny prowadzą wędrowny tryb życia. Roślinożercy w poszukiwaniu pokarmu i wody opuszczają tereny, na których aktualnie panuje pora sucha. Za nimi podążają zwierzęta mięsożerne i padlinożerne. Dlatego w krajobrazie sawanny często widoczne są wielkie stada przemieszczających się zwierząt zwłaszcza roślinożernych bawołów, antylop czy zebr. Świat roślinny i zwierzęcy stepów strefy umiarkowanej jest raczej ubogi. W roślinności występują praktycznie tylko trawy oraz inne niskie rośliny zielne. Wiele z nich np. sasanka, zawilec, hiacynt, chaber, tulipan, niezapominajka kwitnie na wiosnę Ryc. 24.1 Wiosenny krajobraz stepu tworząc wielobarwne dywany kwiatów (ryc. 24.1). Na stepach nie ma drzew i krzewów, gdyż mała ilość opadów nie pozwala na rozwój większych roślin. Całą wodę przejmują drobne rośliny przygruntowe, a tam gdzie są nieco wyższe, trawy osiągają nawet 2 metry wysokości. Warunki życia dla zwierząt są na stepie dość trudne brak drzew i krzewów uniemożliwia schronienie się przed Słońcem czy też drapieżnikami. Toteż dużo jest małych gryzoni ryjących norki w ziemi, np. susłów, chomików, bobaków, norników. Są też większe ssaki roślinożerne, odporne na niedobory wody, np. suhaki czy dzikie osły. Wilk, lis, kojot, sęp, grzechotnik to nieliczne drapieżniki. Na stepach amerykańskich w pampie i na preriach żyją nieco inne zwierzęta niż na stepach azjatyckich (ryc. 24.11). Ryc. 24.4 Roślinożerne zebry (na pierwszym planie) oraz antylopy gnu (w tle). Ryc. 24.5 Żyrafy, dzięki długim szyjom, mogą też żywić się liśćmi, owocami i gałęziami z drzew Ćwiczenie 2 Na ryc. 24.11 rozpoznaj zwierzęta stepów strefy umiarkowanej: a) w pampie wilka grzywiastego, wiskacze, marę, strusie nandu, jelenie pamapsowe; b) na prerii pieski preriowe, kojota, grzechotnika, bizony, widłorogi; c) w Azji bażanta, chomiki, susły, dropa, konie Przewalskiego, suhaki, orła stepowego. W razie trudności skorzystaj z internetu. A B C Ryc. 24.6 Geprady pędzące po zdobycz Ryc. 24.7 Najedzone lwy Ryc. 24.8 Padlinożerne hieny i sępy Ryc. 24.9 Marabuty także żywią się padliną 16 Ryc. 24.11 Zwierzęta stepowe w pampie (A), na prerii (B), w Azji Centralnej (C) 17

działalność człowieka Podstawowy problem w zagospodarowaniu stref roślinności trawiastej to niedobory wody. Ponadto na sawannach dokuczliwa jest wysoka temperatura, a na stepach duże wahania oraz silne wiatry, które często wieją na bezleśnych, otwartych przestrzeniach. Takie warunki pozwoliły na pewien ograniczony rozwój rolnictwa, a zwłaszcza hodowli zwierząt. Na sawannie działalność człowieka skupia się w obszarach bliższych równikowi, gdzie pora sucha jest krótka i trwa około 3 miesięcy. Im dalej od równika, tym pora sucha trwa dłużej (nawet 9 miesięcy) i tamte obszary są słabiej zagospodarowane. Hoduje się głównie bydło i kozy, rzadziej owce. W uprawach dominuje proso i sorgo (zboża) oraz maniok (odpowiednik naszych ziemniaków), a także orzeszki ziemne. Pod uprawę roślin zajmuje się kolejne obszary trawiaste, które po kilku latach są porzucane, ponieważ gleby zostają wyjałowione, tj. pozbawione składników odżywczych. Dzisiejsze stepy wykorzystywane są niemal wyłącznie do hodowli zwierząt bydła, koni, kóz, owiec, osłów. Jednak część dawnych obszarów stepowych została trwale przekształcona przez człowieka na ziemie uprawne. To dlatego, że w podłożu trawiastych stepów tworzą się najlepsze gleby czarnoziemy. Obecnie uprawia się na nich głównie pszenicę, a ponadto kukurydzę, buraki cukrowe, słonecznik. W uprawach tych na świecie przodują takie państwa jak Ukraina, Rosja, Kazachstan (Eurazja), Stany Zjednoczone (Ameryka Północna) i Argentyna (Ameryka Południowa). 25 Krajobrazy pustyń: gorącej i lodowej Pustynia to duży obszar o skrajnie trudnych warunkach klimatycznych, na którym nie żyją stale żadne organizmy lub jest ich bardzo mało. Wyróżnia się pustynie gorące, gdzie życie uniemożliwia brak wody i wysoka temperatura oraz pustynie lodowe, gdzie głównym ograniczeniem jest niska temperatura. WAŻNE POJĘCIA: pustynia, oaza, półpustynia, Arktyka, Antarktyka, noc polarna, dzień polarny, lądolód, góra lodowa, lodowiec szelfowy. POłożenie i klimat Pustynie gorące utworzyły się przede wszystkim na obszarach wzdłuż zwrotników (ryc. 25.1). W północnej części Afryki wzdłuż zwrotnika Raka rozciąga się największa gorąca pustynia świata Sahara. Jej przedłużenie stanowią pustynie na Półwyspie Arabskim w Azji. Znacznie mniejsze obszary pustynne występują w Ameryce Północnej i Południowej oraz w Australii. Pustynie gorące powstały również w strefie podzwrotnikowej, w głębi wielkiego lądu Azji największa z nich to pustynia Gobi. Na pustyniach gorących panuje klimat zwrotnikowy suchy (ryc. 25.2) lub podzwrotnikowy suchy. Znikoma ilość opadów na zwrotnikach jest skutkiem pionowego ruchu powietrza w tym miejscu. Suche powietrze opada tam z wyższych warstw atmosfery i gromadzi się przy ziemi. Z tak utworzonego pasa wysokiego ciśnienia powietrze cały czas odpływa na północ i na południe. Nie ma więc możliwości dopływu wilgotnego powietrza znad oceanu i wystąpienia opadów. Ryc. 24.12 Hodowcy zwierząt z azjatyckich stepów mieszkają w jurtach. Jurta to rodzaj większego namiotu o wzmocnionej konstrukcji, pokrytego skórami zwierząt i grubszymi tkaninami 18 TO JEST WAŻNE XXObszary trawiaste leżą w dwóch strefach klimatycznych sawanny w strefie równikowej (klimat podrównikowy) oraz stepy w strefie umiarkowanej (klimat ciepły kontynentalny). XXNa sawannach występuje bogaty świat zwierząt roślinożernych, mięsożernych i padlinożernych. Na stepach zwierząt jest mało, bo nie mają gdzie się ukryć (brak drzew i krzewów). Pytania i polecenia kontrolne 1. Opisz krajobrazy sawanny w porzej suchej i w porze deszczowej. Uwzględnij zwierzęta. 2. Jakie warunki naturalne panują na stepach? W jaki sposób człowiek je wykorzystuje? PÓŁNOCNA POŁUDNIOWA Pustynia Atakama 2 km OCEAN ARKTYCZNY Grenlandia EUROPA Asuan Sahara ANTARKTYDA AFRYKA Kalahari pustynie i półpustynie gorące Płw. Arabski AZJA Przyl. Czeluskin Pustynia Gobi pustynia lodowa Ryc. 25.1 Mapa rozmieszczenia obszarów pustynnych na świecie AUSTRALIA Asuan klimat zwrotnikowy suchy 3 2 1 5 1-1 -2-3 Przylądek Czeluskin klimat polarny Ryc. 25.2 Klimatogramy dla Asuanu w Afryce i Przylądka Czeluskin w Arktyce. Jakie widzisz różnice oraz podobieństwa między klimatem zwrotnikowym suchym i klimatem polarnym?? 5 19

Na pustyniach gorących występują bardzo wysokie w dzień często przekraczają 5 C. Jednak w nocy mogą spaść nawet do C. Dzieje się tak dlatego, że w suchym powietrzu zwrotnikowym nie tworzą się chmury w dzień mogłyby one ograniczać ogrzewanie promieniami słonecznymi, a w nocy mogłyby zatrzymywać ciepło uciekające do atmosfery. Średnie dobowe na pustyniach gorących są najwyższe na świecie tylko tam przekraczają 3 C. Pustynie lodowe powstały na obszarach za kołami podbiegunowymi północnym i południowym. Na północy mamy region zwany Arktyką, w skład której wchodzi Ocean Arktyczny z licznymi wyspami i archipelagami oraz północne wybrzeża Eurazji i Ameryki Północnej. Na południu znajduje się oddzielny kontynent Antarktyda, która wraz z oblewającymi ją wodami oceanów tworzy region zwany Antarktyką. Na pustyniach lodowych panuje klimat polarny, w którym występują bardzo niskie powietrza. Za kołami podbiegunowymi przez kilka miesięcy w roku Słońce w ogóle nie pojawia się na niebie i nie ogrzewa powierzchni Ziemi jest wtedy noc polarna. Z kolei w innych miesiącach Słońce w ogóle nie zachodzi jest wtedy dzień polarny ale świeci nisko nad linią widnokregu i bardzo słabo ogrzewa powierzchnię Ziemi. W najcieplejszych miesiącach klimatu polarnego temperatura powietrza nie przekracza 1 C, a w najzimniejszych może spadać nawet do 8 C. Takie zimne powietrze jest zazwyczaj suche i nie tworzą się w nim chmury. Dlatego w klimacie polarnym występuje mało opadów atmosferycznych i prawie zawsze jest to śnieg. Nad gładkimi powierzchniami lodowymi wieją też silne wiatry. Warto wiedzieć Najwyższą na świecie temperaturę powietrza, jaka powstała w warunkach naturalnych, zanotowano 1 lipca 1913 roku w Dolinie Śmierci na Pustyni Mojave w Ameryce Północnej wynosiła ona +56,7 C. Najniższą na świecie temperaturę zmierzono 21 lipca 1983 roku w stacji badawczej Wostok na Antarktydzie, gdzie wynosiła ona 89,2 C. Na Antarktydzie i na całej półkuli południowej najzimniej jest w tych miesiącach, w których w Polsce i na całej półkuli północnej jest najcieplej. A B C Ryc. 25.3 Różne rodzaje pustyni gorącej. Na Saharze mają one swoje nazwy: pustynia piaszczysta to erg (A), żwirowa to serir (B), a kamienista to hamada (C) Na pustyni lodowej powierzchnia ziemi (lub morza) pokryta jest warstwą śniegu i lodu. Gruba warstwa lodu zalegająca stale na dużym obszarze lądowym nazywana jest lądolodem (ryc. 25.5). Lądolód pokrywa prawie całą Antarktydę oraz większą część Grenlandii największej wyspy świata leżącej w Arktyce. Stała warstwa lodu pokrywa też środkową część Oceanu Arktycznego, przy czym zimą lód zajmuje większą powierzchnię, a latem mniejszą. U wybrzeży Antarktydy występują lodowce szelfowe płaskie lodowe płyty pokrywające płytkie wody przybrzeżne oceanu. W wodach Arktyki i Antarktyki często pływają góry lodowe (ryc. 25.6). Są to wielkie bryły lodu, które pod wpływem wyższej oderwały się od lądolodu. Ryc. 25.4 Schematyczny przekrój pionowy przez Antarktydę. Lądolód o grubości kilku kilometrów pokrywa niemal cały kontynent. Wolne od lodu pozostają tylko niektóre wybrzeża oraz najwyższe szczyty wystające ponad powierzchnię lodowca POkrycie terenu W przypadku pustyń głównym składnikiem pokrycia terenu nie może być roślinność. Na pustyniach gorących teren pokrywają piaski, żwiry lub kamienie w zależności od tego wyróżnia się pustynię piaszczystą, pustynię żwirową i pustynię kamienistą (ryc. 25.3). Charakterystycznym składnikiem krajobrazu pustyni piaszczystej są wydmy, które usypuje wiatr osiągają one nawet kilkadziesiąt metrów wysokości względnej. 11 Ryc. 25.5 Potężne czoło lądolodu na Antarktydzie Ryc. 25.6 Góry lodowe na wodach Antarktyki. Większa ich część znajduje się pod wodą, co jest niebezpieczne dla statków 111

Ryc. 25.7 Dromader wielbłąd jednogarbny żyjący na Saharze i Płw. Arabskim Mimo niesprzyjających warunków naturalnych na pustyniach żyją nieliczne zwierzęta. Najbardziej znanym zwierzęciem pustyni gorącej jest wielbłąd (ryc. 25.7 i 25.8). Może on przetrwać nawet kilka miesięcy bez picia wody korzysta wtedy z tłuszczu zgromadzonego w swoim garbie. Innym przykładem jest drapieżny fenek (ryc. 25.9). Poluje on na drobne gryzonie, jaszczurki i węże, które żyją w norkach i szcze- Ryc. 25.8 Baktrian wielbłąd dwugarbny żyjący na pustyniach Azji Centralnej Ryc. 25.9 Fenek saharyjski lis pustynny z charakterystycznymi dużymi uszami, przez które może szybciej oddawać ciepło linach skalnych. Na pustyni gorącej gdzieniegdzie występują też rośliny trawy, suchorosty i słonorosty, a także sukulenty, do których zaliczają się znane nam z doniczek kaktusy. Szczególnym miejscem na pustyni jest oaza (ryc. 25.12). To zagłębienie terenu, w którym płytko zalegają wody gruntowe, dzięki czemu mogła się tam rozwinąć bujniejsza roślinność. Więcej roślin jest też na obrzeżach pustyń, gdzie występuje nieco więcej opadów. Powstały tam półpustynie (ryc. 25.13), przechodzące w inne formacje roślinne, np. sawannę. Życie zwierząt na pustyni lodowej związane jest z wodami oceanicznymi. Foki, morsy, pingwiny (ryc. 25.11), niedźwiedzie polarne (ryc. 25.1) spotkać można zarówno w wodzie, jak i na powierzchni lodu. Żywią się one głównie rybami, których w chłodnych wodach oceanu jest bardzo dużo. Rybami żywią się też liczne ptaki, np. mewy, albatrosy, rybitwy, kormorany. Ryc. 25.12 Oaza na afrykańskiej Saharze Ryc. 25.14 Igloo domek z lodu budowany przez myśliwych w Arktyce Ryc. 25.13 Krajobraz półpustyni na Wyżynie Meksykańskiej w Ameryce Północnej DZiałalność człowieka Na pustyniach gorących działalność człowieka ogranicza się praktycznie tylko do oaz. Mając dostateczną ilość wody, można tam uprawiać rośliny zboża (pszenicę, jęczmień), warzywa (fasolę, pomidory), owoce cytrusowe (pomarańcze, cytryny). Rosną też duże drzewa palmy daktylowe i figowce. Nieliczne osiedla ludzkie wsie i miasteczka rozwinęły się przeważnie na obrzeżach pustyń, czyli na półpustyniach. Podobnie słabo lub w ogóle nie zaludnione są obszary pustyń lodowych. W Arktyce na niepokrytych lodem wybrzeżach mieszkają Innuici, nazywani też Eskimosami. Od dawnych czasów zajmują się oni rybołówstwem i polowaniem na foki, morsy czy też niedźwiedzie. Z kolei na Antarktydzie nie ma stałej ludności. Okresowo przebywają tam jedynie pracownicy licznych stacji naukowo-badawczych z różnych krajów. Wśród nich jest założona w 1977 roku polska stacja im. Henryka Arctowskiego (ryc. 25.15). TO JEST WAŻNE Ryc. 25.15 Polska stacja badawcza im. H. Arctowskiego na wyspie King George u wybrzeży Antarktydy XXNa pustyniach gorących i lodowych panują skrajnie trudne warunki klimatyczne, które bardzo ograniczają możliwości życia organizmów. XXNa pustyniach gorących notowane są najwyższe na Ziemi, a na pustyniach lodowych najniższe. Na pustyniach tych występują bardzo małe. Ryc. 25.1 Białe niedźwiedzie polarne na pustyni lodowej. Żyją tylko w Arktyce na półkuli północnej 112 Ryc. 25.11 Pingwiny żyją głównie na Antarktydzie. Nie spotkamy ich w Arktyce Pytania i polecenia kontrolne 1. Gdzie na Ziemi znajdują się obszary pustyń? Wyjaśnij, dlaczego są one właśnie tam. 2. Wskaż różnice i podobieństwa w krajobrazach pustyni gorącej i pustyni lodowej. 3. Podaj przykłady życia na pustyniach gorących i pustyniach lodowych. 113

114 26 Krajobrazy tajgi i tundry położenie i klimat Tajga to las iglasty rosnący w klimacie umiarkowanym chłodnym. Natomiast tundra jest formacją roślinną występującą w klimacie subpolarnym. WAŻNE POJĘCIA: tajga, tundra, wieloletnia zmarzlina. Tajga rośnie tylko na półkuli północnej. Zajmuje przede wszystkim szeroki pas terenu na północy Eurazji jest to największy kompleks leśny na świecie. Prawie w całości znajduje się on na terenie Rosji, głównie w jej azjatyckiej części Syberii. Ponadto tajga występuje w Ameryce Północnej, głównie w Kanadzie (ryc. 26.1). Dla tajgi typowy jest klimat umiarkowany chłodny kontynentalny. Charakteryzuje się on długą i mroźną zimą oraz krótkim i niezbyt ciepłym latem; są raczej niewielkie. Do takich trudnych warunków klimatycznych najlepiej przystosowane są drzewa iglaste sosny, świerki, jodły, modrzewie. Potrafią one przetrwać w zimie skrajnie niskie, spadające nawet do 6 C. Warto zauważyć, że w klimacie umiarkowanym chłodym kontynentalnym są niemal tak niskie, jak w klimacie polarnym. To dlatego, że w zimie w strefie tajgi Słońce także świeci nisko nad linią widnokręgu. Ponadto duża odległość od morza sprawia, że tamtejsze powietrze jest suche i szybciej się chłodzi. Suche powietrze oznacza też mało opadów i można by się spodziewać niedoborów wody. W tajdze jednak wody nie brakuje, a wielkie drzewa iglaste pobierają ją z gleby. Ze względu na niskie, ziemia przez większą część roku jest zamarznięta to tzw. wieloletnia zmarzlina. Rozmarza ona latem i wtedy dostarcza wodę drzewom, kiedy najbardziej potrzebują jej do wzrostu. PÓŁNOCNA Dawson POŁUDNIOWA 2 km EUROPA AFRYKA tundra ANTARKTYDA SYBERIA AZJA tajga Jakuck AUSTRALIA Ryc. 26.1 Rozmieszczenie tundry i tajgi na świecie Dawson klimat subpolarny 1-1 -2-3 5 Jakuck klimat umiarkowany chłodny kontynentalny 1-1 -2-3 -4 Ryc. 26.2 Klimatogramy dla Fort Ross i Jakucka miast leżących w tundrze i tajdze. Jakie są podstawowe różnice między klimatami obu tych miejsc? 5 Warto wiedzieć Iglasta tajga syberyjska jest największym kompleksem leśnym na świecie, ale to lasy amazońskie noszą miano zielonych płuc Ziemi. Jest tak dlatego, że w lasach równikowych występuje mnóstwo gatunków liściastych, które produkują więcej tlenu. Pas tundry rozciąga się na północ od tajgi, wzdłuż koła podbiegunowego, na wybrzeżach Eurazji i Ameryki Północnej. Skrawki tundry znajdują się też na półkuli południowej w Ameryce Południowej i na wyspach Antarktyki. W tundrze panuje klimat subpolarny, który jest nieco łagodniejszy od klimatu polarnego, a także od klimatu umiarkowanego chłodnego kontynentalnego (ryc. 26.2). W klimacie subpolarnym zimy są cieplejsze, ze względu na nadmorskie położenie i napływ wilgotnego powietrza. Powietrze to daje też trochę więcej opadów. Jednak w czasie krótkiego lata jest wyraźnie zimniej niż w klimacie umiarkowanym średnia temperatura dobowa nie przekracza 1 C, a w dzień nigdy nie osiąga 2 C. Nie pozwoliło to na rozwój bogatego świata roślinnego i zwierzęcego w tundrze. rośliny i zwierzęta W tundrze mało jest roślin, a te które są mają niewielkie rozmiary. Rosną tam głównie mchy, porosty, glony, trawy, turzyce oraz drobne krzewinki. Najwyższą rośliną jest brzoza karłowata, która osiąga do 3 cm wysokości. Roślinność tundry można zobaczyć tylko w czasie 3 4 najcieplejszych miesięcy (ryc. 26.3). Przez większą część roku w krajobrazie dominuje tam biała pokrywa śnieżna. Roślinność tajgi to przede wszystkim wymienione wcześniej drzewa iglaste sosny, świerki, modrzewie, jodły. Oprócz nich w lasach spotkać można też drzewa liściaste, Ryc. 26.3 Roślinność tundry jest bardzo uboga które są odporne na zimno, np. topole, brzozy, olchy, wierzby. Sporo jest także mniejszych drzew i krzewów, takich jak czeremchy, jałowce czy jarzębiny. W runie leśnym występują borówki, jagody, mchy, paprocie, grzyby. Obecność wieloletniej zmarzliny w podłożu tajgi sprawia, że latem jest tam dużo terenów podmokłych (ryc. 26.4). Ryc. 26.4 Krajobraz tajgi tworzą drzewa iglaste 115

Warto wiedzieć Formacją przejściową między tajgą a tundrą jest lasotundra. Uboga roślinność tundrowa pokrywa w niej głównie odsłonięte tereny wzgórz, a drzewa tajgi rosną zwykle w dolinach. Ryc. 26.5 Lasotundra na Półwyspie Labrador w Kanadzie Najbardziej znanymi zwierzętami tundry są renifery (ryc. 26.6B). Żyją one zarówno w stanie dzikim, jak i w hodowlach. W Ameryce Północnej występuje podgatunek zwany karibu. Tam też żyją największe ssaki tundry woły piżmowe (ryc. 26.6A). Ponadto w tundrze spotkać można zwierzęta o białym futrze, które ułatwia im ukrycie się w zimowym krajobrazie. Zaliczają się do nich sowy śnieżne i lisy polarne (ryc. 26.8), a także gronostaje i pardwy (ryc. 26.9), które mają zmienne ubarwienie w zależności od pory roku. W tajdze żyje wiele zwierząt, które znamy z naszych lasów jelenie, sarny, łosie, wilki, lisy, zające, wiewiórki. W tajdze syberyjskiej częściej niż u nas spotkamy niedźwiedzia brunatnego. Cennymi zwierzętami futerkowymi są tam gronostaje i sobole. Natomiast coraz rzadszym zwierzęciem jest tygrys syberyjski (ryc. 26.7B). Z kolei w tajdze kanadyjskiej żyją nieco większe od naszych szare niedźwiedzie grizzly (ryc. 26.7A) oraz czarne baribale. A Ryc. 26.6 Zwierzęta tundry północnoamerykański piżmowół (A), euroazjatyckie renifery (B) A B B Ryc. 26.8 Lis polarny (piesiec) DZiałalność człowieka Zarówno tajga jak i tundra są obszarami słabo zagospodarowanymi przez człowieka. W tundrze do osadnictwa zniechęca przede wszystkim zimny klimat przez cały rok, który m.in. uniemożliwia uprawę roślin. W tajdze na przeszkodzie stoi gęsty las na podmokłym terenie, przemarznięte i raczej słabe gleby oraz niezbyt sprzyjający klimat, zwłaszcza długie i mroźne zimy. W tundrze człowiek zajmuje się głównie myśliwstwem oraz hodowlą reniferów (ryc. 26.1), z których uzykuje mięso, mleko i skóry. W Rosji i Kanadzie wydobywane są surowce mineralne, m.in. ropa naftowa, gaz ziemny, węgiel kamienny, rudy metali. Z tajgi człowiek pozyskuje głównie drewno, a poza tym runo leśne oraz dzikie zwierzęta. Południowe krańce lasów zostały częściowo wykarczowane i przeznaczone do celów rolniczych na słabych glebach uprawia się tam żyto, owies, ziemniaki oraz warzywa i owoce. Na Syberii i w Kanadzie wydobywane są liczne surowce mineralne, m.in. ropa naftowa i gaz ziemny, rudy metali (żelaza, miedzi, niklu, cynku i ołowiu) surowce szlachetne (złoto, srebro, platyna, diamenty). Na rzekach działają duże elektrownie wodne. TO JEST WAŻNE A Ryc. 26.9 Upierzenie pardwy w lecie (A) i w zimie (B) Ryc. 26.1 Renifery w tundrze wykorzystywane są też do transportu XXUboga w roślinność tundra jest związana z klimatem subpolarnym i rozciąga się wzdłuż koła podbiegunowego północnego. Rozwój roślinności ogranicza krótkie i chłodne lato. B XXStrefa roślinna tajgi rozwinęła się w klimacie umiarkowanym chłodnym kontynentalnym na wielkich obszarach północnej Eurazji i Ameryki Północnej. Drzewa lasów iglastych czerpią wodę z wieloletniej zmarzliny, która zalega w podłożu i rozmarza podczas lata. 116 Ryc. 26.7 Zwierzęta tajgi niedźwiedzie grizzly w Kanadzie (A), tygrys syberyjski w Rosji (B) Pytania i polecenia kontrolne 1. Czym się różni krajobraz tundry od krajobrazu tajgi? Uwzględnij pory roku lato i zimę. 2. Wyjaśnij, dlaczego na półkuli południowej nie ma tajgi. 117

27 Krajobraz śródziemnomorski G ó ry Po 3áZ $]MD QLHMV]D T a nty jski e s położenie i klimat WAŻNE POJĘCIA: makia, wulkan, Strefa roślinności śródziemnomorskiej całkiem prawidłowo kojarzy nam się z Morzem Śródziemnym. Ale na- trzęsienie ziemi. leży pamiętać, że roślinność ta występuje również w innych miejscach świata. Jest ona bowiem związana z klimatem podzwrotnikowym wilgotnym, który panuje też na krótkich odcinkach wybrzeży obu Ameryk, południowej Afryki i Australii (ryc. 27.1). Choć oczywiście największe tereny roślinność śródziemnomorska pokrywa nad wspomnianym Morzem ŚródEUROPA PÓŁNOCNA AZJA Ateny ziemnym i dlatego ten obszar poznamy teraz nieco dokładniej. u r u Morze Martwe MORZE ŚRÓDZIEMNE AFRYKA Ateny klimat podzwrotnikowy wilgotny POŁUDNIOWA AUSTRALIA 2 km roślinność śródziemnomorska Ryc. 27.1 Roślinność ANTARKTYDA śródziemnomorska na świecie 3 2 1 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 1 5 Ryc. 27.2 Klimatogram dla Aten miasta leżącego w strefie roślinności śródziemnomorskiej Wody Morza Śródziemnego oblewają południowe wybrzeża Europy. Jednocześnie oddzielają nasz kontynent od gorącej Afryki. Na wschodzie morza znajdują się brzegi Azji. Obszary leżące wzdłuż wybrzeży określane są mianem basenu Morza Śródziemnego. Lato nad Morzem Śródziemnym jest długie, gorące i suche. Średnie dobowe dochodzą wtedy do 3 C, a w dzień mogą przekroczyć nawet 4 C. Natomiast zima jest krótka i deszczowa z temperaturami około 1 C (ryc. 27.2). Ćwiczenie 1 Z mapy na rycinie 27.3 odczytaj: nazwy mniejszych mórz wchodzących w skład Morza Śródziemnego; nazwy państw europejskich leżących nad Morzem Śródziemnym; nazwy państw afrykańskich i azjatyckich znad Morza Śródziemnego. Odpowiedz na pytania: nad którym morzem leży Chorwacja? wybrzeża którego europejskiego państwa oblewają wody Morza Egejskiego? 118 Ryc. 27.3 Mapa krajobrazowa basenu Morza Śródziemnego UKSZTAŁTOWANIE TERENU Ukształtowanie poziome przebieg linii brzegowej Morza Śródziemnego jest bardzo urozmaicony w Europie (ryc. 27.4) oraz raczej wyrównany w Azji i Afryce. W Europie wyróżniają się trzy duże Półwyspy Iberyjski, Apeniński i Bałkański; poza nimi jest też wiele mniejszych, np. Istria czy Peloponez. Na mapie (ryc. 27.3) widzimy także duże wyspy Sycylię, Sardynię, Korsykę, Kretę, Cypr a ponadto wiele małych, których najwięcej znajduje się na Morzu Egejskim i u wybrzeży Chorwacji. Urozmaicony przebieg linii brzegowej wyznaczył na wodach Morza Śródziemnego liczne mniejsze morza oraz zatoki i cieśniny. Ukształtowanie pionowe terenu nad Morzem Śródziemnym również wykazuje znaczne urozmaicenie. Dominują pofałdowane obszary górzyste, gdzie strome stoki często opadają wprost do morza (ryc. 27.5). Największe pasma górskie to Alpy, Pireneje, Góry Betyckie, Apeniny, Góry Dynarskie w Europie oraz Atlas w Afryce i Taurus w Azji. Terenów płaskich jest bardzo mało, a największy z nich to Nizina Padańska na północy Włoch. Ryc. 27.4 Linia brzegowa Morza Śródziemnego Ryc. 27.5 Góry Dynarskie nad Adriatykiem 119

Ryc. 27.6 Wulkan Etna na Sycylii Na południu Włoch znajdują się czynne wulkany, m.in. Etna na Sycylii (ryc. 27.6). To najwyższy wulkan w Europie o wysokości 3323 m n.p.m. Wybuchy, czyli erupcje wulkanów są bardzo niebezpieczne. Na powierzchnię ziemi wypływa wtedy gorąca lawa, czyli roztopione skały. Do powietrza emitowane są zaś wielkie ilości szkodliwych pyłów i gazów. Nad Morzem Śródziemnym dosyć często występują trzęsienia ziemi. Są to równie niebezpieczne zjawiska naturalne, które mogą skutkować ofiarami śmiertelnymi wśród ludzi. Powodują wielkie zniszczenia zawalenia budynków (ryc. 27.7) i mostów, pęknięcia dróg, osunięcia skał, wylanie rzek. Takie silne, katastrofalne w skutkach trzęsienia ziemi pojawiają się co kilka, kilkanaście lat głównie we Włoszech, na Półwyspie Bałkańskim i w Turcji. Ryc. 27.7 Skutki trzęsienia ziemi we Włoszech Ćwiczenie 2 Na mapie z ryc. 27.3 odczytaj nazwy: większych i mniejszych śródziemnomorskich wysp oraz półwyspów; pasm górskich i wulkanów. Odpowiedz na pytania: częścią którego wielkiego półwyspu jest Peloponez? jak nazywa się największa wyspa archipelagu Balearów? do którego państwa należy Korsyka? Ryc. 27.8 Sucholubna makia na Sardynii tereny zabudowane wielkie miasta, np. Barcelona, Rzym, Ateny, Stambuł oraz mniejsze miejscowości mające przeważnie charakter turystyczny; sporo jest też zabytków z czasów starożytnych, zwłaszcza w Grecji, Turcji i Włoszech (ryc. 27.1). Wymienione składniki krajobrazu występują nad Morzem Śródziemnym obok siebie. Poza miastami bardzo często sąsiadują ze sobą tereny rolnicze, roślinność naturalna i obiekty zagospodarowania turystycznego (ryc. 27.11). Ćwiczenie 3 Ryc. 27.9 Gaj oliwny w Hiszpanii Wskaż na mapie z ryc. 27.3 miejsca, w których mogły zostać wykonane fotografie z ryc. 27.4 27.11. Wybierz jeden z widocznych na nich krajobrazów i opisz go w zeszycie. POKRYCIE TERENU i działalność człowieka W pokryciu terenu basenu Morza Śródziemnego wyróżniają się trzy grupy składników krajobrazu: roślinność naturalna, zwana makią tworzą ją sucholubne, twardolistne krzewy kolczaste (ryc. 27.8), np. wrzosy, mirty, lawendy, pistacje; pojedynczo lub w małych grupach rosną drzewa, np. palmy, pinie (sosny śródziemnomorskie), cyprysy, wawrzyny (drzewa laurowe), dęby korkowe; roślinność uprawiana przez człowieka przeważają plantacje owocowe z winoroślą, pomarańczami, cytrynami, arbuzami, brzoskwiniami, figami, kiwi; częstym widokiem są też gaje oliwne (ryc. 27.9), w których uprawia się oliwki; 12 Ryc. 27.1 Ruiny starożytnego Rzymu TO JEST WAŻNE Ryc. 27.11 Letni wypoczynek w Grecji XXRoślinność śródziemnomorska makia występuje w klimacie podzwrotnikowym wilgotnym, który latem jest suchy i gorący, a zimą deszczowy. XXKrajobraz śródziemnomorski możemy zobaczyć jadąc na wakacje do takich krajów, jak Chorwacja, Grecja, Turcja, Włochy, Francja, Hiszpania, Maroko, Tunezja, Cypr. Pytania i polecenia kontrolne 1. Wymień naturalne i przekształcone składniki krajobrazu śródziemnomorskiego. 2. Jakie znasz miasta lub inne miejsca znad Morza Śródziemnego? Z czego one słyną? 121

Krajobraz wysokogórski został już przedstawiony w rozdziale 8 dotyczył on Tatr, które są najwyższymi górami Polski. W tym rozdziale poznamy krajobraz Himalajów, które są najwyższymi górami świata. Krajobrazy Tatr i Himalajów różnią się między sobą pod wieloma względami, np. wielkością powierzchni, wysokościami, klimatem, roślinnością, zwierzętami, ludnością. 25 122 28 Wysokogórski krajobraz Himalajów Ćwiczenie 1 8126 Nanga Parbat Śrinagar Islamabad H Lahore K a r a k o r u m i Bhopal Kotlina Kaszgarska T r a m K n s a T y h i u n Nizina Gangesu zwrotnik Raka W y m a l u b e t l l a j e n y n a a s a j k a Ludhijana 786 Nanda Devi 7817 76 Lhasa 8167 891 Delhi Dhaulagiri Annapurna 885 789 Mt Everest NEPAL Kangto BHUTAN Katmandu Kanczendzonga Dżajpur Lakhnau 8586 Thimphu Agra Dardżiling Kanpur 1961 Czerapundżi Waranasi Patna BANGLADESZ PAKISTAN K2 (Czogori) 8611 Czambał INDIE Indus Shilla 726 Satledż Yamuna Ganges 7282 7315 Gha ghara 682 granica państw 7723 Muztag Ganges stolica państwa inne miasto 772 696 CHINY Saluin j P a t k a WAŻNE POJĘCIA: ośmiotysięcznik, monsun letni, monsun zimowy, klimat górski, himalaiści, szerpowie. Łańcuch Himalajów ma około 2,5 tys km długości i 3 km szerokości. Zajmuje powierzchnię blisko 6 tys. km 2 (prawie dwukrotnie więcej niż Polska), a najwyższe szczyty przekraczają wysokość 8 tys. m n.p.m. Znajdź w rozdz. 8 podobne dane dotyczące Tatr i oblicz, ile razy większy, dłuższy, szerszy i wyższy jest łańcuch Himalajów od pasma Tatr. POłożenie i ukształtowanie terenu Himalaje leżą w południowej części Azji, u nasady Półwyspu Indyjskiego (ryc. 19.3). Rozciągają się łukiem od doliny rzeki Indus na północnym 25 5 km Ryc. 28.1 Mapa Himalajów i okolicznych terenów e Jangcy Mekong Brahmaputra 772 szczyt Saramati 3826 BIRMA Wysokości lądów [m n.p.m.] 6 5 4 3 2 1 5 2 Ryc. 28.2 Krajobraz Himalajów z najwyższą górą świata Mount Everestem (885 m n.p.m.) zachodzie po dolinę Brahmaputry na południowym wschodzie. Od południa sąsiadują z płaską Niziną Gangesu, a od północy z rozległą, wysoką i pofałdowaną Wyżyną Tybetańską najwyższą wyżyną świata. Himalaje znajdują się na terytorium pięciu państw: Chin, Indii, Nepalu, Pakistanu i Bhutanu. W ukształtowaniu terenu Himalajów wyróżniają się przede wszystkim wysokości zarówno względne, jak i bezwględne. Wysokości względne osiągają niebotyczne wartości nawet kilku tysięcy metrów (czyli kilku kilometrów!). Przyczyniają się do tego strzeliste szczyty gór i głębokie doliny rzeczne. Wysokości te są dobrze widoczne zwłaszcza od strony Niziny Gangesu, która leży zaledwie około 1 m n.p.m. A najwyższe szczyty Himalajów mają wysokości bezwględne powyżej 8 tys. m n.p.m. (ryc. 28.2). Szczyty takie nazywane są ośmiotysięcznikami i jest ich na świecie tylko 14 znajdują się w Himalajach oraz w sąsiadujących z nimi górach Karakorum (tab. 28.1). Ćwiczenie 2 a) Na mapie z ryc. 28.1 wskaż wszystkie obiekty geograficzne wymienione w tekście. b) Na tej samej mapie zaznaczono 6 ośmiotysięczników odszukaj je (pozostałe z tabeli 28.1 znajdują się bardzo blisko tych oznaczonych). c) Znajdź w internecie lub w innych źródłach opis wyprawy na jeden z ośmiotysięczników. Przeczytaj go uważnie poznasz wtedy warunki panujące w Himalajach. Tabela 28.1 Ośmiotysięczniki na Ziemi L.p. Szczyt Wysokość bezwzględna Łańcuch górski Państwa 1. Mount Everest 885 m n.p.m. Himalaje Chiny/NEPAL 2. K2 (Czogori) 8611 m n.p.m. Karakorum CHINY/PAKISTAn 3. Kanczendzonga 8586 m n.p.m. Himalaje INDIE/NEPAL 4. Lhotse 8516 m n.p.m. Himalaje CHINY/NEPAl 5. Makalu 8463 m n.p.m. Himalaje CHINY/NEPAl 6. Czo Oju 821 m n.p.m. Himalaje CHINY/NEPAL 7. Dhaulagiri 8167 m n.p.m. Himalaje NEPAL 8. Manaslu 8156 m n.p.m. Himalaje NEPAL 9. Nanga Parbat 8126 m n.p.m. Himalaje PAKISTAN 1. Annapurna 891 m n.p.m. Himalaje NEPAL 11. Gaszerbrum I 868 m n.p.m. Karakorum CHINY/PAKISTAN 12. Broad Peak 847 m n.p.m. Karakorum CHINY/PAKISTAN 13. Gaszerbrum II 835 m n.p.m. Karakorum CHINY/PAKISTAN 14. Sziszapangma 813 m n.p.m. Himalaje CHINY 123

Klimat, ROŚLINy i ZWIERZĘTA Łańcuch Himalajów stanowi granicę między dwiema strefami klimatycznymi zwrotnikową i podzwrotnikową. Na południe od Himalajów panuje klimat zwrotnikowy wilgotny, który charakteryzuje się dość wysokimi temperaturami przez cały rok i bardzo dużymi opadami w porze letniej (ryc. 28.3). Opady te są skutkiem monsunu letniego wilgotnego wiatru wiejącego od maja do października z południa, znad Oceanu Indyjskiego. Roczna suma opadów wynosi tam kilka tysięcy mm (ryc. 22.1). Z kolei na północ od Himalajów występuje klimat podzwrotnikowy suchy. Cechują go niższe, a przede wszystkim znacznie mniejsze. Wilgotne powietrze oceaniczne z południa nie przebija się tam przez barierę gór. Ponadto w chłodnej części roku z północy wieje monsun zimowy suchy wiatr znad wnętrza wielkiego lądu Azji. Roczna suma opadów po północnej stronie gór nie przekracza 5 mm. 124 Warto wiedzieć Katmandu klimat zwrotnikowy wilgotny odmiana górska 2 1 35 3 25 2 15 1 5 Lhasa klimat podzwrotnikowy suchy odmiana górska Ryc. 28.3 Klimatogramy dla Katmandu i Lhasy miast leżących po południowej i północnej stronie Himalajów Czerapundżi na przedpolu Himalajów słynie z najwyższej sumy opadów na świecie, która wynosi ponad 11 mm rocznie. Znajdź tą miejscowość na mapie (ryc. 28.1). W Himalajach panuje klimat górski, będący odmianą opisanych wyżej klimatów strefowych. Charakteryzuje się on: spadkiem temperatur powietrza wraz ze wzrostem wysokości o około,6 C na każde 1 m, czyli 6 C na każde 1 m wysokości; wzrostem sum opadów atmosferycznych wraz ze wzrostem wysokości, ale tylko do 2 3 m n.p.m.; powyżej zmniejszają się. Jak więc widzimy klimat Himalajów jest bardzo zróżnicowany inny na północnych i na południowych stokach, a do tego dochodzą zmiany temperatur i opadów wraz ze wzrostem wysokości. Taka sytuacja ma oczywisty wpływ na organizmy żyjące w tych górach. Znacznie bujniejszy świat roślinny i zwierzęcy rozwinął się na południowych stokach Himalajów. Jest tam względnie ciepło, a organizmy mają wystarczającą ilość niezbędnej do życia wody. Dzięki temu np. dolne partie Himalajów porasta gęsta dżungla taka jak wilgotny las równikowy. Powyżej niej w układzie piętrowym rozwinęły się inne formacje roślinne (ryc. 28.4). 2 1 15 1 5 Ćwiczenie 3 Przeczytaj opisy himalajskich pięter roślinnych podane na rycinie 28.4. Na tej podstawie wypisz w zeszycie nazwy roślin i zwierząt występujących w Himalajach. PIĘTRO NIWALNE rozciąga się powyżej granicy wiecznego śniegu, która leży na wysokości około 6 m n.p.m. Ekstremalne warunki klimatyczne, jakie tam panują (temperatura spadająca poniżej -4 C i silne wiatry, których prędkość dochodzi do 3 km/h) nie pozwalają żadnym roślinom na osiedlenie się. To strefa wiecznych śniegów i górskich lodowców. PIĘTRO SUBNIWALNE, ALPEJSKIE I SUBALPEJSKIE strefy położone powyżej górnej granicy lasów (35 m n.p.m.). Piętro subniwalne to nagie skały, gdzieniegdzie pokryte mszakami i porostami. Strefa alpejska to wysokogórskie łąki. W strefie subalpejskiej występują krzaczaste zarośla różaneczniki, jałowce, wierzby karłowate, berberysy, pojedyncze krzewy rododendronów i in. PIĘTRO REGLA DOLNEGO i GÓRNEGO strefa sięgająca od 2 do 35 m n.p.m. Regiel górny to lasy iglaste, gdzie występują m.in. sosny, świerki i cedry himalajskie. Natomiast regiel dolny to lasy liściaste, w których dominują dęby, klony, kasztanowce, wawrzyny, jarzębiny i magnolie. POGÓRZE powyżej 1 m n.p.m. rozciąga się wiecznie zielony las zwrotnikowy z bambusami, palmami, f igowcami i drzewiastymi paprociami. Poniżej 1 m n.p.m. pogórze pokrywa wilgotny i bagnisty las o charakterze dżungli, zwany terajem. lodowce i wieczne śniegi porosty, nagie skały pantera śnieżna (irbis) pardwa panda mała łąki krzaczaste zarośla las iglasty las liściasty las zwrotnikowy dżungla orłosęp brodaty gronostaj muflon kot marmurkowy jak goral niedźwiedź himalajski 6 m n.p.m. 43 m n.p.m. 39 m n.p.m. 35 m n.p.m. 26 m n.p.m. 2 m n.p.m. 1 m n.p.m. rezus Ryc. 28.4 Piętra roślinne i wybrane zwierzęta występujące na południowych stokach Himalajów 125

Działalność człowieka Życie człowieka w górach ograniczone jest do pewnych wysokości. W Himalajach stałe osadnictwo występuje do około 25 m n.p.m. Do tej wysokości warunki klimatyczne pozwalają na uprawę roślin, np. ryżu, herbaty, owoców cytrusowych, warzyw. Wyżej, na górskich łąkach można już tylko wypasać zwierzęta hodowlane kozy, owce, jaki, muły, osły. Rolnictwo jest głównym rodzajem działalności ludności mieszkającej na południowych stokach Himalajów. Wyjątek stanowi Nepal, w którym to państwie wielkie znaczenie ma turystyka. Co roku do Nepalu przyjeżdża kilkaset tysięcy turystów, by wędrować po Himalajach i podziwiać przepiękne krajobrazy wysokogórskie. Ale wypraw na najwyższe szczyty podejmują się jedynie himalaiści, którzy mają odpowiednie przygotowanie zdrowotne i sprzętowe (ryc. 28.5). Powyżej 6 m n.p.m. do oddychania konieczne Ryc. 28.5 Himalaista na Mount Evereście są aparaty tlenowe, gdyż panuje tam bardzo niskie ciśnienie atmosferyczne. Z kolei niskie i silne wiatry zmuszają do używania bardzo ciepłej odzieży, która jednak nie może być zbyt ciężka. Po stale oblodzonych szlakach należy chodzić w specjalnych butach z tzw. rakami (kolcami). Zdobywanie najwyższych szczytów trwa zwykle kilka lub kilkanaście dni, toteż trzeba zabierać ze sobą namioty i śpiwory oraz zapasy żywności. Himalaistom pomagają szerpowie miejscowa ludność mieszkająca kiedyś na wysokościach nawet do 6 m n.p.m. i zajmująca się wypasaniem zwierząt na górskich łąkach. Dziś są oni najlepszymi przewodnikami i tragarzami. Wyprawy w Himalaje są bardzo niebezpieczne, z uwagi na skrajnie trudne i zmienne warunki pogodowe oraz terenowe. Wielu doskonale przygotowanych himalaistów nie przeżyło swoich ostatnich wypraw i zostało w górach na zawsze, m.in. znani Polacy Wanda Rutkiewicz i Jerzy Kukuczka. 126 TO JEST WAŻNE XXHimalaje to najwyższe góry świata. W krajobrazie dominują tam strzeliste szczyty o olbrzymich, kilkukilometrowych wysokościach. Wierzchołki gór cały czas pokrywa śnieg. XXPołudniowe stoki Himalajów leżą w wilgotnym klimacie zwrotnikowym i tam występuje bujniejsza roślinność, ułożona piętrowo. Stoki północne to suchy klimat podzwrotnikowy. Pytania i polecenia kontrolne 1. Co to jest ośmiotysięcznik? W których państwach można je spotkać? 2. Wyjaśnij, jak monsun letni i zimowy wpływają na klimat i krajobraz Himalajów. INDEKS POJĘĆ klimat górski........................124 A nr strony aglomeracja......................... 64 Antarktyka..........................11 antropogeniczne (przekształcone) składniki krajobrazu...........................26 archipelag............................82 Arktyka............................11 B barwy hipsometryczne.................2 C czarnoziemy..........................68 D delta................................56 depresja.............................17 deszcz zenitalny...................... 99 droga morska do Indii..................89 dziedzictwo kulturowe.................72 dziedzictwo przyrodnicze...............7 dzień polarny........................11 F formy ochrony przyrody................7 formy terenu..........................17 G geografia.............................5 globus...............................75 głaz narzutowy.......................5 góra lodowa......................... 111 górale...............................37 Górnośląski Okręg Przemysłowy.........65 góry................................22 H hale.................................36 himalaista...........................126 J jezioro przybrzeżne....................56 jezioro rynnowe.......................51 K Karpaty.............................34 klif.................................54 klimat.............................. 94 klimatogram.........................1 koło podbiegunowe....................91 kontynent............................79 konurbacja.......................... 64 kosodrzewina.........................36 kraina geograficzna....................23 Kraina Wielkich Jezior Mazurskich.......51 krajobraz............................26 krajobraz antropogeniczny (przekształcony). 31 krajobraz krasowy.................... 4 krajobraz miejski......................58 krajobraz naturalny....................31 krajobraz nizinny..................... 44 krajobraz przemysłowy.................62 krajobraz rolniczy.....................67 krajobraz wysokogórski.................35 krajobraz wyżynny................... 4 kras.................................35 krasowe formy skalne................. 4 L lądolód............................. 111 legenda mapy..........................6 less.................................67 linia brzegowa........................26 lodowiec.............................49 lodowiec szelfowy.................... 111 M makia..............................12 mapa cyfrowa (elektroniczna)............14 mapa geograficzna......................5 mapa hipsometryczna..................2 mapa krajobrazowa....................29 mapa ogólnogeograficzna (przeglądowa)...2 mapa poziomicowa....................18 mapa turystyczna......................13 mapa wielkoskalowa...................12 miasto...............................58 mierzeja.............................54 monsun letni........................124 monsun zimowy......................124 N naturalne składniki krajobrazu...........26 nawigacja satelitarna GPS...............14 nazwa geograficzna.....................7 nizina...............................22 noc polarna.........................11 127