TRUDNE PARTNERSTWO POLACY I NIEMCY O KRAJU SĄSIADA, WSPÓLNEJ HISTORII I EUROPIE

Agnieszka Łada BAROMETR POLSKA - NIEMCY 2018 TRUDNE PARTNERSTWO POLACY I NIEMCY O KRAJU SĄSIADA, WSPÓLNEJ HISTORII I EUROPIE

AGNIESZKA ŁADA TRUDNE PARTNERSTWO POLACY I NIEMCY O KRAJU SĄSIADA, WSPÓLNEJ HISTORII I EUROPIE

INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH Program Europejski Wspólny projekt Instytutu Spraw Publicznych i Fundacji. Projekt realizowany dzięki wsparciu finansowemu Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej. Badania w Polsce i w Niemczech zostały przeprowadzone na zlecenie Instytutu Spraw Publicznych, Fundacji Körbera i Fundacji. GfK Polonia przeprowadziła sondaż w Polsce w okresie od 5 do 12 kwietnia 2018 roku na reprezentatywnej grupie 1 tysiąca Polaków w wieku od piętnastu lat. GfK Deutschland przeprowadziła sondaż w Niemczech w okresie od 6 do 13 kwietnia 2018 roku na reprezentatywnej grupie 1 tysiąca Niemców w wieku od czternastu lat. Metoda badawcza: wywiady bezpośrednie CAPI. Koncepcja i analizy: dr Jacek Kucharczyk, dr Agnieszka Łada Współpraca: Hanna Dmochowska, dr Angelika Klein, Mareike zum Felde, Linda Hüper Analiza statystyczna: Dariusz Przybysz Tłumaczenie fragmentów na język polski: Janusz Obsada Redakcja językowa: Marcin Grabski (mesem.pl) Copyrights: Instytut Spraw Publicznych i Fundacja 2018 ISBN 978-83-7689-318-1 Wydawca: Fundacja Instytut Spraw Publicznych 00 031 Warszawa, ul. Szpitalna 5 lok. 22 tel. (22) 55 64 260, faks (22) 55 64 262 e-mail: isp@isp.org.pl, www.isp.org.pl Realizacja: Ośrodek Wydawniczo-Poligraficzny SIM 00 669 Warszawa, ul. Emilii Plater 9/11 tel. (22) 629 80 38 www.owpsim.pl

Spis treści Główne wnioski 5 Wstęp 7 Polacy i Niemcy o sobie i swoich krajach 9 Znajomość kraju sąsiada 9 Skojarzenia z sąsiednim państwem 11 Obraz drugiego kraju 16 Stosunek Polaków i Niemców do siebie nawzajem i do innych narodów 25 Polsko-niemiecki dystans społeczny 29 Postrzeganie wzajemnych relacji 39 Ocena stanu stosunków polsko-niemieckich 39 Postulowana postawa w relacjach z krajem sąsiada 42 Opinie o partnerstwie we wzajemnych stosunkach 44 Pożądani partnerzy 46 Postrzeganie przez Polaków potencjalnego zagrożenia ze strony Niemiec 49 Podejście do wzmocnienia niemieckiej armii w kontekście relacji polsko-niemieckich 51 Stosunek do wspólnej historii 55 Rola przyszłości i przeszłości we wzajemnych relacjach 55 Ocena stopnia uznania polskich ofiar przez międzynarodową opinię publiczną 57 Poparcie dla wspólnego polsko-niemieckiego podręcznika do historii 60 Stosunek do reparacji 62 Podejście do karania za mówienie nieprawdy o odpowiedzialności za zbrodnie wojenne 67 Spojrzenie na europejski projekt 71 Stopień identyfikacji z Europą i państwem narodowym a inne tożsamości Polaków i Niemców 71 Stosunek do procesu integracji europejskiej 73 Wyzwania stojące przed Unią Europejską 75 Wzajemna ocena polityki europejskiej 76 Ocena wiarygodności Polski jako partnera w Europie 81 Podsumowanie 85 Nota o autorce 89

4 Agnieszka Łada

Główne wnioski Polacy najczęściej kojarzą Niemcy z historią (25% wszystkich skojarzeń), ale też jako kraj sąsiedzki (25%). Najliczniejszą grupą skojarzeń, jakie Niemcy mają z Polską, są te dotyczące turystyki i kultury (23% wszystkich skojarzeń). Skojarzenia historyczne w Niemczech zajmują jedynie 7% wszystkich. Ponad połowa (56%) badanych Polaków i jedna trzecia (29%) badanych Niemców odczuwa wobec sąsiedniego społeczeństwa sympatię. Ponad połowa (51%) Polaków akceptuje Niemców we wszystkich analizowanych rolach społecznych (mieszkaniec, sąsiad, kolega z pracy, szef firmy, bezpośredni przełożony, przyjaciel, zięć/synowa, radny), z kolei 12% badanych nie akceptuje Niemca w żadnej z analizowanych ról. Najwyższy poziom akceptacji dotyczy Niemca w roli sąsiada i kolegi z pracy (po 76%), najniższy w roli radnego (63%). Poziom akceptacji Niemców przez Polaków bardzo wzrósł od 2000 roku, chociaż jest obecnie niższy niż w 2013 roku. Po stronie niemieckiej akceptacja Polaka w różnych rolach waha się obecnie od 79% (sąsiad, kolega z pracy) do 58% (bezpośredni przełożony). Ogólnie we wszystkich rolach społecznych akceptuje Polaków 40% Niemców, nie akceptuje w żadnej z ról 3%. Dwie trzecie Polaków i jedna trzecia Niemców uznaje stan stosunków polsko-niemieckich za dobry. Ale 44% Niemców uważa wzajemne relacje za złe. Zbliżony odsetek Niemców (52%) i Polaków (62%) twierdzi, że oba kraje powinny nastawiać się w relacjach z państwem sąsiednim raczej na współpracę niż obronę własnych interesów. Zdaniem 43% Polaków, Niemcy traktują Polskę w Unii Europejskiej zawsze lub często po partnersku. Identyczny odsetek polskich respondentów twierdzi, że robią to rzadko lub nigdy. Podobna i największa grupa niemieckich respondentów 45% przyznaje, że rzadko lub nigdy relacje te są równorzędne. Dwie trzecie (77%) Niemców uważa za najważniejszego partnera Francję, większość (79%) Polaków wskazuje w pierwszej kolejności Stany Zjednoczone, a na trzecim miejscu Niemcy (74%). Większość (74%) badanych Polaków nie czuje się potencjalnie zagrożona przez Niemcy, 65% nie dostrzega zagrożenia politycznego i również 65% zagrożenia gospodarczego. Opinie ulegały przez lata poprawie. Trudne partnerstwo. Polacy i Niemcy o kraju sąsiada, wspólnej historii i Europie 5

Ponad połowa (54%) Polaków widzi we wzmocnieniu Bundeswehry zwiększenie polskiego bezpieczeństwa. Zdanie to podziela 45% Niemców. W 2011 roku o tym, że relacje z Niemcami powinny koncentrować się na przyszłości, było przekonanych 73% badanych Polaków. Obecnie odsetek ten wynosi 60%. Połowa (50%) Polaków uważa, że ofiary, jakie poniosła Polska w trakcie jej historii, nie zostały dostatecznie uznane przez międzynarodową opinię publiczną, z kolei 53% Niemców jest odmiennego zdania. Ponad połowa Polaków (53%) i Niemców (59%) opowiada się za korzystaniem przez uczniów w ich kraju ze wspólnego polsko-niemieckiego podręcznika do historii. Blisko 46% Polaków jest przekonanych, że Polska powinna zażądać od Niemiec reparacji, ponieważ Polska do dziś nie otrzymała wystarczającego zadośćuczynienia za straty poniesione w czasie drugiej wojny światowej. Równocześnie 40% polskich respondentów uznaje ten temat za ostatecznie zakończony i opowiada się za tym, aby oba kraje skoncentrowały się na współpracy w ramach Unii Europejskiej. Większość Polaków (56%) i Niemców (64%) jest za karaniem przez prawo za publiczne mówienie nieprawdy na temat tego, kto jest odpowiedzialny za zbrodnie popełnione podczas drugiej wojny światowej. Za pogłębianiem integracji w Unii Europejskiej opowiada się 48% badanych Polaków i 42% badanych Niemców. Opinię, że integracja zaszła już za daleko, popiera 18% polskich i 20% niemieckich respondentów. Zbliżona grupa Niemców (62%) i Polaków (56%) twierdzi, że głównym wyzwaniem na najbliższe miesiące dla Unii Europejskiej pozostaje kwestia uchodźców i migracji. Ponad połowa Niemców (58%) i Polaków (55%) uważa, że Niemcy przyczyniają się do lepszej współpracy w Europie, 53% Niemców krytycznie ocenia jednak polską politykę europejską, Polacy są podzieleni w opiniach na ten temat. Największa grupa badanych 39% Polaków uważa, że Niemcy zachowują się w Unii Europejskiej zbyt dominująco i za rzadko idą na kompromis. Podobnie sądzi jedynie 13% badanych Niemców, a 33% niemieckich respondentów życzyłaby sobie bardziej dominującej postawy swojego kraju, Prawie połowa (48%) badanych Niemców i 35% Polaków sądzi, że polski rząd nie jest wiarygodnym partnerem w Unii Europejskiej. 6 Agnieszka Łada

Wstęp W 2018 roku nie ustają debaty nad wyzwaniami stojącymi przed zjednoczoną Europą i najwłaściwszymi reakcjami na wiele kryzysów, które od co najmniej dekady nękają Unię Europejską. Rządy państw członkowskich, politycy narodowi i europejscy oraz ośrodki eksperckie formułują propozycje rozwiązań w konkretnych obszarach dotkniętych kryzysem. Oczekiwania są duże, zwłaszcza wobec Niemiec. Kiedy jedni liczą na aktywny proeuropejski kurs Berlina, inni zarzucają Niemcom już teraz zbytnią dominację. Napięcia europejskie znajdują także odzwierciedlenie w relacjach między Polską a Niemcami. Oba kraje są predestynowane do konstruktywnej współpracy na rzecz budowy Unii Europejskiej dobrze funkcjonującej we wspólnym interesie Europejczyków. Różne stanowiska, choćby w kwestii pokonywania wyzwań związanych z uchodźcami i migracją, przyszłej architektury europejskich instytucji czy stosowania zasad państwa prawa oraz innych wartości zapisanych w traktatach europejskich, stają się jednak coraz częściej wyzwaniem dla relacji polsko-niemieckich i wyznaczają granicę potencjału kooperacji w polityce europejskiej. W relacjach bilateralnych ponownie dużą rolę w dyskusjach zaczęła odgrywać wspólna, trudna przeszłość. Ze względu na obecne polityczne rozbieżności między rządami w Berlinie i Warszawie szczególnie istotne jest spojrzenie, jak społeczeństwa obu państw oceniają drugi kraj i jego mieszkańców, relacje bilateralne oraz politykę europejską sąsiada i przyszłe wyzwania w Unii Europejskiej. Barometr Polska Niemcy mierzy nastroje społeczne i postrzeganie relacji polsko-niemieckich już od 2000 roku. Pierwsze badanie przeprowadzono jeszcze przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Chcieliśmy wówczas zwrócić uwagę na to, że integracja europejska nie ogranicza się do ujednolicenia prawa, wspólnych reguł gospodarczych czy decyzji politycznych, ale obejmuje także współżycie różnych społeczeństw, obarczonych doświadczeniami z przeszłości i stojących przed wyzwaniami teraźniejszości. Kolejne edycje badań wizerunkowych przeprowadzane były już we wspólnej, unijnej rzeczywistości, która z jednej strony zbliżała oba narody, z drugiej wystawiała je na kolejne próby funkcjonowania w jednej Wspólnocie. Kilkanaście lat istnienia Barometru umożliwia zarówno regularne zadawanie tych samych pytań, jak i powracanie do tematów, które podejmowano przed kilku laty. Zestawienie odpowiedzi z różnych lat pozwala zaobserwować dynamikę zmian, która często wskazuje na szerszy fenomen niż przemiany w ocenie samych relacji polsko-niemieckich. Różnice w opiniach pokazują bowiem na przykład również zmiany w podejściu przez Polaków do polityki polskiego rządu. Każda edycja badań ma konkretny punkt ciężkości, koncentruje się na pewnym obszarze tematycznym relacji polsko-niemieckich. W 2018 roku Trudne partnerstwo. Polacy i Niemcy o kraju sąsiada, wspólnej historii i Europie 7

zdecydowaliśmy się bliżej przyjrzeć poza wzajemnym obrazem kraju i społeczeństwa sąsiada opiniom o polityce europejskiej i znaczeniu przeszłości we wzajemnych stosunkach. Wybór konkretnych pytań był podyktowany debatami toczonymi obecnie w Europie, które pojawiają się w polsko-niemieckich kontaktach. Wyrażamy nadzieję, że poznanie opinii mieszkańców Polski i Niemiec pozwoli decydentom lepiej odpowiadać na potrzeby i oczekiwania obywateli, a ekspertom i analitykom polityki europejskiej dostarczy twardych danych na temat postaw społeczeństw w kluczowych kwestiach dla wzajemnych relacji. Koncepcje badania i analizy są owocem pracy zespołu ekspertów z Polski i Niemiec. Wspólnie tworzyliśmy kwestionariusz i wyciągaliśmy wnioski, co pozwala nam ufać, że powstały raport uwzględnia obustronne podejście do badanych kwestii. Analizując wyniki, warto pamiętać, że badania sondażowe są specyficzną metodą poznawania opinii. Mimo zastosowania najbardziej miarodajnej i pozwalającej na najbardziej szczegółowe zadawanie pytań metody face to face, czyli wywiadów osobistych, ankieta z pytaniami, które są zadawane statystycznemu respondentowi, musi być prosta. Nie pozwala to na poszerzanie tematu i wyjaśnianie szczegółowych poglądów badanych. Uzyskane wyniki, nawet jeśli budzą niedosyt lub wydają się nie dość precyzyjne, są jednak dobrym wskaźnikiem nastrojów społecznych w relacjach polsko-niemieckich. Poniższy raport ma na celu przede wszystkim zaprezentowanie wyników badań. Przedstawiamy obok omówienia głównych danych także związki między odpowiedziami a wiekiem respondentów. Pozostałe cechy społeczno- -demograficzne rzadko bowiem odgrywają większą rolę. Tam, gdzie można wskazać podziały między ankietowanymi mieszkającymi na dawnych terenach Niemiec wschodnich i zachodnich, również to odnotowujemy. Kluczowe natomiast okazują się postawy polityczne badanych. Zwłaszcza po polskiej stronie zestawienia odpowiedzi w podziale na wyborców dwóch głównych partii Prawa i Sprawiedliwości oraz Platform Obywatelskiej oddają w większości obecne głębokie podziały społeczne dotyczące oceny aktualnej polityki i wizji przyszłości Europy. W wypadku badanych Niemców preferencje partyjne odgrywają mniejszą rolę, są więc opisywane jedynie tam, gdzie jest to zasadne. Ponadto analizujemy powiązania między pobytem respondenta w kraju sąsiada a opiniami na jego temat. Tradycyjnie po niemieckiej stronie pobyt w Polsce silniej oddziałuje na oceny państwa, jego polityki i społeczeństwa niż w wypadku wizyt Polaków w Niemczech. Interesowały nas także współzależności między odpowiedziami na kolejne pytania, co pozwala odkryć konsekwencję (lub jej brak) postaw respondentów. Tekst celowo nie komentuje szerzej wyników, skupiając się na liczbach i analizach. Kilka zdań wprowadzenia prezentujemy tam, gdzie należy szerzej przybliżyć temat i wskazać logikę zadawania pytań, aby ułatwić interpretację wyników. Podsumowaniu. Wnioski wynikające z analizy wyników badania zawarto w Podsumowaniu. 8 Agnieszka Łada

Polacy i Niemcy o sobie i swoich krajach Znajomość kraju sąsiada Na wizerunek kraju i jego społeczeństwa wpływa wiele czynników. Zwłaszcza poziom sympatii i dystansu społecznego czy ocena cech charakteru oraz skojarzenia z danym krajem zależą od osobistego doświadczenia własnych kontaktów z samym krajem lub jego przedstawicielami. Jak pokazują prowadzone od 2000 roku badania Instytutu Spraw Publicznych i Fundacji Konrada Adenauera, w relacjach polsko-niemieckich fakt pobytu w Polsce szczególnie często wpływa na opinię Niemców o wschodnim sąsiedzie i jego narodzie. Niemcy, którzy przynajmniej raz odwiedzili Polskę, przede wszystkim potrafią częściej wypowiedzieć się o Polsce, mają jednak również lepszą o niej opinię. Pozytywniej wyrażają się także o polskim społeczeństwie i polskiej polityce. Po polskiej stronie zależność taka jest słabsza. Prawdopodobnie spowodowane jest to tym, że Polacy ogólnie lepiej znają Niemcy więcej o nich mogą się dowiedzieć z mediów oraz od mieszkających w Niemczech znajomych i członków rodziny, oceny zależą więc od wielu czynników. W kraju sąsiada była niecała jedna trzecia badanych Polaków i Niemców. Odsetki te pozostają od lat w obu krajach na porównywalnym poziomie. Wykres 1. Czy była Pani (był Pan) kiedykolwiek w Polsce/ Niemczech po 1989 roku? W Niemczech była połowa (51%) badanych Polaków z wykształceniem wyższym. Stosunkowo najrzadziej pobyt w Niemczech deklarują z kolei najstarsi polscy respondenci (18%). Podział regionalny kraju nie odgrywa większej roli, której można by się spodziewać częściej fakt odwiedzin Niemiec Trudne partnerstwo. Polacy i Niemcy o kraju sąsiada, wspólnej historii i Europie 9

deklarują wprawdzie mieszkańcy północno-zachodniej Polski (41%), a najrzadziej osoby z centrum (18%), ale badani zamieszkujący inne tereny nie wyróżniali się w odpowiedziach. Wyborcy Prawa i Sprawiedliwości (20%) bywają w Niemczech rzadziej niż osoby głosujące na Platformę Obywatelską (39%) czy Nowoczesną (57%). Ponieważ pobyt w Polsce wpływa na niemieckie oceny kraju i narodu sąsiada, poproszono o rozróżnienie, czy pobyt ten jest regularny, czy też ma charakter jednorazowy lub okazjonalny. Wśród ogółu Niemców regularne wizyty za Odrą są bardzo rzadkie. W Polsce zdecydowanie częściej niż Niemcy z zachodnich krajów związkowych bywają mieszkańcy wschodnich Niemiec co dziesiąty z nich odwiedza kraj sąsiada regularnie. Ogółem w Polsce było trzy czwarte Niemców wschodnich. Najprawdopodobniej wielu z nich pojechało do Polski na zakupy w regionie przygranicznym czy na urlop. Najrzadziej pobyt w Polsce deklarują najmłodsi badani, w wieku od czternastu do dziewiętnastu i od dwudziestu do dwudziestu dziewięciu lat (odpowiednio 84% i 79% z nich nie było w Polsce). Wykres 2. Czy była Pani (był Pan) kiedykolwiek w Polsce po 1989 roku? Odpowiedzi Niemców Tabela 1. Czy była Pani (czy był Pan) kiedykolwiek w Polsce po 1989 roku? Odpowiedzi Niemców (obliczenia własne) Czy była Pani (był Pan) kiedykolwiek w Polsce po 1989 roku? Niemcy zachodnie wschodnie Ogółem tak, raz 12% 19% 13% tak, kilka razy 9% 45% 16% tak, odwiedzam Polskę regularnie, raz lub kilka razy w roku 1% 10% 3% nie, nigdy nie byłam (byłem) 77% 24% 66% w Polsce trudno powiedzieć 1% 2% 2% Ogółem 100% 100% 100% 10 Agnieszka Łada

Skojarzenia z sąsiednim państwem Podstawowym elementem postrzegania drugiego kraju są skojarzenia, jakie pojawiają się po usłyszeniu jego nazwy. Oddają one ogólne opinie o danym państwie i jego społeczeństwie. Często mówią zdecydowanie więcej niż odpowiedzi na pytania zamknięte. Aby zachować przejrzystość i wprowadzić pewną systematyzację, padające określenia dzieli się na poszczególne kategorie przyjmowane dla konkretnego badania. W omawianym sondażu również zastosowano tę metodę, dążąc do tego, aby grupy skojarzeń wymienianych w obu krajach były porównywalne. Skojarzenia Polaków z Niemcami Wśród skojarzeń polskich respondentów z Niemcami najliczniejsze grupy stanowią pojęcia związane z trudną polsko-niemiecką historią oraz neutralne określenia dotyczące kraju i narodu. Przypada na nie po jednej czwartej wszystkich wymienianych skojarzeń. Do pierwszej grupy można zaliczyć takie wyrażenia jak zbrodniarze, okupanci, obozy koncentracyjne czy wojna światowa, a do drugiej określenia kraj sąsiedzki czy kraj w Europie. Wpuszczenie uchodźców, sojusznik i mają na nas zbyt wielki wpływ to skojarzenia, które można zaliczyć do trzeciej kategorii pod względem wielkości (15%) polityka i wzajemne relacje. Polscy respondenci nawiązują przy tym również do czołowej roli Niemiec w Unii Europejskiej oraz do współpracy gospodarczej Niemiec z Polską. Skojarzenia dotyczące standardu życia w Niemczech, jakości niemieckich marek i stabilnej gospodarki stanowią około 13% wszystkich odpowiedzi. Pozostałe skojarzenia rozkładają się równomiernie na takie kategorie jak rynek pracy (6%), kraj ładu i porządku (6%), turystyka i kultura (5%). W tej ostatniej kategorii nie mogło zabraknąć odwołań do niemieckich drużyn piłkarskich i dobrego piwa. Z kolei skojarzenia związane z pracą to głównie pozytywne określenia, wskazujące, że w Niemczech wielu Polaków pracuje i można zarobić dobre pieniądze. Przez lata skojarzenia Polaków związane z Niemcami ulegały zmianom. Jeśli porównać pojęcia, które padały w 2016 roku, z podawanymi w 2018 roku, okaże się, że wzrósł odsetek skojarzeń związanych z historią. Ma na to zapewne wpływ narracja obecnych polskich elit rządzących, często odwołujących się w odniesieniu do Niemiec do tematów związanych z tragiczną polsko-niemiecką historią. Podobnie można tłumaczyć pewien, choć niewielki, wzrost odsetka skojarzeń związanych z polityką. I w tym wypadku wynika on z tematów poruszanych w debatach publicznych i mediach w związku z Niemcami. Polakom obecnie Niemcy nawet częściej niż w 2016 roku kojarzą się z Angelą Merkel i uchodźcami oraz działaniami na arenie unijnej. Jednocześnie obserwowalny jest także wzrost liczby pojęć neutralnych dotyczących kraju i narodu. Trudne partnerstwo. Polacy i Niemcy o kraju sąsiada, wspólnej historii i Europie 11

Rzadziej już Niemcy kojarzą się Polakom jako kraj dobrobytu. To z kolei jest spowodowane zacieraniem się różnic między oboma państwami. Kraj zachodniego sąsiada przestaje już być niedoścignionym marzeniem. Dlatego pojęcia typu autostrady, BMW Mercedes oraz dobrobyt, wysokie zarobki, ludziom żyje się lepiej pojawiają się już rzadziej wśród pierwszych trzech rzeczy, jakie przychodzą na myśl badanym, gdy słyszą słowo Niemcy. Wykres 3. Co przychodzi Pani (Panu) na myśl, gdy słyszy Pani (Pan) słowo Niemcy? Odpowiedzi Polaków 2016: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Bertelsmanna, Fundacja Respondenci mogli wskazać do trzech skojarzeń, które zostały następnie podzielone na grupy. Skojarzenia Niemców Niemieccy respondenci kojarzą Polskę z krajem katolickim i typowymi potrawami, pięknymi miastami i okolicami, gdzie niedrogo spędza się urlop skojarzenia przypadające na kategorię turystyki i kultury obejmują prawie jedną czwartą pojawiających się pojęć. Zaliczają się do nich ponadto odniesienia piłkarskie. Od lat nie brakuje wśród nich także słowa wódka. Co piąte skojarzenie dotyczy Polaków jako narodu, Polski jako kraju sąsiada czy państwa na wschodzie Europy (20%). Typowo polityczne określenia odnoszą się nie tylko do wspólnego członkostwa w Unii Europejskiej, ale zdecydowanie częściej do wewnętrznej sytuacji politycznej w Polsce. Niemcy mówią o niej: prawicowy populizm, dyktatura, ograniczona praworządność, Kaczyński, źli politycy czy protesty przeciw rządowi. Ankietowani Niemcy wymieniają również wiele, głównie pozytywnych, cech charakteru Polaków (10%): uważają Polaków za gościnnych, otwartych i serdecznych, choć także za oszustów. Pojęcia związane z przestępczością korupcja, bandy złodziei, kradzież samochodów od lat stanowią grupę skojarzeń, które można podsumować wspólnym określeniem kraj nieporządku (8%). W odróżnieniu od skojarzeń Polaków z krajem i narodem 12 Agnieszka Łada

Turystyka, kultura 23% Chopin, Lewandowski Szczecin, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Wrocław, Bałtyk, Tatry Wysokie, Śląsk, Mazury, Sudety, Karpaty papież Wojtyła, bardzo katolicki kraj wspaniałe plaże nad Bałtykiem, piękne krajobrazy, dobre miejsca wycieczkowe, ładne kurorty, piękne (stare) miasta, kraj na spędzenie niedrogiego urlopu polska kiełbasa, barszcz, bigos, kaszanka, smaczne jedzenie, tłuste potrawy, lubią pić, dobra wódka, alkohol Kraj 20% członek Unii Europejskiej, Europejczycy, Europa, kraj graniczący z Niemcami Europa Wschodnia, Wschód narodowość, państwo Cechy charakteru 10% wielu młodych, otwartych, kochających swój kraj ludzi, gotowi do pomocy, oszczędni, są dobrzy w organizowaniu, weseli, silne więzi rodzinne, towarzyscy, przyjaźni, bardzo serdeczni ludzie, gościnni, pracowici, pełni zapału do pracy nie można na nich polegać, niesympatyczni, oszuści, gangsterzy, szowiniści, brudni piękne kobiety Polityka i relacje wzajemne 9% niedobre dla Europy, Kaczyński, partia PiS, prawicowy rząd, prawicowy populizm, protesty przeciwko rządowi, stali się antyniemieccy/nacjonalistyczni, dyktatura, demontaż państwa prawa Rynek pracy 9% tania siła robocza, tanie opiekunki, rzemieślnicy, pracowici robotnicy, pracownicy sezonowi, pracują jako gastarbeiterzy nie przyjmują azylantów, uchodźców dobre relacje gospodarcze, dobra koegzystencja, przyjazne stosunki z Niemcami, ożywiona wymiana kulturalna i sportowa pracują na czarno, zabierają nam miejsca pracy Kraj bałaganu 8% w kraju brak porządnych struktur, polska gospodarka, korupcja, nieuczciwość, oszustwa, bandy włamywaczy, przestępczość zorganizowana, wysoka przestępczość, wyszkolone bandy złodziei Historia 7% Druga wojna światowa, zbrodnie, pakt Hitler Stalin, zniszczenia wojenne, Auschwitz, Żydzi zabijani w komorach gazowych, Holocaust, żądanie reparacji od Niemiec wielokrotne okupacje i wypędzenia, kraj buforowy, dawne Prusy Wschodnie, wypędzeni, przesunięcie granicy, linia na Odrze i Nysie, dawny blok wschodni, Willy Brandt, Lech Wałęsa, Solidarność, komunizm, katastrofa samolotu Rysunek 1. Skojarzenia Polaków z Niemcami Trudne partnerstwo. Polacy i Niemcy o kraju sąsiada, wspólnej historii i Europie 13

Wykres 4. Co przychodzi Pani (Panu) na myśl, gdy słyszy Pani (Pan) słowo Polska i Polacy? Odpowiedzi Niemców 2016: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Bertelsmanna, Fundacja sąsiada w Niemczech podobny odsetek wymienianych cech dotyczy zarówno dobrobytu, jak i biedy (łącznie 9%). Odwrotnie niż po polskiej stronie skojarzenia z historią stanowią niewielką grupę (7%). Odniesienia do rynku pracy (9%) koncentrują się i na pozytywnych kwestiach ( dobrzy pracownicy, tania siła robocza ), i na negatywnych opiniach ( praca a czarno, zabierają nam pracę ). Wśród określeń przywoływanych przez niemieckich ankietowanych skojarzenia związane z turystyką i kulturą są niezmiennie najliczniejszą kategorią. Z kolei częstotliwość przywoływania kategorii kraju wzrosła o cztery punkty procentowe. Wyjaśnieniem tego jest ujęcie w tej kategorii skojarzeń takich jak członek Unii Europejskiej czy kraj na wschodzie. Wszczęta przez Komisję Europejską wobec Polski procedura dotycząca przestrzegania praworządności mogła zwiększyć świadomość polskiego członkostwa w Unii Europejskiej i równocześnie wzmocnić stereotypy takie jak ograniczanie demokracji (w kategorii polityki). Z kolei powrót do dyskusji o polsko-niemieckiej historii w Polsce ma odbicie we wzroście odsetka skojarzeń związanych z przeszłością w odniesieniu do Polski także w Niemczech. Spadek o sześć punktów procentowych liczby skojarzeń powiązanych z tematami politycznymi można z kolei tłumaczyć tym, że na tle innych wydarzeń na arenie światowej (brexit, sytuacja w Stanach Zjednoczonych) tematy powiązane z wydarzeniami na polskiej wewnętrznej scenie politycznej straciły na znaczeniu w niemieckich doniesieniach medialnych w porównaniu z 2016 rokiem, kiedy rząd Prawa i Sprawiedliwości był od niedawna u steru, a polska polityka wobec uchodźców była w Niemczech szeroko komentowana. Respondenci mogli wskazać do trzech skojarzeń, które zostały następnie podzielone na grupy. 14 Agnieszka Łada

Okupanci, historia 25% zbrodniarze, kraj, który często napadał na Polskę, Trzecia Rzesza, powstanie warszawskie, wojny światowe, ofiary, Hitler, naziści, narodowy socjalizm, faszyzm, Żydzi, niemieckie obozy zagłady/śmierci/koncentracyjne/pracy, Holocaust, getta, zniszczenia, roboty przymusowe, wina, okupacja Kraj 25% kraj sąsiada naród, społeczństwo kraj/państwo w Europie Dobrobyt 13% autostrady, dobre/niezawodne/solidne samochody, Audi, Mercedes, Volkswagen, BMW, drogie marki, proszki do prania, dobra chemia luksus, pieniądze, bogactwo, bogaty sąsiad, wielki kapitał, rozwinięta/silna/stabilna/zdrowa/ dobra gospodarka, lepsze życie, dobre świadczenia socjalne, wyższy standard życia Polityka i wzajemne relacje 15% Angela Merkel napływ uchodźców, migracja, wpuszczanie uchodźców, terroryzm euro, członek Unii Europejskiej, kraj stojący na czele UE przyjaciel, sojusznik Polski, partner gospodarczy, partner w UE, współpraca wróg numer jeden, ma zbyt wielki wpływ na nas Rynek pracy 6% praca za granicą, migracja za pracą, rynek pracy, pielęgniarki, praca u Bauera, wielu młodych ludzi jeździło tam do pracy, truskawki wysokie płace, dobrze płatna praca Kraj ładu i porządku 6% państwo prawa, pewność prawa, dokładność, solidność, oszczędność, pracowitość, zadbane okolice, porządek, czystość, precyzja, racjonalne działanie, wierność zasadom, dyscyplina, osiągnięcia Berlin, Bawaria, Brama Brandenburska, Monachium, Turystyka, kultura 5% Morze Północne, katedra kolońska, ferie dobry futbol, Robert Lewandowski, kluby piłkarskie turystyka, państwo wielokulturowe, piwo, Oktoberfest, precle okropny /trudny język Rysunek 2. Skojarzenia Niemców z Polską i Polakami Trudne partnerstwo. Polacy i Niemcy o kraju sąsiada, wspólnej historii i Europie 15

Polsko-niemieckie różnice i podobieństwa Grupy skojarzeń, jakie Polacy i Niemcy mają z krajem sąsiada, pokazują, jak różne pozostaje spojrzenie na drugie państwo i jego społeczeństwo oraz jak bardzo ugruntowane są pewne obrazy. Do Polaków mocno przylgnęła łatka złodziei, a Niemcy pozostają w polskich oczach narodem okupantów. Wiele jednak się również zmienia, zwłaszcza w obszarze pojęć związanych z polityką. Określenia, jakie padają w 2018 roku, potwierdzają, że badani reagują na dyskusje publiczne i doniesienia medialne, ale mają także własne, prywatne doświadczenia, które wpływają na wizerunek sąsiadów. Wśród tysiąca niemieckich ankietowanych do braku skojarzeń z Polską przyznało się 95 osób. Po polskiej stronie liczba ta była niemal identyczna 97 badanych. Pozostali respondenci także jednak nie zawsze potrafili wymienić trzy kwestie, o które proszono w pytaniu. Może to zaskakiwać, jeśli weźmie się pod uwagę, że pytanie dotyczy bezpośredniego sąsiada. Pokazuje to, jak bardzo się nie znamy, będąc tak blisko siebie. Spośród wymienianych pojęć można wskazać te jednoznacznie pozytywne i negatywne, ale w wielu wypadkach trudno ocenić, co respondent miał konkretnie na myśli, przede wszystkim zaś jakie emocje towarzyszą danemu skojarzeniu. Migracje zarobkowe, Unia Europejska, nazwy miast mogą budzić różne odczucia. Stąd trudno podzielić wszystkie skojarzenia na pozytywne, negatywne i neutralne. Obraz drugiego kraju Przez wiele lat Niemcy jako kraj były w oczach Polaków kwintesencją Zachodu rozwiniętej gospodarki i funkcjonującej demokracji. W obu wypadkach Polacy chcieli takiemu poziomowi dorównać. Jednocześnie obraz Niemiec niejednokrotnie był nieco mitologizowany, co pozostało także po przemianach 1989 roku. Zbliżanie się standardów życia w obu krajach stopniowo może powodować zaprzestanie przez Polaków przypisywania sytuacji w Niemczech samych zalet. Różnice polsko-niemieckie nie kłują już po upływie czasu od wejścia Polski do Unii Europejskiej tak w oczy. Zwłaszcza osobiste doświadczenie pobytu za Odrą, ale także opowieści najbliższych, którzy znają ten kraj, mieszkając w nim, mogą oddziaływać na oceny. Jednocześnie w ostatnich dwóch latach obserwujemy pojawianie się w niektórych mediach negatywnego obrazu Niemiec, zwłaszcza w odniesieniu do sytuacji wokół przyjmowania uchodźców i podejścia do cudzoziemców. Z kolei obraz Polski w Niemczech opiera się na doniesieniach medialnych, które kierują się standardowym podejściem: bad news is a good news, czyli koncentrują na negatywnych opisach. Przekonanie, że krajom Europy Środkowo-Wschodniej wiele brakuje jeszcze do rozwiniętych demokracji zachodnich, było bardzo silne przed włączeniem państw tego regionu do Unii Europejskiej, 16 Agnieszka Łada

ale umocniło się na skutek wydarzeń politycznych w tej części kontynentu z ostatnich lat. I w tym wypadku rosnące powiązania między społeczeństwami mogą jednak wpływać na lepsze poznawanie przez Niemców Polski, a przez to tworzenie sobie jej obrazu nieobarczonego stereotypami. Opinie Polaków o Niemczech Jak pokazują badania, wizerunek Niemiec w Polsce od lat jest dobry. Wyniki potwierdzają, że Polacy są zafascynowani doskonałymi wynikami gospodarczymi czy rozwojem demokracji w kraju zachodniego sąsiada. Również obecnie pozytywne oceny przeważają nad negatywnymi. Najwięcej poparcia uzyskują stwierdzenia o dobrym rozwoju gospodarki (86%), funkcjonującej demokracji (76%) czy o dobrej organizacji pracy (82%). Rzadziej niż co czwarty badany uważa, że w Niemczech panuje korupcja czy biurokracja. Wśród odpowiedzi zwraca uwagę niepewność, jak ocenić sposób traktowania cudzoziemców w Niemczech. W Polsce można bowiem, zwłaszcza w publicznych mediach, usłyszeć, że jako obcokrajowiec Polak może czuć się w Niemczech zagrożony. Ponad połowa (56%) badanych Polaków nie zgadza się tymczasem ze stwierdzeniem, że cudzoziemcy traktowani są źle, twierdzi tak jednak 17% respondentów. Polacy stosunkowo rzadko nie potrafią odpowiedzieć na pytania dotyczące sytuacji w Niemczech. Jednocześnie fakt pobytu w tym kraju nie wpływa na umiejętność oceny. W niektórych wypadkach oddziałuje jednak na wyrażanie opinii pozytywnych. Polacy, którzy byli już w Niemczech, częściej uważają, że warto tam inwestować (73% do 62%), uznają Niemcy za kraj atrakcyjny dla turystów (84% do 68%), sądzą, że prawa mniejszości narodowych są przestrzegane (80% do 65%), a media mogą otwarcie krytykować rząd (64% do 54%). Wiek respondentów czy ich preferencje partyjne nie odgrywają tutaj większej roli. Opinie Polaków uległy jednocześnie w porównaniu z 2016 rokiem poprawie, osiągając czasami wartości najwyższe od momentu rozpoczęcia prowadzenia badań. Na przykład obecnie aż 86% badanych Polaków uważa, że niemiecka gospodarka dobrze się rozwija, kiedy we wcześniejszych latach odsetek ten sięgał 83%. W tych opiniach można Obecnie Polacy mają lepszy dostrzec pozytywny wpływ przekazu medialnego, który wskazuje na dobrą koniunkturę w Niemczech. Zdecydowanie wzrósł w 2016 roku obraz Niemiec niż także odsetek Polaków przekonanych o respektowaniu swobód obywatelskich i praw mniejszości narodowych przez Niemcy. Można się tu doszukiwać wpływu kontrastowego zestawienia w ocenie sytuacji w Polsce badani Polacy nie są już tacy optymistyczni jak w swoich opiniach o Niemczech. Może to być również skutek doniesień medialnych wokół kryzysu migracyjnego, który wskazał, że Niemcy są otwarci na cudzoziemców. Tym bardziej może więc dziwić tak wyraźny wzrost odsetka opinii pozytywnych, kiedy polskie elity rządowe twierdzą, że prawa Polaków w Niemczech nie są respektowane. Trudne partnerstwo. Polacy i Niemcy o kraju sąsiada, wspólnej historii i Europie 17

Wykres 5. Jak ocenia Pani (Pan) Niemcy? Czy Niemcy to kraj, w którym Odpowiedzi Polaków Również wzrost liczby osób przekonanych, że niemieckie media mogą otwarcie krytykować rząd, przy wątpliwościach co do tego faktu głoszonych przez polskie media publiczne czy polityków rządowych, zwraca uwagę. Po spadku poziomu wiary w dobrą niemiecką organizację pracy przypuszczalnie po doniesieniach medialnych w 2016 roku o problemach Niemców ze zorganizowaniem pobytu setek tysięcy uchodźców także te wartości ponownie wzrosły (z 75% do 82%). 18 Agnieszka Łada

Respondenci udzielali odpowiedzi na skali od 1 do 5, gdzie 1 oznaczało zdecydowanie się zgadzam, a 5 zdecydowanie się nie zgadzam. Na wykresie zsumowano wskazania 1 i 2 na skali. Opinie Niemców o Polsce Niemcy nie mają dobrego obrazu Polski. Odsetek żadnego ze stwierdzeń pozytywnie opisujących sytuację w kraju sąsiada nie przekracza połowy odpowiedzi. Stosunkowo najlepiej niemieccy respondenci postrzegają Polskę w wypadku jej walorów turystycznych 44% uważa ją za kraj atrakcyjny turystycznie. Jest to zgodne z licznymi pozytywnymi skojarzeniami, jakie Niemcy wymieniają spontanicznie, pytani o Polskę. Oceny pozytywne przeważają także nad negatywnymi przy stwierdzeniu o dobrym rozwoju gospodarki (30% badanych zgadza się, że rozwija się ona dobrze, 20% że źle) oraz traktowaniu cudzoziemców (29% uważa, że są oni traktowani dobrze, 19% że źle). W pozostałych wypadkach negatywne opinie są liczniejsze niż pozytywne. Szczególnie mocno Niemcy są przekonani o braku możliwości krytykowania rządu przez media (46%), panowaniu w Polsce korupcji (45%), braku respektowania praw mniejszości narodowych i etnicznych (38%) oraz swobód obywatelskich (35%). Stosunkowo wysoki pozostaje jednak odsetek badanych, którzy wybierają odpowiedź neutralną (21% do 33%). Ponadto w ocenach sytuacji w Polsce zwraca uwagę wysoki odsetek niemieckich respondentów, którzy nie potrafią udzielić odpowiedzi na pytania dotyczące sytuacji w kraju sąsiada. Waha się on od 12% do 33%. Szczególnie wyróżniają się w tym wypadku najmłodsi respondenci niekiedy odpowiedzi nie udziela aż połowa z nich. Wykres 6. Jak ocenia Pani (Pan) Niemcy? Czy Niemcy to kraj, w którym Odpowiedzi Polaków 2013 i 2016: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Bertelsmanna, Fundacja Konrada Adenauera 2000 2005: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Konrada Adenauera Obraz Polski w Niemczech uległ w ostatnich latach pogorszeniu Trudne partnerstwo. Polacy i Niemcy o kraju sąsiada, wspólnej historii i Europie 19

Niemcy, którzy byli chociaż raz w Polsce, zdecydowanie częściej potrafią wypowiedzieć się na temat sytuacji w tym kraju (różnice wynoszą od sześciu do czternastu punktów procentowych). Ich obraz Polski jest także lepszy (różnice od siedmiu do trzydziestu trzech punktów procentowych). Na przykład o opłacalności inwestycji jest przekonanych 30% badanych, którzy byli w Polsce, i 15%, którzy tego kraju nie odwiedzili, o atrakcyjności turystycznej 67% do 34%, o respektowaniu praw mniejszości narodowych 20% do 9%, a o dobrej organizacji pracy 18% do 8%. Wykres 7. Jak ocenia Pani (Pan) Polskę? Czy Polska to kraj, w którym Odpowiedzi Niemców 2018: Instytut Spraw Jednocześnie w ostatnich latach od 2016 roku odsetek ocen negatywnych znacznie wzrósł. Jest on jednak szczególnie zauważalny, jeśli porówna się niemieckie opinie z 2013 roku z obecnymi. W niektórych wypadkach różnice sięgają: dziesięciu punktów procentowych (spadek pozytywnych twierdzeń o dobrym rozwoju gospodarki), jedenastu punktów procentowych (spadek uznania, że prawa mniejszości narodowych są respektowane), szesnastu punktów procentowych (wątpliwości co do respektowania swobód obywatelskich) czy osiemnastu punktów procentowych (spadek wiary w możliwości krytykowania rządu przez media). Tylko jedna opinia uległa poprawie dotycząca panowania korupcji. Obecnie wierzy w nią 45% badanych Niemców, w 2013 było to 51%. 20 Agnieszka Łada

Respondenci udzielali odpowiedzi na skali od 1 do 5, gdzie 1 oznaczało zdecydowanie się zgadzam, a 5 zdecydowanie się nie zgadzam. Na wykresie zsumowano wskazania 1 i 2 na skali. Oceny własnego kraju wyrażane przez Polaków Analizując wizerunek Polski w Niemczech i Niemiec w Polsce, zarówno w ostatnim badaniu, jak i we wcześniejszych badaniach zadawaliśmy także polskim respondentom pytania o ocenę poszczególnych aspektów dotyczących własnego kraju. Pozwala to zestawić oceny Niemców często krytyczne z ocenami Polaków, którzy w niektórych aspektach również negatywnie wypowiadają się o swoim państwie. Badanie z 2018 roku wydaje się szczególnie istotne ze względu na szeroką krytykę w Niemczech, ale przede wszystkim w samej Polsce, wielu zmian wprowadzonych przez rząd Prawa i Sprawiedliwości. Zestawienie opinii Polaków i Niemców o Polsce pokazuje olbrzymi rozdźwięk. Niemcy zdecydowanie rzadziej niż Polacy wystawiają Polsce pozytywne oceny. Jednocześnie, co naturalne, dużo częściej niż Polacy nie mają zdania na temat Polski (Niemcy: 12 33%, Polacy: 1 5%). Wykres 8. Jak ocenia Pani (Pan) Polskę? Czy Polska to kraj, w którym Odpowiedzi Niemców 2013 i 2016: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Bertelsmanna, Fundacja Konrada Adenauera 2000 2008: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Konrada Adenauera Trudne partnerstwo. Polacy i Niemcy o kraju sąsiada, wspólnej historii i Europie 21

Wykres 9. Jak ocenia Pani (Pan) Polskę? Czy Polska to kraj, w którym Respondenci udzielali odpowiedzi na skali od 1 do 5, gdzie 1 oznaczało zdecydowanie się zgadzam, a 5 zdecydowanie się nie zgadzam. Na wykresie zsumowano wskazania 1 i 2 na skali. Zestawienie ocen polskich respondentów z wynikami badania z 2016 roku (a więc na początku rządów Prawa i Sprawiedliwości) pokazuje pogorszenie opinii o jakości polskiej demokracji i rządów prawa w kluczowych wymiarach. W 2018 roku jedynie 45% badanych Polaków zgodziło się ze stwierdzeniem, że w Polsce funkcjonuje demokratyczny system rządów (spadek o trzynaście punktów procentowych w stosunku do 2016 roku). Obecnie mniej niż połowa badanych zgadza się, że w Polsce respektuje się swobody obywatelskie (spadek z 59% do 47%) czy prawa mniejszości etnicznych (spadek z 53% do 46%). Także ocena, czy media mogą krytykować rząd, pogorszyła się z 54% do 48%. Symbolicznego znaczenia nabiera fakt, że we wszystkich tych wymiarach obecnie mniej niż połowa badanych ocenia pozytywnie sytuację w tych obszarach, podczas gdy jeszcze dwa lata temu pozytywnie wypowiadała się ponad połowa ankietowanych. Wzrósł także, choć jedynie o trzy punkty procentowe, odsetek respondentów przekonanych, że w Polsce źle się traktuje cudzoziemców, chociaż trzeba zaznaczyć, że z taką opinią zgadza się jedynie mniej niż jedna trzecia badanych. Jednocześnie nie poprawiła się (a nawet nieco się pogorszyła) ocena poziomu korupcji i stopnia biurokratyzacji. Z taką negatywną oceną zgadza się obecnie odpowiednio dwie trzecie oraz trzy czwarte badanych. Polacy pozostają wciąż sceptyczni w ocenach poziomu organizacji pracy w Polsce. Jednocześnie poprawiła się ocena stanu gospodarki (o osiem punktów procentowych do 52% ocen pozytywnych), a na niezmienionym poziomie pozostaje pozytywna (62%) ocena atrakcyjności inwestycyjnej w Polsce. To ostatnie wydaje się nieco paradoksalne w zestawieniu z jeszcze wyższym odsetkiem osób przekonanych, że w Polsce panuje biurokracja i korupcja. Po- 22 Agnieszka Łada

dobnie jak w 2016 roku, najbardziej pozytywnie Polacy oceniają atrakcyjność turystyczną Polski (wzrost o dziewięć punktów procentowych do 87%). Respondenci udzielali odpowiedzi na skali od 1 do 5, gdzie 1 oznaczało zdecydowanie się zgadzam, a 5 zdecydowanie się nie zgadzam. Na wykresie zsumowano wskazania 1 i 2 na skali. W porównaniu z 2016 rokiem nastąpił także wyraźny wzrost negatywnych opinii w obszarach kluczowych dla oceny stanu polskiej demokracji i rządów prawa. Należy jednak odnotować, że w tych obszarach (funkcjonowanie demokracji, prawa obywatelskie i prawa mniejszości, wolność mediów) negatywne oceny wyraża około jednej czwartej respondentów, a zatem mniej niż ankietowanych wystawiających oceny pozytywne. Wyniki te potwierdzają tezę o polaryzacji opinii publicznej w ocenie funkcjonowania polskiego państwa pod rządami Prawa i Sprawiedliwości nie istnieje absolutna większość oceniających pozytywnie lub negatywnie dany aspekt polskiej rzeczywistości. Inaczej mówiąc, przewagę (często dwa do jednego) mają osoby pozytywnie oceniające sytuację, ale w żadnym wypadku nie stanowią one większości ankietowanych. Podobnie wygląda kwestia traktowania cudzoziemców w Polsce: 43% badanych odrzuca zarzut o ich złe traktowanie, ale 30% zgadza się z takim zarzutem. Jednocześnie liczne grupy badanych odmawiają odpowiedzi lub udzielają odpowiedzi neutralnych. Inaczej wygląda ocena stopnia korupcji i biurokratyzacji tutaj przewaga ocen negatywnych nad pozytywnymi jest bardzo wyraźna. Polacy zgadzają się także co do atrakcyjności turystycznej Polski oraz (mniej zdecydowanie) co do atrakcyjności kraju jako miejsca dla inwestycji. Podobnie wyraźną przewagę Wykres 10. Jak ocenia Pani (Pan) Polskę? Czy Polska to kraj, w którym Odpowiedzi Polaków 2016: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Bertelsmanna, Fundacja Trudne partnerstwo. Polacy i Niemcy o kraju sąsiada, wspólnej historii i Europie 23

mają osoby uznające, że gospodarka dobrze się rozwija, wobec tych, którzy taką tezę odrzucają. W wielu kwestiach polaryzacja wiąże się z preferencjami politycznymi, co wspiera tezę o polaryzacji opinii publicznej. Najsilniej ją widać w pytaniu o ocenę funkcjonowania polskiej demokracji pozytywnej odpowiedzi udziela tu ponad 60% wyborców Prawa i Sprawiedliwości (oraz podobny odsetek wyborców Kukiz 15) i jedynie 25% wyborców Platformy Obywatelskiej. Najbardziej krytyczni są wyborcy Nowoczesnej, którzy udzielają jedynie 11% odpowiedzi pozytywnych i 45% negatywnych. Co ciekawe, wśród wyborców wszystkich partii jest znaczny odsetek osób, które udzieliły odpowiedzi neutralnej (ani tak, ani nie). Podobnie wyborcy Prawa i Sprawiedliwości oraz Kukiz 15 są przekonani o tym, że w Polsce respektuje się prawa obywatelskie, podczas gdy zwolennicy innych ugrupowań mają w tej kwestii wątpliwości. Także w ocenie stanu polskiej gospodarki zwolennicy Prawa i Sprawiedliwości mają wyraźnie bardziej pozytywne opinie od pozostałych respondentów, a zwolennicy Nowoczesnej najbardziej krytyczne. 24 Agnieszka Łada

Stosunek Polaków i Niemców do siebie nawzajem i do innych narodów Tworzenie dobrych stosunków międzysąsiedzkich wymaga zaufania, ale także poczucia sympatii do drugiego narodu, które pomaga w nawiązywaniu ściślejszych relacji i wypracowywaniu wspólnych inicjatyw. Poziom sympatii Polaków do Niemców i Niemców do Polaków Ponad połowa (56%) badanych Polaków odczuwa wobec Niemców sympatię. To pozytywne nastawienie powoli się zwiększa od lat w 2000 roku sięgało 41%. Równolegle spadała niechęć Polaków do Niemców. W porównaniu z 2000 rokiem obniżyła się ona o ponad połowę (z 26% do 11%). Także na tle stanu w 2013 roku (16%) odsetek negatywnych opinii wyraźnie się zmniejszył. Z kolei załamanie poziomu sympatii między 2005 a 2008 rokiem można tłumaczyć sprawowaniem władzy przez pierwszy rząd Prawa i Sprawiedliwości (2005 2007), który wpływał na atmosferę przez budzenie antyniemieckich nastrojów. Musiało dopiero upłynąć trochę czasu, a przede wszystkim wiele musiało być zrobione, aby wartości te znowu wzrosły. Sympatię Polaków do Niemców odwzajemnia zaledwie o połowę mniej Niemców (29%). Pozostają oni w swoich ocenach Polaków także dość stabilni zmiany wobec wartości z 2000 roku pozostają na granicy błędu statystycznego. Także poziom niemieckiej niechęci wobec Polaków nie uległ zmianie, jeśli porównywać dane z 2000 roku (24%) i z 2018 roku (23%), chociaż wydaje się on lepiej odzwierciedlać zawirowania we wzajemnych relacjach. Niechęć Niemców do Polaków wyraźnie wzrosła w latach 2005 2006, po czym znowu w 2016 roku, a więc po zmianie władzy w Polsce w 2015 roku. Ponowny spadek niechęci do Polaków w 2018 roku może wskazywać, w jakim stopniu Niemcy odróżniają polską politykę, którą oceniają coraz bardziej krytycznie, od polskiego społeczeństwa. Opinie są także wyraźnie zależne od tego, czy badany Niemiec był już w Polsce. Wśród Niemców, którzy regularnie jeżdżą do Polski, sympatię wobec Polaków wskazuje 70%, a wśród Niemców, którzy byli w Polsce raz 42%. Jednocześnie zaledwie co piąta osoba (20%), która jeszcze nigdy nie wyjechała do Polski, deklaruje sympatię do Polaków. Czynnik pobytu w sąsiednim kraju odgrywa także rolę w opiniach Polaków o Niemcach. Wśród polskich obywateli, którzy byli w Niemczech przynajmniej raz, 68% wyraża sympatię do Niemców. Tymczasem w gronie osób, które nigdy nie były w Niemczech, odsetek ten wynosi 51%. Jednocześnie w Niemczech szczególnie wysoki jest odsetek badanych, którzy udzielają odpowiedzi ambiwalentnej prawie połowa (47%) wskazuje wartości pośrodku skali. W wypadku Polaków jest to co trzeci respondent (34%). Ponad połowa (56%) badanych Polaków i jedna trzecia (29%) badanych Niemców odczuwa wobec sąsiedniego społeczeństwa sympatię Trudne partnerstwo. Polacy i Niemcy o kraju sąsiada, wspólnej historii i Europie 25

Wykres 11. Jaki jest Pani (Pana) stosunek do Polaków/ Niemców? Odpowiedzi oznaczające sympatię 2013 i 2016: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Bertelsmanna, Fundacja Konrada Adenauera 2000 2008: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Konrada Adenauera Respondenci udzielali odpowiedzi na skali od 1 do 5, gdzie 1 oznaczało odczuwam sympatię, a 5 odczuwam niechęć. Na wykresie zsumowano wskazania 1 i 2 na skali. Wykres 12. Jaki jest Pani (Pana) stosunek do Polaków/ Niemców? Odpowiedzi oznaczające niechęć 2013 i 2016: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Bertelsmanna, Fundacja Konrada Adenauera 2000 2008: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Konrada Adenauera Cechy demograficzne wiek, płeć, wykształcenie, miejsce zamieszkania nie różnicują odpowiedzi Polaków. Na poczucie sympatii do Niemców nie ma także wpływu fakt popierania różnych partii politycznych. Respondenci udzielali odpowiedzi na skali od 1 do 5, gdzie 1 oznaczało odczuwam sympatię, a 5 odczuwam niechęć. Na wykresie zsumowano wskazania 4 i 5 na skali. 26 Agnieszka Łada

Sympatia Polaków i Niemców do innych narodów Na polskiej skali sympatii, na której znajduje się dziesięć wybranych narodowości, Niemcy plasują się na miejscu szóstym za Amerykanami (69%), Francuzami (67%), Brytyjczykami (66%), Czechami (64%) i Słowakami (63%). Wyprzedzają tym samym inne narody sąsiedzkie Polaków: Litwinów (52%), Białorusinów (44%), Ukraińców (39%) i Rosjan (33%). Analiza zależności między podejściem Polaków do dwóch 33% Polaków i 21% Niemców sąsiednich narodów, z którymi Polska w przeszłości miała wrogie stosunki Niemców i Rosjan pokazuje, że odsetek Pola- Rosjan. Niechęć wyraża odczuwa sympatię wobec ków, którzy jednocześnie lubią Niemców i Rosjan, wynosi 30%, odpowiednio 30% i 43% a odsetek Polaków, którzy jednocześnie czują niechęć do Niemców i Rosjan 8%. respondentów Cechy społeczno-demograficzne nie różnicują odpowiedzi badanych Polaków. Także w odniesieniu do przedstawicieli państw sąsiadujących z Polską mieszkańcy regionów przygranicznych nie wypowiadają się inaczej niż osoby zamieszkałe daleko od danego kraju. Wykres 13. Jaki jest Pani (Pana) stosunek do następujących narodów? Odpowiedzi Polaków oznaczające sympatię 2013 i 2016: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Bertelsmanna, Fundacja Konrada Adenauera 2000 2008: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Konrada Adenauera Respondenci udzielali odpowiedzi na skali od 1 do 5, gdzie 1 oznaczało odczuwam sympatię, a 5 odczuwam niechęć. Na wykresie zsumowano polskie wskazania 1 i 2 na skali. W Niemczech Polacy (29%) są bardziej lubiani niż Rosjanie (21%), ale zdecydowanie ustępują miejsca Holendrom (67%) i Francuzom (61%) w tym wypadku przewaga jest trzykrotna, a także Grekom (47%), Brytyjczykom (41%) i Amerykanom (33%). Na tych dwóch ostatnich wynikach widać wyraźnie, jak bardzo brexit, a zwłaszcza polityka Donalda Trumpa, są negatywnie odbierane Trudne partnerstwo. Polacy i Niemcy o kraju sąsiada, wspólnej historii i Europie 27

przez niemiecką opinię publiczną i niemieckie elity, negatywnie wpływając na podejście Niemców do narodów obu krajów. Niemieccy respondenci różnią się w wyrażaniu sympatii do różnych narodowości w zależności od wieku. Najmłodsi badani (od czternastu do dziewiętnastu lat) stosunkowo częściej niż pozostali darzą sympatią Francuzów (63%), Greków (55%), Amerykanów (53%) i Brytyjczyków (51%), ale wobec Polaków bardzo duża grupa najmłodszych respondentów ma postawę ambiwalentną (65% z nich wybiera odpowiedź ze środka skali). Stosunek do Rosjan tradycyjnie różnicuje mieszkańców krajów związkowych wschodnich i zachodnich pierwsi częściej darzą Rosjan sympatią (35%) niż drudzy (18%). Analiza niemieckich preferencji partyjnych nie pokazuje konkretnych tendencji. Wyborcy partii Lewica (Die Linke) szczególnie dużą niechęć w porównaniu ze zwolennikami innych partii czują do Amerykanów (48%), podczas gdy zwolennicy CDU (23%), SPD (22%) nie są aż tak krytyczni w tym zakresie. Z kolei wyborcom Zielonych najtrudniej określić się ze wszystkich innych grup wyborców wobec Polaków (58% wybiera odpowiedź ze środka skali). Osoby głosujące na Alternatywę dla Niemiec i partię Lewica zdecydowanie częściej niż inne lubią Rosjan (odpowiednio 35% i 38%), kiedy wśród zwolenników CDU, FDP i SPD odsetek ten wynosi po 21%, a wśród Zielonych 16%. Wykres 14. Jaki jest Pani (Pana) stosunek do następujących narodów? Odpowiedzi Niemców oznaczające sympatię 2013 i 2016: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Bertelsmanna, Fundacja Konrada Adenauera 2000 2008: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Konrada Adenauera Respondenci udzielali odpowiedzi na skali od 1 do 5, gdzie 1 oznaczało odczuwam sympatię, a 5 odczuwam niechęć. Na wykresie zsumowano niemieckie wskazania 1 i 2 na skali. Analizując związek między sympatią Niemców do Polaków i Rosjan, można dostrzec zależność pozytywną: Niemcy którzy czują sympatię do Rosjan, częściej odczuwają sympatię do Polaków, z kolei Niemcy, którzy czują niechęć do Rosjan, częściej odczuwają niechęć do Polaków. Odsetek Niemców, którzy jednocześnie lubią Polaków i Rosjan, wynosi 14%, a odsetek Niemców, którzy jednocześnie czują niechęć do Polaków i Rosjan 18%. 28 Agnieszka Łada