SŁOWO OJCA PRZEORA Sanktuarium na Jasnej Górze, istniejące już od ponad sześciu wieków, w ostatnich dziesiątkach lat obchodziło kilka ważnych jubileuszy dotyczących dziejów paulinów i historii klasztoru: 600-lecia fundacji i ofiarowania paulinom przez księcia Władysława Opolczyka Cudownego Obrazu Matki Bożej (1382 1982), 350-lecia oblężenia Jasnej Góry przez Szwedów (1655 2005), wreszcie 700-lecia zakonu (1308 2008). Tę listę ważnych rocznic powiększyła w 2017 roku jeszcze jedna, nie mniej istotna: jubileusz 300-lecia koronacji Cudownego Obrazu Matki Bożej Jasnogórskiej (1717 2017). Nie chcąc uprzedzać zestawienia historycznych informacji, jakie w skrócie prezentuje niniejszy album, przypomnę tylko jedno: w 1717 roku po raz pierwszy ukoronowano słynący cudami wizerunek Matki Bożej znajdujący się poza Włochami, na północ od Alp. Do tego czasu zaszczyt taki spotykał jedynie obrazy Jezusa i Maryi znajdujące się w kościołach włoskich. W 1717 roku zwyczaj podkreślania królewskiego statusu Maryi nabrał znaczenia uniwersalnego, choć sama idea bardzo dobrze znana była wcześniej w teologii i wyrażana w praktyce, w kulcie i w ikonografii. Trzeba powiedzieć wyraźnie: jesteśmy bardzo dumni i szczęśliwi, my Polacy, że to właśnie Jasnogórska Maryja została w symboliczny sposób uznana Królową uniwersalnie rozumianego, nie tylko włoskiego, świata i Kościoła powszechnego. To świadectwo ogromnej wagi: oto papież, kardynałowie, kanonicy Kapituły św. Piotra w Rzymie, uznają obraz przechowywany na Jasnej Górze za najsłynniejszy w całym chrześcijaństwie i jego właśnie koronują, chcąc podkreślić królewskość Maryi. Ten zaszczyt dotknął przede wszystkim nas: pątników, Polaków, gospodarzy jasnogórskiego wzgórza. Matka Boża w swojej chwale
6 SŁOWO OJCA PRZEORA takiego zaszczytu przecież nie potrzebowała. To Ją ukoronowano, ale nas uhonorowano i odczuwamy to cały czas nieprzerwanie od trzystu lat. Jubileusz 300-lecia koronacji Cudownego Obrazu stał się okazją do wielu inicjatyw duszpasterskich (wśród nich Żywa Korona Maryi ), a także wydarzeń religijnych, kulturalnych, naukowych sympozjów, wydania licznych publikacji itd. Tło i historię samego wydarzenia miała przybliżyć pielgrzymom wystawa zorganizowana paulińskimi siłami w jasnogórskim Arsenale. Staraliśmy się na niej zebrać pamiątki tego wydarzenia zachowane w zbiorach klasztornych, ale też pokazać w oryginałach lub kopiach świadectwa zachowane poza Jasną Górą: w Archiwum Watykańskim, w kościołach polskich. Nie byłoby to możliwe, gdyby nie życzliwość kościelnych instytucji: katedr, parafii i klasztorów z terenów archidiecezji i diecezji: warmińskiej, krakowskiej, lubelskiej, częstochowskiej, przemyskiej. Wszystkim tym, którzy z życzliwością wsparli nasze starania, a także autorom wystawy, z całego serca dziękuję Bóg zapłać! Niech ukoronowana przed trzystu laty Jasnogórska Pani otacza nadal swoją opieką cały Naród Polski oraz wszystkich przybywających do Niej Pielgrzymów. o. Marian Waligóra OSPPE, Przeor Jasnej Góry
PR ZEDMOWA Rocznica 300-lecia koronacji obrazu Matki Bożej Jasnogórskiej 1717 2017 jest jednym z kilku ważnych jubileuszy dotyczących częstochowskiego sanktuarium, jakie przypadły na okres obejmujący cztery ostatnie dekady: czas ten może być umownie uznany za odpowiadający życiu dwóch kolejnych pokoleń. Ten ciąg rocznic rozpoczęła celebracja 600-lecia fundacji klasztoru i ofiarowania przez fundatora cudownego wizerunku (1382 według niektórych źródeł przekazanie obrazu miało miejsce w 1384 roku). Kilkanaście lat później, nie tak znacząca wydawałoby się rocznica 350-lecia istnienia obecnego gmachu skarbca jasnogórskiego, stała się okazją do przypomnienia artystycznych zasobów sanktuarium i ogromnej roli praktyk wotywnych w religijności przybywających na Jasną Górę pątników. W 2005 roku czciliśmy niezwykłą rocznicę: w tym roku przypadł bowiem 350. jubileusz bohaterskiej i skutecznej obrony Jasnej Góry przed Szwedami w czasie wojny zwanej potopem. Oblężenie to stanowiło ideowy przełom w dziejach fatalnego, wyniszczającego dla Polski konfliktu, a odparcie napadu na klasztor i związanie tego cudu z osobą Matki Bożej przyniosło niezwykle ważne konsekwencje dla dalszego rozwoju kultu maryjnego w Polsce. Wreszcie w 2008 roku w sanktuarium częstochowskim, siedzibie generała paulinów, uroczyście obchodzono 700-lecie powstania całego zakonu: za datę początkową jego istnienia w dojrzałej, zorganizowanej formie, uznaje się obecnie 1308 rok, kiedy to legat papieża Klemensa V, kardynał Gentilis, zatwierdził zgromadzenie i nadał mu regułę św. Augustyna. Jubileusz ten stał się na Jasnej Górze okazją do przypomnienia m.in. w formie wystawy kulturalnego i artystycznego mecenatu polskich paulinów. Wreszcie ten ciąg rocznic zamykają w 2017 roku
10 PRZEDMOWA uroczystości nawiązujące do odbytej równo 300 lat temu koronacji obrazu. Na następne obchody ważnych dla klasztoru rocznic przyjdzie nam poczekać kilkadziesiąt kolejnych lat. Przypomnienie koronacji cudownego wizerunku, zamykającej ten szereg wielkich wydarzeń, ma charakter pewnego podsumowania. Jej znaczenie mamy nadzieję wykazać na łamach prezentowanej tu publikacji, ale powiedzmy sobie od razu, że uroczystość ta z wielu względów była absolutnie wyjątkowa. Za historyczne tło miała trudną chwilę w dziejach Polski i moment kryzysu powstałego za panowania króla Augusta II Wettina, ale także dzięki temu budowała kapitał ideowy i religijny na niepewną przyszłość, jaką faktycznie przyniósł upadek polityczny naszego państwa u schyłku XVIII wieku i nadchodzący czas zaborów. Koronacja stanowiła też istotne wydarzenie z punktu widzenia całego chrześcijaństwa, wprowadzała bowiem obraz jasnogórski w krąg najważniejszych czczonych w Kościele wizerunków, poprzez nadanie mu pierwszy raz w stosunku do sanktuarium istniejącego poza Włochami specjalnej papieskiej sankcji w postaci koron nałożonych na samo przedstawienie w trakcie niezwykle wystawnej uroczystości. Wreszcie znany co najmniej od XVII wieku kult Matki Bożej Królowej Polski dzięki wydarzeniom z 1717 roku ostatecznie skoncentrował się wokół jasnogórskiego przedstawienia. Jeśli dodać do tego, że koronacja, jaka miała miejsce 8 września 1717 roku, zgromadziła około 150 tysięcy pielgrzymów z terenu Polski i spoza jej obszaru, a tym samym stała się chyba najbardziej okazałą polską uroczystością w czasach przedrozbiorowych, to zrozumiałe staje się, że wydarzenie to wymaga szczegółowego opisania i wnikliwego komentarza. Koronacja cudownych wizerunków prawdziwymi koronami, podobnie jak choć w ograniczonym zakresie wprowadzanie do programu ikonograficznego malowanych czy rzeźbionych przedstawień także koron imitujących insygnia z kosztownych materiałów, stanowi nie początek królewskiego kultu Jezusa i Maryi, ale końcowy fragment pewnego długiego procesu, jaki zaczął się jeszcze w pierwszych wiekach Kościoła. Matka Boga, określana z pełnym szacunkiem tytułem Niewiasty, dość szybko już przez ojców Kościoła zaczęła być nazywana Królową, w powiązaniu z królewskim tytułem Jej Syna. Boże macierzyństwo i Wniebowzięcie Maryi zostało uznane za wystarczający argument do uznania jej królewskiej godności. Uważano też, że tytuł
PRZEDMOWA 11 monarszy przysługuje Matce Bożej z prawa naturalnego, a to ze względu na jej pochodzenie z królewskiego rodu Dawida. Średniowieczna i nowożytna nauka Kościoła do tej tradycji dodały ze swej strony bogatą refleksję teologiczną, której zreferowanie nie jest tu możliwe. Choć trzeba zwrócić uwagę na dwa zagadnienia ważne z punktu widzenia kultu Matki Bożej Jasnogórskiej. Po pierwsze, jak zauważył św. Bonawentura, Maryja swą władzę królewską wykonuje za pośrednictwem łask: łatwo to przychodzi zrozumieć wszystkim tym, którzy przybywają do Częstochowy przed Jej cudowny wizerunek, prosić o te łaski i tak często je od Niej otrzymują. Po drugie warto pamiętać, że królewski kult Matki Bożej przejawia się w nadawaniu jej tytułów, które nie stanowią tylko oznaki honorowej czci, ale poprzez swoją symboliczną interpretację, oddają poszczególny aspekt królowania Maryi. Wśród wielu tych określeń duże znaczenie, zwłaszcza w XVII wieku, zyskały specjalne tytuły podkreślające związek Matki Boga z poszczególnymi narodowościami i państwami. Wiązało się to z aktami zawierzenia europejskich władców (i za ich pośrednictwem także poddanych), którzy w chwilach historycznych kryzysów odwoływali się do królewskiego tytułu Matki Jezusa i powierzali jej swoje państwa uczynili tak m.in. królowie i książęta Bawarii (1628), Francji (1638), Portugalii (1646) i Austrii (1647). Te dwa wątki zasługują na szczególne podkreślenie, gdyż w tradycji kultu Matki Bożej Jasnogórskiej jako Królowej, splatają się dwie perspektywy: osobista perspektywa pątników przybywających do cudownego obrazu, aby Maryi zawierzyć swoje troski, licząc na Jej królewską łaskę, oraz perspektywa całego narodu i państwa liczącego na opiekę Maryi. Zapewne dlatego koronacja wizerunku znalazła tak silne odzwierciedlenie w polskiej tradycji historycznej i w polskiej mentalności. Dowodem tego jest całkowicie nam współczesna uchwała Senatu uznająca Matkę Bożą Królową Polski za patronkę jubileuszowego roku 2017. W polskiej teologii i w ogóle w polskim piśmiennictwie religijnym motyw Matki Bożej jako królowej jest obecny już we wcześniejszej fazie średniowiecza (np. w Modlitewniku Gertrudy córki Mieszka II i Rychezy spisanym w XI wieku), a w pełni dojrzałej formie co najmniej od XV wieku. Wielki historyk polski Jan Długosz, pisząc o obrazie jasnogórskim, posłużył się frazą królowa świata i nasza (choć określenie nasza odnosiło się do ogółu czcicieli Maryi jeszcze nie do ogółu przedstawicieli narodu polskiego adorujących
GENEZA KRÓLEWSKIEGO TYTUŁU MATKI BOŻEJ 37 6. Podobizna obrazu Matki Bożej Jasnogórskiej, Franciszek Śmiadecki, 1613. Stara Wieś, klasztor Jezuitów
54 III 20. Pastorał biskupa Krzysztofa Andrzeja Szembeka, Johann Klinge z Wrocławia, ok. 1717. Olsztyn, Kuria Archidiecezjalna
102 VIII 71. Kielich z daru chorążego koronnego Jerzego Ignacego Lubomirskiego, ofiarowany przed 1753, złotnik wiedeński IK, 1743. Zbiory Sztuki Wotywnej na Jasnej Górze
WOTA ZŁOŻONE PO KORONACJI 103 72. Plakieta wotywna ofiarowana przez mieszczan warszawskich Katarzynę i Piotra Bisestów, złotnik warszawski, 1747. Zbiory Sztuki Wotywnej na Jasnej Górze