PRZEGLĄD WIĘZIENNICTWA POLSKIEGO

PRZEGLĄD WIĘZIENNICTWA POLSKIEGO Kwartalnik poświęcony zagadnieniom kryminologicznym i penitencjarnym Nr 79 Warszawa 2013 II kwartał 2013 Wydawnictwo Centralnego Zarządu Służby Więziennej Ministerstwa Sprawiedliwości

Redaguje Kolegium w składzie: Tomasz Głowik, Krzysztof Kowaluk (sekretarz redakcji), Krzysztof Krajewski, Zbigniew Lasocik, Stefan Lelental, Monika Marczak, Paweł Moczydłowski, Iwona Niewiadomska, Zofia Ostrihanska, Krystyna Ostrowska, Katarzyna Pawełek, Jacek Pomiankiewicz (przewodniczący), Sławomir Przy byliński, Andrzej Rzepliński, Adam Szecówka, Grażyna Szczygieł, Teodor Szymanowski (honorowy przewodniczący), Paulina Wiktorska, Dagmara Woźniakowska. Wydawca: Centralny Zarząd Służby Więziennej, 02-521 Warszawa, ul. Rakowiecka 37a. Redakcja: 02-520 Warszawa, ul. Wiśniowa 50, tel.: 22 640-86-65, 22 640-86-66, faks: 22 640-86-67, e-mail: redakcja@sw.gov.pl Strona internetowa w przygotowaniu. Warunki prenumeraty: Przegląd Więziennictwa Polskiego jest rozprowadzany drogą prenumeraty. Sprzedaż pojedynczych egzemplarzy prowadzi redakcja. Zamówienia na prenumeratę należy przesyłać do redakcji, ul. Wiśniowa 50, 02-520 Warszawa, zaś odpowiednią kwotę przekazać na konto: Ministerstwo Sprawiedliwości CZSW Biuro Budżetu NBP o/o Warszawa 76101010100401522231000000. Cena pojedynczego egzemplarza czasopisma w 2013 r. wynosi 20,00 zł, egzemplarza podwójnego 40,00 zł, a cena prenumeraty rocznej 80,00 zł. Zgodnie z ustawą z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 962 z późn. zm.) informujemy, że podane na przelewie dane osobowe będą przetwarzane przez Centralny Zarząd Służby Więziennej, z siedzibą przy ul. Rakowieckiej 37a w Warszawie, w celu re alizacji prenumeraty. Każda osoba prenumerująca czasopismo ma prawo dostępu do treści swoich danych osobowych oraz możliwość ich poprawiania. Podanie danych osobowych (imię, nazwisko, adres) jest dobrowolne, jednakże niezbędne do realizacji zamówienia prenumeraty. Warunki przyjmowania artykułów do druku: 1. Redakcja przyjmuje teksty zapisane w pliku tekstowym MS Word przesłane pocztą elektroniczną na adres: redakcja@sw.gov.pl, o maksymalnej objętości jednego arkusza wydawniczego (22 strony maszynopisu, 1800 znaków na stronie łącznie ze spacjami). Do artykułu po winno być dołączone streszczenie w języku angielskim (do 900 znaków). 2. W bibliografii ułożonej w porządku alfabetycznym powinna być zachowana następująca kolejność: nazwisko autora, pierwsza litera imienia, tytuł pracy, wydawca, miejsce i rok wydania. Jeśli w tekście są przypisy, powinny być umieszczone na dole strony. 3. Do tekstu należy dołączyć krótką notę biograficzną o autorze artykułu. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania w maszynopisach następujących korekt: zmian tytułów, dodawania podtytułów, skrótów i przeróbek technicznych oraz poprawek stylistyczno- -językowych. Artykułów niezamówionych redakcja nie zwraca. ISSN 1230-4433 Drukarnia Offsetowa ATU ul. Działyńczyków 21/21A 04-495 Warszawa tel. 22 673 46 48 fax. 22 673 46 49 e-mail: sekretariat@drukarniaatu.pl www.drukarniaatu.pl DTP: Platin sp. z o.o., Warszawa, ul. Kopernika 30 Korekta: Grażyna Łukaszewicz

Spis treści Artykuły Małgorzata Szwejkowska Stosowanie i wykonywanie leczniczych środków zabezpieczających z art. 94 kk i art. 95a kk...5 Monika Marczak, Katarzyna Pawełek Funkcjonowanie rodzin osób odbywających karę pozbawienia wolności w literaturze anglojęzycznej i polskiej...31 Ewelina Brzostymowska Rozważania dotyczące postępowania ze skazanymi niebezpiecznymi w kontekście badań rzecznika praw obywatelskich w wybranych jednostkach penitencjarnych...53 Krystian Bedyński Leon Bigoszewski naczelnik więzienia w Elblągu w latach 1945-1947...63 Agnieszka Barczykowska System zakładów karnych i wykonywanie kary pozbawienia wolności w Stanach Zjednoczonych Ameryki...77 Copy of the letter transmitting the CPT s report...109 Reportto the Polish Governmenton the visit to Polandcarried out by the European Committeefor the Prevention of Torture and Inhumanor Degrading Treatment or Punishment (CPT) from 26 November to 8 December 2009...111 Polemiki i recenzje Richard E. Wener The environmental psychology of prisons and jails, Creating humane space in secure settings,...165 (rec. Kazimierz Pospiszyl) K. Jędrzejak, M. Kalaman, R. Poklek (redakcja naukowa) 20 lat działalności Polskiego Towarzystwa Penitencjarnego. Refleksje i impresje jubileuszowe....169 (rec. Jacek Pomiankiewicz)

Kronika Ewa Dawidziuk Sprawozdanie z konferencji pt. Monitoring wizyjny w miejscach pozbawienia wolności (22 kwietnia 2013 r.)....173 Marcin Juwa Sprawozdanie z IX międzynarodowej konferencji naukowej edukacja dla bezpieczeństwa pt. Wyzwania i zagrożenia w XXI wieku. Militarne i niemilitarne paradygmaty bezpieczeństwa (17-19 kwietnia 2913 r.)..183 Noty o autorach...187 4

Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 79, Warszawa 2013 Małgorzata Szwejkowska Stosowanie i wykonywanie leczniczych środków zabezpieczających z art. 94 kk i art. 95a kk The imposement and enforcement of the protective measures in the light of art. 94 and 95a of the Penal Code Protective measure from the art. 94 of the Penal Code has a very long tradition in polish criminal codifications and allows the court to order compulsory treatment of the insane offender for an indefinite period in mental health facility i.e. until the offender, that suffers from mental disorder, does not present any longer danger to others or to public safety. Protective measures from the Art. 95 a of the Penal Code were entered into the Penal Code pursuant to the provisions of the amending Act of the Penal Code from 27th July 2005. Providing the adequate protection for the society against perpetrators of the crimes towards sexual freedom, it is one of the main purposes of the criminal politics implemented at present. Therapeutic methods are supposed to eliminate or at least decrease the risk that sexually disturbed offender presents towards others. Therapy, according to the statutory assumption, should be held in conditions of total institution closed forensic facility or in the community but for an indefinite period i.e. until the offender, that suffers from paraphilia, does not present any longer danger to others or to public safety. 1. Geneza internacji psychiatrycznej. Kodeks karny z 1932 r. i Kodeks karny z 1969 r. Idea środków zabezpieczających ukształtowała się w drugiej połowie XIX w. jako sposób uzupełnienia kary innymi środkami reakcji karnoprawnej, określonymi wówczas mianem zabezpieczających. Zadaniem ich miała być ochrona społeczeństwa przed sprawcą, którego stan (czy 5

Małgorzata Szwejkowska też sytuacja w jakiej się znajdował) stwarzał niebezpieczeństwo popełnienia w przyszłości czynu zabronionego. Uznano wówczas, że doszło do bankructwa kary kryminalnej, a ta konstatacja skłaniała do poszukiwania nowych rozwiązań ochrony społeczeństwa przed przestępczością 1. Celem nadrzędnym przedmiotowych środków był zatem cel ochronny, tj. zabezpieczenie społeczeństwa przed sprawcami, u których stwierdzono szczególnie wysoki stan zagrożenia. Funkcję tę środki zabezpieczające miały spełnić zasadniczo poprzez izolowanie sprawcy od społeczeństwa, bądź też usuwanie lub co najmniej ograniczanie przyczyny niebezpieczeństwa 2. Należy przy tym podkreślić, że funkcja izolacyjna środka była uznawana za pierwszoplanową, zaś ewentualne zabiegi lecznicze, towarzyszące izolacji, za problem poboczny. Z tego też względu należało zastosować środek nawet wówczas, gdyby stan psychiczny sprawcy nie mógł już ulec poprawie 3. W tym kształcie koncepcja ta znalazła odzwierciedlenie po raz pierwszy w Kodeksie karnym z 1932 r. Umieszczenie sprawcy zaburzonego psychicznie w zakładzie zamkniętym było obligatoryjne, zawsze, gdy zgodnie z dyspozycją art. 79 dany sprawca 4 : a) dopuścił się czynu zabronionego; b) był uznany za stale nieodpowiedzialnego, a zatem nie tylko w czasie czynu; c) stanowił także w przyszłości zagrożenie dla porządku prawnego. Zgodnie z art. 17 1 tego kodeksu, nieodpowiedzialnym był sprawca, który w chwili czynu z powodu niedorozwoju psychicznego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznej, nie mógł rozpoznać znaczenia czynu lub pokierować swoim postępowaniem. Podstawą zastosowania przedmiotowego środka był zatem m.in. stan niebezpieczeństwa społecznego sprawcy, wobec którego środki te miały być zastosowane, tj. zagrożenia dla porządku prawnego 5. Umieszczenie sprawcy w zakładzie zamkniętym mogło nastąpić wyłącznie na podstawie orzeczenia sądu. Zakłady te mogły być prowadzone przez państwo, samorządy, a nawet osoby prywatne, jednak miały dawać one dostateczną gwarancję, że zabezpieczą społeczeństwo przed dalszymi naruszeniami 1 J. Makarewicz, Kodeks karny z komentarzem, Lwów 1935, s. 201. 2 W. Świda, Prawo karne, Warszawa 1986, s. 374. 3 F. Ciepły, Środki zabezpieczające według koncepcji Juliusza Makarewicza, [w:] Prawo karne w poglądach profesora Juliusza Makarewicza, A. Grześkowiak (red.), Lublin 2005 r. 4 J. Makarewicz, op.cit., s. 202. 5 W. Makowski, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 1937, s. 264-265. 6

Stosowanie i wykonywanie leczniczych środków zabezpieczających z art. 94 kk i art. 95a kk porządku prawnego przez umieszczenie w nich niebezpiecznego sprawcy 6. Środek był stosowany przez czas nieoznaczony, co uzasadniano celami jego stosowania izolacja sprawcy od społeczeństwa miała trwać tak długo, dopóki istniał stan zagrożenia dla porządku prawnego z jego strony. Cel leczniczy lub terapeutyczny środka miał charakter jedynie podrzędny wobec funkcji ochronnej 7. Ustawodawca określił jednak minimalny czas trwania środka na jeden rok art. 81 kk z 1932 r. Dolegliwość wyrządzona sprawcy, spowodowana jego izolacją, stanowiła jednak, co podkreślano w ówczesnej literaturze przedmiotu, skutek nieodzowny lecz jedynie uboczny środka i nie zbliżało to jego charakteru do kary kryminalnej 8. Fundamentem koncepcji środków zabezpieczających stosowanych wobec nieodpowiedzialnych, anormalnych lub częściowo anormalnych sprawców, było przekonanie o ich odmienności od pozostałych kategorii sprawców i o stwarzanym przez nich szczególnym zagrożeniu związanym z ich stanem psychicznym. Dostrzeżenie tej odmienności wpłynęło na konieczność wyłączenia sprawców uznawanych przez sąd za trwale nieodpowiedzialnych spod działania tradycyjnej kary kryminalnej. Odtąd środki zabezpieczające i kary nie mogły mieć celów i cech wspólnych 9. Założenie to, przestrzegane także przez ustawodawców w następnych kodeksach karnych, trwale ukształtowało analizowaną instytucję i do dziś stanowi przeszkodę w usuwaniu jej niedostatków. Podobne założenie legło u podstaw regulacji środków zabezpieczających w Kodeksie karnym z 1969 r. Już sama nazwa tej grupy środków, określanych wówczas mianem izolacyjno-leczniczych, wskazywała na pierwszeństwo w rozłożeniu akcentów. Izolacja sprawcy od społeczeństwa stanowiła cel podstawowy, służący realizacji funkcji nadrzędnej tych środków, jaką była ochrona społeczeństwa przed atakami niebezpiecznych, zaburzonych psychicznie sprawców 10. Jakkolwiek prezentowany był w ówczesnej doktrynie pogląd (mniejszościowy), zgodnie z którym zarówno izolacja, jak też leczenie i terapia sprawcy stanowiły dwa cele równorzędne stosowania przedmiotowego środka zabezpieczającego 11. Przesłanki umieszczenia sprawcy w warunkach internacji psychiatrycz- 6 Ibidem, s. 268. 7 F. Ciepły, op.cit., s. 292. 8 Ibidem. 9 Ibidem, s. 291; M. Cieślak, Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujęcia, Warszawa 1995, s. 348. 10 M. Tarnawski, Izolacyjno lecznicze środki zabezpieczające, Nowe Prawo, 1973, nr 5 (185), s. 21-22; L. Lernell Wykład prawa karnego Część ogólna, t. II, Warszawa 1971, s. 179, cytowanie za M. Tarnawski, ibidem. 11 K. Daszkiewicz, Prawo karne, Poznań 1961, s, 42, cytowanie za M. Tarnawski, ibidem. 7

Małgorzata Szwejkowska nej miały charakter bądź obligatoryjny, bądź fakultatywny. Te pierwsze, zgodnie z treścią art. 99 kk z 1969 r., polegały na: 1) niepoczytalności sprawcy (art. 25 1 kk), 2) stwarzaniu przezeń, w razie pozostawienia na wolności, poważnego niebezpieczeństwa dla porządku prawnego, 3) środek ten był zaś przez sąd stosowany fakultatywnie w oparciu o dyspozycję art. 100 1 kk, obok kary pozbawienia wolności wobec skazanego, który: 4) popełnił przestępstwo w stanie poczytalności w znacznym stopniu ograniczonej (art. 25 2 kk), 5) stwarzał, pozostawiony na wolności, groźbę poważnego niebezpieczeństwa dla porządku publicznego. Sąd Najwyższy wskazywał, że o celowości stosowania środka zabezpieczającego przewidzianego w art. 100 1 kk z 1969 r. decydowały przede wszystkim charakter i wielkość szkód realnie grożących porządkowi prawnemu w razie niezastosowania wobec sprawcy wspomnianego środka, a także wielkość szkody już wyrządzonej przestępstwem. Niebezpieczeństwo dla porządku prawnego w rozumieniu art. 100 kk było tym poważniejsze i tym bardziej uzasadniało zastosowanie przewidzianego w tym przepisie środka zabezpieczającego, im groźniejsze przestępstwo sprawca już popełnił oraz im większe było prawdopodobieństwo popełnienia tak samo groźnego przestępstwa w przyszłości w razie pozostawienia go na wolności 12. Umieszczenie sprawcy w zakładzie psychiatrycznym, w obu wskazanych powyżej trybach, następowało na czas z góry nieoznaczony. Sąd orzekał o uchyleniu tego środka niezwłocznie, gdy tylko dalsze pozostawanie sprawcy w zakładzie zamkniętym nie było już konieczne art. 101 kk z 1969 r. 12 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 października 1970 r., V KRN 403/70 OSNKW 1971, nr 2, poz. 28; K. Zgryzek, Środki zabezpieczające, Katowice 1989, s. 122; W. Sieradzki, Środki zabezpieczające według nowego Kodeksu karnego, Państwo i Prawo, 1969, nr 12, poz. 1040; M. Mącior Glosa do wyroku 7 sędziów SN z 13 maja 1969 r., V KRN 676/68, Państwo i Prawo, 1970, nr 6, poz. 1059; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 12 października 1972 r., VI KZP 51/52, OSNKW 1972, nr 12, poz. 183; J. Bafia [w:] J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 1987, s. 333 i nast.; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 1975 r., II KR 268/74, OSNKW 1975, nr 5, poz. 54; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 1973 r., I KR 411/72, OSNKW 1973, nr 10, poz. 126; podobnie postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 października 1990 r., I KZ 151/90, OSP 1991, nr 4, poz. 84 wraz z glosą K. Zgryzka, Informacja Prawnicza Prawo karne 1991, nr 1 3, poz. 69 i nast. cytowanie za B. Kolasiński, D. Korecka Internacja psychiatryczna teoria i praktyka, Prokuratura i Prawo, 2004, nr 6, s. 136-137. 8

Stosowanie i wykonywanie leczniczych środków zabezpieczających z art. 94 kk i art. 95a kk 2. Porównanie rozwiązań kodeksów karnych z 1932 r. i 1969 r. w kontekście stosowania internacji psychiatrycznej Analiza porównawcza analogicznych norm kk z 1932 r. i 1969 r. wskazuje, iż podstawą zastosowania internacji psychiatrycznej mógł być każdy czyn zabroniony, którego dopuścił się zaburzony psychicznie sprawca, nie tylko zatem czyn o istotnym stopniu szkodliwości społecznej. W przypadku Kodeksu karnego z 1969 r. ustawodawca także dopuszczał, w odniesieniu do sprawców, którzy podjęli swoje zachowanie w stanie poczytalności w znacznym stopniu ograniczonej, aby internacja psychiatryczna towarzyszyła orzeczonej wobec nich karze niejako ją uzupełniając. Przepis art. 100 1 kk z 1969 r. zezwalał bowiem na jej orzeczenie obok kary pozbawienia wolności. Doszło wówczas jednak do przyjęcia założenia, że stan psychiczny sprawcy, relewantny dla ustalenia jego winy, powinien być oceniany wyłącznie na chwilę popełnienia czynu zabronionego. Każda zaś zmiana tego stanu, już po chwili popełnienia czynu zabronionego, miała znaczenie tylko dla sytuacji procesowej sprawcy. Pod rządami Kodeksu karnego z 1969 r. doszło także do próby doprecyzowania, z samej swojej istoty ocennej, przesłanki prognostycznej stanowiącej podstawę stosowania przedmiotowej instytucji. Odtąd niebezpieczeństwo grożące ze strony sprawcy dla porządku publicznego musiało być poważne. Nie wystarczyło już zatem, jak dotychczas, jakiekolwiek zagrożenie dla społeczeństwa, przejawiające się np. w postaci dopuszczania się przez zaburzonego psychicznie sprawcę zniewagi czy kradzieży rzeczy o niewielkiej wartości. Poważnego niebezpieczeństwa, w rozumieniu Kodeksu karnego z 1969 r., nie utożsamiano jednak wyłącznie z wysokim prawdopodobieństwem popełnienia przez sprawcę w przyszłości czynu zabronionego o poważnym stopniu niebezpieczeństwa społecznego. Przyjmowano negatywną prognozę kryminologiczną także wobec tego sprawcy, którego stan psychiczny stwarzał zagrożenie, iż w przyszłości dopuści się on także wielu czynów o mniejszym stopniu niebezpieczeństwa społecznego 13. Na gruncie Kodeksu karnego z 1969 r. nadal panowało przekonanie, zgodnie z którym internacja psychiatryczna powinna znaleźć zastosowanie tylko do tych sprawców, których anormalny stan psychiczny wykazuje pewną trwałość. Stąd też, jeżeli możliwa była bezzwłoczna poprawa stanu psychicznego sprawcy, postulowano 13 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 12 października 1972 r., VI KZP 51/72, OSNKW 1972 r., nr 12, poz. 183. 9

Małgorzata Szwejkowska aby sąd nie orzekał tego środka, chyba że istniało duże prawdopodobieństwo, że sprawca stworzy poważne zagrożenie dla porządku publicznego na etapie leczenia 14. 3. Stosowanie środka zabezpieczającego z art. 94 kk W tej mierze aktualne postrzeganie środków zabezpieczających, opisanych w treści rozdziału X kk, a polegających na leczeniu zaburzonych psychicznie sprawców czynów zabronionych, przeszło dogłębną ewolucję, a zakres zastosowania tego środka uległ wyraźnemu ograniczeniu 15. Funkcja ochronna prawa karnego, która powinna zostać zrealizowana także w odniesieniu do tej kategorii sprawców, spełniana jest w myśl przewartościowanych założeń. Za podstawowe bowiem zadanie tych środków uznaje się leczenie sprawców, co znajduje wyraz w nazwie środków, określanych w doktrynie i orzecznictwie najczęściej jako lecznicze środki zabezpieczające, co akcentuje wiodącą rolę skutecznego leczenia lub terapii w zastosowaniu przedmiotowych środków 16. Na tę ewolucję wskazuje także, coraz częściej poruszana w literaturze przedmiotu, kwestia praw pacjenta, przysługujących sprawcom poddanym internacji psychiatrycznej. Doszło także do dalszego zawężenia podstaw stosowania omawianej instytucji poprzez oznaczenie, że podstawą zastosowania środka może być wyłącznie czyn zabroniony o znacznym stopniu społecznej szkodliwości, zaś negatywna prognoza kryminologiczna wobec zaburzonego psychicznie sprawcy powinna polegać na zagrożeniu popełnieniu przezeń podobnego czynu, tj. o znacznym stopniu społecznej szkodliwości w przyszłości. Zastosowanie internacji psychiatrycznej z art. 94 1 kk w zw. z art. 93 kk ma miejsce, gdy zostaną spełnione następujące warunki: a) sprawca był niepoczytalny w czasie czynu zabronionego (art. 31 1 kk), b) popełnił czyn zabroniony o znacznym stopniu społecznej szkodliwości, c) zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, iż dopuści się tego czynu ponownie, 14 M. Tarnawski, op.cit, s. 24. 15 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 1998 r., III KKN 219/97, Prokuratura i Prawo wkł.,1999, nr 5, poz.1. 16 Por. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 lipca 2011 r., I KZP 9/11, nie publ. 10

Stosowanie i wykonywanie leczniczych środków zabezpieczających z art. 94 kk i art. 95a kk d) nie można w inny sposób osiągnąć wobec sprawcy celu leczniczo- -terapeutycznego i rehabilitacyjnego. Tym samym ustawodawca zaakcentował zasadę proporcjonalności w stosowaniu analizowanej instytucji, nakazując orzeczenie jej przez sąd tylko wówczas, gdy jest to adekwatne do stopnia karygodności czynu, którego dopuścił się sprawca, negatywnej prognozy kryminologicznej oraz gdy względy lecznicze jednoznacznie za taką potrzebą przemawiają. Niezasadnym jest przy tym ograniczanie możliwości zastosowania tego środka wyłącznie do tzw. sprawczych postaci zjawiskowych. Nie ma żadnych przeszkód, aby zwrot popełnił czyn zabroniony odnosić nie tylko do sprawcy bezpośredniego lecz także do podżegacza i pomocnika, którzy popełniają przecież własny czyn zabroniony, odpowiadając niezależnie od jego bezpośrednich wykonawców. Nawet gdyby dopuścić, że ustawodawca pozostawił w tym względzie lukę w przepisach prawa, to zastosowanie w tej mierze wykładni rozszerzającej nie może prowadzić do uznania, że oznacza to pogorszenie pozycji sprawcy. Nie ma zaś racjonalnych podstaw do przyjęcia założenia, że ustawodawca wykluczył spod zakresu stosowania przepisu art. 94 1 kk tzw. niesprawcze postaci zjawiskowe, gdy zważy się na omówiony już powyżej cel stosowania tej instytucji. W pierwszej kolejności zatem, sąd orzekając w przedmiocie zastosowania środka z art. 94 1 kk winien ustalić, czy sprawca rzeczywiście dopuścił się przypisywanego mu czynu zabronionego. W aktualnym stanie prawnym nie występują bowiem predeliktualne środki zabezpieczające. Sąd bada występowanie w danym czasie dwóch zaszłości: czynu zabronionego oraz stanu niepoczytalności sprawcy tego czynu 17. Z tym zagadnieniem łączy się nieodmiennie kwestia oceny stopnia społecznej szkodliwości czynu przypisanego sprawcy. Istotne znaczenie dla tego ustalenia ma oczywiście treść art. 115 2 kk, wskazująca na kryteria podmiotowo-przedmiotowe elementu materialnego czynu zabronionego. Spod zakresu stosowania instytucji z art. 94 1 kk ustawodawca wyłączył zatem wyraźnie sprawców drobnych czynów zabronionych, chociażby uciążliwych dla otoczenia. W ten sposób ustawodawca przesądził jedną z kontrowersji dotyczącą omawianego zagadnienia, różnie rozstrzyganą na gruncie art. 99 i 100 1 kk z 1969 r. Wskazać trzeba, że nie wszyscy przedstawiciele doktryny podzielili pogląd wyrażony przez ustawodaw- 17 por np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 marca 2002 r., III KKN 329/99, OSNKW 2002 r., Nr 7-8, poz. 53. 11

Małgorzata Szwejkowska cę 18. Ocena tego, czy dany czyn zabroniony charakteryzuje się co najmniej znacznym stopniem społecznej szkodliwości, musi mieć z uwagi na swoje nieostre brzmienie, charakter istotnie subiektywny. Wprawdzie na gruncie aktualnie obowiązującego kodeksu ustawodawca, w ramach katalogu enumeratywnego, wyraźnie wskazał elementy składające się na społeczną szkodliwość czynu zabronionego, przecinając w ten sposób uprzednio istniejący spór w tym zakresie, to i tak nie doszło do wyeliminowania wszystkich trudności. Nie można bowiem zapominać, że na ocenę stopnia społecznej szkodliwości czynu zabronionego składają się elementy podmiotowe, takie jak postać zamiaru, motywacja sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności czy stopnień ich naruszenia. Ustalenie tych ostatnich elementów w odniesieniu do zaburzonego psychicznie sprawcy czynu zabronionego musi być zagadnieniem niezwykle skomplikowanym. Najczęściej dylemat ten rozstrzyga się poprzez odniesienie zachowania zaburzonego psychicznie sprawcy do wzoru przeciętnego poczytalnego sprawcy, odpowiadającego karnie 19. Zabieg ten może stanowić taki sam przedmiot krytyki jaki wysnuć można wobec fantomu modelowego obywatela służącego do ustalania naruszenia przez sprawcę reguł ostrożności, co doprowadziło go do popełnienia czynu zabronionego, jakkolwiek tego nie przewidywał, lecz mógł i powinien był to uczynić. Określenie umyślności lub nieumyślności zachowania sprawcy niepoczytalnego ma charakter wyłącznie fikcji prawnej (umowność, konwencja). Można się domyślać jedynie, że brak ze strony sądów sygnałów o napotykanych w tej mierze trudnościach wynika z nieprzywiązywania należytej wagi do ustalania podmiotowych elementów w toku sprawy. Rozstrzygnięcie w tej kwestii jest bowiem skomplikowane, jeżeli nie niemożliwe. Ustalenie stopnia społecznej szkodliwości czynu czyni zadość postulatom, które akcentowały uprzednio konieczność ustanowienia tamy w nadużywaniu leczniczych środków zabezpieczających. Czyn zabroniony o znacznym stopniu społecznej szkodliwości, uzasadniający stosowanie internacji psychiatrycznej, nie musi być zbrodnią, także bowiem występki mogą odznaczać się tym przymiotem, w zależności od indywidualnych okoliczności zdarzenia 20. Z oczywistych względów omawiana przesłanka 18 Por. np. A. Marek, Komentarz do Kodeksu karnego. Część ogólna, Warszawa 1999, s. 262. 19 M. Cieślak, K. Spett, A. Szymusik, W. Wolter, Psychiatria w procesie karnym, Warszawa 1991, s. 419. 20 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 24 listopada 2004 r., II AKz 424/04, KZS 2004, nr 12, poz. 33, cytowanie za A. Wilkowska-Płóciennik, Stosowanie leczniczych środków zabezpieczających, Prokuratura i Prawo, 2008, nr 6, s. 68. 12

Stosowanie i wykonywanie leczniczych środków zabezpieczających z art. 94 kk i art. 95a kk nigdy nie będzie dotyczyła wykroczenia, które nie może cechować się z samej swojej istoty znacznym stopniem społecznej szkodliwości, chociażby nawet odznaczał się znacznym stopniem uciążliwości, dolegliwości dla pokrzywdzonego 21. Drugą zaszłością ustalaną przez sąd jest stan psychiczny sprawcy tego czynu, który wyłączył jego poczytalność. Obecnie niepoczytalność posiada nie tylko status terminu prawniczego lecz także prawnego, bowiem ustawodawca użył tego sformułowania w treści art. 94 1 kk. Sąd dokonuje oceny stanu psychicznego na czas czynu zabronionego, dlatego też ewentualne pogorszenie się stanu psychicznego sprawcy, już po popełnieniu przezeń czynu zabronionego, nie ma wpływu na ocenę jego poczytalności/niepoczytalności w czasie tego czynu 22. Wszystkie polskie kodyfikacje karne przyjmowały tzw. medyczno-psychologiczną definicję niepoczytalności, wskazując na jej źródła (człon medyczny) oraz następstwa źródeł (człon psychologiczny). Ten rodzaj definicji występuje najczęściej w europejskich kodeksach karnych. Ograniczenie się wyłącznie do wskazania źródeł niepoczytalności, bez oznaczenia ich następstw mogłoby spowodować, że sprawca znajdujący się w czasie czynu zabronionego w okresie tzw. lucida intervalla 23 nie mógłby podlegać odpowiedzialności karnej. Dość powszechnie w literaturze przedmiotu podnosi się, że analizowana definicja, z uwagi na swoją długą tradycję oraz elastyczność, nie powinna być zmieniana, gdyż pozwala na to, aby jej treść była wypełniana aktualną wiedzą medyczną i psychologiczną. Trzeba w zasadzie zgodzić się z tym poglądem, jakkolwiek nie widać żadnych przeciwwskazań, aby długie i stające się coraz bardziej anachroniczne wyliczenie źródeł niepoczytalności, zostało zastąpione krótszym i bardziej aktualnym w świetle współczesnej medycyny określeniem zaburzeń psychicznych. W ten sposób ustawodawca wskazywałaby jednoznacznie na medyczną konotację tych stanów, nawiązując do terminologii takich klasyfikacji medycznych jak chociażby powszechnie stosowana w Europie ICD-10 24. Wprawdzie w porównaniu z innymi kodyfikacjami 21 Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 1973 r., I KR 411/72, OSNKW 1973, nr 10, poz. 126 oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 27 września 2001 r., II Aka 212/01, KZS 2001, nr 10, poz. 21. 22 Por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 30 grudnia 1998 r., II Aka 201/98, OSA 1999, nr 9, poz. 61. 23 Zagadnieniem tym zajmowano się już w okresie międzywojennym por. L. Wachholz, Psychopatologia sądowa, Kraków 1923, s. 179-180. 24 Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób, wersja 10, opracowywana i cyklicznie aktualizowana przez Światową Organizację Zdrowia aktualnie trwają prace nad przyjęciem ICD-11. 13

Małgorzata Szwejkowska karnymi, np. Holandii czy Niemiec, występujące w polskim Kodeksie karnym pojęcia nie są aż tak niejasne i przestarzałe, niemniej można odnotować pewną tendencję do nowelizowania nieco anachronicznych przepisów i wprowadzania syntetycznych pojęć medycznych 25. Kolejną przesłanką opisaną w art. 94 kk jest negatywna prognoza kryminologiczna wobec zaburzonego psychicznie sprawcy, której ustalenie należy bez wątpienia do najtrudniejszych zagadnień związanych ze stosowaniem przedmiotowej instytucji. Należy pamiętać przy tym, że umieszczenie sprawcy w odpowiednim zakładzie leczniczym trwa tak długo, dopóki utrzymuje się wysokie prawdopodobieństwo, że sprawca ponownie dopuści się czynu zabronionego o znacznym stopniu społecznej szkodliwości. Przy interpretacji tego warunku należy odrzucić zawężającą wykładnię, którą zaprezentował Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 22 listopada 2002 r. 26, wskazując na gruncie art. 94 3 kk na podobieństwo rodzajowe czynu popełnionego przez sprawcę oraz czynu prognozowanego. Bardziej przekonywające wydaje się być jednak stwierdzenie, iż zwrot popełni taki czyn ponownie ustawodawca odniósł nie do rodzajowego podobieństwa czynów, lecz do porównywalnego stopnia ich społecznej szkodliwości. Tym samym w procesie prognozowania należy uwzględnić tylko tego rodzaju czyny zabronione, którym można by przypisać co najmniej znaczny stopień społecznej szkodliwości. Prognoza kryminologiczna ustalana jest przez sąd w oparciu o prognozę lekarską formułowaną przez co najmniej dwóch biegłych z zakresu psychiatrii oraz psychologa art. 93 kk. Zespół opiniujących biegłych może stanowić jednak szerszy krąg i obejmować biegłych innych specjalności, np. z zakresu neurologii czy seksuologii. Wśród czynników ryzyka (predykatorów), w literaturze obcojęzycznej 27 wymienia się najczęściej: młody wiek sprawcy w czasie dopuszczenia się przez niego pierwszego czynu zabronionego, młody wiek sprawcy podczas pierwszego zastosowania wobec niego środka zabezpieczającego 28, 25 Np. w Anglii i Walii wprowadzono do Mental Health Act 2007 (dotyczącej także zaburzonych psychicznie sprawców czynów zabronionych) pojęcie zaburzeń psychicznych w miejsce rozbudowanej i przestarzałej terminologii poprzedniego aktu prawnego Mental Health Act 1983 r. 26 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 2002 r., I KZP 38/02, OSNKW 2003, nr 1-2, poz. 3 27 W Polsce wyniki badań w tej mierze nie zostały jak dotąd opublikowane, zwraca się jedynie uwagę na potrzebę zrewidowania poglądów w odniesieniu do tzw. psychopatii, czyli zaburzeń dyssocjalnych osobowości, por. J. K. Gierowski, L. K. Paprzycki, [w:] System prawa karnego, tom 7, Środki zabezpieczające, red. L. K. Paprzycki, Warszawa 2012, s. 198. 28 Por. np. A, Maden, S. Rutter, T. McClintock, C. Friendship, J. Gunn, Outcome of admission to a medium secure psychiatric unit. 1. Short and long-term outcome, British Journal of Psychiatry, 1999 a, nr 175, 313-316; C. Friendship, T. McClintock S. Rutter, A. Maden Re-offending: Patients discharged from a Regional Secure Unit, Criminal Behaviour and Mental Health, 1999, nr 9, s. 226-236. 14

Stosowanie i wykonywanie leczniczych środków zabezpieczających z art. 94 kk i art. 95a kk występowanie u sprawcy zaburzeń osobowości, chociażby w postaci osobowości dyssocjalnej 29, występowanie u sprawcy zespołów uzależnienia od alkoholu bądź środków odurzających 30, poprzednie dopuszczenie się więcej niż jednego czynu zabronionego 31, stosunkowo krótki (poniżej dwóch lat) czas leczenia i terapii w ramach pierwszego zastosowania środka zabezpieczającego 32. W procesie oceny ryzyka powrotności do zachowań zabronionych należy uwzględnić nasilenie określonych czynników oraz ich wzajemną zależność. Istotną kwestią w omawianej problematyce, obok uwarunkowań natury medycznej i psychologicznej, są warunki socjalno-bytowe sprawców, tj. poziom wykształcenia, rodzaj wykonywanej pracy, rodzaj i wysokość dochodów, warunki rodzinne i mieszkaniowe 33. Wśród obiecujących metod prognostycznych strukturalnej oceny ryzyka najczęściej wymienia się stworzoną w Stanach Zjednoczonych skalę HCR-20, stanowiącą listę dwudziestu czynników ryzyka zachowań o charakterze przemocy, zarówno o charakterze statycznym, jak też dynamicznym 34. Ta dualistyczna koncepcja odróżnia wskazaną metodę od jej poprzedniczek, takich jak np. Appraisal Guide (VRAG) 35 czy też Psychopathy Checklist Revised (PCL-R) 36. 4. Wykonywanie internacji psychiatrycznej z art. 94 kk W wypadku kar, środków karnych i środków probacyjnych ostateczny czas pozostawania skazanego w orbicie organów sprawiedliwości oznaczony jest z góry okresem ich trwania. Tymczasem w przypadku internacji psychiatrycznej sytuacja jest diametralnie różna. Potrzeba stoso- 29 Por. np. L. McCarthy, C. Duggan, Engagement in a medium secure personality disorder service: A comparative study of psychological functioning and offending outcomes, Criminal Behaviour and Mental Health, 2010, nr 20, s. 112-128. 30 J. Bonta, M. Law, K. Hanson, The prediction of criminal and violent recidivism among mentally disordered offenders: a meta-analysis, Psychological Bulletin 1998, nr 123(2), s. 123-142. 31 C. Friendship, T. McClintock S. Rutter, A. Maiden, op.cit., s. 226-236. 32 J. Coid, N. Hickey, N. Kahtan, T. Zhang, M. Yang, Patients discharged from medium secure forensic psychiatry services: Reconvictions and risk factors, British Journal of Psychiatry 2007, nr 190, s. 223-229. 33 Por. np. P. Gendrau, T. Little, C. Goggin, A meta-analysis of predictors of adult offender recidivism: what works! Criminology 1996, nr 34(4), s. 575 607; J. W. Swanson The Social Environmental Context of Violent Behavior In Persons Treated for Severe Mental Illness, American Journal of Public Health 2002, nr 92, s. 1523 i nast.; 34 K.S. Douglas, S.D. Hart, C.D. Webster, C. D., H. Belfrage, D. Eaves HCR: Assessing Risk for Violence (Version 3, Draft 1.0). Burnaby, BC, Canada: Mental Health, Law, and Policy Institute, Simon Fraser University, 2008. 35 V.L. Quinsey, G.T. Harris, M.E. Rice Violent offenders: Appraising and managing risk, Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne, Waszyngton 1998. 36 R. D. Hare The Hare Psychopathy Checklist Revised, Toronto 1991. 15

Małgorzata Szwejkowska wania przedmiotowego środka podlega ocenie przez cały czas trwania. Tym samym jakkolwiek dochodzi do przejścia prowadzonych wobec sprawcy działań wyłącznie na płaszczyznę medyczną, nad wykonaniem tego środka nadal sprawują pieczę sądowe organy postępowania wykonawczego, zaś sąd, który orzekł ten środek I instancji (właściwy według zasad ogólnych art. 3 1 kkw) zachowuje w tej mierze decydującą rolę. W dalszym ciągu też podejmuje rozstrzygnięcia w oparciu o opinie biegłych 37. Zgodnie z treścią art. 32 kkw nadzór nad legalnością i prawidłowością wykonywania tego środka zabezpieczającego sprawuje zaś sędzia penitencjarny. Uchylenie środka może nastąpić tylko wówczas, gdy prognoza kryminologiczna wobec sprawcy okaże się dodatnia, tj. gdy ustało wysokie prawdopodobieństwo ponowienia przezeń czynu zabronionego o znacznym stopniu społecznej szkodliwości. Pozytywna diagnoza prognostyczna nie musi oznaczać, że doszło do pełnego wyleczenia sprawcy, co w wielu wypadkach po prostu nie jest możliwe. Czas pobytu sprawcy w zakładzie zamkniętym 38, nieokreślony przecież z góry, uzależniony jest ściśle od wyników leczenia, terapii i rehabilitacji. Stąd też sąd nie rzadziej niż co 6 miesięcy orzeka w przedmiocie dalszego stosowania środka, zaś kierownik zakładu zamkniętego, w którym przebywa internowany nie rzadziej niż co 6 miesięcy przesyła opinię do sądu o jego stanie zdrowia oraz postępach w leczeniu lub terapii art. 203 1 kkw i art. 204 kkw. O zwolnieniu orzeka sąd na podstawie wyników leczenia, terapii lub rehabilitacji, gdy nastąpiła taka poprawa stanu zdrowia skazanego, która umożliwia mu powrót do życia w społeczeństwie i ewentualnie dalsze leczenie w systemie ambulatoryjnym art. 202 kkw. W ten sposób explicite ustawodawca wykłada naczelną dyrektywę stosowania wszystkich leczniczych środków zabezpieczających, zawartą w art. 93 kk, a mianowicie niezbędności ich wdrożenia, przekonania sądu, iż tylko zastosowanie środka stanowi należytą gwarancję, że sprawca nie ponowi czynu zabronionego o znacznym stopniu społecznej szkodliwości. Osiągnięcie pozytywnych efektów leczniczych i terapeutycznych determinuje w praktyce czas zastosowania środka wobec konkretnego sprawcy. Pogorszenie się tego stanu, skutkujące wystąpieniem na nowo negatywnej 37 K. A. Politowicz, Przesłanki, charakter i tryb uzyskania opinii podmiotów konsultacyjnych w postępowaniach sądów w kierunku stosowania środków zabezpieczających, Probacja 2011, nr 1, s. 40. 38 Wykaz zakładów zamkniętych przeznaczonych do wykonywania środka zabezpieczającego z art. 94 kk został określony w rozporządzeniu ministra zdrowia z dnia 10 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu zakładów psychiatrycznych i zakładów leczenia odwykowego przeznaczonych do wykonywania środków zabezpieczających oraz składu, trybu powoływania i zadań komisji psychiatrycznej do spraw środków zabezpieczających, Dz. U. Nr 179, poz. 1854 ze zm. 16

Stosowanie i wykonywanie leczniczych środków zabezpieczających z art. 94 kk i art. 95a kk prognozy kryminologicznej po uchyleniu środka, może stanowić podstawę ponownego zarządzenia przez sąd umieszczenia sprawcy w warunkach zakładu zamkniętego. Zarządzenie to nie może zostać jednak wydane po upływie 5 lat od zwolnienia sprawcy z zakładu zamkniętego art. 94 3 kk. W ten sposób ustawodawca zakreślił okres quasi próby związanej ze stosowaniem internacji psychiatrycznej. Nie doszło jednak do zbliżenia jej z instytucjami probacyjnymi, z uwagi zapewne na sygnalizowane już powyżej przekonanie panujące w literaturze przedmiotu o kontrowersyjności takiego zabiegu, tj. zbliżenia rozwiązań dotyczących kar i leczniczych środków zabezpieczających. Tymczasem w innych systemach karnoprawnych jest to rozwiązanie praktykowane od dawna 39. Oczywistym jest, że w przypadku pewnych kategorii zaburzonych psychicznie sprawców nie jest możliwe, w dacie orzekania o poddaniu ich internacji z art. 94 kk, osiągnięcie zakładanego celu tj. pozytywnych rezultatów leczniczo-terapeutycznych. Wówczas trudno jest akcentować charakter leczniczy środka. Przybiera on wówczas walor izolacyjny. Stąd też usunięcie z terminologii członu izolacyjny w kontekście stosowania środków rozdziału X kk jest z pewnością nieprawidłowe, bowiem nie odpowiada sytuacji faktycznej wielu internowanych w zakładach zamkniętych. Należy także podkreślić pilną potrzebę uzupełniania stosowanych programów leczniczych, terapeutycznych i rehabilitacyjnych o elementy swoiste, wynikające z podwójnej roli internowanego, jako pacjenta i jako sprawcy. Wszelkie działania lecznicze powinny prowadzić do wyeliminowania zagrożenia powrotnością sprawcy do zachowań zabronionych. Taka charakterystyka pacjenta odbiega od przeciętnych potrzeb osób poddanych leczeniu i terapii psychiatrycznej poza reżimem środków zabezpieczających. Wskazany dualizm istotnie różnicuje status prawny, ale także potrzeby tej grupy pacjentów placówek lecznictwa psychiatrycznego. Temu zagadnieniu ustawodawca nie poświęca zbyt wiele uwagi pomimo głosów krytycznych, które pojawiają się w literaturze przedmiotu. W tym miejscu na szczególną uwagę zasługuje opinia rzecznika praw obywatelskich, stwierdzająca potrzebę kompleksowego ustawowego uregulowania prawnego sytuacji osób internowanych w zakładach zamkniętych, gwa- 39 Np. w Niemczech i w Holandii, propozycja dotycząca wprowadzenia tzw. warunkowego zwolnienia z internacji psychiatrycznej została przez autorkę wysunięta m.in w: M. Szwejkowska, A. Chodorowska, Czy instytucja internacji psychiatrycznej z art. 94 kk wymaga zmian?, Przegląd Policyjny, 2010, nr 4, s. 200-202. 17

Małgorzata Szwejkowska rantującej w sposób jednoznaczny minimum praw i wolności, w tym stworzenie odrębnego katalogu praw internowanego pacjenta 40. Szczególnego znaczenia w tym kontekście nabiera problem zgody internowanego na leczenie, stanowiące przecież najbardziej istotną treść i cel przedmiotowego środka. Cytowany już powyżej zapis art. 202 kkw wydaje się, iż nie wyklucza dążenia personelu medycznego do uzyskania zgody pacjenta na leczenie oraz nie wyłącza konieczności informowania go o przebiegu terapii oraz o stosowanych metodach leczniczych. W ocenie wielu psychiatrów należy od osoby skierowanej do zakładu psychiatrycznego, m.in. w trybie internacji psychiatrycznej z art. 94 kk, odbierać zgodę na leczenie. Nie wszyscy jednak komentatorzy zapisu art. 202 kkw podzielają ten pogląd, wskazując, że treść cytowanej dyspozycji zobowiązuje lekarzy zatrudnionych w zakładzie psychiatrycznym, do którego skierowano internowanego, do prowadzenia wobec niego odpowiedniego leczenia. Stąd też obowiązek ten powinien być realizowany bez względu na to czy internowany wyraża wolę leczenia, czy też nie 41. W tej mierze bezwzględnie należy zgodzić się z poglądem, wskazującym na konieczność odróżnienia zgody internowanego na leczenie (każdorazową ingerencję medyczną) od zgody na orzeczenie środka zabezpieczającego 42. Oczywistym jest w tym kontekście, że zastosowanie analizowanego środka nie jest w żaden sposób i nie może być uzależnione od zgody niepoczytalnego sprawcy, inaczej jednak przedstawia się problem uzyskiwania jego zgody na podejmowane wobec niego zabiegi medyczne. W każdym wypadku leczenie dobrowolne jest skuteczniejsze od przymusowego. Brak zgody sprawcy-pacjenta nie może jednak prowadzić do zaniechania wobec niego leczenia lub terapii. Jednakże przymusowe leczenie psychiatryczne powinno stanowić ostateczność. Przestrzeganie realizacji wskazanych powyżej zapisów jest niezbędne w praktyce dla oceny prawidłowości wykonywania środków zabezpieczających, szczególnie w kontekście ich nieoznaczonego z góry czasu trwania. Ważną rolę w odniesieniu do kontroli postępowania w tym zakresie obu organów postępowania wykonawczego zaangażowanych w ten proces 40 J. Zagórski, Terapia, resocjalizacja i zabezpieczanie sprawców czynów o charakterze seksualnym w kontekście wpływających do Biura Rzecznika Praw Obywatelskich skarg i wniosków, materiały pokonferencyjne z IV Seminarium nt. Środki zabezpieczające w psychiatrii, zorganizowanego w Warszawie w dniu 29 listopada 2011 r. przez Klinikę Psychiatrii Sądowej Instytutu Psychiatrii i Neurologii, s. 2-3 wystąpienia. 41 D. Hajdukiewicz, Podstawy prawne opiniowania sądowo-psychiatrycznego w postępowaniu karnym, w sprawach o wykroczenia oraz w sprawach nieletnich, Warszawa 2007 r., s. 272-273. 42 S. Ładoś, Orzekanie środków zabezpieczających wobec sprawców czynów seksualnych. Wybrane zagadnienia z praktyki sądowej, materiały pokonferencyjne z IV Seminarium ( ), s. 4 wystąpienia. 18

Stosowanie i wykonywanie leczniczych środków zabezpieczających z art. 94 kk i art. 95a kk (zarówno kierownika zakładu zamkniętego, jak i sądu) spełnia sędziowski nadzór penitencjarny 43. Do organów o charakterze medycznym, które w zakresie swoich kompetencji wykonują określone czynności kontrolne, wspierających sąd na etapie wykonywania środków zabezpieczających, zaliczyć należy również komisję psychiatryczną do spraw środków zabezpieczających, której podstawą utworzenia stał się art. 201 4 kkw 44. Ustawodawca wyróżnił trójstopniową strukturę zakładów, wskazując na ich maksymalny, wzmocniony lub podstawowy stopień zabezpieczenia, określając przesłanki kwalifikowania określonych sprawców-pacjentów do odpowiednich zakładów art. 200a-c kkw. Do zakładów o maksymalnym stopniu zabezpieczenia kieruje się internowanych, którzy nie mogą zostać umieszczeni w zakładach o wzmocnionym systemie zabezpieczeń. W zakładach o wzmocnionym systemie zabezpieczeń umieszczani są sprawcy, którymi nie można należycie się zająć w zakładach o podstawowym systemie zabezpieczenia. Szczególnym mankamentem prac przedmiotowej komisji jest przewlekłość w wydawaniu opinii, co skutkuje w praktyce przedłużającym się ponad miarę stosowaniem wobec osób zaburzonych psychicznie środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania, w miejsce poddania ich bezzwłocznie terapii w odpowiednim zakładzie 45. Stosowanie środków zabezpieczających z art. 95a kk Znaczące rozszerzenie katalogu środków zabezpieczających, opisanych w rozdziale X Kodeksu karnego nastąpiło na mocy ustawy nowelizującej z dnia 27 lipca 2005 r., która weszła w życie 26 września 2005 r. 46, wprowadzającej dyspozycję art. 95a kk. Przepis ten umożliwił sądom umieszczenie w zakładzie zamkniętym skazanego za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej na karę pozbawienia wolności, popełnione w związku z zakłóceniem jego czynności psychicznych o podłożu seksualnym innym niż choroba psychiczna. Alternatywnie sąd mógł skierować ska- 43 T. Kalisz, A. Kwieciński, Kontrola i nadzór nad wykonywaniem leczniczych środków zabezpieczających, Prokuratura i Prawo 2011, nr 7-8, s. 124. 44 Szczegółowy tryb funkcjonowania określa, cytowane już, rozporządzenie ministra zdrowia z dnia 10 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu zakładów psychiatrycznych i zakładów leczenia odwykowego przeznaczonych do wykonywania środków zabezpieczających oraz składu, trybu powoływania i zadań komisji psychiatrycznej do spraw środków zabezpieczających, Dz. U. Nr 179, poz. 1854 ze zm. 45 J. Zagórski, op.cit., s. 9 wystąpienia. 46 Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postępowania karnego i ustawy Kodeks karny wykonawczy, Dz. U. Nr 163, poz. 1363. 19

Małgorzata Szwejkowska zanego na leczenie ambulatoryjne. W ten sposób nastąpił powrót do rozwiązań stosowanych w Kodeksie karnym z 1969 r., w tym znaczeniu, że ponownie dopuszczalne stało się stosowanie środka zabezpieczającego w postaci bezterminowego umieszczenia w zakładzie zamkniętym. Trzeba przypomnieć bowiem, że art. 100 1 i 2 kk z 1969 r. przewidywał, że skazanych na karę pozbawienia lub ograniczenia wolności, znajdujących się w czasie czynu w stanie poczytalności w znacznym stopniu ograniczonej, sąd mógł przed odbyciem kary umieścić bezterminowo w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie. Nie ulega wątpliwości, że zaburzenia seksualne mogły stanowić przyczynę tego stanu psychicznego, zwłaszcza w schyłkowym okresie obowiązywania Kodeksu karnego z 1969 r., gdy postęp medyczny był już na tyle zaawansowany, iż w opiniach sądowo-psychiatrycznych zaczęły występować odniesienia do zaburzeń w sferze seksualnej skazanego. Nie można zatem przyjąć, że regulacja art. 95a stanowi całkowite novum w omawianym zakresie. Ustawodawca w pierwotnym brzmieniu aktualnie obowiązującego Kodeksu karnego nie zdecydował się na przeniesienie instytucji art. 100 kk z 1969 r. w jej dotychczasowym lub zmienionym kształcie, dążąc zapewne do ograniczenia liczby orzeczeń w przedmiocie stosowania bezterminowego umieszczenia sprawców w zakładach zamkniętych. Możliwość połączenia kary, zwłaszcza izolacyjnej, z umieszczeniem w odpowiednim zakładzie zamkniętym mogła stanowić wyjątkową dolegliwość dla skazanego. Nie bez znaczenia jest tu pewien kontekst kulturowy instytucja art. 100 kk z 1969 r. stanowiła zapożyczenie z radzieckiego systemu prawnego, w którym była wykorzystywana do zwalczania przeciwników ówczesnego regime u. W zakresie różnic pomiędzy brzmieniem art. 95a kk a przepisu art. 100 1 kk z 1969 r., trzeba wskazać, iż ten pierwszy przewidywał i przewiduje, że umieszczenie skazanego w zakładzie zamkniętym może nastąpić dopiero po odbyciu przez niego kary pozbawienia wolności, a ponadto zakres stosowania art. 95a kk w porównaniu z brzmieniem art. 100 2 kk jest zdecydowanie węższy. Po pierwsze, dotyczy wyłącznie skazanych na bezwzględną karę pozbawienia wolności, i to za określony rodzaj przestępstw, tj. przeciwko wolności seksualnej. Po drugie, wymaga wystąpienia określonych zaburzeń (zakłóceń) preferencji seksualnych, a nie szeroko pojętych innych zakłóceń psychicznych. Wraz z upływem lat ustawodawca odstąpił od założeń nieorzekania środka zabezpieczającego obok kary, czego efektem stała się wskaza- 20