Cywilne prawo roszczenie członka rodziny o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę w razie jej wyrządzenia przed dniem 3 sierpnia 2008 r. Uchwała Sądu Najwyższego Izba Cywilna z dnia 13 lipca 2011 r. III CZP 32/11 Sąd Najwyższy [ ] w sprawie z powództwa Haliny J. przeciwko Powszechnemu Zakładowi Ubezpieczeń Na Życie S.A. w W. przy uczestnictwie interwenienta ubocznego po stronie pozwanego Ireneusza K. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 13 lipca 2011 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 31 marca 2011 r.: Czy najbliższemu członkowi rodziny zmarłego przysługuje na podstawie art. 448 k.c. w zw. z art. 24 1 k.c. zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę w sytuacji, gdy śmierć poszkodowanego nastąpiła na skutek deliktu, który miał miejsce przed dniem 3 sierpnia 2008 r.?, podjął uchwałę: Sąd może przyznać najbliższemu członkowi rodziny zmarłego zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę na podstawie art. 448 w zw. z art. 24 1 k.c., także wtedy, gdy śmierć nastąpiła przed dniem 3 sierpnia 2008 r. wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia. U z a s a d n i e n i e Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 4 XI 2010 r. zasądził od Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń S.A. w Warszawie na rzecz Haliny J. kwotę 20 000 zł z ustawowymi odsetkami tytułem odszkodowania za znaczne pogorszenie sytuacji życiowej wskutek śmierci jej córki, oddalił w pozostałej części powództwo o odszkodowanie oraz o zasądzenie zadośćuczynienia pieniężnego za naruszenie dobra osobistego powódki. Z ustaleń wynika, że w dniu 24 IX 1999 r. na skutek wypadku drogowego śmierć poniosła córka powódki Kamila J. Sprawcą wypadku był Ireneusz K., który prowadził samochód, będąc w stanie nietrzeźwości, i uciekł z miejsca zdarzenia. Sprawca został ujęty, a następnie skazany na karę sześciu lat pozbawienia wolności. Sprawca wypadku był ubezpieczony od odpowiedzialności cywilnej w pozwanym zakładzie. Ofiara wypadku w chwili zdarzenia miała 12 lat i była najmłodszym z czworga dzieci powódki, najsilniej emocjonalnie związanym z matką. Pozostałe dzieci w chwili wypadku były już dorosłe, nadal mieszkały z powódką i jej mężem, wkrótce jednak założyły własne rodziny i wyprowadziły się. Mąż powódki, który wraz z nią prowadził niewielkie gospodarstwo rolne będące źródłem utrzymania rodziny, zmarł w grudniu 2007 r. Powódka nie była świadkiem wypadku, ale wraz z członkami rodziny znalazła się szybko na miejscu zdarzenia, a następnie w szpitalu, dokąd przewieziono ciężko ranne dziecko. Wskutek doznanych obrażeń dziewczynka zmarła w nocy. Powódka pozostała przy dziecku do chwili zgonu. Po śmierci córki powódka była w skrajnej rozpaczy, a następnie stała się apatyczna, przestała zajmować się domem i gospodarstwem, często płakała, źle sypiała, spędzała dużo czasu na cmentarzu przy grobie córki. Stan ten trwał ponad rok. Psychiatra, do którego za namową rodziny zwróciła się powódka, stwierdził stan depresyjny i przepisał leki, które miały głównie działanie nasenne. Pierwsza wizyta u psychiatry miała miejsce około trzy lata po śmierci córki. Leczenie u psychiatry nie było systematyczne. Dopiero od listopada 2003 r. powódka leczyła się systematycznie przez okres około 8 miesięcy, a następnie uznała, że poradzi sobie bez pomocy psychiatry. Po śmierci córki powódka obwiniała się, że w czasie wypadku pracowała w polu, nie była zaś z dzieckiem i z tej przyczyny nie chciała zajmować się gospodarstwem. Mąż sam prowadził gospodarstwo rolne, ostatecznie część gruntów sprzedał. Powódka obecnie otrzymuje rentę rodzinną w kwocie 550 zł netto.
Utrata dziecka wywołała u powódki trwałą obawę o pozostałe dzieci. Zmniejszył się jej krąg znajomych, którzy odsunęli się od niej z powodu prowadzonych przez nią rozmów o zmarłym dziecku. Powódka ma aktualnie problemy zdrowotne z tarczycą i żołądkiem. Zażywa też leki uspokajające zapisywane przez lekarza rodzinnego bądź leki niewymagające recepty. Biegli psychiatrzy zdiagnozowali zaburzenia adaptacyjno lękowo depresyjne, stwierdzając jednak, iż nie mają one bezpośredniego związku ze śmiercią jej córki. Sąd Rejonowy uznał, że roszczenie o zadośćuczynienie nie podlega uwzględnieniu, bowiem obowiązujący w dacie zdarzenia stan prawny nie przewidywał roszczenia osób bliskich o zadośćuczynienie z tytułu własnej szkody niemajątkowej w następstwie śmierci poszkodowanego. Taką możliwość stwarza obecnie przepis art. 446 4 k.c., jednak wszedł w życie 3 VIII 2008 r., a więc już po śmierci córki powódki. W zakresie żądania odszkodowania Sąd I instancji uznał, biorąc pod uwagę już wypłaconą z tego tytułu kwotę, że z tytułu pogorszenia sytuacji życiowej powódki należy się jej kwota 20 000 zł wraz z odsetkami. Przy rozpoznawaniu apelacji powódki od powyższego wyroku Sąd Okręgowy powziął poważne wątpliwości prawne, które przedstawił w zagadnieniu prawnym sformułowanym w sentencji. SN zważył, co następuje. W dniu 3 VIII 2008 r. zmieniony został przepis art. 446 k.c. przez dodanie 4, zgodnie z którym sąd może przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego, którego śmierć nastąpiła wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. Poprzednio obowiązujący stan prawny nie dawał tak wyraźnej podstawy do przyznania członkom rodziny zmarłego zadośćuczynienia. Przyjmowano zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie, że brak w k.c. odpowiednika art. 166 k.z., który stanowił podstawę roszczenia o zadośćuczynienie, oznaczał wykluczenie możliwości uwzględnienia tego rodzaju żądania. Nie oznacza to jednak, że w orzecznictwie SN nie dostrzegano potrzeby naprawienia krzywdy wyrządzonej członkom rodziny zmarłego. W wielu orzeczeniach łagodzono dotychczasową restrykcyjną linię orzecznictwa przez stosowanie art. 446 3 k.c. dla naprawienia także szkody niematerialnej (por. m.in. wyroki SN z 5 I 1968 r., I PR 424/67, LexPolonica nr 317388, z 27 XI 1974 r., II CR 658/74, LexPolonica nr 319889, z 30 XI 1977 r., IV CR 458/77, LexPolonica nr 319897, a w nowszym orzecznictwie: z 15 X 2002 r., II CKN 985/00, LexPolonica nr 376859, z 25 II 2004 r., II CK 17/03, LexPolonica nr 365840, z 22 VII 2004 r., II CK 479/03, niepubl.). Wskazywano także, iż art. 446 3 k.c. stanowi podstawę do żądania zadośćuczynienia za naruszenie dobra osobistego, jakim jest relacja ze zmarłym najbliższym członkiem rodziny (por. wyrok SN z dnia 6 II 2008 r., II CSK 459/07, niepubl.). Po wejściu w życie z dniem 28 XII 1996 r. art. 448 k.c. uznano w wyroku z dnia 14 I 2010 r., IV CSK 307/09, OSNC 2010, nr C, poz. 91, że ten właśnie przepis, a nie art. 446 3 k.c., stanowi podstawę ochrony odrębnego dobra osobistego, jaką jest bliska relacja pomiędzy zmarłym a osobą mu najbliższą. Dodanie 4 do art. 446 k.c. wywołało wątpliwości odnośnie do relacji tego przepisu i art. 448 k.c. Wątpliwości te wyjaśnił SN w uchwale z dnia 22 X 2010 r., III CZP 76/10 (Biul. SN 2010, nr 10, s. 11), w której uznał, że najbliższemu członkowi rodziny zmarłego na podstawie art. 448 w zw. z art. 24 1 k.c. przysługuje zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, gdy śmierć nastąpiła na skutek deliktu, który miał miejsce przed dniem 3 VIII 2008 r. SN wskazał, że art. 446 4 k.c. znajduje zastosowanie wyłącznie do sytuacji, w której czyn niedozwolony został popełniony po dniu 3 VIII 2008 r. Przepis ten nie uchylił art. 448, jego dodanie było natomiast wyrazem woli ustawodawcy zarówno potwierdzenia dopuszczalności dochodzenia zadośćuczynienia na gruncie obowiązujących przed jego wejściem w życie przepisów, jak i ograniczenia kręgu osób uprawnionych do zadośćuczynienia do najbliższych członków rodziny. Stanowisko to zostało potwierdzone w wyrokach SN z dnia 10 XI 2010 r., II CSK 248/10 (OSNC 2011, nr B, poz. 44) oraz z dnia 11 V 2011 r., I CSK 521/10 (niepubl.). Sąd Okręgowy przedstawiający zagadnienie uznał jednak za dyskusyjne zarówno przyznanie roszczenia z art. 448 k.c. osobom pośrednio poszkodowanym, jaki i wyjaśnienie motywów nowelizacji art. 446 k.c. Wątpliwości te jednak nie prowadzą do zmiany stanowiska zajętego w uchwale z dnia 22 X 2010 r. i następujących po niej orzeczeniach, które to stanowisko SN w obecnym składzie podziela. Przede wszystkim trzeba się zgodzić z poglądem, że śmierć osoby najbliższej powoduje naruszenie dobra osobistego osoby związanej emocjonalnie ze zmarłym. Nie każdą więź rodzinną
niejako automatycznie należy zaliczyć do katalogu dóbr osobistych, lecz jedynie taką, której zerwanie powoduje ból, cierpienie, poczucie krzywdy. Osoba dochodząca roszczenia na podstawie art. 448 k.c. powinna zatem wykazać istnienie tego rodzaju więzi, stanowiącej jej dobro osobiste podlegające ochronie. Wbrew poglądowi Sądu Okręgowego wyrażonemu w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia prawnego, osoba dochodząca zadośćuczynienia za spowodowanie śmierci osoby najbliższej nie jest poszkodowana jedynie pośrednio. Nie może być kwestionowane, że ten sam czyn niedozwolony może wyrządzać krzywdę różnym osobom. Źródłem krzywdy jest zatem czyn niedozwolony, którego następstwem jest śmierć. Krzywdą wyrządzoną zmarłemu jest utrata życia, dla osób mu bliskich zaś jest to naruszenie dobra osobistego przez zerwanie więzi emocjonalnej, szczególnie bliskiej w relacjach rodzinnych. Również zatem osoba dochodząca ochrony na podstawie art. 448 k.c. może być poszkodowana bezpośrednio i dochodzić naprawienia własnej krzywdy, doznanej przez naruszenie jej własnego dobra osobistego. Nowelizacja art. 446 k.c. polegająca na dodaniu 4 nie pozbawia, jak trafnie uznał SN w uchwale z dnia 22 X 2010 r., najbliższych członków rodziny zmarłego możliwości dochodzenia zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c. także w wypadku, gdy czyn niedozwolony został popełniony przed dniem 3 VIII 2008 r. Skutkiem nowelizacji jest możliwość dochodzenia przez nich tego roszczenia obecnie zarówno na podstawie art. 446 4, jak i art. 448 k.c., z tym że na podstawie pierwszego z tych przepisów jest to prostsze z uwagi na ułatwienia dowodowe. Przed nowelizacją zaś jedyną podstawę dla roszczenia o zadośćuczynienie stanowił art. 448 k.c., i to zarówno dla najbliższych członków rodziny zmarłego, jak i dla innych podmiotów. Z tych względów SN orzekł, jak w uchwale (art. 390 1 k.p.c.). Glosa Zagadnienie prawne czy najbliższemu członkowi rodziny zmarłego przysługuje na podstawie art. 448 k.c. w zw. z art. 24 1 k.c. zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę w sytuacji, gdy śmierć poszkodowanego nastąpiła na skutek deliktu, który miał miejsce przed dniem 3 sierpnia 2008 r.? zostało rozstrzygnięte w dwóch uchwałach SN, podjętych w ciągu kilku miesięcy. Pierwsza została podjęta dnia 22 X 2010 r. 1, druga jest przedmiotem niniejszej glosy. Obie uchwały zostały podjęte przez SN w wyniku przedstawienia zagadnienia prawnego przez sądy odwoławcze. Okoliczność, że sądy odwoławcze w tak krótkim czasie przekazały SN do rozstrzygnięcia dwa identyczne zagadnienia prawne i w obu przypadkach podjęto rozstrzygające je uchwały o identycznej treści, świadczy o dużym znaczeniu praktycznym tego zagadnienia oraz o istotnych wątpliwościach, jakie musiało ono wzbudzić. Mimo że treść zagadnień prawnych rozstrzygniętych w obu uchwałach była identyczna, z uzasadnienia glosowanej uchwały oraz uchwały SN z dnia 22 X 2010 r. wynika, że główne motywy ich przedstawienia do rozstrzygnięcia w każdej ze spraw były nieco inne. O ile głównym motywem przedstawienia zagadnienia prawnego rozstrzygniętego uchwałą SN z dnia 22 X 2010 r. wydawało się określenie wpływu wprowadzenia 4 do art. 446 k.c. 2 na wykładnię art. 448 k.c. w okresie poprzedzającym 3 VIII 2008 r., o tyle głównym motywem przedstawienia zagadnienia prawnego rozstrzygniętego uchwałą SN z dnia 13 VII 2011 r. były wątpliwości związane z dopuszczalnością udzielania ochrony prawnej na podstawie art. 448 k.c. pośrednio poszkodowanym i pojawiające się w tym kontekście pytania o przyczyny nowelizacji art. 446 k.c. W związku z tym, że przyczyny i skutki nowelizacji art. 446 k.c. były przedmiotem rozważań doktrynalnych 3, celem niniejszej glosy jest przede wszystkim zajęcie stanowiska wobec wypowiedzi 1 Uchwała SN z dnia 22 X 2010 r., III CZP 76/10, OSP 2011, nr 9, poz. 96, z glosą M. Wałachowskiej, tamże, s. 665, z glosą M. Łolika, tamże, s. 669 oraz z glosą B. Lackorońskiego, tamże, s. 672. 2 Nowelizacja ta została dokonana ustawą z dnia 30 V 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 116, poz. 731), która weszła w życie dnia 3 VIII 2008 r. 3 Zob. M. Łolik, Nowelizacja Kodeksu cywilnego o zakresie możliwości przyznania zadośćuczynienia za śmierć osoby bliskiej, Przegląd Prawa Handlowego 2008, nr 9, s. 13 15; E. Ryś, Odpowiedzialność cywilna z tytułu śmierci osoby bliskiej,
SN odnoszącej się do wątpliwości związanych z dopuszczalnością udzielania ochrony prawnej na podstawie art. 448 k.c. pośrednio poszkodowanym. W uzasadnieniu glosowanej uchwały SN stwierdził, że osoba dochodząca zadośćuczynienia za spowodowanie śmierci osoby najbliższej nie jest poszkodowana jedynie pośrednio. Najprawdopodobniej z tego powodu SN nie odniósł się wprost do zgłoszonych przez sąd odwoławczy wątpliwości dotyczących przyznawania ochrony poszkodowanym w wyniku pośrednich naruszeń dóbr na podstawie przepisów ogólnych umożliwiających ustalanie odpowiedzialności odszkodowawczej. Stanowisko SN w tym zakresie może budzić wątpliwości. Ich sformułowanie bez dokonania pewnego założenia napotyka jednak na przeszkodę o charakterze metodologicznym. Źródłem tej przeszkody jest brak wskazania przez SN sposobu rozumienia pojęcia pośrednio poszkodowany. Z tego powodu, aby móc w sposób czytelny odnieść się do stanowiska SN we wskazanym zakresie, niezbędne było przyjęcie założenia co do sposobu rozumienia pojęcia pośrednio poszkodowany, którym SN posłużył się w uzasadnieniu glosowanej uchwały. Rozważania zawarte w niniejszej glosie opierają się na założeniu, zgodnie z którym SN przyjął, że pośrednio poszkodowany jest podmiotem, któremu została wyrządzona szkoda w wyniku pośredniego naruszenia jego dóbr. Przy czym z pośrednim naruszeniem dóbr mamy do czynienia wtedy, gdy określony czynnik sprawczy oddziałuje, naruszając za pośrednictwem dodatkowych elementów stanu faktycznego inne dobra lub dobra innego podmiotu niż te, przeciwko którym jego oddziaływanie było ukierunkowane. W przepisach prawa nie są wskazane kryteria, na których opiera się rozróżnienie na pośrednie i bezpośrednie naruszenia dóbr, ani tym samym rozróżnienie na pośrednio i bezpośrednio poszkodowanych. W konsekwencji należy przyjmować taki sposób rozumienia pojęcia pośrednie naruszenie, jaki wynika z reguł semantycznych języka polskiego. Uzasadnione jest zatem twierdzenie, że kryterium rozróżnienia pośrednich i bezpośrednich naruszeń dóbr podmiotów prawa cywilnego stanowi sposób oddziaływania określonego czynnika (np.: zachowania człowieka) na dobro będące przedmiotem oddziaływania. Innymi słowy, kryterium tym jest rodzaj relacji pomiędzy oddziaływaniem określonego czynnika sprawczego a naruszeniem dobra podmiotu prawa cywilnego 4. W konsekwencji należy uznać, że w stanie faktycznym, na tle którego została wydana glosowana uchwała, oddziaływanie czynnika sprawczego było ukierunkowane na dobra córki powódki, a za pośrednictwem dodatkowego elementu stanu faktycznego, jakim był silny związek emocjonalny między powódką i jej córką, doszło do pośredniego naruszenia dobra w postaci więzi rodzinnej należącego także do powódki. W świetle powyższych uwag, na tle stanu faktycznego, w którym została wydana przedmiotowa uchwała, wątpliwości budzi twierdzenie zawarte w jej uzasadnieniu, że osoba dochodząca zadośćuczynienia za spowodowanie śmierci osoby najbliższej nie jest poszkodowana jedynie pośrednio. Zastrzeżeń w odniesieniu do tego twierdzenia nie usuwa w żadnej mierze, niepodlegające dyskusji, spostrzeżenie SN, że ten sam czyn może wyrządzać krzywdę różnym osobom. Fakt, że jeden czyn może wyrządzać krzywdę różnym osobom, nie uprawnia bowiem do wnioskowania, że wszystkie skutki określonego czynu są zawsze wynikiem jego bezpośredniego oddziaływania na naruszone dobro. O pośrednim lub bezpośrednim charakterze naruszenia dóbr przesądza sposób Monitor Prawniczy 2008, nr 24, s. 1307 1316; A. Śmieja, w: System prawa prywatnego. Tom 6. Prawo zobowiązań część ogólna, red. tomu: A. Olejniczak, red. naczelny: Z. Radwański, Warszawa 2009, s. 737; B. Lackoroński, Zadośćuczynienie pieniężne za krzywdy wynikłe ze śmierci najbliższego członka rodziny na podstawie art. 446 4 k.c. (cz. 1), Palestra 2009, nr 7 8, s. 19 28; B. Lackoroński, Zadośćuczynienie pieniężne za krzywdy wynikłe ze śmierci najbliższego członka rodziny na podstawie art. 446 4 k.c. (cz. 2), Palestra 2009, nr 9 10, s. 36 47; K. Bączyk- -Rozwadowska, Roszczenia odszkodowawcze rodzin poszkodowanych pacjentów po nowelizacji Kodeksu cywilnego (art. 446 4), Prawo i Medycyna 2010, nr 2, s. 25 47; J. Matys, Model zadośćuczynienia pieniężnego z tytułu szkody niemajątkowej w kodeksie cywilnym, Warszawa 2010, s. 245 257; M. Wałachowska, Glosa do wyroku SN z dnia 14 I 2010 r., IV CSK 307/09, OSP 2011, nr 2, poz. 15, s. 93 96; M. Wałachowska, Glosa do uchwały SN z dnia 22 X 2010 r., III CZP 76/10, OSP 2011, nr 9, poz. 96, s. 667. 4 Por. Słownik języka polskiego PWN, L P, red. M. Szymczak, Warszawa 1999, s. 813 814; Mały słownik języka polskiego, red. E. Sobol, Warszawa 1996, s. 684.
oddziaływania czynnika sprawczego, a nie sposób, w jaki ujawniają się jego skutki 5. W związku z tym, że skutki zawsze ujawniają się bezpośrednio w mieniu, do którego należy dobro, będące przedmiotem naruszenia, dokonywanie oceny charakteru naruszenia dobra (bezpośredniego albo pośredniego) z punktu widzenia sposobu, w jaki ujawniły się jego skutki, implikuje ryzyko błędnego w pewnych sytuacjach wniosku o bezpośrednim charakterze naruszenia. W konsekwencji należy uznać, że fakt, iż doszło do naruszenia określonego dobra w wyniku oddziaływania czynnika sprawczego, nie przesądza o tym, że naruszenie to ma charakter bezpośredni, a tym samym nie zawsze uzasadnia uznanie podmiotu, którego dobro było przedmiotem naruszenia skutkującego powstaniem szkody, za bezpośrednio poszkodowanego. Wbrew temu, co wydaje się wynikać z uzasadnienia glosowanej uchwały, treść jej sentencji przesądza w istocie o dopuszczalności udzielania ochrony prawnej pośrednio poszkodowanym na ogólnej podstawie, jaką jest art. 448 k.c. w odniesieniu do kompensacji szkód niemajątkowych wynikłych z naruszenia dóbr osobistych. O tym, że uchwała ta dotyczy w istocie podstaw odpowiedzialności za szkody niemajątkowe wynikłe z pośrednich naruszeń dóbr osobistych, świadczą nie tylko okoliczności stanu faktycznego, na tle którego została ona wydana, lecz także zagadnienie prawne, jakie się w nim wyłoniło i zostało rozstrzygnięte przez SN. Kwestia wpływu nowelizacji, polegającej na wprowadzeniu 4 do art. 446 k.c., na dopuszczalność udzielania ochrony poszkodowanym, których krzywdy wynikły ze spowodowania śmierci najbliższego członka rodziny, na ogólnej podstawie w postaci art. 448 k.c., jest bowiem elementem szerszego zagadnienia dotyczącego dopuszczalności udzielania ochrony na ogólnych podstawach poszkodowanym, których szkody wynikły z pośrednich naruszeń dóbr. Relacja pomiędzy regulacją zawartą w art. 446 k.c. a ogólnymi podstawami odpowiedzialności odszkodowawczej jest immanentnym elementem doktrynalnej dyskusji dotyczącej podstaw odpowiedzialności cywilnej za pośrednie naruszenia dóbr 6. Mimo wskazanych zastrzeżeń do uzasadnienia przedmiotowej uchwały, przyjmując powyższe założenia definicyjne, należy uznać, że zawarte w jej sentencji rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego jest trafne. Istotne znaczenie uchwał SN z dnia 13 VII 2011 r. oraz z dnia 22 X 2010 r. wynika z tego, że ich sentencje mogą być postrzegane jako wyraz dystansowania się przez SN implicite wobec zasady odpowiedzialności na ogólnych podstawach wyłącznie za szkody wynikłe z bezpośrednich naruszeń dóbr 7. Trudno bowiem w inny sposób traktować sentencje uchwał SN, z których jednoznacznie wynika, że szkody niemajątkowe wynikłe z pośrednich naruszeń dóbr mogą podlegać kompensacji nie tylko na podstawie art. 446 4 k.c., lecz także na podstawie art. 448 k.c. Nie sposób nie zauważyć, że w uzasadnieniu glosowanej uchwały SN nieco rozwinął tezę zawartą w uzasadnieniu uchwały SN z dnia 22 X 2010 r., zgodnie z którą trudno wskazać argumenty sprzeciwiające się zaliczeniu do katalogu dóbr osobistych więzi rodzinnych. Stanowisko to znajduje także uzasadnienie w wypowiedziach przedstawicieli doktryny prawa rodzinnego 8. Trafna jest konstatacja zawarta w uzasadnieniu uchwały SN z dnia 13 VII 2011 r., że nie każda więź rodzinna może być automatycznie zaliczona do katalogu dóbr osobistych i tym samym podlegać przewidzianej dla nich ochronie. Wątpliwości budzi jednak wskazane przez SN kryterium oceny uzasadniającej uznanie więzi rodzinnych in concreto za dobro osobiste. SN stwierdza, że jedynie taka więź rodzinna może być uznana za dobro osobiste, której zerwanie powoduje ból, cierpienie, poczucie krzywdy. Nie wydaje się prawidłowe uzależnianie uznawania określonego dobra za dobro osobiste wyłącznie od tego, jakie skutki wiążą się z jego naruszeniem. Dla przykładu należy jedynie wskazać, że tajemnica korespondencji jest uznawana za dobro osobiste niezależnie od tego, czy obejmuje ona ulotki reklamowe sklepu spożywczego, czy też informacje o stanie osobistym nadawcy lub adresata, 5 M.in. z tego powodu za mylące i nieprawidłowe należy uznać posługiwanie się kategoriami szkoda bezpośrednia i szkoda pośrednia. Por. A. Chłopecki, Szkoda poniesiona przez spółkę akcyjną a szkoda poniesiona przez akcjonariusza w świetle przepisów Kodeksu spółek handlowych i Kodeksu cywilnego, PPH 2007, nr 5, s. 12 13; B. Lackoroński, Orzecznictwo dotyczące odpowiedzialności za tzw. szkody pośrednie, PS 2007, nr 9, s. 48. 6 M. Safjan, w: Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz do artykułów 1 449 10, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2011, s. 1741 1742; M. Kaliński, Szkoda na mieniu i jej naprawienie. Instytucje Prawa Prywatnego, Warszawa 2011, s. 67 75. 7 M. Kaliński, Szkoda na mieniu i jej naprawienie. Instytucje Prawa Prywatnego, Warszawa 2011, s. 67 75. 8 Por. T. Justyński, Prawo do kontaktów z dzieckiem w prawie polskim i obcym, Warszawa 2011, s. 130 131.
chociaż naruszenie tajemnicy korespondencji obejmującej ulotki reklamowe najprawdopodobniej rzadko będzie wiązać się z krzywdą dla nadawcy lub adresata. Skutki naruszenia określonego dobra in concreto mogą przesądzać o zakresie dostępnych środków ochrony prawnej, a w szczególności o możliwości dochodzenia roszczenia o zadośćuczynienie. Nie powinny one jednak być jedynym ani głównym kryterium warunkującym uznawanie określonego dobra za dobro osobiste. Możliwość uznawania określonego dobra, w tym więzi rodzinnej, za dobro osobiste powinna być uzależniona od określonych cech tego dobra 9, które mogą, ale przecież nie muszą przekładać się na rodzaj, intensywność lub charakter skutków wiążących się z jego naruszeniem. W moim przekonaniu, aby więzi rodzinne mogły być uznane za dobro osobiste, powinny przybierać postać rzeczywistych, silnych i trwałych więzi emocjonalnych, których istnienie przejawia się na zewnątrz w taki sposób, że możliwa jest obiektywna weryfikacja ich istnienia. Zewnętrznym przejawem tych więzi może być w szczególności prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego lub pozostawanie we wspólnym gospodarstwie domowym. Wydaje się, że okoliczność prowadzenia wspólnego gospodarstwa domowego lub pozostawania we wspólnym gospodarstwie domowym może stanowić przesłankę domniemania faktycznego, oczywiście wzruszalnego, uzasadniającego wniosek o istnieniu więzi rodzinnych uznawanych za dobro osobiste. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że nie można wykluczyć istnienia więzi rodzinnych nadających się do kwalifikowania jako dobro osobiste także między ludźmi nieprowadzącymi wspólnego gospodarstwa domowego i niepozostającymi we wspólnym gospodarstwie domowym. Wykazanie istnienia dobra osobistego podlegającego ochronie może w takich przypadkach wiązać się z trudnościami natury dowodowej. Jeśli postulowany sposób uznawania więzi rodzinnych za dobro osobiste zostanie odrzucony, a przyjęty zostanie sposób określony przez SN w uzasadnieniu glosowanej uchwały, rozstrzygnięcia będzie wymagać kwestia, czy skutki naruszenia więzi rodzinnych in abstracto, czy też skutki naruszenia in concreto, mają przesądzać o dopuszczalności uznawania określonej więzi rodzinnej za dobro osobiste. Wydaje się, że jeśli zostanie przyjęte definitywnie, iż skutki naruszenia więzi rodzinnej mają przesądzać o dopuszczalności uznania jej za dobro osobiste, kryterium powinny stanowić typowe in abstracto skutki naruszenia określonego danego rodzaju więzi rodzinnych. Skutki naruszenia określonego dobra in concreto powinny przesądzać jedynie o dostępności tych środków ochrony, z których skorzystanie jest warunkowane wystąpieniem określonych następstw naruszenia. Ostatnim elementem uzasadnienia uchwały SN z dnia 13 VII 2011 r., który jest przedmiotem rozważań zawartych w niniejszej glosie, jest stanowisko SN w kwestii relacji pomiędzy art. 446 4 k.c. a art. 448 k.c. Z uzasadnienia glosowanej uchwały wynika, że wprowadzenie 4 do art. 446 k.c. nie uzasadnia wnioskowania a contrario i stwierdzenia, że w obecnym stanie prawnym wyłącznie na podstawie tego przepisu możliwe jest dochodzenie roszczenia o zadośćuczynienie za krzywdy wynikłe ze śmierci osoby fizycznej. Przepis art. 446 4 k.c. nie wyłącza normy ogólnej wynikającej z art. 448 k.c., lecz jedynie ułatwia, w stosunku do tego co wynika z zasad ogólnych, pewnej kategorii podmiotów najbliższym członkom rodziny w szczególnej sytuacji dochodzenie roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne 10. Wszystkie podmioty, inne niż najbliżsi członkowie rodziny, mogą dochodzić zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdy wynikłe ze śmierci osoby fizycznej tylko wtedy, gdy zostaną spełnione przesłanki warunkujące uwzględnienie ich roszczeń, wynikające w szczególności z art. 448 k.c. Bogusław Lackoroński 9 Wskazanie cech więzi rodzinnych, mogących uzasadniać uznanie ich za dobro osobiste, jest przede wszystkim zadaniem doktryny. Przejrzyste i czyniące zadość zasadzie równości rozstrzyganie spraw dotyczących naruszenia dobra osobistego w postaci więzi rodzinnej wymaga jednak jasnego stanowiska także judykatury wskazującego cechy więzi rodzinnych, które uzasadniają uznawanie ich za dobro osobiste.
Glosa 1. Glosowana uchwała jest już kolejną 10 dotyczącą zagadnienia możliwości przyznania najbliższym członkom rodziny zadośćuczynienia za doznaną krzywdę przed wejściem w życie nowelizacji k.c. z 30 V 2008 r. 11, w której SN uznał taką możliwość na podstawie art. 448 w zw. z art. 24 1 k.c. Kontekst historyczny, jak również wszelkie zagadnienia związane z omawianym tematem zostały na tyle szczegółowo przedstawione w glosach do uchwały SN z 22 X 2010 r. (III CZP 76/10), że ich powtarzanie byłoby niecelowe 12. Warto jedynie nadmienić dla uporządkowania omawianej tematyki, iż wspomnianą nowelą został dodany do k.c. 4 art. 446, przyznający najbliższym członkom rodziny możliwość żądania zadośćuczynienia za śmierć osoby najbliższej spowodowanej czynem niedozwolonym. Przed tą nowelizacją takie roszczenie było co do zasady kwestionowane 13. Nowelizacja umożliwiła występowanie z takim żądaniem, niemniej jednocześnie powstało pytanie, co z przypadkami, które miały miejsce przez wprowadzeniem zmian do k.c.? Przedmiotowa uchwała, jest niemalże identyczna jak ta z 2010 r., niemniej jednak SN przytacza trochę inne uzasadnienie na jej poparcie, jak również wciąż nie rozwiewa wielu wątpliwości, które powstały w odniesieniu do problematyki będącej przedmiotem rozstrzygnięcia Sądu. 2. Niniejsza sprawa została zainicjowana przez powódkę, która domagała się zadośćuczynienia od towarzystwa ubezpieczeniowego, w którym ubezpieczony był sprawca wypadku drogowego, którego skutkiem była śmierć córki powódki. Z powodu śmierci swojego dziecka powódka doznała wielu cierpień psychicznych, jak również musiała korzystać z opieki psychiatrów. Uzasadniając wyrok, SN odwołał się m.in. do linii orzeczniczej uznającej istnienie już przed nowelizacją z 2008 r. dobra osobistego w postaci relacji pomiędzy zmarłym a najbliższymi członkami rodziny (wyrok SN z 6 II 2008 r., II CSK 459/07 14, jak również wyrok SN z 14 I 2010 r., IV CSK 307/09 15 ). Konsekwentnie rozważając kwestię, jakie dokładnie były pobudki ustawodawcy towarzyszące wprowadzeniu przepisu 4 art. 446 k.c., SN zwraca uwagę, że ustawodawca chciał potwierdzić w ten sposób dopuszczalność dochodzenia zadośćuczynienia zarówno przed nowelą z 2008 r., jak również ograniczyć krąg osób uprawnionych do dochodzenia takiego zadośćuczynienia (do najbliższych członków rodziny). Powołanie się na teoretyczną wolę ustawodawcy zdaje się w tym zakresie nie do końca przekonujące. Przede wszystkim gdyby faktycznie ustawodawca chciał rozwiać wątpliwości, to wprowadziłby chociażby do art. 23 k.c. nowe dobro osobiste w postaci więzi rodzinnej z najbliższymi członkami rodziny. W ten sposób ustawodawca uniknąłby zagrożenia, jakim są dzisiaj niewątpliwie dwie podstawy prawne do żądania zadośćuczynienia z jednego zdarzenia prawnego. Nie do końca zatem próba odtworzenia hipotetycznej woli ustawodawcy w wykonaniu SN jest przekonująca. Dodatkowo ta próba odtworzenia motywów zmian legislacyjnych wywołuje kolejne niejasności w przedmiotowym zakresie. 3. Przede wszystkim wątpliwości powoduje sposób określenia przez SN dobra osobistego, które podlegałoby ochronie na podstawie art. 448 w zw. z art. 24 k.c., jako więź rodzinną [ ], [ ] lecz jedynie taką, której zerwanie powoduje ból, cierpienie, poczucie krzywdy 16. Sformułowanie to wciąż 1010 M. Safjan, w: Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz do artykułów 1 449 10, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2011, s. 1751. Uchwała SN z dnia 22 X 2010 r., III CZP 76/10, OSP 2011, nr 9, poz. 96. 11 Dz.U. z 2008 r. Nr 116, poz. 731, por. szerzej B. Lackoroński, Zadośćuczynienie pieniężne za krzywdy wynikłe ze śmierci najbliższego członka rodziny na podstawie art. 446 4 (cz. 1 i 2), Palestra 2009, nr 7 8 oraz nr 9 10; M. Łolik, Nowelizacja Kodeksu cywilnego w zakresie możliwości przyznania zadośćuczynienia za śmierć osoby bliskiej, PPH 2008, nr 9. 12 Patrz M. Wałachowska, OSP 2011, nr 9, poz. 96, s. 665; M. Łolik, OSP 2011, nr 9, poz. 96, s. 669; B. Lackoroński, OSP 2011, nr 9, poz. 96, s. 672. 13 W. Czachórski, w: System prawa cywilnego, t. III, cz. I, Wrocław-Warszawa, s. 676; Z. Radwański, Zobowiązania część ogólna, wyd. 2, Warszawa 1997, s. 207. 14 Niepubl. 15 OSNC 2010, nr C, poz. 91, LexPolonica nr 2371235. 16 Por. również wyrok SA w Gdańsku z 23 IX 2005 r. (I ACa 554/05), z glosami: M. Kowalski, Palestra 2006, nr 9 10; M. Wałachowska, Przegląd Sądowy 2007, nr 1.
nie usuwa niepewności, czy więź ta dotyczy jedynie przypadku śmierci członka rodziny, czy może również zerwania owej więzi pomiędzy osobami żyjącymi. Można sobie wyobrazić, iż do zerwania takiej więzi może dojść na skutek działań żyjącego członka rodziny, który nie życzy sobie dalszego jej utrzymywania (przykładem może tutaj być chociażby rozmyśle zerwanie wszelkich powiązań z dotychczasową rodziną czy też oddanie dziecka do adopcji). Takie działanie również może wywołać ból, cierpienie, a w szczególności rodzić poczucie krzywdy i odrzucenia ze strony tak bliskiej osoby. Wówczas powstaje pytanie, czy w takich przypadkach także dochodzi do naruszenia dobra osobistego? Wciąż nie ma pewności, czy takie dobro materializuje się jedynie wskutek śmierci, czy również wskutek innego działania. Pod tym względem uzasadnienie uchwały pozostawia niedomówienie, które może powodować wiele kontrowersji natury praktycznej. Jeszcze raz należałoby opowiedzieć się za bardziej precyzyjnym sformułowaniem takiego dobra osobistego w odniesieniu do kwestii, czy dotyczy ono jedynie przypadku śmierci najbliższego członka rodziny, czy również relacji pomiędzy żyjącymi członkami rodziny jeżeli miałoby dotyczyć pierwszego przypadku, można by owo dobro sformułować jako życie najbliższych członków rodziny 17. Dodatkowo należy zauważyć, iż determinowanie dobra osobistego przez jego skutki tj. takie dobro, którego zerwanie powoduje ból, jest pewną niezręcznością. SN definiuje bowiem instytucję przez pryzmat skutków, które jej naruszenie wywołuje. Trafniejszy jej tutaj raczej postulat określenia dobra osobistego jako więzi uczuciowej, natomiast w myśl zasady kompensacyjnego charakteru zadośćuczynienia jego wysokość byłaby zależna od intensywności tego naruszenia, ergo w braku jakichkolwiek negatywnych uczuć nie byłoby wypłacane żadne naruszenie. Należy zgodzić się z poglądem, iż nie każde naruszenie dobra osobistego powoduje obowiązek zapłaty zadośćuczynienia, ale jedynie takie, którego naruszenie powoduje powstanie krzywdy. Nie można automatycznie wiązać naruszenia z powstaniem krzywdy. Samo naruszenie nie powoduje krzywdy, dopiero skutki naruszenia mogą ją wywołać 18. Krzywda powinna być natomiast traktowana jako autonomiczna przesłanka przyznania zadośćuczynienia 19. 4. Sąd dodatkowo zauważa, iż dzisiaj możliwe jest dochodzenie zadośćuczynienia zarówno na podstawie art. 446 4, jak i art. 448 k.c. Skład orzekający nie rozstrzygnął jednak kwestii kolizji roszczeń przewidzianych na podstawie obu tych norm. Należałoby się w tym przypadku opowiedzieć za poglądem, że mamy do czynienia z alternatywnym zbiegiem roszczeń, a zatem zasądzenie zadośćuczynienia na podstawie art. 446 4 k.c. powoduje wyłączenie możliwości jego dochodzenia na podstawie art. 448 k.c. Jest to również zgodne z kompensacyjnym charakterem zadośćuczynienia, co implikuje, że jego wysokość nawet zasądzona z dwóch podstaw nie mogłaby w sumie przekroczyć rzeczywistego zakresu szkody niemajątkowej poniesionej przez pokrzywdzonego 20. Dodatkowo uchwała SN dotyczy jedynie zadośćuczynienia pieniężnego, nie udzielając przy tym odpowiedzi na pytanie dotyczące możliwości skorzystania z innych instrumentów prawnych, jak również ich zbiegu z tymże zadośćuczynieniem. W takim przypadku należałoby jednak postulować możliwość kumulowania takich instrumentów i korzystania z nich równolegle. SN słusznie natomiast zwrócił uwagę, iż dochodzenie zadośćuczynienia na podstawie art. 446 4 k.c. jest prostsze z uwagi na ułatwienia dowodowe. Mianowicie na gruncie art. 448 k.c. odpowiedzialność jest uzależniona od winy sprawcy naruszenia lub od bezprawności jego zachowania (w przypadku wariantu obiektywnego) 21. Niemniej jednak również w tym zakresie brak głębszych 17 M. Łolik, Glosa do uchwały SN z dnia 22 X 2010 r., III CZP 76/10, OSP 2011, nr 9, poz. 96, s. 669. 18 Por. P. Granecki, Odpowiedzialność sprawcy szkody niemajątkowej na podstawie art. 448 k.c., Studia Prawnicze PAN 2002, z. 2, s. 108, J. Jastrzębski, Kilka uwag o naprawieniu szkody niemajątkowej, Palestra 2005, nr 3 4, s. 39. 19 Por. A. Szpunar, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, Bydgoszcz 1999, s. 83. 20 Por. A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych. Warszawa 1978, s. 18, Z. Radwański, Zadośćuczynienie pieniężne za szkodę niemajątkową, Rozwój i funkcja społeczna, Poznań 1956, s. 105, gdzie została przedstawiona szczegółowa argumentacja, tenże, Prawo cywilne część ogólna, Warszawa 2003, s. 172;. por. także S. Garlicki, Odpowiedzialność cywilna za nieszczęśliwe wypadki, wyd. 2, Warszawa 1971, s. 461; J. Jastrzębski, Kilka uwag o naprawieniu szkody niemajątkowej, Palestra 2005, nr 3 4, s. 32; J. Panowicz-Lipska, Majątkowa ochrona dóbr osobistych, Warszawa 1975, s. 71. 21 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, W sprawie wykładni art. 448 k.c., Przegląd Sądowy 1998, nr 1, s. 5, A. Szpunar, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, Bydgoszcz 1999, s. 212; M. Safjan, w: Komentarz KC, t. I, 2008, s. 1461 1464.
refleksji nad uzasadnieniem funkcjonowania w obecnym systemie prawnym dwóch podstaw prawnych dla tego samego roszczenia, przy czym różniących się kwestiami dowodowymi oraz zakresem osób uprawnionych do występowania z takimi roszczeniami (o czym poniżej). 5. W odniesieniu do osób uprawnionych do uzyskania zadośćuczynienia, to SN z jednej strony uzasadnia, że dodanie 4 do art. 446 k.c. było wyrazem woli ustawodawcy [ ] ograniczenia kręgu osób uprawnionych do zadośćuczynienia do najbliższych członków rodziny, z drugiej zaś stwierdza, że przed nowelizacją zaś jedyną podstawę dla roszczenia o zadośćuczynienie stanowił art. 448 k.c. i to zarówno dla najbliższych członków rodziny zmarłego, jak i dla innych podmiotów. Idąc tym tokiem rozumowania, można argumentować, że skoro ustawodawca nie wprowadził zmian do art. 448 k.c., to nadal na jego podstawie z roszczeniem o zadośćuczynienie mogą występować nie tylko najbliżsi, ale również dalej spokrewnieni członkowie rodziny. Zatem kręgi osób uprawnionych do dochodzenia zadośćuczynienia z art. 446 4 oraz art. 448 k.c. są różne. Takie rozwiązanie nie znajduje jednak głębszego uzasadnienia aksjologicznego. Raczej należałoby się opowiedzieć za tym, aby zakresy podmiotów uprawnionych z obu tych podstaw był identyczny. W przeciwnym razie będzie to prowadziło do zniekształcenia owej instytucji, nieuzasadnionego zróżnicowania podmiotów i niepotrzebnych niejasności w tak newralgicznej dziedzinie relacji międzyludzkich. 6. Konkludując, należy zauważyć, że pomimo kolejnej już uchwały SN w omawianym zakresie nadal niewyjaśnione są takie kwestie, jak chociażby charakter prawny instytucji przewidzianej art. 446 4 k.c. tj. czy stanowi ona samodzielną podstawę dochodzenia zadośćuczynienia, czy też w jej ramach zostało ujęte dobro osobiste. Dodatkowo wciąż brak odpowiedzi na pytanie, czy art. 448 w zw. z art. 24 k.c. ma zastosowanie jedynie do odpowiedzialności deliktowej, czy również kontraktowej. Kolejna uchwała SN nie daje również jasnej odpowiedzi na pytanie, o jakie dokładnie dobro osobiste chodzi w ramach art. 448 w zw. z art. 24 1 k.c., jak również jaki jest stosunek instytucji objętych normami art. 446 4 oraz art. 448 w zw. z art. 24 1 k.c. Rozstrzygnięcie powyższych kwestii ma zasadnicze znaczenie, bowiem przyjmując racjonalność ustawodawcy nasuwa się oczywiste pytanie, dlaczego istnieją dwie normy umożliwiające dochodzenie tych samych roszczeń na gruncie jednego systemu prawnego. Należałoby zatem zgłosić postulat, aby te kwestie zostały szerzej rozwinięte w przypadku rozpatrywania kolejnych spraw dotyczących problematyki zadośćuczynienia pieniężnego za śmierć najbliższej osoby. Marcin Łolik