ZABURZENIA KOMUNIKOWANIA SIĘ U DZIECI W SZKOLE PODSTAWOWEJ DR N.MED. WIOLETTA PAWLUKOWSKA SAMODZIELNA PRACOWNIA REHABILITACJI MEDYCZNEJ

Transkrypt

1 ZABURZENIA KOMUNIKOWANIA SIĘ U DZIECI W SZKOLE PODSTAWOWEJ DR N.MED. WIOLETTA PAWLUKOWSKA SAMODZIELNA PRACOWNIA REHABILITACJI MEDYCZNEJ

2 WIEK SZKOLNY Funkcjonujący i obowiązujący w Polsce system edukacji określa czas nauki w szkole podstawowej na wiek od 6/7 lat do 11/12 roku życia

3 DEFINICJA MOWY Mowa to dźwiękowe porozumiewanie się ludzi. W celu porozumiewania się ludzie posługują się językiem, który jest systemem wyrazów i reguł gramatycznych. Mowa jest procesem jednolitym, ale należy w nim wyodrębnić czynności nadawania mowy i czynności odbioru mowy oraz wytwór mówienia i rozumienia.

4 MOWA Mowa w dużej mierze wpływa na całokształt rozwoju dziecka, a szczególnie na jego powodzenia w szkole. Daje możliwość precyzyjnej komunikacji, stanowi narzędzie w zdobywaniu informacji,pozwala na wyrażanie swoich myśli, własnych opinii i uczuć. Poziom językowej komunikacji w dużej mierze determinuje możliwości człowieka. Sposób komunikowania się wpływa na sukcesy edukacyjne, zawodowe oraz stosunki z innymi ludźmi.

5 CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ROZWÓJ MOWY Rozwój mowy uzależniony jest między innymi od: prawidłowej budowy i funkcji aparatu artykulacyjnego i słuchowego oraz odpowiadających im struktur w korze mózgowej; warunków środowiskowo - wychowawczych; - towarzyszących w rozwoju dziecka prawidłowych wzorców lub ich brak; wytwarzania u dzieci potrzeby mówienia - atmosfera emocjonalna w środowisku rozwoju, prawidłowe związki uczuciowe z najbliższym otoczeniem dziecka.

6 KOMUNIKACJA DZIECI W WIEKU SZKOLNYM 6-7 LAT Komunikacja dzieci w wieku 6 lat powinna być w pełni ukształtowana. Dziecko powinno posługiwać się: swobodną mową potoczna zależną i niezależną; Mową kontekstową (ścisłą, wiązaną) Szerokim zasobem słów; Zdaniami złożonymi; Poprawnymi formami gramatycznymi; Myśleniem za pomocą: porównywania, szeregowania, klasyfikowania. Poprawną artykulacją

7 KOMUNIKACJA DZIECI W WIEKU SZKOLNYM 6-7 LAT Umiejętność identyfikowania, słuchowego rozróżniania dźwięków mowy (fonemów) i słów dzięki dostrzeganiu cech odróżniających jedną głoskę od drugiej (np. bar - bal) przy jednoczesnym utożsamianiu różnej wymowy i cech głoski (np. szeptem - głośno, niskim - wysokim głosem) zwana jest słuchem fonematycznym. Do 6 roku życia dziecku może sprawiać trudność wymawianie wyrazów zawierających dwie spółgłoski występujące po sobie, co prowadzi często do opuszczania jednej z nich (np. trawa - tawa). Dopiero dzieci w 6 roku życia zaczynają coraz lepiej wymawiać słowa zawierające zbitki trzech spółgłosek (np. zgrzyt).

8 KOMUNIKACJA DZIECI W WIEKU SZKOLNYM 6-7 LAT Sześciolatek doskonale rozumie emocje własne i innych osób. Reguluje ekspresje własnych emocji. Umie mówić o przeżyciach. Potrafi ocenić przyczyny reakcji emocjonalnych oraz przewidzieć zachowania związane z wyrażanymi przez inne osoby emocjami. Nabywa procedur zaradczych, które pozwalają mu manipulować przeżyciami innych osób. Rozwijają się uczucia związane z samoocena; Z wiekiem agresja fizyczna ustępuje miejsca agresji werbalnej.

9 SPOSÓB KOMUNIKACJI U DZIECI STARSZYCH U dzieci do 10 r.ż. doskonali kolejny sposób komunikacji, a mianowicie: prowadzenie konwersacji; uwzględnianie punktu widzenia odbiorcy; echolalie, monologowanie coraz częściej zastępowane są przez społeczne formy wypowiedzi- pytania, prośby, zaprzeczenia. dziecko uczy się słuchać i analizować wypowiedzi partnera, chociaż nie zawsze potrafi odnaleźć w nich najważniejsze informacje; Uczy się również modyfikować swoje komunikaty w zależności od potrzeb odbiorcy. Poznaje zwroty językowe, które służą nawiązywaniu i podtrzymywaniu interakcji. Młodsze dzieci prowadzą rozmowy złożone z luźno powiązanych replik; z łatwością uczestniczą w konwersacji nieuwarunkowanej tematem. Ich wypowiedzi zależą od partnera. W kontaktach z rówieśnikami dzieci częściej zabierają głos, a ich wypowiedzi są dłuższe, bardziej konsekwentne i zróżnicowane gramatycznie, niż w kontaktach z dorosłymi.

10 SPOSÓB KOMUNIKACJI U DZIECI STARSZYCH U dzieci do 10 r.ż. doskonali kolejny sposób komunikacji, a mianowicie: Poznaje zwroty językowe, które służą nawiązywaniu i podtrzymywaniu interakcji( Młodsze dzieci prowadzą rozmowy złożone z luźno powiązanych replik); Z łatwością uczestniczą w konwersacji nieuwarunkowanej tematem. Ich wypowiedzi zależą od partnera. W kontaktach z rówieśnikami dzieci częściej zabierają głos, a ich wypowiedzi są dłuższe, bardziej konsekwentne i zróżnicowane gramatycznie, niż w kontaktach z dorosłymi.

11 ROZWÓJ KOMUNIKACJI OD 7 DO12 ROKU ŻYCIA W młodszym wieku szkolnym, czyli od 7 do r.ż. dziecko poznaje i rozwija komunikowanie się z otoczeniem za pomocą pisma. Aby nauczyć się czytać dziecko musi dysponować niezbędnymi zdolnościami zakresie analizy i syntezy wzrokowej i słuchowej, które pozwalają na spostrzeganie i odróżnianie od siebie prostych i złożonych znaków graficznych oraz na prawidłowe rozpoznawanie głosek, zarówno wypowiadanych oddzielnie, jak i stanowiących części wymawianego wyrazu. Na tym etapie dziecko nie może mylić określonych głosek z innymi, podobnie brzmiącymi. Powinno też rozpoznawać wyraz wymawiany z różną intonacją. Potrzebny jest więc dziecku odpowiedni poziom słuchu fonematycznego oraz prawidłowa wymowa głosek. Nauka czytania kształtuje analizę słuchową i rozwija słuch fonematyczny, jednocześnie pomagając w nauce pisania ze słuchu.

12 ZABURZENIA MOWY DZIECI W WIEKU SZKOLNYM -DYSLALIA Terminem dyslalia (z grec. dys - zaburzenie; lalia - mowa) określa się wady artykulacyjne. Termin ten funkcjonuje zamiennie jako zaburzenia artykulacyjne, zaburzenia wymowy, wady artykulacyjne, nieprawidłowe realizacje fonemów.

13 DYSLALIA Wyróżnia się dyslalię fizjologiczną i faktyczną. Dyslalia fizjologiczna występuje wówczas, kiedy mamy do czynienia ze swoistymi właściwościami rozwojowymi, które są związane z nieukończonym rozwojem mowy dziecka, wynikającym np. z prostego opóźnienia mowy. Dyslalia faktyczna występuje wówczas, kiedy proces kształtowania się mowy jest już względnie ukończony, a dziecko w sposób stereotypowy wadliwie wymawia określone głoski.

14 PRZYCZYNY DYSLALII Najczęstsze przyczyny dyslalii to: zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego: nieprawidłowe funkcjonowanie języka, nieprawidłowa budowa podniebienia, zniekształcenia zgryzu, anomalie zębowe, przerost trzeciego migdałka, polipy, skrzywienie przegrody nosowej,

15 PRZYCZYNY DYSLALII nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy: niska sprawność języka, zakłócona sprawność mięśni napinających i przywodzących, brak pionizacji języka nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządów słuchu: zaburzenie analizy i syntezy słuchowej, wybiórcze upośledzenie słuchu, obniżenie słyszalności zaburzenia słuchu fonematycznego,

16 PODZIAŁ DYSLALII Ze względu na liczbę głosek nieprawidłowo artykułowanych dyslalię dzieli się na: jednoraką jedna głoska wymawiana odmiennie; wieloraką kilka lub kilkanaście głosek wymawianych odmiennie; całkowitą (alalia) wszystkie głoski wymawiane odmiennie (bełkot, mowa niezrozumiała dla otoczenia).

17 PODZIAŁ DYSLALII Ze względu na liczbę nieprawidłowo realizowanych cech dystynktywnych głoski wyróżnia się: dyslalię prostą (w realizacji głoski zanika jedna cecha, np. dziecko wymawia s zamiast sz głoski różnią się tylko miejscem artykulacji) dyslalię złożoną (zanik kilku cech równocześnie, np. dziecko wymawia d zamiast sz głoski różnią się miejscem artykulacji, stopniem zbliżenia narządów mowy oraz dźwięcznością).

18 DYSLALIA Ze względu na nazwę głoski (głosek) nieprawidłowo artykułowanej dyslalię dzieli się na: I. Seplenienie (sygmatyzm) Seplenienie polega na nieprawidłowej artykulacji głosek dentalizowanych: ś, ź, ć, dź; s, z, c, dz; sz, ż, cz, dż. Wadliwa wymowa polegać może na: zastępowaniu głosek jednego szeregu innym np. głoski sz, ż, cz, dż brzmią jak s, z, c, dz, ś, ć, dź ( szafa safa, siafa, sanki sianki, szanki), deformacji - wtedy mówimy o seplenieniu właściwym, opuszczaniu głoski (lub głosek) w mowie. II. Reranie (rotacyzm) Reranie jest wadą polegającą na nieprawidłowej realizacji głoski r. Wadliwa wymowa polegać może na: opuszczaniu dźwięku, zastępowaniu go innym dźwiękiem lub zniekształceniu - wtedy mamy do czynienia z reraniem właściwym. Głoska ta może być wymawiana jak l, j,rl ( rak jak, lak, rlak), r języczkowe lub jest opuszczana (rak ak).

19 DYSLALIA III. Mowa bezdźwięczna Wada ta objawia się brakiem realizacji spółgłosek dźwięcznych i zastępowaniem ich odpowiednimi bezdźwięcznymi, np. b mówione jest jak p, a ż jak sz (słowo żaba w tym zaburzeniu będzie brzmiało jak szapa, woda jak fota, góra - kóra). Nieprawidłowość ta dotyczy 13 głosek: b, bi, d, z, ź, ż, dz, dź, dż, w, wi, g i gi. Mowa bezdźwięczna znajduje również odzwierciedlenie w piśmie w postaci trudnych do eliminowania błędów. IV. Rynolalia (nosowanie) Rynolalia polega na mówieniu z nieprawidłowym rezonansem nosowym. Mowa może być w różnym stopniu zniekształcona - od lekkiego nosowania do niewyraźnej, zakłóconej szmerami. Głoski nosowe są wymawiane jak ustne (nosowanie zamknięte) lub odwrotnie głoski ustne wymawiane są z rezonansem nosowym (nosowanie otwarte)

20 DYSLALIA V. Kappacyzm Polega na nieprawidłowej wymowie głosek tylnojęzykowych: k, g i czasami także h. Głoski te najczęściej wymawiane są jak: t, d i f kawa jak tawa, gołąb jak dołąb. VI. Lambdacyzm (lelanie, łełanie) Lambdacyzm polega na wadliwym wymawianiu głosek l, ł. Głoska l najczęściej realizowana jest jak j (lala jaja), głoska ł brzmi jak u albo j (ławka jawka). VII. Betacyzm W wadzie tej zaburzona jest realizacja głoski b - najczęściej głoska brzmi jak w lub j (bałwan - jałwan, bałwan wałwan).

21 ZAPOBIEGANIE DYSLALII Wczesne wykrywanie nieprawidłowego funkcjonowania narządów artykulacyjnych; Nie zaniedbywanie chorób uszu, gdyż nie leczone mogą powodować niedosłuch; Podawanie prawidłowych wzorców wymowy.

22 JĄKANIE JĄKANIE - jest funkcją patologicznej niepłynności mówienia, która może wynikać ze zwykłej niepłynności mówienia, reakcji psychicznych, reakcji fizjologicznych i reakcji społecznych.

23 JĄKANIE Jąkanie jest zaburzeniem DYNAMICZNYM tzn. zmieniającym się w ontogenezie, SYTUACYJNYM tzn. występuje w jednych sytuacjach, a nie pojawia się w innych, OKRESOWYM tzn. pojawia się i znika, co dezorientuje otoczenie. Dlatego rozwój jąkania nie jest prostolinijny lecz przypomina raczej sinusoidę. W konkretnym przypadku tego zaburzenia mowy jest albo typowy (stopniowy) albo nietypowy (nagły). Objawy: powtarzanie - przeciąganie - blokowanie Przyczyny: klonus - tonus - współruchy Reakcje towarzyszące: gotowość komunikacyjna - logofobia

24 PRZYCZYNY JĄKANIA Urazy psychiczne wczesnodziecięce są więc zapomniane, nieznane ale jednak pozostawiają po sobie trwały znak w postaci jąkania; Uraz fizyczny, który spowodowała komórka ośrodkowego układu nerwowego uszkodzenia lub zaburzenia czynnościowe, ale może również działać nie uraz fizyczny, a związany z nim uraz psychiczny; Uraz mechaniczny, który powoduje uszkodzenie w ośrodkowym układzie nerwowym; Błędy wychowawcze, Naśladownictwo

25 PRZYCZYNY JĄKANIA Do pierwotnych przyczyn jąkania zalicza się: - naruszenie kolejności bodźców - zbyt silne skurcze mięśni zaangażowanych w mówieniu - zahamowanie fonacji - osłabienie rytmu - wadliwe predyspozycje spowodowane złą technika mówienia Wymienione czynniki należą do czynności mózgu i zaburzają bezpośrednio funkcję mówienia. W korze mózgowej powstaje plan wypowiedzi oraz plan realizacyjny ruchów oddechowo - fonacyjno artykulacyjnych. Łańcuch zaś impulsów dla następujących po sobie ruchów artykulacyjnch wybiega z podkory mózgowej.

26 CZYNNIKI WYWOŁUJĄCE JĄKANIE Czynniki wywołujące jąkanie podzielono również na: bliższe, bezpośrednie "sprawcze" oraz dalsze, będące podłożem nerwicy. Do przyczyn bliższych zaliczamy: przestrach bez fizycznego urazu, silne bodźce wywołujące szok nerwowy, fizyczny uraz połączony z bólem lub przestrachem, długotrwały stres, zaburzenia rozwoju mowy. Nakładają się one najczęściej na przyczyny dalsze czyli: dziedziczność, niepełnowartościowy system nerwowy, ciężki przebieg ciąży i porodu, choroby somatyczne. Innymi słowy przyczyny dalsze stanowią czynniki predysponujące do jąkania, a przyczyny bliższe (sprawcze) stanowią czynniki je wyzwalające.

27 JĄKANIE Początek jąkania może wystąpić w okresie, kiedy dziecko zaczyna mówić, chodzić do szkoły, dojrzewać płciowo. W około 90 % przypadkach jąkanie występuje przed ukończeniem 7 roku życia i w tym czasie nie leczone może intensywnie rozwijać się. Pierwsze jego objawy zarejestrowano między 2 a 3 rokiem życia a więc w okresie kształtowania się zdania. Prawdopodobnie występują one już w pierwszych wyrazach, lecz są nie zauważalne. Jąknie powstaje i rozwija się więc w okresie kształtowania się mowy dziecka i jest wyrazem trudności tego okresu. Dziecko nie tylko się jąka ale i uczy się mowy.

28 JĄKENIE Badanie wykazały że: 64% badanych miało jąkających się krewnych pierwszego lub drugiego stopnia; średni wiek początków jąkania wynosił 28 miesięcy ; jąknie objawiało się o 3 miesiące wcześniej u dziewczynek niż u chłopców ; wszystkie badane dzieci zaczęły jąkać się przed ukończeniem 3 roku życia ; najbardziej charakterystyczną cechą wczesnego jąkania było powtarzanie sylab a ponadto często występowało wydłużanie głosek i napięcie mięśni ; Wyniki te wskazują na bardzo bliskie nakładanie się w czasie początków jąkania i opanowania skomplikowanej artykulacji oraz złożonych struktur gramatycznych.

29 NIEPŁYNNOŚĆ MÓWIENIA Niepłynność mówienia można podzielić na: niepłynność spastyczną występującą na tle nadmiernych skurczów mięśni aparatu mowy; niepłynność niespastyczną, której nie towarzyszą takie skurcze, Wyróżnia się również rodzaje: niepłynność semantyczną, kiedy istnieje trudność w płynnym przechodzeniu jednej informacji do drugiej. Objawami tej niepłynności są rewizje oraz powtarzanie spójników, niepłynność artykulacyjna, polega na trudności w płynnym przechodzeniu od jednej artykulacji do kolejnej. Objawami tej niepłynności jest powtarzanie, przeciąganie, blokowanie i dysrytmia.

30 JĄKANIE Istnieje kilka podziałów jąkania. Tradycyjnie dzieli się je na: jąkanie kloniczne, gdzie dominują skurcze kloniczne, jąkanie toniczne, gdzie dominują skurcze toniczne, jąkanie kloniczo - toniczne, gdzie występują skurcze mieszane

31 JĄKENIE Skurcze kloniczne lub toniczne mogą lokalizować się w różnych częściach aparatu mowy i dlatego wyróżniamy: jąknie oddechowe, gdy skurcze umiejscowiły się w aparacie oddechowym, jąknie fonacyjne, gdy skurcze umiejscowiły się w aparacie fonacyjnym, jąkanie artykulacyjne, gdy skurcze umiejscowiły się w aparacie artykulacyjnym.

32 LOGOFOBIA Na podstawie logofobii, czyli lęku przed mówieniem, dzieli się na jąkanie: preneurotyczne, kiedy nie występuje logofobia, neurotyczne, kiedy występuje logofobia. Pojawienie się logofobii jest kluczowym momentem w rozwoju jąkania, świadczącym o patologizacji tego problemu.

33 NIEPŁYNNOŚĆ MÓWIENIA- REAKCJE FIZJOLOGICZNE Niepłynności mówienia, szczególnie patologicznej towarzyszą reakcje: fizjologiczne, psychiczne, społeczne. Reakcje FIZJOLOGICZNE zlokalizowane są w aparacie: - oddechowym, np.: oddychanie asymetryczne, skrócenie fazy wydechowej, zwiększona liczba oddechów w jednostce czasu; - fonacyjnym, np.: silne zaciskanie strun głosowych, gwałtowane ruchy krtani, - artykulacyjnym, np.: klonus (krótkie, powtarzające się skurcze języka, warg), tonus (wzmożony, przedłużający się skurcz języka, warg) tremor (szybkie drganie czubka języka).

34 NIEPŁYNNOŚĆ MÓWIENIA- REAKCJE PSYCHOSPOŁECZNE PSYCHOSPOŁECZNE reakcje na niepłynność mówienia są różne. Można je podzielić w zależności od tego, kto jak reaguje - na reakcje indywidualne i reakcje społeczne, a w zależności od tego, jak się reaguje - na reakcje pozytywne i reakcje negatywne. Z reguły reakcje społeczne (rodziców lub opiekunów) na niepłynność mówienia wyprzedzają reakcje indywidualne dziecka. Dlatego mówi się, że jąknie rodzi się w uszach rodziców a nie w ustach dziecka

35 METODY LECZENIA JĄKANIA Różnorodność metod terapeutycznych pozwala na optymalne metody do indywidualnych potrzeb osoby jąkających się. Oto niektóre z nich: Metoda rytmicznego mówienia - polega na mówieniu z narzuconym rytmem, który może być podawany przez wyklaskiwanie bądź przy użyciu metronomu (przyrządu służącego do dokładnego określania tempa). Metoda zwolnienia tempa mówienia - polega na przeciąganiu elementów wypowiedzi, np.: samogłosek. Tempo mowy jest wolniejsze, a wypowiedź bardziej melodyczna. Spowolnieniu tempa mowy służy także echokorektor - urządzenie, dzięki któremu pacjent może mówić z własnym ciałem.

36 METODY LECZENIA JĄKANIA Metoda wsparcia gestykulacyjnego - polega na stosowaniu podczas wypowiedzi różnego rodzaju gestów, np. płynnego ruchu ręki bądź nogi, wyznaczają kolejną frazę wypowiedzi. Metoda Van Ripera - jej istotą jest świadome jąkanie ze zmniejszoną niepłynnością. Zaleca się, aby jąkający analizowali każdy przejaw niepłynności i próbowali mówić inaczej. Twórca metody zachęcał, by pacjent mówił jeszcze bardziej niepłynnie niż dotychczas, przynajmniej na początku terapii. Jego zdaniem, aby pozbyć się jąkania, należy je poznać, uodpornić się na nie, zmienić zachowanie i je utrwalić.

37 Dziękuję za uwagę