Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO. Tom 13

Transkrypt

1 STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GEOGRAFÓW UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO WYDZIAŁ NAUK O ZIEMI UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 13 Pod redakcją Roberta Machowskiego i Martyny A. Rzętały SOSNOWIEC 2012

2 Redaktor prac Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego Andrzej T. JANKOWSKI Prace Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego nr 73 RADA REDAKCYJNA Mariusz RZĘTAŁA (Uniwersytet Śląski, Katowice) przewodniczący Robert MACHOWSKI (Uniwersytet Śląski, Katowice) zastępca przewodniczącego Członkowie Andrzej JAGUŚ (Akademia Techniczno-Humanistyczna, Bielsko-Biała) Wiktoria KHAK (Instytut Skorupy Ziemskiej SO RAN, Irkuck) Robert KRZYSZTOFIK (Uniwersytet Śląski, Katowice) Mikołaj MIREWSKI (Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego, Katowice) Tadeusz MOLENDA (Uniwersytet Śląski, Katowice) Martyna A. RZĘTAŁA (Uniwersytet Śląski, Katowice) Jan M. WAGA (Uniwersytet Śląski, Katowice) RECENZENCI: Stanisław CZAJA, Grzegorz JANKOWSKI, Elena A. KOZYREVA, Robert KRZYSZTOFIK, Urszula MYGA-PIĄTEK, Anna NITKIEWICZ-JANKOWSKA, Wojciech OLEŚ, Sławomir PYTEL, Włodzimierz RĄCZKOWSKI, Hanna RUBIN, Tadeusz SZCZYPEK, Jan Maciej WAGA, Elżbieta ZUZAŃSKA-ŻYŚKO Fotografie na okładce (M. Rzętała): 1. Nad jeziorem Wigry 2. Zwałowisko KWB Bełchatów 3. Rozlewisko Bobrka w Sosnowcu Copyright 2012 by Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego Wszelkie prawa zastrzeżone Wydawca: Wydział Nauk o Ziemi UŚ ul. Będzińska Sosnowiec Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ ul. Będzińska Sosnowiec Przygotowanie i druk tomu sfinansowano ze środków Wydziału Nauk o Ziemi UŚ w Sosnowcu i Studenckiego Koła Naukowego Geografów UŚ w Sosnowcu. ISSN ISSN Druk: Regina Poloniae, Częstochowa, n. 300 egz.

3 Spis treści WPROWADZENIE... 5 ARTYKUŁY I KOMUNIKATY Dorota BŁAŻYCA: Profile krajobrazowe połonin (Bieszczadzki Park Narodowy)... 9 Tomasz BURDZIK: Przemiany przestrzeni a społeczny wymiar miasta Joanna CZEKAJ: Jakość i stan chemiczny wód czwartorzędowego piętra wodonośnego w rejonie gmin Chybie i Czechowice-Dziedzice Jakub GABRYSIAK: Wpływ antropopresji na środowisko fizycznogeograficzne Będzina Grzegorz JANKO, Krzysztof KALA, Katarzyna LASZUK, Małgorzata MAŁECKA, Magdalena MUSZYŃSKA, Robert TOMALA: Ocena promocji i jakości usług turystycznych świadczonych w Parku Krajobrazowym Beskidu Śląskiego oraz jego otulinie w opinii respondentów Вадим А. ПЕЛЛИНЕН, Мартына А. ЖЕНТАЛА, Максимилиан СОЛАРСКИ: Влияние свойств неогеновых отложений на возникновение оползневых процессов на территории острова Ольхон озера Байкал Radosław SAGAN: Proces segregacji przestrzennej w miastach Michał SOBALA: Rola tworzenia wielkoobszarowych zrębów zupełnych w zmianie struktury krajobrazu wschodniej części Beskidu Śląskiego Maksymilian SOLARSKI, Alicja PRADELA, Vadim A. PELLINEN: Przemiany sieci hydrograficznej Wyżyny Miechowickiej w latach Aleksandra WAGA: Wykorzystanie metod teledetekcyjnych w archeologii na przykładzie zdjęć lotniczych zalety i pułapki interpretacyjne Katarzyna WANIEK: Zmiany zanieczyszczeń gazowych w Polsce z zakładów szczególnie uciążliwych w latach str.

4 PRELEKCJE Tomasz BICZYK: Sycylia wyspa wielu kultur i krajobrazów Robert MACHOWSKI, Martyna A. RZĘTAŁA, Mariusz RZĘTAŁA: Egipt i Tunezja najczęściej turystycznie odwiedzane przez Polaków kraje afrykańskie Mariusz RZĘTAŁA, Robert MACHOWSKI, Martyna A. RZĘTAŁA: Chiny wschodnie przyrodnicze i kulturowe atrakcje turystyczne SESJE TERENOWE Tadeusz MOLENDA, Mariusz RZĘTAŁA: Ekosystemy rzeczne, jeziorne i bagienno-torfowiskowe jako atrakcje turystyczne Syberii Zachodniej SPRAWOZDANIA Małgorzana MAŁECKA: Bałkańskie kontrasty relacja z wyprawy do Chorwacji, Czarnogóry, Albanii i Macedonii Karolina TRĄBKA: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w roku akademickim 2010/ Uwagi dla Autorów przygotowujących pracę do publikacji w opracowaniu pt. Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko

5 Wprowadzenie Seryjne opracowanie pt. Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko jest publikacją redagowaną przez Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego. Są w nim zamieszczane teksty autorstwa członków tej organizacji oraz osób z nią współpracujących w ramach krajowych i międzynarodowych programów badawczych. Zakres tematyczny opracowania umożliwia publikację tekstów klasyfikowanych na cztery odrębne grupy tematyczne: artykuły i komunikaty (jako oryginalne opracowania naukowe), prelekcje (stanowiące skrót wystąpień o charakterze naukowym i popularnonaukowym), sesje terenowe (służące upowszechnianiu szeroko rozumianej problematyki regionalnej) oraz sprawozdania podejmujące zagadnienia z zakresu działalności i funkcjonowania Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego. Trzynasty tom opracowania pt. Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko jest następnym z serii prac świadczących o dużym zainteresowaniu działaniami podejmowanymi przez SKNG UŚ, a jednocześnie doskonałą okazją do przekazania kilku uwag na temat historii koła. W 2012 roku minęło 38 lat od ukonstytuowania się w ówczesnym Instytucie Geografii, Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego. Od tego momentu SKNG UŚ przeżywało różne okresy swojej działalności, zaznaczając się przy tym na trwale w europejskim oraz ogólnopolskim ruchu naukowym geografów, jak i środowisku akademickim Uniwersytetu Śląskiego. Tradycyjnie uznawana za najważniejszy nurt działalności SKNG UŚ jest aktywność naukowa. Z jednej strony, nie bez znaczenia pozostaje fakt, iż to właśnie aktywność na polu nauki jest czynnikiem w głównej mierze przyczyniającym się do generowania środków finansowych niezbędnych w dalszej działalności. Z drugiej natomiast strony, daje się zauważyć coraz szersze zainteresowanie studentów naukową działalnością Koła, bowiem ta daje możliwość pierwszych doświadczeń konferencyjnych oraz stwarza potencjalne warunki do publikacji własnych dokonań. Uczestnictwo w pracach naukowych realizowanych pod egidą SKNG UŚ znajduje odzwierciedlenie w rozmowach kwalifikacyjnych na studia magisterskie uzupełniające, studia doktoranckie, a nawet w rozmowach z przyszłym pracodawcą. Z tych chociażby względów działalność naukowa i popularyzatorsko-turystyczna jest szczególnie promowana w organizacji stawiającej sobie w tym względzie statutowe cele. Świadectwem tego zaangażowania są przedsięwzięcia o charakterze naukowym bądź naukowo-badawczym, które dotyczą szerokiego spektrum zainteresowań z zakresu geografii fizycznej oraz geografii społeczno-ekonomicznej. Przykładem tego jest wiele spotkań naukowych o ogólnopolskim charakterze (np. Zjazdy Studenckich Kół Naukowych Geografów) zorganizowanych przez Koło. Członkowie SKNG UŚ są czynnymi uczestnikami licznych konferencji krajowych, jak i zagranicznych, zdobywając nagrody i wyróżnienia za aktywność i merytoryczne zaangażowanie. Podkreślenia wymaga udział przedstawicieli SKNG UŚ w prestiżowych międzyna- 5

6 rodowych konferencjach naukowych organizowanych przez zagraniczne ośrodki akademickie tj. International Students Research Conference Ukraina; konferencje Europejskiego Stowarzyszenia Młodych Geografów EGEA Praga, Amsterdam, Barcelona, Tallin, Kijów, Sankt Petersburg, Dijon (Francja), Essu Mois (Estonia), Berlin, Baarlo (Holandia) i ostatnio Milopotamos w Grecji oraz Moskwa. Na uwagę zasługuje również organizacja wielotygodniowych obozów naukowo-badawczych poza granicami naszego kraju np. w: Bułgarii, Danii, Chorwacji, Rosji, Mongolii, Chinach. Efektami tych przedsięwzięć są liczne prace naukowe i sprawozdania publikowane w czasopismach. W ramach działań popularyzatorskich Koło jest zaangażowane w organizację licznych wyjazdów naukowo-poznawczych zarówno krajowych (np. Sudety, Karpaty, Pojezierze Mazurskie, Niecka Nidziańska), jak i zagranicznych (np. Skandynawia, Chorwacja, Czechy, Słowacja, Ukraina). Inne przykłady dotyczą prelekcji i wykładów wygłaszanych w siedzibie WNoZ UŚ i licznych szkołach, organizacji tradycyjnych Balów Geografa, spotkań andrzejkowych dla studentów, spotkań wigilijnych członków Koła z pracownikami WNoZ UŚ. W tego typu działalności szczególnie ważne wydają się prelekcje i wykłady, podczas których młodzi geografowie walczą o zmianę stereotypowego postrzegania geografii jako nauki ograniczającej się do znajomości atlasu. Wydaje się, że zmiana tego wizerunku w odbiorze społecznym jest kluczem do właściwego pojmowania geografii jako nauki o systemie środowiska, jego poszczególnych komponentach oraz sferze życia i działalności człowieka. W czasie tego typu spotkań w dyskusjach wyłania się klarowna sylwetka geografa jako niezastąpionego nauczyciela tego przedmiotu, kompetentnego urzędnika różnego szczebla instytucji administracji państwowej i samorządowej oraz wysoko kwalifikowanego pracownika placówek o charakterze usługowym np. firm turystycznych. Przekazując na Państwa ręce niniejsze opracowanie życzymy, aby stało się ono nie tylko miłą lekturą, dostarczającą pozytywnych doznań naukowych, lecz również stanowiło źródło wiedzy przydatne w czasie studiów i przyszłej pracy zawodowej. Zachęcamy tym samym do włączenia się w poszukiwanie nowych rozwiązań wydawniczych poprzez realizację własnych planów badawczych w ramach statutowych działań podejmowanych przez SKNG UŚ, co będzie kolejnym dowodem na aktywność studenckiego ruchu naukowego geografów i konsolidację środowiska akademickiego. Prezes SKNG UŚ Mikołaj Mirewski Opiekun naukowy SKNG UŚ Mariusz Rzętała

7 ARTYKUŁY I KOMUNIKATY

8

9 9-17 Dorota BŁAŻYCA Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski Sosnowiec PROFILE KRAJOBRAZOWE POŁONIN (BIESZCZADZKI PARK NARODOWY) WSTĘP Połoninami nazywane są łąki górskie powyżej 1200 m n.p.m., występujące ponad górną granicą lasu w polskiej części Bieszczadów. Tworzą one odrębne piętro roślinne, które jest charakterystyczne dla tego pasma górskiego (Zarzycki, Głowaciński 1970; Winnicki, Zemanek 2003). Problemem jest geneza połonin: czy wykształciły się w wyniku działalności człowieka, czy naturalnych procesów. T. Winnicki (1999) podaje kilka teorii na wykształcenie tych łąk górskich zaproponowanych przez różnych badaczy. Sam jednak twierdzi, że piętro połonin ukształtowane zostało przez czynniki naturalne, niemniej gospodarcze oddziaływanie człowieka miało istotny wpływ na zasięg, skład i strukturę zbiorowisk roślinnych. CEL I METODY BADAŃ Celem badań jest wskazanie charakterystycznych cech krajobrazowych połonin, porównanie tych krajobrazów oraz określenie zależności występujących między komponentami środowiska na badanym obszarze. Do wykonania profilów krajobrazowych wykorzystano informacje botaniczne zawarte w publikacjach oraz materiały kartograficzne mapy topograficzne w skali 1 : (1983), mapę geologiczną w skali 1 : (Ślączka, Żytko 1978) oraz mapę glebową w skali 1 : (Skiba i in. 1998). Następnie na podstawie sporządzonych profili oraz studiów literatury dokonano analizy porównawczej. LOKALIZACJA OBSZARU BADAŃ Badane połoniny znajdują się w Bieszczadzkim Parku Narodowym, zlokalizowanym w południowo-wschodniej części Polski, przy granicy z Ukrainą i Słowacją (rys. 1). Według sporządzonego przez J. Kondrackiego (1978) podziału fizycznogeograficznego Polski, analizowany teren stanowi fragment mezoregionu Bieszczadów Zachodnich (522.12). Położony jest w granicach Wschodnich Karpat Zewnętrznych (rys. 2). Analizie poddano profile krajobrazowe trzy połoniny: Wetlińską, Caryńską i Tarnicy z Krzemieniem. Na rysunku 1 została zaznaczona lokalizacja linii profilowych. 9

10 9-17 Rys. 1. Położenie obszaru badań i profilów krajobrazowych (za: zmienione): 1 obszar Bieszczadzkiego Parku Narodowego, 2 granice państw, 3 drogi, 4 miejscowości, 5 szczyty; profile: I Połonina Wetlińska, II Połonina Caryńska, III Tarnica z Krzemieniem. Fig. 1. Location of the study area and landscape profiles (after: changed): 1 area of the Bieszczady National Park, 2 borders, 3 roads, 4 villages, 5 peaks; profiles: I Połonina Wetlińska, II Połonina Caryńska, III Tarnica with Krzemień. Rys. 2. Bieszczady Zachodnie na tle podziału fizycznogeograficznego (za: J. Kondracki 1987 zmienione): Góry Sanocko- Turczańskie, Bieszczady Zachodnie, Bieszczady Wschodnie, Beskidy Brzeżne, Gorgany, Beskidy Pokucko-Bukowińskie, Połonina Równa, Borżawa, Połonina Czerwona, Świdowiec, Czarnohora, Połoniny Hryniawskie. Fig. 2. Western Bieszczady on the background division of phisyco-geographical (after: J. Kondracki 1987 changed): Góry Sanocko-Turczańskie, Bieszczady Zachodnie, Bieszczady Wschodnie, Beskidy Brzeżne, Gorgany, Beskidy Pokucko-Bukowińskie; Połonina Równa, Borżawa, Połonina Czerwona, Świdowiec, Czarnohora, Połoniny Hryniawskie. 10

11 9-17 PROFILE KRAJOBRAZOWE Wszystkie profile krajobrazowe wykonano w kierunku z południowego zachodu na północny wschód, aby warunki orientacyjno-ekspozycyjne były jak najbardziej zbliżone do siebie. Pozwala to dokonać w miarę możliwości dokładniejszą analizę wspólnych cech środowiskowych dla badanych krajobrazów połonin (rys. 1). Połonina Wetlińska jest najdalej na północny zachód wysuniętym pasmem w granicach Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Jest ona otoczona dolinami Wetlinki, Sanu, Prowczy, Potoku Nasiczniańskiego. Linia profilu przebiega od doliny Potoku Klimakowskiego (prawy dopływ Wetlinki), przez podwójny wierzchołek (Roh 1255 m n.p.m. i Osadzki Wierch 1253 m n.p.m.) do doliny Potoku Hyrlatego. Jego stoki są asymetryczne, tj. południowozachodni jest krótszy i bardziej stromy od północno-wschodniego stoku (fot. 1, rys. 3). Roh Osadzki Wierch Fot. 1. Połonina Wetlińska północno-wschodni stok (fot. D. Błażyca). Photo 1. Połonina Wetlińska north-eastern slope (photo by D. Błażyca). Podłoże składa się tu głównie z oligoceńskich piaskowców o różnej grubości ławic. Piaskowce gruboławicowe (otryckie) znajdują się w centralnej części pasma i zajmują największą powierzchnię. Natomiast w niższych częściach stoków pojawiają się piaskowce średnio- i cienkoławicowe, którym towarzyszą wkładki piaskowców otryckich (rys. 3). Na utworach skalnych w szczytowych partiach Połoniny utworzyły się gleby inicjalne i słabo wykształcone oraz niewielkie fragmenty gleby brunatnej właściwej, które porastają zbiorowiska połoninowe, należące do dwu klas: Betulo-Adenostyletea oraz Vaccinio-Piceetea. Można wyróżnić takie zbiorowiska jak: zarośla wietlicowo-jarzębinowe z podzespołem z olszą zieloną Athyrio distentifoliae-sorbetum alnetosum viridae, zbiorowisko maliny właściwej i śmiałka darniowego Rubus idaeus-daschampsia caespitosa, traworośla wiechlinowo-śmiałkowe Poo chaixi-deschampsietum caespitosae, traworośla trzcinnika leśnego Tanaceto-Calamagrostietum arundinaceae, traworośla trzcinnika owłosionego Calamagrostis Villona, zespół wysokogórskich borówczysk karpackich Vaccinietum myrtilli (z podzespołami: z kostrzewą niską Vaccinietum myrtilli festucetosum airoidae, piarżyskowego z różą alpejską Vaccinietum myrtilli rosetosum pendulinae, z goryczką trojeściowatą Vaccinietum myrtilli gentianetosum asclepiadeae), zbiorowisko borówki brusznicy Vaccinium vitis-idaea oraz zarośla jarzębinowe z nerecznicą szerokolistną Dryopteridi dilatatae-sorbetum aucupariae (Winnicki, 1999). 11

12 9-17 Rys. 3. Profile krajobrazowe połonin (opracowanie własne): A: 1 piaskowce otryckie, 2 piaskowce średnio- i cienko ławicowe oraz łupki i wkładki piaskowców otryckich, 3 piaskowce cienko- i średnioławicowe oraz łupki i wkładki piaskowców otryckich, 4 łupki i piaskowce, 5 żwiry, piaski i mady rzeczne; B: 1 kompleks gleb inicjalnych (litosole, regosole) i gleb słabo wykształconych (rankery), 2 litosole i regosole, 3 rankery butwinowe, 4 rankery brunatne, 5 gleby brunatne właściwe wyługowane i oglejone, 6 gleby brunatne kwaśne typowe i oglejone, 7 gleby próchniczno-glejowe, 8 kompleks gleb brunatnych właściwych wyługowanych i oglejonych oraz gleb gruntowo-glejowych, 9 mady górskie właściwe, 10 mady górskie brunatne; C: 1 wychodnie skalne, 2 połoniny, 3 obszary zarastające, 4 kraina dolin, 5 lasy. 12

13 9-17 Wraz ze spadkiem wysokości powstały gleby brunatne właściwe oraz kwaśne, które wykształciły się pod roślinnością leśną. Wśród niej występuje głównie kwaśna buczyna górska Luzulo nemorosae-fagetum (z podzespołami: typowym Luzulo nemorosae-fagetum typicum, trzcinnikowym Luzulo nemorosae-fagetum calamagrostietosum, borówkowym Luzulo nemorosae-fagetum vaccinietosum), żyzna buczyna karpacka Dentario glandulosae-fagetum (z podzespołami: typowym Dentario glandulosae-fagetum typicum, wilgotnym z miesiącznicą trwałą Dentario glandulosae-fagetum lunarietosum, czosnkowym Dentario glandulosae-fagetum allietosum, ziołorośłowym Dentario glandulosae-fagetum athyrietosum distentifoliae, trawiasto-turzycowa buczyna karpacka Dentario glandulosae-fagetum festucetosum drymejae) oraz fragmentarycznie sztuczna świerczyna (Michalik, Szary, 1997). Dalej ku wschodowi znajduje się pasmo Połoniny Caryńskiej (fot. 2). Jej granice wyznaczają doliny Sanu, Wołosatego z Rzeczycą, Prowczy i Potoku Nasiczniańskiego. Fot. 2. Połonina Caryńska południowo-zachodni stok (fot. D. Błażyca). Photo 2. Połonina Caryńska south-western slope (photo by D. Błażyca). Profil tej Połoniny został poprowadzony od doliny Prowczy do doliny Caryńskiego przez kulminację Połoniny Caryńskiej sięgający 1297 m n.p.m. Asymetria stoków jest podobna jak w przypadku Połoniny Wetlińskiej. Fig. 3. Landscape profiles of subalpine meadows (made by the autor): A: 1 thick sandstones layers, 2 moderately and thin thick flysch layers and shales with inserts of thick sandstones layers, 3 thin and moderately thick flysch layers and shales with inserts of thick sandstones layers, 4 shales and sandstones, 5 gravels, sands and alluvial river; B: 1 complex of initial soils (lithosols, regosols) and weakly developed soils (rankers), 2 lithosols and regosols, 3 humic rankers, 4 brown rankers, 5 leached and gleyed brown soils, 6 typical and gleyed acid brown soils, 7 humus gley soils, 8 complex of leached and gleyed brown soils and mineral soils, 9 typical mud soils, 10 brown mud soils; C: 1 rock outcrops, 2 subalpine meadows, 3 overgrown areas, 4 land of valleys, 5 forests. 13

14 9-17 W budowie geologicznej pasma przeważają utwory pochodzące z oligocenu. Środkową część połoniny zajmują przede wszystkim piaskowce otryckie, a także w niższych częściach stoków piaskowce cienko- i średnioławicowe z wkładkami piaskowców otryckich. W dolinie Potoku Nasiczniańskiego występują łupki i piaskowce warstwy przejściowej. Natomiast w dolinie Caryńskiego zalegają holoceńskie żwiry i mady rzeczne (rys. 3). Na stokach przeważają gleby brunatne właściwe, którym towarzyszą rankery brunatne i gleby próchniczno-glejowe. W wyższych partiach pasma występują gleby inicjalne, słabo wykształcone i brunatne kwaśne. W dolinie Potoku Nasiczniańskiego utworzyły się mady górskie brunatne (rys. 3). Z roślinności połoninowej wykształciły się zbiorowiska: Galium schultesii-campanula glomerata (półek skalnych), torfowisk połoninowych Empetrum hermaphroditum-sphagnum nemoreu, zespołu wilgotnych zarośli olszy zielonej Pulmonario filarszkyanae-alnetum viridis, ziołorośli paprociowych z wietlicą alpejską Athyrietum distentifoliae, wschodniokarpackich ziołorośli goździkowo-dziurawcowych Diantho compacti-hypericetum maculati, traworośli (traworośla trzcinnika leśnego Tanaceto-Calamagrostietum arundinaceae, traworośla trzcinnika owłosionego Calamagrostis Villona oraz maliny właściwej i śmiałka darniowego Rubus ideus-deschampsia caespitosa), borówki brusznicy Vaccinium vitis-ideae, podzespołu borówczyska połoninowego z kostrzewą niską Vaccinietum myrtilli festucetosum airoidae, mszystego podzespołu borówczyska połoninowego Vaccinietum myrtilli polytrichetum commune, podzespołu z goryczką trojeściową Vaccinietosum myrtilli gentianetosum asclepiadeae, zbiorowiska z kosmatką olbrzymią Luzula sylvatica (Winnicki, 1999). Zbiorowiska leśne są natomiast reprezentowane przez żyzną buczynę karpacką Dentario glandulosae-fagetum (z podzespołem typowym Dentario glandulosae-fagetum typicum, suchym trawiasto-turzycowym Dentario glandulosae-fagetum festucetosum drymeiae, wilgotnym czosnkowym Dentario glandulosae-fagetum allietosum ursini oraz ziołorośłowym Dentario glandulosae-fagetum athyrietosum distentifoliae) oraz kwaśną buczynę górską Luzulo nemerosae-fagetum (z podzespołem typowym Luzulo nemorosae-fagetum typicum, borówkowym Luzulo nemorosae-fagetum vaccinietosum, trzcinnikowym Luzulo nemorosae-fagetum calamagrostietosum). Ze sztucznej roślinności powstałej w wyniku działalności człowieka obserwuje się świerczynę i zbiorowisko z olszą szarą Alnus incana (Michalik, Szary, 1997). Ostatni profil krajobrazowy obejmuje Tarnicę (1346 m n.p.m.) i Krzemień (1335 m n.p.m.) (fot. 3). Oba wraz z pozostałymi szczytami należą do bieszczadzkiego masywu górskiego najdalej wysuniętego na wschód. Ograniczony jest on przez dolinę Sanu, Wołosatki i Wołosatego, a także przez granicę państwową od Przełęczy Użockiej do Przełęczy Beskid (rys. 1). Profil wyznaczono od północnego zbocza doliny Wołosatki, Tarnicę, obszar źródliskowy dopływu Wołosatki, grzbiet i północno-wschodni stok Krzemienia do odcinka źródłowego doliny Roztoki. Masyw górski zbudowany jest w większości z piaskowców otryckich, którym towarzyszą piaskowce cienko- i średnioławicowe i łupki z oligocenu. Natomiast w dolinie Wołosatki zalegają utwory holoceńskie żwiry, piaski i mady rzeczne (rys. 3). 14

15 9-17 Krzemień Tarnica Szeroki Wierch Fot. 3. Tarnica z Krzemieniem widok z północnego zachodu (fot. D. Błażyca). Photo 3. Tarnica with Krzemień view from the north west (photo by D. Błażyca). Największe powierzchnie stoków zajmują gleby brunatne kwaśne i brunatne właściwe, a w wyższych partiach gleby inicjalne i słabo wykształcone. W zagłębieniu w obszarze źródliskowym Wołosatki występuje kompleks gleb brunatnych właściwych wyługowanych i oglejonych i gleb gruntowo-glejowych. W dolinie Wołosatki utworzyły się mady górskie (rys. 3). Roślinność porastająca masyw Tarnicy i Krzemienia jest bardziej zróżnicowana od poprzednich połonin. Wpływają na to bardziej złożone uwarunkowania siedliskowe spowodowane większymi wysokościami bezwzględnymi. Połoniny tworzą zbiorowiska półek i szczelin skalnych (Valeriana tripteris-festuca airoides, Valeriana tripteris-galium schultesii- Sedum fabaria, Saxifraga paniculata-campanula polymorpha-festuca airoides, Campanula polymorpha-sempervivum montanum-festuca airoides oraz Campanula polymorpha- Festuca airoides), murawa wysokogórska z kostrzewą niską Potentillo aureae-festucetum airoides, zbiorowisko zarośli wierzbowo-olszowych Salix silesiaca-alnus viridis, zbiorowiska traworoślowe trzcinnika orzęsionego Calamagrostris Villona, zbiorowisko maliny właściwej i śmiałka darniowego Rubus idaeus-deschampsia caespitosa, zbiorowisko połoninowej młaki Juncus articulatus-caltha palustris, ziołorośla połoninowe Trollio altissimi- Knautietum dipsacifoliae, ziołorośla goździkowo-dziurawcowe Diantho commpacti-hypericetum maculatii, zbiorowisko torfowisk połoninowych Empetrum hermaphroditum-sphagnum nemoreum, traworośla trzcinnika leśnego Tanaceto-Calamagrostietum arundinaceae, połoninowe borówczyska bażynowe Empetro hermaphroditii-vaccinietum myrtilli oraz podzespół borówczyska połoninowego z goryczką trojeściowatą Vaccinietum myrtilli gentianetosum asclepiadeae (Winnicki, 1999). Obszary leśne na stokach masywu tworzą nadrzeczna olszyna górska Alnetum incanae, bagienna olszyna górska Caltho-Alnetum, różne podzespoły kwaśnej buczyny górskiej Luzulo nemerosae-fagetum (borówkowy Luzulo nemorosae-fagetum vaccinietosum, z kosmatką olbrzymią Luzulo nemorosae-fagetum luzuletosum sylvaticae, typowy Luzulo nemorosae-fagetum typicum, trzcinnikowy Luzulo nemorosae-fagetum calamagrostietosum) oraz żyznej buczyny karpackiej Dentario glandulosae-fagetum (typowy Dentario 15

16 9-17 glandulosae-fagetum typicum, ziołorośłowy Dentario glandulosae-fagetum athyrietosum distentifoliae, czosnkowy Dentario glandulosae-fagetum allietosum ursini, trawiasto-turzycowy Dentario glandulosae-fagetum festucetosum drymeiae). Ponadto występuje jaworzyna górska z języcznikiem zwyczajnym Phyllitido-Aceretum i podzespół paprociowy jaworzyny ziołoroślowej Aceri-Fagetum athyrietosum distentofoliae, sztuczne świerczyny oraz zbiorowisko z olszą szarą Alnus incana (Michalik, Szary, 1997). W omawianym profilu w obrębie granicy piętra regla dolnego zaznacza się tzw. kraina dolin. Jest to obszar powstały po dawnych wsiach, z których ludność została wysiedlona i ponownie pozostawiona samej przyrodzie (Winnicki, Zemanek, 2003). Na tych terenach wykształciło się wiele różnych zbiorowisk roślinnych: szuwary turzycy dzióbkowatej Caricetum rostratae, ziołorośla wiązówkowo-bodziszkowe Filipendulo-Geranietum, ziołorośla z miętą długolistną Mentha longifolia, ziołorośla sitowia leśniego Scirpetum sylvatici, pastwisko sitowe Epilobio-Juncetum effusi, zbiorowisko śmiałka darniowego Deschampsia caespitosa, łąka mietlicowa Campanulo serratae-agrostietum capillaris, trzęsawisko z turzycą nitkowatą Caricetum lasiocarpae, młaka źródliskowa kozłkowo-turzycowa Valeriano- Caricetum flavae, mszary torfowcowe Sphagnetum magellanici, zbiorowiska perzu właściwego Agropyron repens, turzycy drżączkowatej Carex brizoides, zarośla dzikiego bzu hebdu Sambucus ebulus, ziołorośla szczawiu alpejskiego Rumicetum alpini, ziołorośla pokrzywy zwyczajnej Urtica dioica (Denisiuk, Korzeniak, 1999). PODSUMOWANIE Analiza omówionych profilów krajobrazowych wykazuje duże podobieństwo między badanymi połoninami. Uwidaczniają się wspólne cechy środowiskowe oraz ich ścisłe współoddziaływanie. W budowie geologicznej jednostki śląskiej w paśmie połonin dominują oligoceńskie piaskowce otryckie (trzon pasm górskich), w miejscach mniej odpornych na erozję piaskowce i łupki, a w dnach dolin holoceńskie żwiry, piaski i mady rzeczne (rys. 3). W następstwie takiej budowy fliszowej powstają odpowiednie formy terenu (różnego kształtu wierzchołki, skałki, ściany, krawędzie, grzędy skalne, rumosz skalny, osuwiska). Morfologia i geologia warunkują powstanie określonego typu gleby. Na wierzchołkach pasma połonin wykształciły się gleby inicjalne, poniżej na stokach łagodnych występują gleby brunatne kwaśne, a dalej gleby brunatne właściwe. Na bardziej stromych częściach stoku powstają rankery, a w korytach rzecznych gleby napływowe. W obniżeniach terenu wytworzyły się gleby semihydrogeniczne, natomiast w obszarach o dobrych parametrach wodnych gleby hydrogeniczne, głównie torfowiska (rys. 3). Na wykształcenie się gleb wpływają odpowiednie warunki wodne oraz roślinność. Procesy ich rozwoju są zależne od warunków klimatycznych, rzeźby i budowy geologicznej terenu. Rozpoczynając od szczytowego, płytkiego i ubogiego podłoża w składniki odżywcze tworzą się zbiorowiska roślinności trawiastej, krzewinkowej i karłowatej, odpornych na trudne warunki klimatyczno-siedliskowe. Wraz ze spadkiem wysokości względnej poprawiają się wszystkie parametry ważne dla rozwoju zróżnicowanych zbiorowisk roślinnych, takich jak zbiorowiska łąkowe i leśne. 16

17 9-17 LITERATURA DENISIUK Z., KORZENIAK J., 1999: Zbiorowiska nieleśne krainy dolin Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie, t. 5. Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Ustrzyki Dolne. KONDRACKI J., 1978: Karpaty. WSiP, Warszawa. Mapa topograficzna :10 000, arkusze: Suche Rzeki ( ), Nasiczne ( ), Wetlina ( ), Brzegi Górne ( ), Ustrzyki Górne ( ), Tarnica ( ), Wołosate ( ). Główny Urząd Geodezji i Kartografii, Państwowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne, Rzeszów. MICHALIK S., SZARY A., 1997: Zbiorowiska leśne Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie, t. 1. Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Ustrzyki Dolne. SKIBA S., DREWNIK M., PRĘDKI R., SZMUC R., 1998: Gleby Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie, t. 2. Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Ustrzyki Dolne, 88 s. ŚLĄCZKA A., ŻYTKO K., 1978: Mapa Geologiczna Polski 1: , ark. Łupków (A, B), Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. WINNICKI T., 1999: Zbiorowiska roślinne połonin Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie, t. 4. Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Ustrzyki Dolne. WINNICKI T., ZEMANEK B., 2003: Przyroda Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Nature in the Bieszczady National Park, Ośrodek naukowo-dydaktyczny Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Ustrzyki Dolne. ZARZYCKI K., GŁOWACIŃSKI Z., 1970: Przyroda Polska. Bieszczady, Wiedza Powszechna, Warszawa. Dorota Błażyca LANDSCAPE PROFILES OF SUBALPINE MEADOWS (THE BIESZCZADY NATIONAL PARK) Summary In this article are characterised landscapes of subalpine meadows in the Bieszczady National Park. The park is situated in the south-eastern extremity of Poland and it is the part of Bieszczady mountains (Eastern Carpathians). Performed three landscape profiles of Połonina Wetlińska, Połonina Caryńska and Tarnica with Krzemień. Based on this profiles, the author describes their environment attributes. Profile analysis showed a high similarity with geological structure, morphology, soil cover and plant communities. Formation of all the individual characteristics of environment (with climatic and water conditions) are dependent on each other.

18 18-23 Tomasz BURDZIK Międzywydziałowe Indywidualne Studia Humanistyczne, Uniwersytet Śląski Katowice PRZEMIANY PRZESTRZENI A SPOŁECZNY WYMIAR TERYTORIUM MIASTA WSTĘP Ingerencja człowieka w istniejące zasoby naturalne przez wieki nie stanowiła zagrożenia dla środowiska naturalnego (a przez to dla samego człowieka), dopóki biologiczne procesy samoregulacji były silniejsze od jego działalności. Rozwój przemysłu, wzrost liczby ludności odwróciły dotychczasowy stan, w którym to środowisko dyktowało warunki. Świadomość negatywnych skutków owej działalności wymusiła zwrócenie uwagi na kwestię harmonijnego rozwoju przestrzeni przy jednoczesnym zapewnieniu ochrony środowiska, w którym funkcjonuje społeczeństwo. W szczególny sposób jest to widoczne w problemie zagospodarowania terenów miejskich, które z racji swego położenia oraz możliwości wykorzystania stanowią pole do realizacji działań rewitalizacyjnych koncepcją zrównoważonego rozwoju (ang. sustainable development), której implementacja powinna być zgodna z oczekiwaniami użytkowników przestrzeni. MIASTO PRZESTRZEŃ PRZEMIANY Wpływ antropopresji na środowisko zmusza do podejmowania działań zmierzających do zachowania ładu przestrzennego (stanowiącego jednym z elementów koncepcji zrównoważonego rozwoju, zakładającej zmniejszenie zróżnicowania regionalnego pod względem zagospodarowania przestrzennego, będącego jednym z podstawowych elementów rozwoju zrównoważonego (Mierzejewska, 2004). Działania przemiany obszarów poprzemysłowych, uwzględniające dyrektywy paradygmatu zrównoważonego rozwoju umożliwiają powiększanie obszarów zurbanizowanych przy jednoczesnym zapewnieniu równowagi środowiska przestrzennego narażonego na zmianę otoczenia spowodowaną działalnością człowieka. Złożoność elementów tworzących przestrzeń miejską stwarza trudności metodologiczne przy formułowaniu dyrektyw przekształceń obszarów, a tym samym, wdrażaniu założeń transformacji obszarów przemian uwzględniające paradygmat zrównoważonego rozwoju: Miasta uznawane są za najbardziej skomplikowany podsystem w strukturze sieci osadniczej, co implikuje potrzebę poszukiwania adekwatnych narzędzi badawczych, służących poznaniu i analizie występujących elementów tego podzbioru i ustaleniu wzajemnych relacji (Szczygielski, 2008). Struktura miasta, jak wspomniano, wymaga wielowymiarowego spojrzenia, bowiem miasto musi być zatem widziane w większym niż lokalnym kontekście, wymagającym 18

19 18-23 nie tylko analizy stanu poszczególnych elementów środowiska na jego terenie, ale także uwzględnienia oddziaływań zewnętrznych, jakie to miasto generuje (Mierzejewska, 2004). Przestrzeń miejska stanowi nie tylko miejsce o pragmatycznym charakterze przejawiającym się w jej użytkowaniu, lecz ma również znaczenie symboliczne. Przestrzeń interakcji użytkowników, będącą elementarnym składnikiem konstruktu wpływającego na odrębność ontologiczną zarówno jednostki, jak i zbiorowości zajmującej dany obszar, na który składają się miejsca pamięci legitymizujące wyodrębniony status danej zbiorowości. Stanowiący także podstawę do określenia własnego Ja jednostki. AKSJOLOGIA PRZESTRZENI Przestrzeń poprzez jednostki ją zamieszkujące, miejsca symboliczne stanowi świadectwo dziejów danego regionu, konstytuując zbiorowość wokół przestrzeni, w której odbywają się interakcje. Stałość elementów wchodzących w skład konstruktu etnicznej odrębności współtworzy tożsamość lokalną, nie tyle wytwarzaną poprzez odgrywanie, form zachowań właściwych, ale również obecność symbolicznych miejsc pamięci, rytualizujących przestrzeń. Przestrzeń, która w obliczu procesów globalizacyjnych nabiera szczególnego znaczenia nadaje tożsamość jednostce należy na ten społeczny aspekt użytkowania (jak i wytwarzania przestrzeni) zwrócić szczególną uwagę przy planowaniu zmian przestrzennych. Każdorazowo planując przekształcenie danego obszaru należy wytyczyć unikalny plan uwzględniający determinanty funkcjonalne: przestrzenne, gospodarcze i społeczne odnoszące się nie tylko do stanu istniejącego w danej przestrzeni, ale również jej historii oraz możliwej modyfikacji, mając na uwadze przyszłych użytkowników. Wartości w społeczeństwie stanowią cechę podstawową przy określaniu ich znaczenia, są bowiem przejawem formy panujących relacji w zbiorowości, która jest sankcjonowana przez rozumiane dla zbiorowości miejsca, nadające legitymacje dla odrębnego statusu grupy. Relacje ukształtowane poprzez wspólnotę nie odnoszą się wyłącznie do kategorii przestrzenno-symbolicznych, lecz również interakcji grup społecznych na danym obszarze, którego odrębność poprzez funkcjonowanie w jego obrębie stanowią nierozerwalny element przejawiający się w świadomości zbiorowości. SPOŁECZNY WYMIAR MIEJSCA Przestrzeń jest niezbędna dla własnej identyfikacji w aspekcie zbiorowym, dla podtrzymywania własnej odrębności poprzez tradycję, w której opisane zostają elementy danego krajobrazu, oraz w aspekcie jednostkowym, jako przeżywane przez jednostkę, a co za tym idzie, konsolidujące ją ze zbiorowością: Jeśli wiedza społeczna, jej kategorie czy typizacje są dla społeczeństwa konstytutywne, to na równi z nimi także zbiorowe uczucia i temporalność, w tym pamięć zbiorowa, które też są symbolicznie wytwarzane. Ich tworzywem i wytworem zarazem jest symbolizm dyskursywny, symboliczne obiekty i zachowania (Hałas, 2001). Przestrzeń nie jest zbiorem elementów pozbawionych społecznego znaczenia; jak twier- 19

20 18-23 dzi A. Passi oraz E. Kaisa-Prokkola (2008) terytorium jest społeczne, ponieważ ludzie wspólnie je dzielą. Symboliczny charakter miejsc jest nieustannie podtrzymywany poprzez wspólnotowy wymiar zachowań odnoszących się do wyszczególnionych lokalizacji; wydarzenia, które rozgrywały się w przekazywanych formą symboliczną przestrzeniach są ważne dla zbiorowości ze względu na historyczny charakter miejsc. Przeszłość legitymizuje odrębność zbiorowości. W przypadku odkrywania symbolicznego charakteru przestrzeni, wyróżnione miejsca nieustannie przypominają o ciągłości społeczeństwa poprzez ahistoryczny wymiar pamięci odtwarzanej przez jednostki na tle interakcji zachodzących na danym obszarze. Krajobraz pozwala nam wyzwolić się od abstrakcyjności terytorialności, tożsamości regionalnej do namacalnej przestrzeni (Prytherch, 2006). Miejsca symboliczne, ważne dla danej zbiorowości z racji swego charakteru określającego daną przestrzeń jako własną w stosunku do obcej, niezwiązanej z danym regionem, stają się zjawiskiem istniejącym w kulturze, pozwalającym na orientację w czasie, przestrzeni, jak i względem otoczenia: region i miejsce zostają złączone w nieuchronne zinstytucjonalizowane praktyki, dyskursy oraz pamięć (Paasi, 2002). ETAPY TRANSFORMACJI PRZESTRZENI Działania podejmowane w celu przemiany powinny mieć charakter etapowy uwzględniające dynamikę przestrzeni otaczającej obszar transformacji, która jest nieustannie waloryzowana. Podejmowane środki przeznaczone na realizację działań rewitalizacyjnych nie mogą być odseparowane od użytkowników przekształcanego terenu, którzy świadomi zmian zachodzących w ich otoczeniu muszą być włączani w ciąg przemian, których celem jest nie tylko zagospodarowanie obszaru będącego polem działań, ale jak już wspomniano, aktywizacja społeczności lokalnych, dzięki której poprzez kontakt z nimi (a co za tym idzie, zdobywanie informacji nt. potrzeb) następuje poprawa jakości korzystania z przestrzeni. Przemiana jest zjawiskiem wielopłaszczyznowym: Koncepcja zrównoważonego rozwoju może być realizowana poprzez odpowiednią politykę przestrzenną, uwzględniającą zasady i potrzeby ochrony środowiska, umożliwiającą m.in. zachowanie i funkcjonowanie ekosystemów. Koniecznością staje się sformułowanie i wdrażanie nowego ładu przestrzennego współzależnego z ładem ekologicznym, społecznym i ekonomicznym (Dubel, 2004). Zmiany muszą być dopasowane do kultury społeczności, której przestrzeń jest poddawana przemianom, gdyż zachowanie tożsamości korzystnie wpływa na funkcjonowanie otoczenia świadomego swego obszaru, co nie oznacza sprzeczności między funkcjonalnością danego obszaru na poziom gospodarczy prócz istniejącej infrastruktury składają się ludzie będący bezpośrednimi wykonawcami pracy, których kondycja (będąca wynikiem wielu czynników, m.in. zintegrowania członków społeczności z użytkowaną przestrzenią, odpowiednich warunków socjalnych) wpływa na koniunkturę gospodarczą. Miasto jest systemem, który poprzez działania rewitalizacyjne ulega poprawie w odniesieniu do wszystkich interesariuszy działających na jego terenie. Przekształcanie terenu (również rewitalizacja) jest działaniem, w które zaangażowane są wszystkie jednostki egzystujące na danym obszarze: 20

21 18-23 decydenci poprzez analizę istniejącego stanu wytyczają dalsze kierunki rozwoju poprzez plany zagospodarowania przestrzennego; wykonawcy dzięki specjalistycznej wiedzy oraz środkom bezpośrednio dokonują przekształcenia obszaru poprzemysłowego; użytkownicy (mieszkańcy, inwestorzy, turyści) znając swoje oczekiwania kierują swe uwagi do dysydentów oraz wykonawców Żadne działanie nie może być podjęte bez społecznej akceptacji, bowiem brak wsparcia dla realizowanych działań zniechęca potencjalnych inwestorów oraz skazuje decydentów na negatywny osąd opinii publicznej, co może skutkować porażką w kolejnych wyborach. Udział wszystkich podmiotów w podejmowanych decyzjach odżegnuje wspomniane zagrożenia. Stały kontakt oraz swobodny przepływ informacji na wszystkich poziomach, uczestnictwo społeczności lokalnej w przemianach korzystnie wpływa na realizację postulatów zmierzających do transformacji obszaru przemian. Z anonimowych nadawców (decydenci, wykonawcy) oraz adresatów (użytkownicy) wszyscy stają się członkami tej samej społeczności, dla których działania są okazją do wzajemnego poznania, zmiana aksjologicznego statusu przestrzeni, która zamiast dzielić, zaczyna spełniać swoją naczelną funkcję, czyli łączyć ludzi. REWITALIZACJA JAKO PRZYKŁAD PRZEMIANY Działania podjęte przez samorządy miast mające na celu rewitalizację obszarów poprzemysłowych mają charakter długofalowy. Celem jest przekształcenie obszarów, które dotychczas spełniały swoją przemysłową funkcję w inne niż dawniej, poprzez wprowadzenie podmiotów reprezentujących odmienne sektory gospodarki od dotychczasowych, np. usług związanych z kulturą, oświatą, administracją. Otrzymany wówczas poprzez szereg rozwiązań urbanistycznych krajobraz dostosowujący stanowi przykład nowej przestrzeni miejskiej, zmieniający jej charakter nie tylko pod względem wizualnym, lecz również społecznym. Przemiany terenów poprzemysłowych oraz szereg zjawisk idących wraz z nimi wymusiły konkretyzację owej transformacji mianem rewitalizacji, czyli szeregu zmian mających na celu zmianę dotychczasowego charakteru danego obszaru pod względem kryterium przestrzennego, funkcjonalnego oraz społecznego można określić, iż rewitalizacja jest kompleksowym zespołem działań finansowych, organizacyjnych i prawnych podejmowanym przez władze lokalne, partnerów społeczno-ekonomicznych, skoncentrowanym na określonym terenie, mających na celu ożywienie społeczno-ekonomiczne danego terenu (Sztaba, 2007). Transformacja obszarów poprzemysłowych przejawia się nie tylko w strukturze przestrzennej, najbardziej namacalnej dla obserwatora, ale również zawodowej, której uwzględnienie jest jednym z priorytetów przy tworzeniu nowych perspektyw obszarów poprzemysłowych. Korzystanie z istniejącej bazy kapitału ludzkiego (mieszkańców danego obszaru o określonych kompetencjach) odżegnuje możliwe zagrożenia wynikające z niedostosowania społecznego wymuszonego transformacjami gospodarczo-ustrojowymi, na które społeczeństwo nie ma wpływu. Zastany kapitał ludzki określa dane miejsce, nadaje mu tożsamość poprzez ciągłość życia na danym obszarze. Wszelkie próby zmiany dotychczasowego wizerunku obszarów poprzemysłowych przy jednoczesnym deprecjonowaniu społeczności lokal- 21

22 18-23 nej są niedopuszczalne. Ostatecznie to ludzie są adresatami i podmiotami przemian rewitalizacyjnych. To społeczeństwo tworzyło tworzyć będzie obszar poddawany przemianom. PODSUMOWANIE Przekształcanie terenów poprzemysłowych jest koniecznością, która wymaga zaangażowania wszystkich interesariuszy, zarówno tych, którzy są wykonawcami działań rewitalizacyjnych, jak i użytkowników, którzy będą korzystać z efektów pracy tych pierwszych. Umiejętność wspólnej, merytorycznej rozmowy jest czynnikiem, bez którego nie może dojść do konkretyzacji wypracowanych strategii postępowania rewitalizacyjnego, bowiem tworząc klimat zaufania społecznego i podnosząc swą wiarygodność miasta powinny w ramach rozwoju demokracji rozwijać dialog między mieszkańcami i władzami (Chądzyńska, 2008). Właściwie prowadzona gospodarka terenami poprzemysłowymi przynosi wiele korzyści, uzupełniając tkankę miejską w obszary o nowej funkcji oraz wyrazie architektonicznym. Efektem działań jest poprawa jakości danej przestrzeni, a co za tym idzie, komfort jej użytkowników. Zmiana oblicza miast przyciąga inwestorów, dzięki czemu zostaje zachowana ciągłość gospodarcza z przemysłu, który był fundamentem danej społeczności następuje zwrot ku usługom. Społeczność lokalna nie jest zagrożona bezrobociem, zaś miasto może zwiększać swój potencjał. Wzorem dla województwa śląskiego, które jest właśnie w etapie transformacji, mogą być doświadczenia Niemiec, gdzie właściwie przeprowadzona rewitalizacja Zagłębia Ruhry spowodowała napływ kapitału. Nieczynne zakłady przemysłowe stały się atrakcjami turystyki industrialnej, zaś zrewitalizowane hałdy miejscami wypoczynku. Szczególną rolę w procesie przekształcania przestrzennego odgrywają architekci, geografowie, socjologowie, decydenci. Wspólna refleksja nad koniecznymi zmianami bez wątpienia przyczyni się do poprawy naszego otoczenia, które służy całemu społeczeństwu. LITERATURA CHĄDZYŃSKA E., 2008: Miasta przyszłości-tendencje rozwojowe wybranych miast na świecie. [w:] Słodczyk J., Śmigielska M., (red.): Współczesne kierunki i wymiary procesów urbanizacji. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole. s DUBEL K., 2004: Strategia rozwoju narzędziem racjonalnego zarządzania miastem. [w:] Słodczyk J., (red.): Rozwój miast i zarządzanie gospodarką miejską. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole. s HAŁAS E., 2001: Symbole w interakcji. Oficyna Naukowa, Warszawa. 380 s. MIERZEJEWSKA L., 2004: Podejścia do planowania rozwoju zrównoważonego miast. [w:] Słodczyk J., (red.): Rozwój miast i zarządzanie gospodarką miejską. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole. s PAASI A., 2002: Place and region: regional worlds and words. Progress in Human Geography, vol. 6, nr 26. s PAASI A., KAISA -PROKKOLA E., 2008: Territorial Dynamics, Cross-border Work and Everyday Life in the Finnish-Swedish Border Area. Space and Polity, vol. 12, nr 1, s PRYTHERCH D., 2006: Narrating the Landscapes of Entrepreneurial Regionalism: Rescaling, New Regionalism and the Planned Remaking of Valencia, Spain. Space and Polity, vol. 10, nr 3, s SZCZYGIELSKI K., 2008: Nowa metoda pomiaru zjawisk w przestrzeni miejskiej. Opolskie studium przypadku. [w:] Słodczyk J., Śmigielska M., (red.): Współczesne kierunki i wymiary procesów urbanizacji. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole. s SZTABA P., 2007: Możliwości finansowania działań rewitalizacyjnych w ramach funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. [w:] Goliński P., (red.): Rekultywacja i rewitalizacja terenów zdegradowanych. Wydawnictwo Futura, Poznań, s

23 18-23 Tomasz Burdzik CHANGES IN THE AREA AND A SOCIAL DIMENSION OF THE CITY Summary The framework of the paper is made by the signification of space as one of the driving forces of social identity in the transition from traditional society to contemporary model of perception of territory. The paper s purpose is to give an overview of the influence of space changing has on construction of social identity. The social space symbolises both the rootedness of the nation (or region) in tradition and ethnic identity and the intrinsic link between these traditions and risk of revitalisation. Contributions on the influence of self-identity, which has the main source in the landscape, however, also reveal the tension between modernisation and the preservation of culture and territory and the need for new development models. Discussions on the landscape s identity thus reveal the contradictions in the party s construction of a national identity based on modernity rooted in tradition and sustainable developement.

24 24-34 Joanna CZEKAJ Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski Sosnowiec JAKOŚĆ I STAN CHEMICZNY WÓD CZWARTORZĘDOWEGO PIĘTRA WODONOŚNEGO W REJONIE GMIN CHYBIE I CZECHOWICE-DZIEDZICE WSTĘP Gminy Chybie i Czechowice-Dziedzice są gminami graniczącymi bezpośrednio ze zbiornikiem Goczałkowickim, który stanowi rezerwuar wody pitnej dla części mieszkańców Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (rys. 1). Powszechnie uważa się, iż wody podziemne rejonu tych gmin zasilają wody zbiornika Goczałkowice. Zgodnie z obowiązującym prawem unijnym (Dyrektywa 2000/60/UE) zadaniem państw członkowskich jest ochrona zasobów wód powierzchniowych i podziemnych. Dyrektywa ta nakłada także obowiązek podjęcia działań, które miałyby na celu poprawę stanu wód. W związku z powyższym w latach podjęto się realizacji interdyscyplinarnego projektu Zintegrowany system wspomagający zarządzaniem i ochroną zbiornika zaporowego (ZiZoZap), który pozwala na współpracę specjalistów różnych dziedzin związanych z tą tematyką. Jednym z zadań hydrogeologów jest ocena stanu aktualnego wód podziemnych i opracowanie oraz wdrożenie systemu monitoringu ilościowego i jakościowego wód podziemnych. W ramach pierwszego z tych zadań powstało kilka prac magisterskich mających na celu rozpoznanie budowy geologicznej i warunków hydrogeologicznych rejonu zbiornika Goczałkowickiego oraz ocenę zagrożeń i jakości wód podziemnych w tym rejonie. 24 Rys. 1. Lokalizacja obszaru badań. Fig. 1. Localization of research area. Gminy Chybie i Czechowice-Dziedzice leżą w zlewni bezpośredniej zbiornika Goczałkowickiego, dlatego tak ważne było rozpoznanie na tym obszarze jakości i stanu chemicznego wód podziemnych oraz potencjalnych ognisk zanieczyszczeń ze względu na możliwe

25 24-34 dostawanie się ładunku zanieczyszczeń do wód zbiornika. W ramach badań w lipcu 2010 przeprowadzono kartowanie hydrogeologiczne, które miało na celu m.in. zinwentaryzowanie dostępnych studni kopanych (Czekaj, 2011). Artykuł ma na celu prezentacje wyników opróbowania fizykochemicznego oraz analizę jakości i stanu wód podziemnych zgodnie z obowiązującymi rozporządzeniami. Zwraca także uwagę na możliwy wpływ sposobu zagospodarowania terenu na jakość wód podziemnych. CHARAKTERYSTYKA OBSZARU BADAŃ Gminy Chybie i Czechowice-Dziedzice zlokalizowane są w południowej części województwa śląskiego, na granicy powiatów cieszyńskiego i bielskiego. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski opracowanym przez J. Kondrackiego (1994) rejon ten należy do mezoregionu Dolina Górnej Wisły należącego do makroregionu Kotlina Oświęcimska wchodzącego w skład podprowincji Podkarpacie Północne. Gmina Chybie jest gminą wiejską. Jej powierzchnia wynosi, 32 km², z czego użytki rolne stanowią 38,7% obszaru, a użytki leśne 27,5% (Program ochrony..., 2004). Lasy występują tu głównie w północno-wschodniej części gminy, użytki rolne natomiast są rozłożone równomiernie na pozostałym obszarze gminy Chybie (rys. 2). Rys. 2. Zagospodarowanie i potencjalne ogniska zanieczyszczeń: 1 granice gmin, 2 obszary leśne, 3 stawy hodowlane, 4 obszary zabudowy mieszkaniowej, 5 obszary użytkowane rolniczo, 6 obszary przemysłowe, 7 transport. Potencjalne punktowe ogniska zanieczyszczeń: 8 związane z gospodarką komunalną, 9 związane z przemysłem, 10 związane z gospodarka komunalna lub przemysłem, 11 związane z rolnictwem. Fig. 2. Land development and potential pollution source: 1 commune boarders, 2 forest, 3 breeding mere, 4 residential area, 5 agriculture area, 6 industrial area, 7 transport. Potential point sources of pollution: 8 the municipal economy, 9 industrial, 10 the municipal economy or industrial, 11 agricultural. 25

26 24-34 W przypadku gminy Czechowice-Dziedzice, która zajmuje obszar 67 km², użytki rolne zajmują 51,4% powierzchni, a użytki leśne tylko 15% (Chylak, 2004). Gmina Czechowice- Dziedzice jest gminą składającą się z części wiejskiej rozwiniętej rolniczo, oraz z części miejskiej, gdzie bardzo dobrze rozwija się przemysł (rys. 2). Działalność przemysłowa w gminie Czechowice-Dziedzice jest różnorodna i obejmuje między innymi sektory: samochodowy, elektroenergetyczny, metalurgii miedzi, kabli i przewodów, wyrobów elektrotechnicznych, organiczny, budowlany, zapałczany i spożywczy. Czechowice-Dziedzice są również ważnym ośrodkiem magazynowania i dystrybucji paliw oraz wydobycia węgla kamiennego. Sieć hydrograficzną w rozpatrywanym rejonie związana jest z górnym odcinkiem rzeki Wisły i jej dopływami, tj. Bajerką, Iłownicą oraz Białą (rys. 1). Niezwykłe znaczenie na tym obszarze ma także zbiornik Goczałkowice, spełniający funkcję zbiornika przeciwpowodziowego na rzece Wiśle, a także zaopatrującego część mieszkańców Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego w wodę pitną. WARUNKI GEOLOGICZNE I HYDROGEOLOGICZNE Obszar badań znajduje się na pograniczu zapadliska przedkarpackiego oraz zewnętrznych Karpat zachodnich tzw. fliszu karpackiego. Podłoże dla zapadliska przedkarpackiego, jak i Karpat fliszowych stanowią skały prekambryjskie i paleozoiczne. Utwory prekambryjskie reprezentowane są przede wszystkim przez skały krystaliczne znane w tym rejonie z niektórych głębokich wierceń. Paleozoik reprezentowany jest przez utwory dewonu oraz karbonu w postaci piaskowców, mułowców oraz skał węglanowych (Golonka i in., 1979; Ryłko, Paul, 1992). Skały mezozoiczne na omawianym obszarze związane są wyłącznie z fliszem karpackim. Są to głownie wapienie oraz łupki cieszyńskie. Neogen na obszarze zapadliska przedkarpackiego charakteryzuje się występowaniem miocenu w postaci zlepieńców, piaskowców i iłowców, które stanowią bezpośrednie podłoże dla osadów czwartorzędu (Wójcik, 2006). Na omawianym obszarze największe rozprzestrzenienie mają utwory czwartorzędowe, związane przede wszystkim z działalnością lodowców i rzek. Plejstocen zbudowany jest głównie z osadów glacjalnych i fluwioglacjalnych w postaci piasków, żwirów, iłów, mułków i glin. Holocen, natomiast, reprezentują głównie osady terasów rzecznych oraz osady jeziorne i torfowiskowe (Wójcik, 2006). W obrębie utworów czwartorzędowych na obszarze badań stwierdzono użytkowe poziomy wodonośne. Są to poziomy holoceński i plejstoceński. Holoceński poziom wodonośny, występujący jedynie lokalnie, charakteryzuje się zwierciadłem swobodnym, które obserwowane jest na niewielkich głębokościach. Poziom ten związany jest bezpośrednio z osadami dolin rzek zasilających Wisłę. Miąższość tych utworów jest niewielka. Użytkowy poziom wodonośny w utworach plejstoceńskich występuje w piaskach i żwirach wodnolodowcowych. Poziom ten charakteryzuje się zwierciadłem napiętym, miejscami swobodnym. Głębokość zalegania zwierciadła wód podziemnych w tych utworach waha się w przedziale od 15 m p.p.t. w południowej części obszaru, do poniżej 5 m p.p.t. w części północnej. Generalny kierunek przepływu wód podziemnych z omawianego obszaru następuje ku zbiornikowi Goczałkowickiemu (rys. 3). 26