ANALIZA. Przegląd metod finansowania Kościoła w wybranych krajach świata i ocena propozycja wprowadzenia tzw. podatku kościelnego w Polsce

Transkrypt

1 Przegląd metod finansowania Kościoła w wybranych krajach świata i ocena propozycja wprowadzenia tzw. podatku kościelnego w Polsce Marcin Kędzierski Wstęp Likwidacja Funduszu Kościelnego, zapowiedziana 18 listopada 2011 roku w expose premiera Donalda Tuska, jak i pomysł wprowadzenia w Polsce wzorem państw Europy Zachodniej podatku kościelnego, od kilku miesięcy elektryzuje opinię publiczną w Polsce. Ze środków Funduszu od 1950 roku, czyli od momentu jego powstania, Kościół opłacał składki na ubezpieczenia społeczne duchowieństwa (przede wszystkim dotyczy to misjonarzy i sióstr zakonnych), finansował remonty zabytków sakralnych oraz wspierał działalność charytatywną oraz opiekuńczo-wychowawczą, przy czym udział składek ubezpieczeniowych w wydatkach Funduszu systematycznie wzrastał i obecnie stanowi ponad 90%. Po rozwiązaniu Fundusz Kościelnego, finansowanie składek na ubezpieczenie społeczne, jak również koszty remontu zabytkowych budowli sakralnych, miałyby zostać przerzucone na podatników w postaci tzw. podatku kościelnego, czyli dobrowolnego odpisu na rzecz jednego z wybranych związków wyznaniowych. Episkopat akceptuje taką propozycję, ale nie zgadza się co do jej szczegółów, uznając je za niesprawiedliwe oraz argumentując, że Kościół w Polsce straci na planowanych zmianach w tym kontekście pojawia się m.in. problem rolników ubezpieczonych w KRUS, którzy mogą być wyłączeni z możliwości odpisu podatkowego na Kościół. Co więcej, zdaniem przedstawicieli Kościoła w Polsce skala oszczędności związana z likwidacją Funduszu Kościelnego jest nieproporcjonalna do szumu medialnego, który powstał wokół tej sprawy samo podwyższenie składki rentowej przyniosło budżetowi przychody rzędu ponad 1 mld PLN, a Fundusz Kościelny dysponuje obecnie niecałymi 90 mln PLN. Fundusz Kościelny i Komisja Majątkowa Fundusz Kościelny, utworzony w 1950 roku, miał stanowić rekompensatę dla Kościoła Rzymskokatolickiego w Polsce za 155 tys. ha nieruchomości przejętych przez władze PRL. Po roku 1989 Rząd Rzeczpospolitej w porozumieniu z Episkopatem Polski powołał Komisję Majątkową, której celem było przywrócenie Kościołowi 1

2 zagarniętych majątków ziemskich. W ciągu 22 lat funkcjonowania Komisji (została ona ostatecznie zlikwidowana w lutym 2011 roku) Kościół odzyskał ok. 65 tys. ha gruntów, pozostałe 90 tys. ha pozostało w rękach Skarbu Państwa. Dochody z tytułu użytkowania tych gruntów miały być przekazywane do Funduszu Kościelnego. W 2011 roku wartość środków przekazanych przez budżet państwa na rzecz Funduszu wyniosła 89 mln PLN, przy czym przedstawiciele strony kościelnej utrzymują, że przyjmując średni dochód z hektara przeliczeniowego ze wszystkich grup podatkowych i klas gruntów za rok 2010 (2278 PLN/ha), przychody państwa z tytułu użytkowania tej ziemi w 2011 roku wyniosły 205,2 mln PLN. Wykres 1: Wysokość środków przekazanych na Fundusz Kościelny w latach (w mln PLN) Źródło: oraz dane Ministerstwa Finansów Środki pochodzące z Funduszu umożliwiają Kościołowi Rzymskokatolickiemu w Polsce opłacanie składek na ubezpieczenie społeczne grupie około 23 tys. osób duchownych, którzy nie są zatrudnieni na podstawie umowy o pracę lub zlecenie (np. księża katecheci, wykładowcy uczelni wyższych, kapelani wojskowi i szpitalni, etc.) i nie odprowadzają samodzielnie składek. Grupa ta stanowi około 40% katolickich duchownych w Polsce (jest ich w sumie ponad 52 tys. ok. 25 tys. księży diecezjalnych, ok. 21 tys. sióstr zakonnych oraz ok. 6 tys. braci zakonnych). Wysokości składek na rok 2012 przedstawiają się następująco: 2

3 Tabela 1: Wysokość składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne duchownych katolickich w Polsce (przy udziale finansowym Funduszu Kościelnego) społeczne Rodzaj % pensji minimalnej 20% opłacane przez duchownych 80% opłacane przez Fundusz Kościelny Razem Emerytalne 19,52 58,56 PLN 234,24 PLN 292,80 PLN Rentowe 8,00 24 PLN 96 PLN 120 PLN Wypadkowe 1,67 5,01 PLN 20,04 PLN 25,05 PLN Razem 87,57 PLN 350,28 PLN 437,85 PLN dobrowolne Chorobowe 2,45 36,75 PLN - 36,75 PLN zdrowotne 100% opłacane przez duchownych Zdrowotne PLN PLN Źródło: oraz Katolicka Agencja Informacyjna Warto w tym miejscu wspomnieć, że składki pokrywane z Funduszu Kościelnego opłacane są od podstawy w wysokości płacy minimalnej, co oznacza, że osoba duchowna może obecnie liczyć na świadczenia emerytalne w wysokości ok PLN miesięcznie. Mając na uwadzę, że większość księży katolickich w Polsce prowadzi katechezę w szkole, w praktyce całość środków z Funduszu Kościelnego pokrywa składki misjonarzy oraz sióstr zakonnych, które nie pracują na etat. Podatek kościelny na świecie Fundusz Kościelny funkcjonujący obecnie w Polsce jest unikatową formą finansowania Kościoła, niespotykaną w innych krajach europejskich, co wynika przede wszystkim z doświadczenia historycznego naszego kraju. Co istotne, państwo jest zaangażowane w finansowanie związków zawodowych wyłącznie w krajach z kręgu religii chrześcijańskiej Kościoła Rzymskokatolickiego, Kościoła Prawosławnego oraz kościołów protestanckich. Najbardziej rozpowszechnionym modelem jest instytucja podatku kościelnego, jednak w Europie jest sześć krajów, w których to państwo bezpośrednio finansuje Kościół są to: Belgia, Czechy, Grecja, Luksemburg oraz Słowacja. 3

4 Podatek kościelny jest pojęciem bardzo ogólnym, które kryje za sobą dwa podstawowe modele finansowania przy użyciu systemu podatkowego. Pierwszy z nich polega na wprowadzeniu przez państwo go podatku dochodowego dla wszystkich osób, które oficjalnie zadeklarują się jako członkowie danej wspólnoty religijnej. Najbardziej znanym przykładem takiego rozwiązania jest model niemiecki, który wprowadza instytucje podatku kościelnego w art. 140 Ustawy Zasadniczej RFN z 1949 roku, przy czym historia tego podatku sięga początków XIX wieku. Obecnie stawka tego podatku wynosi 8% od dochodu dla krajów związkowych z najwyższą liczbą zadeklarowanych wierzących (Bawaria i Badenia-Wirtembergia) oraz 9% dla pozostałych landów. Dodatkowo w przypadku bardzo wysokich dochodów, za zgodą właściwej władzy kościelnej stawka może zostać obniżona do 2,75-3,5%. W roku 2010 przychody Kościoła Ewangelickiego z tytułu podatku kościelnego wyniosły 4,3 mld euro, a Kościoła Rzymskokatolickiego 4,9 mld euro. Ze zgromadzonych środków kościoły finansują koszty osobowe administracji kościelnej oraz działalność charytatywną. Podobne rozwiązania do niemieckich można znaleźć także w innych krajach niemieckojęzycznych (Austria, Szwajcaria) oraz skandynawskich (Dania, Finlandia, Szwecja). Warto jednak dodać, że zarówno w Niemczech, jak i np. w Danii, budżet państwa przeznacza dodatkowe środki, niepochodzące z podatku kościelnego, na prowadzenie religii w szkołach, a także na dofinansowywanie uczelni kościelnych oraz utrzymywanie zabytków (w Danii jest to 13% wszystkich przychodów Kościoła). Drugą formą podatku kościelnego jest możliwość dobrowolnego przekazania części podatku na rzecz wspólnoty wyznaniowej, znany w Polsce z instytucji odpisu na rzecz organizacji pożytku publicznego. Rozwiązanie takie działa w czterech krajach europejskich Hiszpanii, Holandii, Włoch oraz od kilku miesięcy na Węgrzech. Jeżeli propozycje reform zgłoszonych przez rząd Donalda Tuska wejdą w życie, Polska będzie piątym krajem, który przyjmie takie rozwiązanie. Tabela 2: Sposób finansowania Kościoła w wybranych krajach UE (wysokość stawek w nawiasach) Podatek kościelny (stawka) Dobrowolny odpis z podatku dochodowego na kościół Brak podatku kościelnego dotacja bezpośrednia Austria (1,1%) Belgia Dania (do 1,51%) Hiszpania (0,5239%) Czechy Finlandia (1-2%) Holandia (1-3%) Grecja Niemcy (8-9%) Węgry (1%) Luksemburg Szwajcaria (do 2,3%) Włochy (0,8%) Słowacja Szwecja (do 2%) Źródło: Rozdział majątku państwa i kościoła Francja Irlandia Portugalia 4

5 Wprowadzenie podatku kościelnego w Polsce W rozmowach pomiędzy ministrem cyfryzacji Michałem Bonim, reprezentującym Radę Ministrów, a przedstawicielami Kościoła Rzymskokatolickiego i innych związków wyznaniowych, strona rządowa zaproponowała wprowadzenie możliwości odpisu od podatku w wysokości 0,3%, na wzór 1% przekazywanego na cele organizacji pożytku publicznego (OPP). Szacunki Ministerstwa Finansów pokazują, że w 2011 roku na przekazanie 1% podatku na rzecz OPP zdecydowało się ok. 10 mln Polaków, tj. 38% wszystkich podatników. W efekcie do rąk organizacji społecznych z tego tytułu trafiło 400 mln PLN. Analizując możliwe przychody Kościoła z tytułu odpisów w proponowanej przez rząd wysokości, należy przyjąć kilka scenariuszy/wariantów: 1) Odpisu dokonują wszystkie osoby deklarujące swoją przynależność do Kościoła Rzymskokatolickiego (obecnie 95% społeczeństwa, co przekłada się na liczbę ok. 25 mln podatników) 2) Odpisu dokonuje ok. 40% wszystkich osób deklarujących swoją przynależność do Kościoła Rzymskokatolickiego (analogicznie do liczby osób przekazujących obecnie odpisy podatku na OPP, co przekłada się na liczbę ok. 10 mln podatników) 3) Odpisu dokonują wszystkie osoby biorące regularny udział w praktykach religijnych, tzw. dominicantes (wg danych z 2010 roku to 38% wiernych, co przekłada się na liczbę 9,5 mln podatników) 4) Odpisu dokonuje ok. 40% osób biorących regularny udział w praktykach religijnych (analogicznie do liczby osób przekazujących odpisy na OPP, co przekłada się na liczbę ok. 3,8 mln podatników) Tabela 2: Szacowane przychody Kościoła Rzymskokatolickiego z odpisu podatkowego na poziomie 0,3% Wariant 1 Wariant 2 Wariant 3 Wariant 4 Przychody 300 mln PLN 120 mln PLN 115 mln PLN 45 mln PLN Źródło: opracowanie własne W przypadku wystąpienia wariantów od pierwszego do trzeciego, Kościół Rzymskokatolicki uzyskałby wyższe przychody niż z Funduszu Kościelnego, natomiast gdyby sprawdził się wariant 4 środki przekazane Kościołowi zmniejszyłyby się o 50%. Z wypowiedzi przedstawicieli władz (np. ministra Jacka Rostowskiego) można domniemywać, że zdaniem rządu najbardziej prawdopodobny jest wariant pomiędzy 3 a 4, stąd przychody Kościoła przy stawce 0,3% w porównaniu w Funduszem Kościelnym nie uległyby zmianie. Analizując komentarze strony kościelnej, jej zdaniem bardziej prawdopodobny jest ostatni z analizowanych scenariuszy. W efekcie Episkopat wysunął postulat wprowadzenia odpisu w wysokości 1%, podobnie jak w 5

6 przypadku OPP. Przy takim rozwiązaniu, poszczególne warianty wyglądałyby następująco: Tabela 3: Szacowane przychody Kościoła Rzymskokatolickiego z odpisu podatkowego na poziomie 1% Wariant 1 Wariant 2 Wariant 3 Wariant 4 Przychody 1 mld PLN 400 mln PLN 385 mln PLN 150 mln PLN Źródło: opracowanie własne Niezależnie od scenariusza, przy zastosowaniu możliwości odpisu w wysokości 1% przychody Kościoła byłyby wyższe niż obecna dotacja z Funduszu Kościelnego, przy czym w przypadku wariantu 4 wysokość wpływów podatkowych byłaby niższa od szacowanej wartości ziemi, która nie wróciła w posiadanie Kościoła (obecnie jest to 205,2 mln PLN). Choć kwoty rzędu mln PLN nie są znaczące w obliczu deficytu budżetowego, który w 2012 roku planowany jest na 35 mld PLN, to w wymiarze politycznym każda oszczędność budżetowa może odgrywać istotną rolę dla rządzącego obozu politycznego. Dlatego minister finansów Jacek Rostowski zdecydowanie sprzeciwił się postulatom strony kościelnej. Wydaje się, że rozwiązaniem, które byłoby do zaakceptowania dla obydwu stron, jest ustalenie takiej stawki procentowej planowanego odpisu, która przy konserwatywnych założeniach (wariant 4) przyniesie Kościołowi przychody porównywalne z obecną dotacją z Funduszu Kościelnego. Analiza planowanych wpływów podatkowych pokazuje, że optymalną stawką odpisu umożliwiającą utrzymanie status quo jest 0,6%. Jednocześnie w interesie strony kościelnej byłoby przekonywanie wiernych regularnie uczestniczących w praktykach religijnych do przekazywania odpisu podatkowego na rzecz Kościoła, co mogłoby powiększyć wartość wpływów do poziomu ok. 230 mln PLN. Nawet przy założeniu stopniowo spadającej liczby tzw. dominicantes, Kościół mógłby liczyć na przychody rzędu 200 mln PLN, co jest równoważne obecnym oczekiwaniom Episkopatu. Podsumowanie Problem Funduszu Kościelnego i sporu, jakich wybuchł wokół propozycji jego likwidacji, wydaje się być bardziej dyskusją o charakterze politycznym niż ekonomicznym, mając na uwadze tak naprawdę niewielką skalę środków zasilających Fundusz (w 2010 roku było to 89 mln PLN). Co więcej, wbrew powszechnie panującej opinii, środki z Funduszu nie finansują bieżącej działalności Kościoła, a jedynie składki na ubezpieczenie społeczne, i to przede wszystkim misjonarzy oraz sióstr zakonnych, które nie pracują na etat jest to w sumie grupa 23 tys. duchownych. Innym dowodem na upolitycznienie debaty jest fakt, że Kościół Rzymskokatolicki w Polsce uzyskuje z budżetu państwa o wiele więcej środków, np. na dofinansowanie uczelni 6

7 katolickich czy też prowadzenie religii w szkołach, podobnie jak ma to miejsce np. w Niemczech. Wartość tych środków jest znacznie wyższa niż Funduszu Kościelnego, natomiast brakuje wiarygodnych szacunków na temat ich wysokości (Ruch Palikota utrzymuje, że są to środki rzędu 7 mld PLN, ale ta kwota wydaje się przeszacowana). Można stąd wnioskować, że rząd wykorzystuje debatę nad podatkiem kościelnym wyłącznie do celów politycznych, nie chcąc jednocześnie zrazić części elektoratu, który utożsamia się z Kościołem (co można nazwać koncesjonowaną zimną wojną religijną ). Klub Jagielloński to jedna z najstarszych w Polsce organizacji pozarządowych. Stowarzyszenie od ponad 20 lat aktywne działa w przestrzeni publicznej zarówno na szczeblu lokalnym, jak i ogólnopolskim. Ambicją Klubu jest m.in. merytoryczny wkład do debaty publicznej i tym samym profesjonalizacja polityki poprzez dostarczanie idei i wiedzy. Dlatego jednym z trzech filarów aktywności naszego stowarzyszenia jest działalność ekspercka, która koncentruje się na badanich naukowych w ważnych obszarach życia publicznego. Mamy w swoim dorobku znaczące raporty, analizy oraz projekty badawcze w obszarze stosunków międzynarodowych, polityki zagranicznej, samorządu terytorialnego, rozwoju regionalnego, ekonomii oraz zagadnień ustrojowych. Zespół Ekspertów Klubu Jagiellońskiego powstał w 2012 roku jako eksperckie zaplecze stowarzyszenia. Jest to instytucja typu think-tank, która prowadzi działalność badawczą i naukową. W jej skład wchodzą przede wszystkim pracownicy naukowi Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, a także pracownicy administracji publicznej, mający doświadczenie w realizacji projektów badawczych. Eksperci są jednocześnie szefami katedr tematycznych w Klubie Jagiellońskim, które mają charakter edukacyjno-formacyjny. Pełnią więc funkcję dydaktyczną stanowiąc bezpośrednie wsparcie dla członków Klubu Jagiellońskiego głównie studentów i doktorantów. 7