Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie. Zmiany prawne

Transkrypt

1 Fragment artykułu opublikowanego w pracy zbiorowej: Zjawisko przemocy we współczesnym świecie. Wybrane aspekty, red. J. Maciaszek, Stalowa Wola 2010, s Filip Ciepły, doktor nauk prawnych Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie. Zmiany prawne Preventing domestic violence. Legal changes Pojęcie zmian prawnych w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie ma o wiele pojemniejszy desygnat niż tylko kolejne nowelizacje ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie 1. Sformułowany w tytule temat zawiera w sobie bez wątpienia analizę przepisów Konstytucji RP 2, prawa międzynarodowego, prawa europejskiego oraz szeregu ustaw krajowych na czele z kodeksem karnym 3, kodeksem postępowania karego 4, kodeksem rodzinnym i opiekuńczym 5, ustawą o pomocy społecznej 6 czy ustawami samorządowymi 7. Z powodu ograniczeń edytorskich celem niniejszego artykułu będzie jednak wyłącznie sprawozdawcza i hasłowa prezentacja zmian dokonywanych kolejnymi nowelizacjami u.p.p.r. Z punktu widzenia systematyki prawa różnorakie działania z użyciem przemocy wobec osoby, przemocy fizycznej, psychicznej, seksualnej, w tym także przemocy stosowanej wobec członków rodziny, są penalizowane przepisami prawa karnego. Formy pomocy ofiarom przemocy w rodzinie określa szereg ustaw szczególnych, takich jak k.k., k.p.k., k.r.o., u.p.s., u.s.g. i inne. Uchwalenie odrębnej ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie w myśl jej projektodawców skupionych wokół Pełnomocnika Rządu ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn miało demonstrować szczególną wagę, jaką państwo polskie przykłada do 1 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, Dz.U. Nr 180, poz (dalej: u.p.p.r.). 2 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. Nr 78, poz Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, Dz.U. Nr 88, poz. 553 (dalej: k.k.). 4 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego, Dz.U. Nr 89, poz. 555 (dalej: k.p.k.). 5 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz.U. Nr 34, poz. 308 (dalej: k.r.o.). 6 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, Dz.U. Nr 64, poz. 593 (dalej: u.p.s.). 7 Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, Dz.U. Nr 16, poz. 95 (dalej: u.s.g.); ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym, Dz.U. Nr 91, poz. 578; ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa, Dz.U. Nr 91, poz. 596.

2 zwalczania zjawiska przemocy w rodzinie. Nowa ustawa miała nie tylko dać praktyczne instrumenty pomocowe, ale także być ważnym bodźcem edukacyjnym. Mentalność ludzi kształtuje się bowiem przez pokolenia i do dzisiaj wiele osób bagatelizuje przemoc w rodzinie. W dużej mierze wynika to zapewne z historii prawa. Na przestrzeni tysiącleci prawo zwyczajowe, a później prawo stanowione przez państwo wyposażało ojca rodziny w prawo stosowania kar wobec członków rodziny 8. Przypadki nadużyć władzy ojcowskiej, poza wypadkami najbardziej drastycznymi, najczęściej nie skutkowały ingerencją władzy państwowej w autonomię rodziny. Echo dawnych zwyczajów i praw, jak wskazują badania opinii publicznej, odbija się jeszcze w świadomości społecznej. W myśl twórców u.p.p.r. odrębna ustawa miała dać wyraźny sygnał społeczeństwu i organom władzy publicznej do bardziej zdecydowanych działań na rzecz ochrony ofiar stosowania przemocy wobec członków rodziny. Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie nie jest powtórzeniem przepisów z innych aktów prawnych z podkreśleniem, że normy dotyczą członków rodziny. Wprowadzono w niej nowe rozwiązania, ale ujęcie ich w odrębnej ustawie z wyrazistym tytułem, przez niektórych zresztą krytykowanym 9, miało uczulić na ten newralgiczny problem społeczny. Praktyczne instrumenty pomocowe, jakie chciano wykreować w polskim systemie prawa miały być kopią rozwiązań austriackich 10. Ostatecznie uchwalona w lipcu 2005 r. ustawa stanowiła kompromis pomiędzy celami założonymi na początku a wątpliwościami co do konstytucyjności niektórych projektowanych rozwiązań normatywnych. Ustawa weszła w życie 21 listopada 2005 r., z wyjątkiem art. 6 ust. 4 i 5 u.p.p.r., które weszły w życie z dniem 1 stycznia 2006 r. ze względu na potrzebę dokonania zmian budżetowych. Ustawa pierwotnie zawierała 17 artykułów. W ramach nowelizacji dodano kolejnych 17 artykułów, a uchylono art. 13 i Na przykład w zwyczajowym prawie brytyjskim mąż mógł karać (chłostać) żonę rozsądnym przedmiotem. W pewnym okresie sprecyzowano pojęcie rozsądnego przedmiotu jako pręta (kija) nie grubszego niż kciuk. Do dzisiaj przecież trwają dyskusje czy rodzice mają prawo karcić cieleśnie swoje dzieci. 9 Początkowo tytuł projektu ustawy odnosił się do przemocy w bliskich związkach, w toku pracy zaś sformułowanie to zmieniono na przemoc w rodzinie. Krytycy tego rodzaju sformułowania twierdzą, że tytuł ustawy sugeruje, iż rodzina jest miejscem stosowania przemocy. 10 Projektodawcy początkowo planowali zawrzeć w projekcie ustawy regulacje mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa ofiarom przemocy w rodzinie przez odizolowanie od nich sprawcy, umożliwiające czasowe zakazanie sprawcy kontaktów i zbliżania się do ofiary, a w sytuacji wspólnego zamieszkiwania sprawcy z ofiarą nakazanie mu opuszczenia wspólnie zajmowanego domu lub mieszkania. Ponadto funkcjonariusze policji mieli być wyposażeni w kompetencje do wydania sprawcy nakazu opuszczenia domu na okres dziesięciu dni. Czas trwania nakazu mógłby być przedłużony na mocy postanowienia sądu. 11 Ustawę nowelizowano trzykrotnie na podstawie: 1) art. 9 ustawy z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Kodeks karny wykonawczy, ustawy Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 206, poz. 1589; 2) art. 16 ustawy z dnia 22 stycznia 2010 r. o zmianie ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz niektórych innych ustaw,

3 Nowelizacja u.p.p.r. objęła jej preambułę. Preambuła wskazuje na cele ustawy i zarazem wyznacza kierunek interpretacji jej poszczególnych przepisów. Pierwotnie jako cel uchwalenia u.p.p.r. wskazano zwiększenie skuteczności przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz inicjowanie i wspieranie działań polegających na podnoszeniu świadomości społecznej w zakresie przyczyn i skutków przemocy w rodzinie. Po uchwaleniu ustawy podnoszono jednak, że przemoc w rodzinie powinna być rozpatrywana w kategoriach naruszeń praw człowieka do życia, zdrowia, nietykalności cielesnej, a przede wszystkim jako naruszenie godności ludzkiej. Tradycyjne rozumienie praw człowieka zakładało możliwość ich naruszenia jedynie przez instytucje władzy, dokonując podziału na publiczną sferę życia, w której dochodzi do takich naruszeń, oraz na sferę prywatną, gdzie relacje między jednostkami nie mogą stanowić podłoża naruszeń praw człowieka. Podkreśla się, że współcześnie nie powinno być wątpliwości, że przemoc w rodzinie stanowi naruszenie praw człowieka 12. Po nowelizacji z czerwca 2010 r. preambułę rozszerzono uznając że przemoc w rodzinie narusza podstawowe prawa człowieka, w tym prawo do życia i zdrowia oraz poszanowania godności osobistej, a władze publiczne mają obowiązek zapewnić wszystkim obywatelom równe traktowanie i poszanowanie ich praw i wolności. W art. 3 u.p.p.r. wymieniono formy udzielania pomocy osobie dotkniętej przemocą w rodzinie. W nowelizacji czerwcowej zagwarantowano bezpłatność tej pomocy, a ponadto jako formy pomocy do poradnictwa medycznego, psychologicznego, prawnego i socjalnego dodano poradnictwo zawodowe i rodzinne. W zakresie ochrony przed dalszym krzywdzeniem, oprócz uniemożliwienia osobom stosującym przemoc korzystania ze wspólnie zajmowanego z innymi członkami rodziny mieszkania oraz zakazu kontaktowania się z osobą pokrzywdzoną dodano zakaz zbliżania się do osoby pokrzywdzonej. Formą pomocy ma być także zapewnienie bezpiecznego schronienia w specjalistycznym ośrodku wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie, ale już nie tylko na żądanie osoby pokrzywdzonej. W związku powszechną opinią, jakoby tylko kosztowna obdukcja sądowa była właściwym materiałem dowodowym w postępowaniu karnym przeciwko sprawcy przemocy domowej, a także fakt, iż bezpłatną obdukcję wykonuje się na wniosek prokuratora, co stwarza pewne utrudnienia, zwłaszcza gdy zachodzi konieczność natychmiastowego działania, do form pomocy wymienionych w art. 3 u.p.p.r. dodano przeprowadzenie badania Dz.U. Nr 28, poz. 146; 3) art. 1 ustawy z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 125, poz Kolejne nowelizacje weszły w życie w dniach: 1) 8 czerwca 2010 r.; 2) 12 marca 2010 r.; 3) 1 sierpnia 2010 r. 12 Zob. S. Spurek, Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Komentarz, Warszawa 2008: OFICYNA WOLTERS KLUWER BUSSINES, s. 22.

4 lekarskiego w celu ustalenia przyczyn i rodzaju uszkodzeń ciała oraz obowiązek wydania zaświadczenia lekarskiego w tym przedmiocie. Przepis ten ma wskazać służbie zdrowia konieczność wydawania takich zaświadczeń oraz zmienić świadomość ofiar. Minister właściwy do spraw zdrowia został zobowiązany w delegacji ustawowej do określenia, w drodze rozporządzenia, wzoru zaświadczenia lekarskiego o przyczynach i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z użyciem przemocy w rodzinie, uwzględniając przydatność zaświadczenia dla ochrony prawnej osoby dotkniętej przemocą w rodzinie (art. 3 ust. 2 u.p.p.r.). Do form pomocy dodano także zapewnienie osobie dotkniętej przemocą w rodzinie, która nie ma tytułu prawnego do zajmowanego wspólnie ze sprawcą przemocy lokalu, pomocy w uzyskaniu mieszkania. Ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego zobowiązano do określenia w drodze rozporządzenia nie tylko standardu podstawowych usług świadczonych przez specjalistyczne ośrodki wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie oraz szczegółowych kierunków prowadzenia oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych wobec osób stosujących przemoc w rodzinie, ale także kwalifikacje osób zatrudnionych w specjalistycznych ośrodkach wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie oraz prowadzących oddziaływania korekcyjno-edukacyjne (art. 5 u.p.p.r.). W znowelizowanych art. 6-8 u.p.p.r. rozdzielono kompetencje organów administracji rządowej i samorządowej w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Wskazano w tym obszarze zadania własne gminy, powiatu, samorządu województwa, a także zadania z zakresu administracji rządowej realizowane przez powiat, z zapewnieniem środków na realizację i obsługę tych zadań. Określono ponadto zadania wojewody, ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego, a po raz pierwszy także i Prokuratora Generalnego, do którego należy opracowywanie i wydawanie co najmniej raz na dwa lata wytycznych dotyczących zasad postępowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie (art. 8a u.p.p.r.). Ostatnia nowelizacja uregulowała kwestię składu, zadań i trybu pracy zespołów interdyscyplinarnych powoływanych dla przeciwdziałania przemocy w rodzinie przez wójtów, burmistrzów i prezydentów miast (art. 9a-9c u.p.p.r.). Zmiana u.p.p.r. z 10 czerwca 2010 r. na podstawie dodanego art. 9d rozszerzyła stosowanie procedury interwencji policyjnej Niebieskie Karty na innych niż obecnie przedstawicieli służb zajmujących się przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie, m.in. na przedstawicieli ochrony zdrowia i oświaty. Podejmowanie interwencji w oparciu o procedurę Niebieskie Karty nie wymaga już zgody osoby dotkniętej przemocą. Określono także katalog danych osób dotkniętych przemocą w rodzinie i osób stosujących przemoc w

5 rodzinie, które będą mogły być przetwarzane, gromadzone i które będą mogli wymieniać członkowie zespołu interdyscyplinarnego bez zgody tych osób. Ponadto zobowiązano Radę Ministrów do wydania rozporządzenia wykonawczego w celu szczegółowego określenia procedury postępowania i wzorów formularzy Niebieska Karta oraz podmiotów właściwych do ich wypełniania. Koniec dostępnego fragmentu