Dominika Bychawska-Siniarska Rola Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w kształtowaniu standardów ochrony wolności słowa w Polsce

Transkrypt

1 Dominika Bychawska-Siniarska Rola Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w kształtowaniu standardów ochrony wolności słowa w Polsce Polska od 25 lat jest członkiem Europejskiej Konwencji Praw Człowieka 1. Przez ten czas EKPCz, a następnie Europejski Trybunał Praw Człowieka (dalej jako ETPCz) wydały wobec Polski 1099 wyroków 2, w tym z zakresu wolności słowa 41 wyroków, z czego 28 wyroków stwierdzających naruszenie art. 10 EKPCz 3. Jest to pokaźna liczba w porównaniu np. z liczbą wyroków wydanych w sprawie takich naruszycieli Konwencji, jak Federacja Rosyjska (27 wyroków stwierdzających naruszenie swobody wypowiedzi) czy Włochy (8 wyroków) 4. Przy analizie orzecznictwa ETPCz warto również pamiętać o decyzjach o niedopuszczalności oraz decyzjach o skreśleniu sprawy z listy, zdarza się bowiem, że ustanawiają one ważny standard dla swobody wypowiedzi 5. Sprawy z Polski dotykały różnych zagadnień, takich jak znieważenia funkcjonariuszy publicznych 6 czy możliwość repliki przez polityków krytykowanych przez media 7. W orzecznictwie ETPCz z zakresu swobody wypowiedzi w sprawach polskich można wyróżnić trzy kategorie: 1) zagadnienia z zakresu prawa prasowego, 2) kwestia zniesławienia w prawie karnym i cywilnym oraz 3) prawa pracownicze. We wszystkich tych dziedzinach orzecznictwo Trybunału w Strasburgu miało wpływ na ewolucję w sposobie oceny podobnych spraw przez sądy krajowe 8. Niestety, nie doprowadziło ono do znaczących zmian legislacyjnych, które mogłyby ograniczyć w przyszłości liczbę skarg z art. 10 Konwencji Prawo prasowe Wspomniana ustawa P rawo prasowe miała spełniać dwie funkcje: chronić dziennikarzy i wytyczać im profesjonalne 1 Pełna nazwa traktatu brzmi Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, sporządzona w Rzymie r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.), dalej jako EKPCz lub Konwencja. 2 Statystyki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dostępne na Wszystkie wyroki ETPCz są dostępne na stronie 4 Statystyki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka są dostępne na Przykładowo, sprawa Sroka przeciwko Polsce, decyzja o skreśleniu z listy spraw z r., skarga nr 42801/07. 6 Wyrok ETPCz z r. w sprawie Jankowski przeciwko Polsce, skarga nr 25716/94. 7 Wyrok ETPCz z r. w sprawie Sanocki przeciwko Polsce, skarga nr 28949/03. 8 Obserwacje wynikające z prac projektu Obserwatorium wolności mediów w Polsce, funkcjonującego w ramach Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka od 2008 r. 9 Zmianą legislacyjną wprowadzoną do ustawy Prawo prasowe z r. (Dz. U. z 1984 Nr 5, poz. 24 ze zm., dalej jako pr. pras.) na podstawie wyroku Trybunału Konstytucyjnego (dalej jako TK) z r. (K 41/07), OTK-A 2010, poz. 5, oraz na podstawie wyroku ETPCz z r. w sprawie Kaperzyński przeciwko Polsce, skarga nr 43206/0 7. standardy. Z biegiem czasu wiele instytucji przestało ich chronić, a nawet zaczęło działać przeciwko nim. Ponad trzydziestoletniej ustawie daleko do doskonałości. Głównym jej problemem jest szeroko rozbudowana odpowiedzialność karna towarzysząca obowiązkom nałożonym przez ustawodawcę na dziennikarzy 10. Odpowiedzialność karna za słowa, trudna do pogodzenia ze standardami wynikającymi z orzecznictwa ETPCz, dała przyczynek do spraw z zakresu art. 10 pr. pras. Na szczególną uwagę zasługują instytucje autoryzacji i sprostowania Autoryzacja Europejski Trybunał Praw Człowieka miał okazję wypowiedzieć się na temat instytucji autoryzacji wypowiedzi prasowej (art. 14 ust. 2 pr. pras.). Umożliwia ona bowiem ingerencję w tekst przez źródło informacji (tj. udzielających wywiadu, wypowiedzi, komentarza) 11. Za brak autoryzacji dziennikarzowi grozi grzywna lub kara ograniczenia wolności. Ze względu na sankcję karną jest to regulacja unikatowa na skalę światową. 10 Zob. D. Bychawska-Siniarska, Prawo prasowe: Dojrzałe regulacje. Zwłaszcza do zmian, Dziennik Gazeta Prawna z r. 11 Art. 14 ust. 2 pr. pras.: Publikowanie lub rozpowszechnianie w inny sposób informacji utrwalonych za pomocą zapisów fonicznych i wizualnych wymaga zgody osób udzielających informacji. 34

2 Najczęściej instytucje podobne do polskiej autoryzacji są uregulowane w dziennikarskich kodeksach etycznych, stanowiąc element deontologii zawodowej. Jak wskazuje prof. A. Rzepliński w zdaniu odrębnym do wyroku TK, została ona wprowadzona po to, aby chronić informacje podawane przez przedstawicieli prasy i funkcjonariuszy państwowych lub partyjnych 12. Wokół tej kontrowersyjnej instytucji od lat toczy się dyskusja. Autorytety reportażu uważają, że jest to nieodzowny element warsztatu dziennikarskiego, który nie wymaga kodyfikacji, inni z kolei są zwolennikami prawnej możliwości ingerencji przez rozmówcę w tekst, w celu ochrony prywatności, wizerunku i dobrego imienia 13. O dolegliwości instytucji autoryzacji przekonał się J. Wizerkaniuk redaktor lokalnej gazety który został skazany na karę grzywny w związku z opublikowaniem wywiadu i zdjęcia lokalnego polityka bez jego zgody. Sprawa stała się podstawą orzeczenia TK (który nie dopatrzył się naruszenia Konstytucji RP 14 ) oraz ETPCz (sprawa Wizerkaniuk przeciwko Polsce 15 ). Ten ostatni uznał, że instytucja autoryzacji ma na celu ochronę osób (w szczególności polityków), które mają znaczącą świadomość odpowiedzialności za słowo. Ponadto, może ona służyć wywieraniu nacisków na redaktorów przez osoby będące źródłem informacji. W praktyce bowiem brak terminu na wyrażenie zgody co do publikacji tekstu umożliwia jego długotrwałą blokadę. Informacja szybko się dezaktualizuje, co sprawia, że publikacja tekstu staje się niecelowa. Z kolei groźba surowej odpowiedzialności karnej może prowadzić do autocenzury dziennikarzy. Do dziś nie zostały jednak wprowadzone zmiany legislacyjne mające na celu wykonanie wyroku. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego zapowiedziało opracowanie projektu mającego zawierać m.in. terminy przewidziane na autoryzację wypowiedzi oraz zmianę sankcji karnej (art. 49 pr. pras. przewiduje karę grzywny lub ograniczenia wolności) na sankcję wykroczeniową Sprostowanie Kolejną instytucją prawa prasowego, którą zajął się Trybunał w Strasburgu, jest sprostowanie. Strasburscy sędziowie wypowiedzieli się w sprawie sprostowania na kanwie sprawy Kaperzyński przeciwko Polsce 17. Dziennikarz został skazany przez sądy krajowe na karę 80 godzin ograniczenia wolności w zawieszeniu na 2 lata ze względu na odmowę publikacji sprostowania nadesłanego przez burmistrza. Ponadto, sąd zakazał mu wykonywania zawodu dziennikarza przez 2 lata oraz nakazał podanie wyroku do publicznej wiadomości w Urzędzie Gminy. Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał, że prawo do repliki prasowej, co do zasady, jest uzasadnionym elementem 12 Wyrok TK z r. (SK 52/05), OTK-A 2008, poz Zob. T. Torańska, Autoryzacja wypowiedzi w prawie prasowym w: Autoryzacja wypowiedzi w prawie prasowym wyrok TK i co dalej?, A. Bodnar, D. Bychawska-Siniarska (red.), Warszawa 2008, s Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 ze zm. 15 Wyrok ETPCz z r. w sprawie Wizerkaniuk przeciwko Polsce, skarga nr 18990/ Zapowiedź została przedstawiona przez przedstawiciela ministerstwa na spotkaniu Międzyresortowego Zespołu ds. Europejskiego Trybunału Praw Człowieka r. 17 Wyrok ETPCz z r. w sprawie Kaperzyński przeciwko Polsce, skarga nr 43206/07. regulacji wolnych mediów i samo w sobie nie jest sprzeczne z wymogami Konwencji. Trybunał w Strasburgu stwierdził jednak, że w tej sprawie ukaranie redaktora dotkliwą sankcją karną za odmowę publikacji nadesłanego listu nie daje się pogodzić z zasadą proporcjonalności. Zwłaszcza dlatego, że proces, który przegrał P. Kaperzyński, dotyczył niedopełnienia technicznego obowiązku zamieszczenia listu wójta i nie odnosił się do treści samego artykułu, nie przesądzał o jego rzetelności czy naruszeniu dobrego imienia władz lokalnych. W takich sprawach, nawet jeśli redaktor naczelny nie dopełnił obowiązku uzasadnienia odmowy publikacji listu, nakładanie na niego sankcji karnych jest niedopuszczalne. Europejski Trybunał Praw Człowieka po raz kolejny przypomniał, że odpowiedzialność karna, zwłaszcza gdy wiąże się z pozbawieniem możliwości dalszego wykonywania pracy dziennikarskiej, może wywołać wśród pracowników mediów tzw. efekt mrożący i zniechęcać ich do podejmowania kontrowersyjnych, ale istotnych tematów. Zakaz wykonywania zawodu dziennikarza, orzeczony przez polskie sądy w sprawie P. Kaperzyńskiego, był nieproporcjonalny 18. Zarówno ETPCz, jak i TK 19 przyczyniły się do znaczącej modyfikacji tej instytucji w 2012 r. 20 Istotą nowelizacji było uznanie, że jedyną formą reakcji na publikacje prasowe ma być sprostowanie rozumiane jako oświadczenie dotyczące informacji faktycznych podanych w danym materiale prasowym. Celem sprostowania stało się odniesienie do wiadomości, które są nieprawdziwe lub nieścisłe. Sprostowanie nie powinno odnosić się do opinii, sformułowań oceniających, które w opinii zainteresowanego podmiotu są dla niego krzywdzące czy wręcz godzą w jego dobra osobiste. Ponadto, wobec zastrzeżeń formułowanych w doktrynie prawa odnośnie do zasadności oraz celowości utrzymywania sankcji karnej z tytułu naruszenia obowiązku opublikowania tekstu nadesłanego do redakcji w trybie wymienionego rozdziału, w nowelizacji zawarto propozycję uchylenia art. 46 pr. pras. Zmiana ta w szczególności wyszła naprzeciw standardom wypracowanym w orzecznictwie strasburskim, w tym w wyroku w sprawie Kaperzyński przeciwko Polsce 21. Ponadto, na wzór specjalnego trybu wyborczego, unormowanego w art i 3 ustawy z r. Kodeks wyborczy 22, w nowelizacji zaproponowano przyspieszone postępowanie w sprawach prasowych dotyczących sprostowania. Jednak odmiennie od trybu wyborczego, w sprawach prasowych wyznaczono sądom termin nie 24 godzin, lecz 30 dni (zarówno do sądów pierwszej, jak i drugiej instancji 23. Poza tym o połowę (do 7 dni) skrócono też terminy wyznaczone na wniesienie odpowiedzi na pozew, wniesienie apelacji oraz odpowiedzi na apelację Zniesławienie Wolność słowa nie jest prawem absolutnym, podlega ograniczeniom m.in. ze względu na ochronę życia prywatnego 18 A. Wiśniewski, Glosa do wyroku ETPC z r., 43206/07, Gdańskie Studia Prawnicze Przegląd Orzecznictwa 2012/3/, s Wyrok TK z r. (K 41/07), OTK-A 2010, poz Dz. U. Nr 235, poz Zob. D. Bychawska-Siniarska, D. Głowacka, Sprostowaniem muszą rządzić fakty, a nie piarowcy, Rzeczpospolita z r. 22 Dz. U. Nr 21, poz. 112 ze zm. 23 Art. 52 ust. 1 i 6 pr. pras. 24 Art. 52 ust. 2, 5 i 7 pr. pras. 35

3 (tj. reputacji, dobrego imienia, wizerunku osób, o których mówimy lub piszemy) 25. Znakomita większość orzeczeń ETPCz dotyczy skazań dziennikarzy i blogerów na podstawie art. 212 kodeksu karnego 26 oraz przegranych procesów o ochronę dóbr osobistych na podstawie art. 23 i 24 kodeksu cywilnego 27. W świetle tych spraw i w odniesieniu do ugruntowanego orzecznictwa ETPCz wskazuje wiele standardów, które powinny być brane pod uwagę przez sądy krajowe. Pomimo że Polska regularnie przegrywa sprawy o zniesławienie przed ETPCz, liczba takich postępowań w Polsce regularnie wzrasta. W 2012 r. toczyło się 60 takich postępowań, w 2013 r., co prawda, 58, ale w 2015 r. już 70, a w pierwszej połowie 2016 r. aż Z tych względów niezbędne jest jak najszybsze dostosowanie przepisów krajowych do standardów strasburskich, w tym w szczególności usunięcie kary pozbawienia wolności z art k.k Sankcja karna Pierwszym standardem, który regularnie przypominany jest przez ETPCz na kanwie spraw z art. 212 k.k., jest kwestia kary pozbawienia wolności. Jest ona stosowana niezwykle rzadko, niemniej jednak, sama jej groźba może wywoływać wśród dziennikarzy tzw. efekt mrożący i powstrzymywać ich od zabierania głosu w sprawach społecznie doniosłych 30. Trybunał strasburski zauważa, że w ramach swobody uznania państw członkowskich Rady Europy istnienie sankcji karnych za zniesławienie nie może być samo w sobie uznane za nieproporcjonalne do celu, jaki ma być osiągnięty 31. Wszczęcie postępowania karnego w sprawach o zniesławienie rodzi możliwość zastosowania kary pozbawienia wolności, która może być uznana za dopuszczalną w świetle art. 10 EKPCz tylko w wyjątkowych przypadkach (np. przy nawoływaniu do przemocy, mowie nienawiści) 32. Trybunał w Strasburgu regularnie wskazywał w swoim orzecznictwie, że nawet najłagodniejsza kara pozostaje sankcją karną i skutkuje m.in. wpisem do rejestru skazanych D. Bychawska-Siniarska, Wolność słowa w Polsce. Siedem grzechów głównych, Nowe Media 2014/6, s Ustawa z r. Kodeks karny (tekst jedn.: Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553 ze zm.), dalej jako k.k. 27 Ustawa z r. Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 380 ze zm.). 28 Statystyki zaprezentowane przez Ministerstwo Sprawiedliwości na spotkaniu Międzyresortowego Zespołu ds. Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, r. 29 Helsińska Fundacja Praw Człowieka wraz ze stowarzyszeniami dziennikarskimi prowadziła w 2011 r. kampanię społeczną Wykreśl 212 k.k.. Kampania miała na celu doprowadzenie do dekryminalizacji przestępstwa zniesławienia, a przynajmniej do zniesienia kary pozbawienia wolności. Kampania nie doprowadziła jednak do zmian legislacyjnych. Warto odnotować, że TK w wyroku z r. (P 10/06), OTK-A 2009, poz. 9, uznał art. 212 k.k. za zgodny z konstytucyjnymi gwarancjami wolności słowa. 30 Z danych statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwości wynika, że w 2014 r. orzeczono karę pozbawienia wolności wobec 4 skazanych, w 2015 r. wobec 8 skazanych, a w pierwszej połowie 2016 r. wobec 3 skazanych. 31 D. Sześciło, Paragraf 212. Karanie dziennikarzy za zniesławienie w polskiej praktyce, Warszawa 2009, s Wyrok ETPCz z r. w sprawie Cumpana and Mazare przeciwko Rumunii, skarga nr 33348/ Wyrok ETPCz z r. w sprawie Scharsach and News Verlagsgesellschaft przeciwko Austrii, skarga nr 39394/98. W sprawie Długołęcki przeciwko Polsce postępowanie o zniesławienie wobec lokalnego dziennikarza zostało warunkowo umorzone 34. Trybunał strasburski, stwierdzając naruszenie art. 10 Konwencji, zauważył, że nadal istniała możliwość odwieszenia postępowania i nałożenia pełnej kary na dziennikarza 35. Najczęściej stosowaną przez sądy sankcją jest kara grzywny. Jednak nawet jeśli oskarżony zostaje ukarany niewielką grzywną, znacznie bardziej dotkliwe mogą się okazać skutki uboczne takiego wyroku czy też dolegliwości związane z samym prowadzeniem postępowania karnego. Chodzi przede wszystkim o obowiązek osobistego stawiennictwa na rozprawach, możliwość zastosowania przymusowego doprowadzenia na rozprawę w razie nieusprawiedliwionej nieobecności czy możliwość stosowania środków zapobiegawczych 36. W ostatnich orzeczeniach wobec Polski ETPCz zdaje się łagodzić swoje podejście wobec sankcji karnych, uznając, że zastosowanie kary grzywny może być w niektórych okolicznościach proporcjonalne, szczególnie jeżeli dziennikarze działali w sposób nierzetelny 37. Złagodzenie podejścia ETPCz ma niewątpliwy wpływ na rosnące statystyki skazań na garę grzywny w po stępowaniach o zniesławienie Fakt versus opinia Kolejnym standard, który rzadko odzwierciedlony jest w orzecznictwie sądów polskich, to rozróżnienie pomiędzy twierdzeniami faktycznymi a opiniami 38. W świetle strasburskiej linii orzeczniczej rozróżnienie to ma kluczowe znaczenie dla postępowania dowodowego. Opinie, sądy wartościujące będące subiektywną oceną rzeczywistości, nie powinny być poddane dowodzeniu 39. O rozróżnieniu tym przypominał ETPCz również na kanwie spraw polskich, takich jak sprawy Maciejewski przeciwko Polsce 40 c zy też Lewandowska-Malec przeciwko Polsce Grubsza skóra polityka i debata polityczna Jednym z kluczowych standardów w zakresie wolności słowa jest obowiązek tolerowania przez polityków i osoby pełniące funkcje publiczne komentarzy i krytyki w większym stopniu niż przez zwykłych obywateli 42. Europejski Trybunał Praw Człowieka szerszą ochroną obejmuje też sprawy, w których wypowiedzi mieszczą się w ramach 34 Wyrok ETPCz z r. w sprawie Długołęcki przeciwko Polsce, skarga nr 23806/ Pkt 45 powyższego wyroku. 36 D. Głowacka, Praktyczny przewodnik po art. 212 k.k., Warszawa Np. wyroki ETPCz: z r. w sprawie Dorota Kania przeciwko Polsce, skarga nr 49132/11 oraz z r. w sprawie Łozowska przeciwko Polsce, skarga nr 62716/ Przykładem może posłużyć sprawa blogera z Mosiny, wyrok Sądu Okręgowego w Poznaniu z r. (Ka 1108/13). 39 I.C. Kamiński, Twierdzenia i opinie w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, w: A. Bodnar, D. Bychawska, Fakt vs. opinia. Materiały z konferencji, Warszawa 2010, s Wyrok ETPCz z r. w sprawie Maciejewski przeciwko Polsce, skarga nr 34447/ Wyrok ETPCz z r. w sprawie Lewandowska-Malec przeciwko Polsce, skarga nr 39660/ I.C. Kamiński, Swoboda wypowiedzi w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, Warszawa 2006, s

4 debaty politycznej czy też debaty o kwestiach społecznie istotnych 43. Standard ten przebija się coraz częściej w orzecznictwie sądów polskich, które uznają, że dobro debaty politycznej uzasadnia szerszą krytykę osób publicznych, w tym polityków 44. Warto odnotować, że TK nie uwzględnił orzecznictwa ETPCz w zakresie braku przesłanek do specjalnej ochrony polityków, w tym głowy państwa 45. Trybunał Konstytucyjny uznał, że specjalna ochrona Prezydenta RP zagwarantowana w art k.k. zgodna jest z konstytucyjnymi gwarancjami swobody wypowiedzi Rzetelność dziennikarska Trybunał strasburski nie toleruje nierzetelnego dziennikarstwa. Dziennikarz może się pomylić co do przedstawianych faktów, musi jednak wykazać, że dochował należytej staranności w zbieraniu informacji 47. Wykazanie rzetelności w zbieraniu materiału dowodowego gwarantuje dziennikarzowi ochronę na tle art. 10 Konwencji 48. Ponadto, ETPCz wykazuje coraz mniejszą tolerancje na materiały o charakterze sensacyjnym, które nie wnoszą wkładu w debatę publiczną 49. Od kilku lat można zaobserwować w orzecznictwie sądów powszechnych zwiększenie się wysokości zadośćuczynień za naruszenie dóbr osobistych 50. Jest to wyraźny sygnał, że naruszanie dóbr osobistych wyłącznie w celach sensacyjnych nie będzie podlegało ochronie. Taka linia orzecznicza sądów powszechnych odzwierciedla orzecznictwo strasburskie Satyra Strasburscy sędziowie podkreślają, że na tle art. 10 EKPCz ochronie podlega nie tylko treść wypowiedzi, lecz także forma ekspresji, szczególnie hiperbola, satyra czy też karykatura 51. Te formy ekspresji, nawet mające obraźliwy, szokujący i wywołujący niepokój u odbiorcy charakter, podlegają ochronie w orzecznictwie ETPCz 52. Satyra ze swej natury jest zadziorną formą ekspresji, która wyśmiewa poważne społeczne kwestie. 43 Wyroki ETPCz: z r. w sprawie Kubaszewski przeciwko Polsce, skarga nr 571/04 oraz z r. w sprawie Kurłowicz przeciwko Polsce, skarga nr 41029/ Za przykład może posłużyć sprawa z art. 212 k.k. wytoczona przez wicemarszałka Sejmu E. Grzeszczaka przeciwko dziennikarzom Kuriera Słupeckiego, wyrok Sądu Okręgowego w Koninie z r. (II Ka 313/13). 45 Np. wyroki ETPCz z r. w sprawie Eon przeciwko Francji, skarga nr 26118/10 oraz z r. w sprawie Colombani i inni przeciwko Francji, skarga nr 51279/ Wyrok TK z r. (P 12/09), OTK-A 2011, poz R. Walker, When is there public interest in private life? w: Freedom of Expression. Essays in honour of Nicolas Bratza, Alphen aan den Rijn 2012, s Wyrok ETPCz w sprawie Maciejewski przeciwko Polsce. 49 Np. wyroki ETPCz: z r. w sprawie Kania przeciwko Polsce, skarga nr 49132/11; z r. w sprawie Kania nr 2 przeciwko Polsce, skarga nr 44436/ U. Podraza, Paragrafem w tabloidy, Press 2007/3. 51 G. Hasanova, Fight with Extremism and freedom of religion concerns, Baku 2014, s Wyrok ETPCz z r. w sprawie Oberschlik nr 2 przeciwko Austrii, skarga nr 20834/92. Dlatego też Trybunał strasburski przyznaje jej szczególne miejsce 53. W polskiej sprawie Kuliś i Różycki miał on okazję wypowiedzieć się o satyrze odnoszącej się do wypowiedzi o charakterze komercyjnym adresowanej do dzieci i ich rodziców 54. Podobne podejście prezentuje Sąd Najwyższy (dalej SN), który w postanowieniu z r. przyjął, że art. 41 pr. pras. stanowi rozszerzenie kontratypu z art k.k. (prawdziwość stwierdzeń oraz działanie w społecznie uzasadnionym interesie) 55. Tym samym satyra jest jedną z okoliczności wyłączających odpowiedzialność 56. Sąd Najwyższy stwierdził, że satyra podlega szerszej ochronie w ramach swobody wypowiedzi Prawa pracownicze Zagadnienie wolności słowa szeroko odnosi się do pracowników. Przepisy kodeksu pracy obowiązujące w każdym kraju europejskim, w tym w Polsce 58, nakładają na pracownika obowiązek zachowania lojalności, powściągliwości i dyskrecji wobec pracodawcy 59. Jednak w sprawach dotyczących konsekwencji, jakie pracownicy ponieśli za wypowiedzi krytyczne względem pracodawcy, czy to prywatnego czy publicznego, ETPCz bierze pod uwagę przede wszystkim to, czy władze krajowe rzetelnie wyznaczyły równowagę pomiędzy wolnością wypowiedzi pracowników a interesem pracodawcy 60. W tym zakresie wobec Polski zapadły trzy istotne wyroki Krytyka mediów publicznych Pierwsza ze spraw dotyczyła dziennikarki TVP S.A. ukaranej karą porządkową nagany za podpisanie listu otwartego środowiska artystycznego i kulturalnego adresowanego do Zarządu TVP S.A. 61 Podkreślano w nim, że muzyka klasyczna jest filarem narodowej tożsamości i nie godzono się na zastąpienie audycji jej poświęconych pseudomuzycznym kiczem. List wyrażał ogólne zaniepokojenie spychaniem na margines przez TVP S.A. programów kulturalnych i wypieraniem ich przez audycje 53 A. Lester, The Right to offend w: Freedom of Expression, s Wyrok ETPCz z r. w sprawie Kuliś i Różycki przeciwko Polsce, skarga nr 27209/ Postanowienie SN z r. (III KK 52/09), OSNKW 2010/1, poz M. Zaremba, Prawo prasowe. Ujęcie praktyczne, Warszawa 2007, s K. Święcka, Okoliczności wyłączające bezprawność naruszenia dóbr osobistych przez prasę, Warszawa 2010, s Ustawa z r. Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz ze zm.), dalek jako k.p. W polskim ustawodawstwie obowiązki pracownika wobec pracodawcy określone są w treści art i 2 pkt 4 i 5 k.p. Pracownik jest obowiązany wykonywać pracę sumiennie i starannie oraz stosować się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę. Pracownik ma też obowiązek dbać o dobro zakładu pracy, chronić jego mienie oraz zachowywać w tajemnicy informacje, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę, a także przestrzegać tajemnicy określonej w odrębnych przepisach. 59 A. Rutkowska, Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczące wolności słowa w sprawach pracowniczych, Standardy w zakresie praw człowieka, Ministerstwo Sprawiedliwości, dokument dostępny na stronie bip.ms.gov.pl/pl/prawa-czlowieka/europejski-trybunal-praw-czlowieka/ opracowania-i-analizy-standardy-w-zakresie-ochrony-praw-czlowieka/. 60 A. Rutkowska, Granice wolności słowa w środowisku pracy standardy w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Monitor Prawniczy 2014/8. 61 Wyrok ETPCz z r. w sprawie Wojtas-Kaleta przeciwko Polsce, skarga nr 20436/02. 37

5 czysto komercyjne, czemu towarzyszyło także ograniczanie zatrudnienia. Artykuł w Gazecie Wyborczej oraz list otwarty wywołały szybką reakcję władz telewizji publicznej. Skarżąca H. Wojtas-Kaleta otrzymała naganę za naruszenie obowiązku troski o dobre imię pracodawcy. Ukarana dziennikarka odwołała się od decyzji do dyrektora regionalnego oddziału TVP S.A. Następnie wystąpiła na drogę sądową, jednak sądy obu instancji potwierdziły zasadność sankcji i zgodziły się z zarzutem naruszenia przez dziennikarkę zasady lojalności wobec pracodawcy. Europejski Trybunał Praw Człowieka, uznając naruszenia art. 10 EKPCz, ws kazał, że sądy krajowe rozpoznające sprawę skarżącej przyjęły szeroką interpretację obowiązków pracownika, ograniczając się jedynie do ustalenia, czy skarżąca naruszyła ciążące na niej obowiązki wynikające z regulacji wewnętrznych. Sądy nie zbadały jednak, w jaki sposób taki wyrok wpłynie na wolność wyrażania opinii stanowiącej element wolności słowa, o której mowa w art. 10 Konwencji. Było to tym bardziej wyraźne z uwagi na fakt, że wypowiedzi skarżącej nie były skierowane przeciwko konkretnie oznaczonej osobie ani nie były formułowane w złej wierze. Ponadto, na H. Wojtas-Kalecie, będącej dziennikarką, ciążył obowiązek informowania publiczności o nieprawidłowościach, jakie zaobserwowała w funkcjonowaniu publicznego nadawcy. Sprawa Wojtas-Kaleta przeciwko Polsce jest szeroko przywoływana przez dziennikarzy mediów publicznych i sądy rozpatrujące ich sprawy. Niedawnym przykładem odwołania się do orzeczenia strasburskiego jest sprawa K. Dąbrowy, dyrektora Programu Pierwszego Polskiego Radia S.A., zwolnionego w styczniu 2016 r. w związku z akcją protestacyjną prowadzoną na antenie Krytyka lekarska Dwa wyroki ETPCz odnoszą się do krytyki lekarskiej oraz konsekwencji, jakie ponieśli lekarze w związku z podważaniem opinii medycznej kolegów po fachu lub z krytyką zarządzania placówkami zdrowia. B. Sosinowska była zaangażowana w konflikt ze swoim przełożonym w szpitalu w Rudzie Śląskiej 63. Skarżąca napisała list do krajowego konsultanta, wskazując na wątpliwości dotyczące podejmowanych przez niego decyzji oraz jakości udzielanej przez niego opieki medycznej. W konsekwencji skarżąca została ukarana karą porządkową nagany za popełnienie przewinienia dyscyplinarnego polegającego na dyskredytowaniu innego lekarza. Trybunał strasburski uznał, że doszło do naruszenia swobody wypowiedzi lekarki. Zdaniem ETPCz, jej krytyka była merytoryczna, a działanie zmierzało do zwrócenia uwagi właściwych organów na poważną, w jej przekonaniu, dysfunkcję w pracy jej zwierzchniczki. Trybunał w Strasburgu zauważył, że sądy lekarskie nie wzięły w ogóle pod uwagę, czy opinia lekarki była uzasadniona i wyrażona w dobrej wierze oraz czy zmierzała do ochrony interesu publicznego. Sądy dyscyplinarne skupiły się wyłącznie na fakcie skrytykowania innego lekarza, co Kodeks Etyki Lekarskiej uznawał za wykroczenie dyscyplinarne. Taka interpretacja, jak stwierdził ETPCz, rodzi ryzyko, że lekarze będą rezygnowali z udzielania pacjentom obiektywnych informacji o stanie ich zdrowia w obawie przed sankcjami dyscyplinarnymi. Z kolei w sprawie Frankowicz przeciwko Polsce 64 ETPCz wypowiedział się po raz pierwszy o prawie do wolności słowa lekarza, który wyrażał opinię na temat diagnozy oraz metody leczenia zastosowanej przez innego specjalistę. Sprawa dotyczyła lekarza ginekologa, który został poproszony o przedstawienie opinii o stanie zdrowia jednego z pacjentów. W swojej opinii R. Frankowicz stwierdził, że pacjent chorował na przewlekłe agresywne zapalenie wątroby oraz marskość wątroby, które nie zostały w porę zdiagnozowane, gdyż klinika, w której się leczył, odmówiła mu wykonania biopsji oraz zastosowała błędne metody leczenia. W wyniku błędnego leczenia pacjent stał się niezdolny do pracy. W swojej opinii skarżący skrytykował dotychczasowe metody leczenia pacjenta zastosowane przez lekarzy z kliniki 65. W związku z wydaną opinią przeciwko skarżącemu zostało wszczęte postępowanie dyscyplinarne przez Okręgowego Rzecznika Odpowiedzialności Zawodowej, który zarzucił mu brak etycznego zachowania. Rzecznik podniósł w swoich zarzutach, że krytyka, jakiej dopuścił się w swojej opinii R. Frankowicz, dotycząca sposobu leczenia prowadzonego przez lekarzy z kliniki w Tarnowie, naruszała podstawowe zasady etyczne, w szczególności art. 52 Kodeksu Etyki Lekarskiej, zakazujący lekarzom publicznej krytyki działalności innego medyka. Ponadto Rzecznik wskazał, że skarżący wypowiedział się w dziedzinie medycyny, w której nie był specjalistą i w ten sposób wykroczył poza zakres swoich uprawnień zawodowych. Skarżący został skazany na karę nagany na podstawie art. 41 ustawy o Izbach Lekarskich. Naczelny Sąd Lekarski podtrzymał orzeczenie sądu pierwszej instancji, uznając, że opinia wydana przez R. Frankowicza była niesprawiedliwa i krzywdząca dla środowiska lekarskiego. Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał, że dyscyplinarna sankcja w postaci nagany, która będzie figurować przez 3 lata w aktach skarżącego, stanowi ingerencję w wolność wyrażania opinii. Badając, czy naruszenie art. 10 było niezb ędne w demokratycznym państwie, ETPCz uznał, że skarżący oparł swoją opinię na rzetelnych podstawach oraz iż opinia została przekazana bezpośrednio do wiadomości pacjentowi, bez upublicznienia. Zawód lekarza ze względu na specjalny stosunek zaufania, jaki łączy lekarza i pacjenta, jest bardzo specyficzny. Wymusza on, z jednej strony, pewną solidarność lekarską, a z drugiej strony wymaga przede wszystkim dbałości o zdrowie pacjenta. Każdy pacjent musi mieć jednak możliwość skonsultowania swojego stanu zdrowia z innym lekarzem oraz otrzymania szczerej i prawdziwej oceny zastosowanych przez jego lekarza czynności medycznych. Trybunał strasburski zwrócił uwagę na fakt, że opinia skarżącego nie miała na celu personalnego ataku na innych lekarzy, lecz była krytyczną oceną sposobu leczenia dokonanego przez innego lekarza. Uznał ponadto, że tak wąska wykładnia 62 Wyrok Sądu Rejonowego dla miasta stołecznego Warszawy z r. (V II P 164/16). Wyrok nie jest prawomocny. 63 Wyrok ETPCz z r. w sprawie Sosinowska przeciwko Polsce, skarga nr 10247/ Wyrok ETPCz z r. w sprawie Frankowicz przeciwko Polsce, skarga nr 53025/ D. Bychawska, Komentarz do wyroku Frankowicz przeciwko Polsce dla strony prawaczlowieka.pl, r., dostępny na stronie prawaczlowieka.edu.pl/index.php?dzial=komentarze&komentarz=2659fc c924f82b4475ddd71b058178d02b-c0. 38

6 przepisów krajowych dotyczących etyki lekarskiej przeczy standardom związanym z wolnością słowa. Takie podejście sądów lekarskich niesie za sobą ryzyko, że lekarze będą zniechęceni i wstrzymają się od wydawania opinii co do rzeczywistego stanu zdrowia pacjentów, co z kolei będzie przeczyć fundamentalnej zasadzie zawodu lekarza, jaką jest dbałość o zdrowie pacjenta. Należy również wskazać, że przed wydaniem omawianego orzeczenia ETPCz również TK uznał art. 52 ust. 2 kodeksu etyki lekarskiej za niezgodny z konstytucją 66. Analiza polskiego orzecznictwa wskazuje, że szer oka możliwość krytyki profesjonalizmu lekarzy znajduje coraz szersze uznanie wśród sądów 67. Niestety, izby lekarskie w swoich decyzjach nadal z trudnością uznają standard wynikający z orzecznictwa ETPCz. Przed ETPCz zawisłych pozostaje jeszcze kilka ciekawych spraw, które mogą mieć znaczenie nie tylko dla praktyki sądów polskich, lecz także sądów innych państw członkowskich Rady Europy. Przykładem są dwie sprawy dotyczące odpowiedzialności za treści w Internecie: Jezior przeciwko Polsce 68 i Kasprowicz przeciwko Polsce 69 oraz sprawa dotycząca możliwości naruszenia dóbr osobistych organu samorządowego Piotrowicz przeciwko Polsce 70. We wszystkich tych sprawach ETPCz będzie miał okazję utworzyć nowy lub doprecyzować istniejący standard. 4. Podsumowanie Przez 25 lat obowiązywania Konwencji sprawy z Polski niewątpliwie przyczyniły się do rozwoju orzecznictwa strasburskiego w zakresie swobody wypowiedzi. Z kolei orzeczenia ETPCz mają wpływ na praktykę sądów krajowych, a czasami są przyczynkiem do zmian legislacyjnych. Warto jednak odnotować, że m.in. w sprawach z art. 212 k.k. standardy ETPCz nie zawsze znajdują 66 Wyrok TK r. (SK16/07), OTK- A 2008, poz Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z r. (XXV C 976/14), oraz M. Jałoszewski, Sąd pozwala krytykować lekarzy, Gazeta Wyborcza z r. 68 Sprawa Jezior przeciwko Polsce, zakomunikowana r., skarga nr 31955/ Sprawa Kasprowicz przeciwko Polsce, niezakomunikowana, skarga nr 58400/ Sprawa Piotrowicz przeciwko Polsce, zakomunikowana r., skarga nr 1443/11. aprobatę sądów krajowych. Dzieje się tak m.in. z powodu orzecznictwa TK, który orzekł zgodność przestępstwa zniesławienia z Konstytucją RP. Wyroki TK, odmienne od orzecznictwa ETPCz, często pełnią funkcję hamulcową, nie pozwalając na wprowadzenie zmian legislacyjnych. Jednak orzecznictwo strasburskie wpływa na powolną i regularną zmianę tak ważnych regulacji jak prawo prasowe. Wpływa również na zmianę optyki sądów rozstrzygających spory pracownicze, w tym m.in. w sprawach dotyczących krytyki ze strony dziennikarzy mediów publicznych. Summary Dominika Bychawska-Siniarska The role of the European Court of Human Rights in shaping protection of the freedom of expression in Poland The European Court of Human Rights plays an important role in shaping freedom of expression standards in Poland. It increasingly influences the case law of national courts and also the case law of the Constitutional Court, which sometimes follows ECtHR standards, sometimes openly disputes them. However, in criminal defamation cases, the case law of the ECtHR is not always referred to by national courts. It is mostly a consequence of the Constitutional Court s judgments, which found criminal defamation in conformity with the Polish Constitution. The case law of the Constitutional Court, unlike ECtHR judgments plays a restraining role in the development of freedom of expression standards. However, ECtHR case law affected the application of Press Law institutions, such as the pre-publication review. It has also influenced amendments to the Press Law, e.g. in respect of the editorial rectification. The case law also extensively influences the jurisprudence of ordinary courts in respect of labour rights, particularly by defining the scope of criticism allowed to journalists of public media and doctors. Słowa kluczowe: swoboda wypowiedzi, zniesławienie, standardy ETPCz Keywords: freedom of expression, defamation, ECtHR standards Dominika Bychawska-Siniarska Autorka jest prawnikiem oraz członkiem zarządu Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Od 2008 r. prowadzi w Fundacji program poświęcony ochronie wolności słowa w Polsce