Ulica Roosevelta w Poznaniu przeszłość, teraźniejszość, przyszłość

Transkrypt

1 Dorota Leśniewska Ulica Roosevelta w Poznaniu przeszłość, teraźniejszość, przyszłość MONUMENT 227

2 Il. 1. Ogródek rozrywkowy Wilhelma Klande na narożniku ul. Dąbrowskiego i Roosevelta (ob. nr 11) k. XIX w., pocztówka wł. Biblioteka UAM w Poznaniu (dalej BUP). I. Powstanie ulicy i najstarsza zabudowa Ulica Franklina Delano Roosevelta 1 znajduje się w zachodniej części Poznania, tworząc wschodnią granicę dzielnicy Jeżyce, za którą rozciąga się ścisłe centrum miasta. Choć jest niezbyt długa, to obecnie stanowi jedną z najważniejszych i najbardziej znanych arterii komunikacyjnych, wzdłuż której przebiegają liczne trasy (kolejowe, samochodowe, autobusowe, tramwajowe) łączące południowe dzielnice miasta z północnymi. Trasa, którą każdego dnia przejeżdżają dziesiątki tysięcy mieszkańców Poznania, jest również dobrze znana przybyszom z innych miast, a zwłaszcza gościom targowym, którzy przemierzają ją, by dotrzeć do głównego wejścia na Międzynarodowe Targi Poznańskie. 2 Droga tworząca dzisiejszą ulicę Roosevelta powstała ponad 130 lat temu w związku z rozbudową linii kolejowych i budową dworca Towarzystwa Kolei Górnośląskiej dzisiejszego dworca centralnego. W latach u podnóża wewnętrznego pasa umocnień pruskich w głębokim wykopie wytyczono i przeprowadzono linię kolejową na Bydgoszcz i Toruń. Kształt tego torowiska skręcającego szerokim łukiem na wschód zdeterminował przebieg wytyczonej na naturalnym wyniesieniu terenu, po zachodniej stronie wykopu, nowej ulicy 1 W XIX w. nosiła nazwę Breslauer Chausse, później Glogauer Strasse, od 1903 r. Buddestrasse, w dwudziestoleciu międzywojennym (od 1919 r.) była to ul. Jasna, od 1945 r. nazwana ul. Roosevelta. 2 Buddestrasse obejmowała odcinek od Tiergartenstrasse do Posenerstrasse, ul. Jasna rozpoczynała się na wysokości ul. Bukowskiej, po 1945 r. odcinek od ul. Poznańskiej do Mostu Dworcowego przemianowano na ul. Roosevelta. 3 Por. T. Dohnalowa, Poznański węzeł drogowy, [w:] Dzieje Poznania w latach , red. J. Topolski, L. Trzeciakowski, t. 2, Poznań 1994, cz. 1, s MONUMENT

3 łączącej drogę na Jeżyce (ob. ul. Poznańska) z szosą krajową na Wrocław (ob. ul. Głogowska). Ulicę tę traktowano jako przedłużenie w kierunku północnym drogi na Głogów (początkowo nosiła ona nazwę Breslauer Chausse, później Glogauer Strasse). 4 Po jej zachodniej stronie rozciągały się pola i łąki wsi Jeżyce, poprzecinane drogami biegnącymi z zachodu: szosą pocztową na Berlin (obecna ul. Dąbrowskiego), historycznym traktem na Buk (obecna ul. Bukowska) i znajdującą się pomiędzy nimi ul. Zwierzyniecką (pierwotnie Bahnhofstrasse). Był to teren zaliczany do I rejonu obostrzeń fortecznych, gdzie obowiązywał ogłoszony w 1847 r. Najwyższy Regulamin Promieniowy 5 ograniczający powstanie przy płn. odcinku ówczesnej ul. Głogowskiej jakiejkolwiek trwalszej zabudowy. Jedynymi budowlami, jakie po wytyczeniu ulicy powstały przy niej, były wiatraki i wiejskie zagrody. Najstarsze pocztówki z Jeżyc ukazują zabudowę, jaka istniała przy obecnej ul. Roosevelta w końcu XIX w. Uwieczniony na nich ogródek rozrywkowy Wilhelma Klandego, ulokowany na narożniku dzisiejszej ul. Dąbrowskiego nr 1 i Roosevelta nr 11, to dawna zagroda zbudowana w 1886 r. dla Stanisława i Balbiny Dalz. 6 W latach nowymi właścicielami gospodarstwa zostali Andrzej i Emilia Mańczak, którzy dobudowali nowe pawilony i przekształcili zabudowania w tzw. ogródek rozrywkowy. Ogródki Il. 2. Kamienica narożna nr 11 przed 1914 r., pocztówka wł. K. Wawrzyniak. 4 Umożliwiała również połączenie Kundorfu i Świętego Marcina poprzez Kaponierę z szosą berlińską i drogą w kierunku Górczyna. 5 Rejon I (800 kroków od wałów obronnych) można było budować jedynie budynki przejściowe, bez piwnic, z drewna, słomy lub trzciny. Por. H. Nowakowski, Rozwój urbanistyczny miasta Poznania na przełomie XIX/XX w., Poznań 1968, maszynopis w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, s. 20. MONUMENT 229

4 Il. 3. Narożnik ul. Dąbrowskiego w 1945 r. wypalona kamienica nr 11, fot. wł. MKZ w Poznaniu (dalej MKZ). Il. 4. Narożnik ul. Roosevelta i Dąbrowskiego w 2003 r. Fot. D. Leśniewska. takie, zwane z niemiecka Etablissement, wyposażone w restaurację, kawiarnię lub chociażby piwiarnię i otoczone zielenią, wśród której często rozmieszczano specjalne pawilony służące uprawianiu sportu (np. kręgielnie) i występom artystycznym (muszle koncertowe), były niezwykle popularne w Poznaniu od lat 40. XIX w. Sytuowano je zwykle poza murami twierdzy, jak najbliżej wylotu bram miejskich. Etablissement restauratora Klandego składał się z szachulcowych budynków i obszernego ogrodu o przecinających się pod kątem prostym ścieżkach ze stolikami ustawionymi w głębi parceli. Do krytej gontem parterowej knajpki przylegał wyższy budynek z pruskiego muru nakryty dwuspadowym dachem, 230 MONUMENT

5 w którym mieściła się sala z długimi stołami, gdzie biesiadowano i urządzano tańce. Budynki od ulicy odgrodzono płotem z drewnianych sztachet. Ogródek działał niemal do 1903 r., gdy został zlikwidowany, a na jego miejscu powstała narożna kamienica nr 11. II. Rozwój ulicy w latach a) rozwój urbanistyczny Impulsem do rozwoju ulicy było złagodzenie w 1889 r. ograniczeń fortecznych, umożliwiające powstanie dwukondygnacyjnych budynków szachulcowych w najbliższym rejonie umocnień. W 1891 r. powstał plan zabudowy Jeżyc, wg którego w następnych latach wytrasowano nowe ulice i uregulowano istniejące. 7 Dyspozycja urbanistyczna zachodniej strony ulicy Roosevelta została wzbogacona o trzy nowo zaprojektowane na osi wschód-zachód ulice: Krasińskiego, Słowackiego i nigdy niezrealizowane przedłużenie w kierunku wschodnim ulicy Sienkiewicza. Na planie tym utrwalono również podziały własnościowe i istniejące zabudowania. Powstanie po zachodniej stronie ulicy obszernych parcel należących do przedsiębiorczych właścicieli, 8 którzy chcieli je podzielić na mniejsze i odsprzedać z zyskiem, zwiastowało nasilenie się na tych terenach procesów urbanizacyjnych. Wkrótce po 1890 r. nadano północnemu odcinkowi ulicy obowiązujące do dnia dzisiejszego numery policyjne od nr 1 do nr 11. W ostatniej dekadzie XIX w. wytyczono ul. Słowackiego (d. Karlstrasse) i wniesiono nowe domy w typie podmiejskich willi i wolno stojących kamienic. 9 W 1900 r. Jeżyce, podobnie jak Wilda i Łazarz, stały się pełnoprawnymi dzielnicami miasta. Rozpoczął się wówczas trwający do I wojny światowej najintensywniejszy rozwój dzielnicy Jeżyce, który ukształtował na wiele dziesięcioleci również architektoniczną oprawę ul. Roosevelta. Wybrukowaną w całości ulicę obsadzono szpalerami klonów i akacjowych robinii. Najpierw, przy nowo wytyczonych kwartałach wydzielonych prostopadłymi doń ulicami Krasińskiego Il. 5. Fragment planu miasta z 1896 r., wł. Muzeum Historii Miasta Poznania. 6 Städtische Feuer-Societät Posen, Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: WAP Poznań), sygn D. Leśniewska, Historyczna przestrzeń miejska dzielnicy Jeżyce, Kronika Miasta Poznania (dalej: KMP), 2000, nr 2, s , eadem, Ulica Jana Henryka Dąbrowskiego, KMP, 2000, nr 2, s Właścicielami dużych działek byli Reisch i Jacobsohn; mniejsze należały do Kantorowicza i Neukrantza. 9 Wg Ksiąg Adresowych miasta Poznania za lata były to nr: 8, 12, 13, 15, 18-20, 21. MONUMENT 231

6 Il. 6. Fragment planu miasta z 1908 r., wł. Muzeum Historii Miasta Poznania. Il. 7. Zdjęcie lotnicze z widoczną ul. Roosevelta i Wieżą Górnośląską na I planie, ok r., pocztówka wł. K. Wawrzyniak. (d. Hohenstauffenstrasse) i Zacisze (d. Habsburgerstrasse), zaczęła pojawiać się nowoczesna zabudowa. Zgodnie z planem strefowym z 1903 r. ulicę Roosevelta (nazwaną w tymże roku Buddestrasse) przeznaczono pod zabudowę otwartą budynkami wolno stojącymi nie przekraczającymi trzech kondygnacji. 10 W oparciu o takie założenie powstawały okazałe secesyjne kamienice oraz domy dla Spółdzielni Mieszkaniowej Urzędników Niemieckich i reprezentacyjne wille poznańskiej finansjery. Równocześnie z rozwojem terenów położonych na północny zachód od dawnego centrum rosła również rola ulicy Roosevelta jako trasy komunikacyjnej przed 1914 r. zaczął kursować nią tramwaj do nowej dzielnicy willowej Sołacza. Przed wybuchem I wojny światowej zmieniła się ranga ulicy ze względu na lokalizację przy jej południowym krańcu (ówczesna Glogauerstrasse) Wschodnioniemieckiej Wystawy Przemysłu, Rzemiosła i Rolnictwa. Na rozległych terenach na zachód od torowiska kolejowego i na południe od skrzyżowania ul. Bukowskiej z ul. Głogowską w 1911 r. otwarto ekspozycję prezentującą dorobek wschodnich prowincji państwa pruskiego. Jej symbolem i dominującą budowlą była, usytuowana na wprost wejścia znajdującego się na osi wjazdu od Mostu Dworcowego, 11 Wieża Górnośląska awangardowe dzieło wybitnego niemieckiego architekta Hansa Poelziga. Dalej na północ wzdłuż krótkiego fragmentu dzisiejszej ulicy Roosevelta (pomiędzy Mostem Dworcowym i ul. Bukowską) rozlokowano tymczasowe pawilony wystawowe. Na narożniku w miejscu późniejszego Pawilonu Reprezentacyjnego urządzono cieszącą się wielką popularnością wśród zwiedzających wioskę murzyńską, złożoną z kilku chat, w których zamieszkali sprowadzeni z kolonii rdzenni mieszkańcy Afryki. Z chwilą odzyskania niepodległości w 1919 r. ulica otrzymuje nazwę Jasna. W 1929 r. stolicy Wielkopolski powierzono organizację PeWuKi, której celem było uczczenie dziesięciolecia niepodległej Polski i przedstawienie jej dorobku. Na terenie obejmującym 65 ha stanęło 112 obiektów zaprojektowanych przez architektów z całego kraju. Zachodnia strona południowego odcinka obecnej ulicy Roosevelta znalazła się na tzw. terenie A, który wytyczono w oparciu o obszar, na którym odbyła się Wystawa Wschodnioniemiecka z 1911 r. (pozostała po niej Wieża Górnośląska pełniąca od początku funkcję wieży ciśnień). Zabudowę wschodniego obrzeża tego terenu utworzyły Pawilon Reprezentacyjny (nr 23) i Hala Centralna ( nr 24-25). Od tego momentu niepomiernie wzrosła ranga ulicy i jej rola jako trasy komunikacyjnej na osi północ-południe. 10 Akta Prezydium Policji s. 4378, WAP Poznań. 11 Główne wejście na teren wystawy znajdowało się od strony ul. Grunwaldzkiej ówczesnej Augusta Victoriastrasse. 232 MONUMENT

7 Il. 8. Fragment planu miasta z 1938 r., wł. Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu (dalej: BUP). b) zabudowa Architektura przedmieść Najstarsza zabudowa ulicy, o typowym dla przedmieść charakterze i szachulcowej konstrukcji, zaczęła pojawiać od początku lat 90. XIX w. W 1892 r. na narożniku ulicy Zwierzynieckiej (d. nr 4) w głębi obszernej parceli wzniesiono poprzedzoną ogrodem podmiejską willę. Jej właścicielem był dr Andreas Andresen. 12 W 1897 r. do symetrycznego w planie budynku willi dobudowano od południa łącznik, przy którym stanął, ustawiony szczytem do ówczesnej Glogauer Strasse (d. nr 21), budynek Królewskiej Szkoły Rzemiosł i Gospodarstwa Domowego dla Dziewcząt. 13 Bliżej Kaponiery*, w podmiejskiej willi, umieszczono szkolną bursę, dalej na południe (częściowo na miejscu późniejszego kina Bałtyk ) budynek szkoły. Internat był skromnym dwukondygnacyjnym budynkiem o symetrycznej pięcioosiowej fasadzie ożywionej narożnymi ryzalitami, z drewnianym gankiem zwieńczonym balkonem na osi, gdzie szachulcową konstrukcję ścian ukrywało * Nazwa Kaponiera pochodzi od elementu XIX-wiecznych pruskich umocnień podłużnego rowu łączącego Bramę Berlińską ze stanowiskiem strzeleckim usytuowanym na miejscu dzisiejszego mostu Uniwersyteckiego. Po likwidacji umocnień nazwa Kaponniere (od 1910 r.) dotyczyła skrzyżowania ówczesnej Buddestrasse i Tiergartenstrasse z Schlossbrücke (obecnie most Uniwersytecki). Il. 9. Widok z Kaponiery w kierunku zespołu Królewskiej Szkoły Rzemiosł i Gospodarstwa Domowego dla Dziewcząt przed 1918 r., pocztówka wł. BUP. 12 Städtische Feuer-Societät Posen, sygn. 1796, WAP Poznań 13 Pierwotnie szkoła ta założona w 1881 r. przez Emmę Köbke, miała swą siedzibę na II piętrze kamienicy przy placu Św. Piotra 3 (ob. Wiosny Ludów). J. Skutecki, Zapomniana szkoła, KMP, 2001, nr 4, s MONUMENT 233

8 Il. 10. Budynek szkoły przy ul. Roosevelta 21 przed 1918 r., pocztówka wł. BUP. Il. 11. Narożnik ul. Roosevelta i Zwierzynieckiej w 1945 r., fot. wł. MKZ. tynkowanie i historyzujący detal. 14 Sąsiadująca z nim szkoła prezentowała się znacznie okazalej, tworząc w panoramie ulicy widoczny akcent o rustykalnym charakterze. Dwukondygnacyjny budynek z mieszkalną partią poddasza wzniesiono w tzw. stylu szwajcarskim eksponującym ryglową konstrukcję ścian wypełnionych czerwoną cegłą. Szczególnie dekoracyjnie opracowano partię poddasza z wielopołaciowym dachem, pokrytym łupkiem, urozmaiconym licznymi wystawkami i wykuszami z fantazyjnymi daszkami i ozdobnymi, snycersko opracowanymi obramieniami okien. W 1926 r. rozebrano 15 budynek Królewskiej Szkoły Rzemiosł i Gospodarstwa Domowego dla Dziewcząt, a na jej miejscu 14 Dyrektorką była Anna Sowa. Budynek istniał do 1939 r. w dwudziestoleciu międzywojennym mieścił Państwową Żeńską Szkołę Handlowo-Przemysłową 15 Z. Zakrzewski, Przechadzki po Poznaniu lat międzywojennych, Warszawa-Poznań 1974, s MONUMENT

9 Il. 12. Ujęcie ulicy Roosevelta z Mostu Teatralnego po 1910 r., pocztówka wł. K. Wawrzyniak. i sąsiadującym z nim placu składowym firmy budowlanej powstał modernistyczny budynek usługowo-mieszkalny z salą widowiskową dla Pocztowej Kasy Oszczędności. W 1893 r. istniały już budynki: nr 13 (wł. Jacobsohn), willa z ogrodem Augusta Neukrenza na narożniku ul. Zwierzynieckiej nr 1 i Roosevelta nr Kamienica narożna nr 12, zbudowana w konstrukcji ryglowej w tzw. stylu szwajcarskim, powstała przed 1899 r. W budynku tym znalazła swą siedzibę założona w 1900 r. Spółdzielnia Mieszkaniowa Urzędników Niemieckich. Dla innej spółdzielni mieszkaniowej urzędników kolei w latach na podłużnej parceli ulokowanej na północnym krańcu ulicy powstały Il. 13. Widok z Mostu Teatralnego w 2003 r., fot. D. Leśniewska. 16 Księgi adresowe miasta Poznania za lata MONUMENT 235

10 trzy budynki mieszkalne wzniesione w konstrukcji szkieletowej, ukrytej pod warstwą tynku (nr 1, 2, 3). Wybudowano wówczas trzy domy mające po 21 mieszkań: trzy- cztero- i pięciopokojowych. Również przed 1897 r. istniał dom mieszkalny nr 8, stanowiący własność Hugo Neumanna, niewielki dwupiętrowy budynek ozdobiony historyzującym detalem. Architektura secesyjna W 1903 r. ulica przyjmuje nazwę Buddestrasse. Na wyglądzie ulicy swe piętno wycisnęła działalność spółki architektonicznej Böhmer und Preul (B&P) jednej z najciekawszych pracowni poznańskich. Współpracujący ze sobą od 1896 r. niemieccy architekci wykształceni w Berlinie, Herman Böhmer i Paul Preul, zakupili dwie parcele przy Buddestrasse, by wznieść na jednej z nich okazałą podwójną kamienicę pod nr 9/10 mieszczącą pracownię i eleganckie mieszkania. Il. 14. Widok na płn. odcinek ulicy (od nr 9/10 do nr 3) przed 1910 r., pocztówka wł. BUP. Il. 15. Widok na płn. odcinek ulicy w 2004 r., fot. D. Leśniewska. 236 MONUMENT

11 Kamienica ta (ukończona w 1905 r.) była zwiastunem nowego typu domu miejskiego (wolno stojącego, bez oficyn), o niezwykle malowniczej bryle i secesyjnym detalu. Dom własny architektów wzniesiono na planie zbliżonym do kwadratu z wewnętrznym podwórzem studnią. dziesięcioosiowa elewacja wejściowa została asymetrycznie zakomponowana, z dwoma wejściami segmentowymi w partii centralnej. Zróżnicowano powierzchnię elewacji: od cokołu licowanego kamienną i ceglaną okładziną, poprzez wyżej zaznaczone w tynku boniowanie, aż do wyeksponowanej w partii poddasza dekoracyjnie opracowanej konstrukcji drewnianej. Sylwetę kamienicy ożywiają: zakończone ozdobnymi hełmami półkoliste ryzality, liczne loggie, balkony i wysokie dwupoziomowe, wielopołaciowe dachy z lukarnami. Secesyjny detal w postaci kobiecej głowy i stylizowanych motywów roślinnych pojawia się w zwieńczeniu portalu i na podokiennych płycinach. Il. 16. Kamienica przy ul. Roosevelta nr 9/10 ok r. i dalszy ciąg zabudowy w kierunku płn., pocztówka wł. BUP. Il. 17. Ulica Roosevelta z kamienicą nr 9/10 na pierwszym planie w 2004 r., fot. D. Leśniewska. Spółka architektoniczna B&P otrzymała wkrótce zlecenie od Spółdzielni Mieszkaniowej Urzędników Niemieckich (Deutscher Beamten Wohnung Bau Verein) na zabudowę dalszego odcinka Buddestrasse. Na wykupionej od znanej firmy produkującej likiery Hartwig Kantorowicz prostokątnej parceli wzniesiono w latach zespół mieszkalny składający się z pięciu wolno stojących budynków nr 4, 5, 6/7, wpisanych między istniejącą już zabudowę (nr 1, 2, 3, 8). Za kurtyną tychże kamienic, w niewielkiej odległości od domów nr MONUMENT 237

12 Il. 18. Widok na secesyjne kamienice w kierunku południowym, 1946 r., fot. wł. MKZ. 4 i 5, zbudowano odpowiadający im wysokością budynek (Zacisze 3/3 a, 4/4 a i Krasińskiego 4), bez bocznych oficyn, równolegle ustawiony do kamienic przy Buddestrasse. Było to rozwiązanie bardzo nowoczesne stwarzające wrażenie małej wewnętrznej uliczki. Domy BDWBV, przeznaczone dla dobrze sytuowanej inteligencji, oferowały mieszkania o różnej wielkości (od 3 do 7 pokoi), wyposażone z wielką dbałością o wygodę użytkowników (centralne ogrzewanie, bieżąca woda, łazienki z osobnymi ubikacjami). Architektura budynków spółdzielczych jest najwyższej klasy przykładem stylu secesyjnego - nurtu propagującego linie miękko falujące i zdobnictwo związane formami występującymi w świecie przyrody. Il. 19. Secesyjna zabudowa ulicy widok w kierunku płn. (od kamienicy nr 6/7) w 2004 r., fot. D. Leśniewska. 238 MONUMENT

13 Kamienicę nr 4 można uznać za wizytówkę poznańskiej architektury secesyjnej. Wszystkie elewacje zostały pokryte tynkiem o zróżnicowanej fakturze i ozdobione dekoracją sztukatorską, która przesądza o indywidualnym charakterze elewacji frontowej. Dominującym motywem dekoracyjnym fasady jest półplastyczna postać nagiej kobiety stojącej na korzeniu winnej latorośli, której pędy tworzą obramienie dla całej sylwety. Postać podtrzymuje trójboczny balkon poddasza o balustradzie składającej się z płycin ozdobionych liśćmi winorośli. Splątane pędy dzikiego wina oplatają również nasadę balkonu w południowo- -wschodnim narożniku, a jego balustradę dekorują płaskorzeźbione owoce jabłoni. W dekoracji fasady wyczuwalne jest echo secesyjnej fascynacji kobietą, przyrodą i procesami wzrostu i rozradzania (owocujące i kwitnące drzewa). Spółka Böhmer i Preul zaprojektowała również niezwykle efektowną kamienicę na narożniku ul. Dąbrowskiego i Roosevelta nr 11. Stanowiła ona Il. 20. Widok na nieistniejący kwartał zabudowy pomiędzy ul. Dąbrowskiego a Słowackiego przed 1918 r., pocztówka wł. K. Wawrzyniak. Il. 21. Zniszczona willa przy ul. Roosevelta nr 14, w 1945 r., fot. wł. MKZ. MONUMENT 239

14 Il. 22. Panorama środkowego odcinka ulicy z powstałą po 1945 r. zabudową 2004 r., fot. D. Leśniewska. Il. 23. Widok z Kaponiery w kierunku zach. panorama Buddestrasse ok r., pocztówka wł. BUP. doskonałe dopełnienie secesyjnej zabudowy północnego odcinka ulicy z jednej strony, z drugiej zaś podkreślała znaczenie nowego połączenia komunikacyjnego poprzez most Teatralny (oddany w 1910 r.). Kamienicę zbudowano pomiędzy na planie litery L ze ściętym narożnikiem. Jej urozmaicona bryła stanowiła wyrazistą dominantę przestrzenną w panoramie wschodniej krawędzi dzielnicy. Cała elewacja, szczególnie narożnik, opracowana była bardzo dekoracyjnie. Szczyt narożnej ściany miał formę łuku koszowego flankowanego przez trójkondygnacyjne wykusze a la wieżyczki zakończone hełmami. Dominujący akcent architektoniczny tworzyło oktogonalne wyniesienie nad partią narożną 240 MONUMENT

15 Il. 24. Wlot ul. Zwierzynieckiej przed 1914 r., po prawej kamienica nr 20, pocztówka wł. BUP. zwieńczone przeszkloną latarnią i nakryte kopułą. Trzykondygnacyjną bryłę kamienicy (z mieszkalnym poddaszem i dwupoziomowym parterem) nakrywał wysoki spadzisty dach, a elewację urozmaicały liczne wykusze i ryzality. 17 Jeżycka pracownia B&P zaprojektowała również willę dla dyrektora banku dr Wolfa ukończoną przed 1908 r. (nr 14/róg Słowackiego nr 2). 18 Był to budynek o wyniosłej i masywnej bryle z barokizującym szczytem dwuosiowego Il. 25. Wlot ul. Zwierzynieckiej w 2004 r., po prawej stronie hotel Mercure, fot. D. Leśniewska. 17 Po 1919 r. kamienica przeszła na własność Polskiego Banku Handlowego, w 1933 r. należała do Władysława Szymańskiego, por. Księgi Adresowe miasta Poznania za lata J. Skuratowicz, Architektura Poznania w latach , Poznań 1991, s MONUMENT 241

16 Il. 26. Kamienica nr 20 ok r.,pocztówka wł. K. Wawrzyniak. ryzalitu i półkolistym ryzalitem zwieńczonym kopulastym dachem. W dwudziestoleciu międzywojennym budynek przeszedł na własność Niemieckiej Kasy Oszczędności. Kwartał pomiędzy ulicą Słowackiego a Zwierzyniecką nie doczekał się równie efektownej zabudowy jak kwartały pomiędzy ul. Zacisze i Dąbrowskiego. Przed I wojną światową pojawiły się na tym odcinku tylko dwa domy, poprzedzielane pustymi parcelami (wykorzystywanymi jako place składowe). Przed 1908 r. u wylotu ul. Zwierzynieckiej, na parceli, gdzie w latach 90. XIX w. znajdowała się willa z ogrodem Augusta Neukranza, powstała narożna kamienica nr Wzniesiona dla Hugo Rakowskiego, mieściła na parterze kawiarnię Il. 27. Zniszczony budynek nr 20 w 1945 r., fot. wł. MKZ. 242 MONUMENT

17 Il. 28. Hotel Mercure wzniesiony w latach na parceli nr 20, 2004 r., fot. D. Leśniewska. Cafe Bristol oraz bank. Sposób dekorowania kamienicy odznaczał się większą powściągliwością i schematycznością w porównaniu do wcześniej opisanych budynków. 19 W latach na parceli nr 16 wyrosła następna (obok nr 14) dwupiętrowa willa o secesyjnym detalu i klasycyzującej formie architektonicznej. Zaprojektował ją Martin Sonnabend 20 dla właściciela domu towarowego przy Starym Rynku 77 Roberta Jaretzkiego. Architektura modernistyczna Warszawski architekt Juliusz Zalewski zaprojektował dwuskrzydłowy budynek (na rzucie litery L osie skrzydeł przecinają się pod kątem rozwartym) mieszkalno-usługowy PKO wraz z salą kinową. Obiekt powstał w 1929 r. w rekordowym Il. 29. Modernistyczny budynek PKO (później kino Bałtyk ) zbudowany w 1929 r., stan na 1993 r., fot. D. Leśniewska. 19 Ok r. nowy właściciel zmienił nazwę kawiarni na Kaffehaus Pohle. W dwudziestoleciu międzywojennym lokalowi przywrócono nazwę Bristol restauratorem był Jakub Dymek, a budynek stanowił własność spółki Bristol mającej swą siedzibę na Wałach Leszczyńskiego. 20 J. Skuratowicz, op. cit. s MONUMENT 243

18 Il. 30. Pusta parcela po rozebranym w grudniu 2003 r. budynku kina Bałtyk, 2004 r. fot. D. Leśniewska. Il. 31. Projekt kompleksu biurowo-handlowo-hotelowego (na miejscu wyburzonego Bałtyku ) proj. spółka MAT z Gdańska, kopia ze zbiorów MKZ. tempie 6 miesięcy. Wzniesienie go w tak krótkim czasie i podczas mroźnej zimy było niewątpliwym sukcesem firmy budowlanej inżyniera Maksymiliana Garsteckiego. U zbiegu ulic Jasnej nr 22 i Bukowskiej nr 1-3 stanął czteropiętrowy budynek, którego architekturę można określić jako wczesnomodernistyczną z domieszką tradycyjnego, aczkolwiek zredukowanego do minimum detalu takiego jak: betonowe tralki wtopione w płyciny podokienne I piętra, niewielki gzyms koronujący wsparty na umownie zarysowanym ząbkowaniu, prostokątne płycizny w nadprożach ujęte obustronnie sztukaterią w formie stylizowanego liścia akantu. Na parterze mieściło się sześć pomieszczeń sklepowych (m.in. salon meblowy firmy Sroczyński), kino i trzy mieszkania. Na wyższych kondygnacjach zaplanowano tylko mieszkania pracowników PKO (od mieszkań pięciopokojowych do kawalerek) o amfiladowym układzie pomieszczeń wyposażonych we wszelkie wygody (łącznie z centralnym ogrzewaniem). Sala kinowa została zaprojektowana z dużym rozmachem mogła pomieścić 1100 widzów. Autorem projektu wnętrz był. m.in. Jan Marcin Szancer. 21 Otwarcie kina pod nazwą Stylowe miało miejsce 8. lipca 1929 r. Jego właścicielem był początkowo Stanisław Mańczak, a dyrektorem artystycznym Czesław Dębiński. W sali kina urządzono 21 Dokumentacja MKZ Poznań. 244 MONUMENT

19 również teatr rewiowy, który rozpoczął sezon 1930 r. przedstawieniem pod tytułem Serce Poznania.Wkrótce, na początku lat 30. XX w. na skutek trudności finansowych, kino stało się siedzibą Komedii Muzycznej. Swą działalność rozpoczęto wystawieniem spektaklu Sen nocy letniej Szekspira. Od 1933 r. ponownie mieściło się tam kino oświatowe Towarzystwa Czytelni Ludowych. Po przeciwległej stronie u wlotu ul. Bukowskiej i wzdłuż ul. Roosevelta powstały w 1929 r. pawilony PeWuKi zaprojektowane przez słynnego wielkopolskiego architekta głównego architekta wystawy Rogera Sławskiego. Zbudowany w stylu modernistycznego klasycyzmu Pawilon Reprezentacyjny, zwany też Rządowym (ul. Roosevelta nr 23 pawilon 8 MTP), do dziś stanowi charakterystyczny akcent w przestrzeni ulicy i symbol Międzynarodowych Targów Poznańskich. W budynku tym prezydent II Rzeczypospolitej Ignacy Mościcki dokonał 16 maja 1929 r. otwarcia trwającej 138 dni największej w dziejach Poznania imprezy wystawienniczej, którą zwiedziło 4,5 miliona osób. Główne wejście do pawilonu (od strony ul. Bukowskiej) podkreślała wieża zwieńczona iglicą z wyobrażeniem orła i rzymską cyfrą X. U podstawy wieży widoczny był fresk z alegorią rozdzielonych zaborami dzielnic Polski, w głębi portyku ukazano zaś malowidło z postaciami symbolizującymi rolnictwo, handel i przemysł (autorstwa poznańskiego artysty Jana Piaseckiego). 22 Dalszą zabudowę pierzei ul. Roosevelta (ówczesnej ul. Marszałka Focha) tworzyła monumentalna bryła Pawilonu Centralnego, również autorstwa Sławskiego, odznaczająca się symetryczną kompozycją i klasycystycznym detalem. Il. 32. Pawilon Reprezentacyjny na narożniku ul. Roosevelta i Bukowskiej w 1946 r.; Il. 33. Pawilon Reprezentacyjny w 1979 r. w głębi widoczne resztki hali centralnej, obie fot. wł. MKZ. 22 L. Ławicki, Architektura Powszechnej Wystawy Krajowej, KMP, 1976, nr 4, s. 43. MONUMENT 245

20 Il. 34. Główne wejście na Targi Poznańskie oraz Wieża Górnośląska przed 1939 r., pocztówka wł. MKZ. Il. 35. Widok na główne wejście na Targi i Wieżę Górnośląską w 1946 r., fot. wł. MKZ. III. Zniszczenia wojenne z lat Zabudowa ulicy najbardziej ucierpiała podczas II wojny światowej. W 1939 r., w wyniku niemieckiego bombardowania, został kompletnie zniszczony dziewiętnastowieczny budynek (nr 21) żeńskiej szkoły handlowo-przemysłowej. 23 Naloty na Poznań dokonane przez lotnictwo alianckie w Wielkanoc 1944 roku niemal doszczętnie zrujnowały (70-100%) hale targowe, w których okupanci ulokowali część zakładów lotniczych Focke-Wulff. Wieża Górnośląska została zniszczona w 50% od eksplozji bomb lotniczych i pocisków artyleryjskich. 24 Równie wielkie spustoszenie w zabudowie mieszkalnej ulicy spowodowały walki o Cytadelę, które miały miejsce zimą 1945 r. Według inwentaryzacji Il. 36. Widok na gówne wejście na MTP od strony Mostu Dworcowego w 2004 r., fot. D. Leśniewska. 23 Maisel W., Ewolucja planów urbanistycznych miasta Poznania w latach , KMP, 1958 nr 3, s Zniszczeniu uległa stalowa konstrukcja dachu, zbiornika wodnego oraz dolne partie konstrukcji wieży. Por.: T. Woźniak,Rozbudowa Międzynarodowych Targów Poznańskich, KMP, 196, nr 1-2, s MONUMENT

21 zniszczeń wojennych śródmieścia przeprowadzonej w 1945 r. 25 budynki nr 20, 16, 14 i 12 zostały zniszczone w % swej substancji i dlatego wkrótce je rozebrano. W mniejszym stopniu, w %, zniszczenia wojenne dotknęły najbardziej reprezentacyjną kamienicę na narożniku ul. Dąbrowskiego (nr 1/ Roosevelta nr 11), którą szybko odbudowano, choć w bardzo uproszczonej formie. 26 Znacznej dewastacji (w 5-25 %) uległ też budynek dawnego kina Stylowego, które w 1946 r. wznowiło działalność pod nazwą Bałtyk. 27 IV. Ulica w latach W 1945 r. następuje ponowna zmiana nazwy ulicy: na odcinku od mostu Dworcowego do skrzyżowania z ulicą Poznańską nadano jej imię prezydenta Franklina Delano Roosevelta. Z powodu znacznych zniszczeń jej zabudowy pojawiła się luka w widocznej od strony śródmieścia panoramie Jeżyc oraz problem jak ten obszar zagospodarować. Już w 1945 r. wykreowano pewną wizję, jak ma wyglądać w przyszłości ulica Roosevelta. Według niej poszczególne kwartały miała wypełnić zwarta zabudowa obrzeżna. Wyjątkiem był południowy narożnik ul. Dąbrowskiego i Roosevelta nr 12. Na pustym placu miał powstać górujący nad pozostałą zabudową wieżowiec, usytuowany w pierzei ulicy Dąbrowskiego i połączony z pozostałą zabudową niskim łącznikiem. Pojawiła się też idea segregacji ruchu ulicznegolinia tramwajowa biegłaby przy torowisku kolejowym, poniżej poziomu ulicy. 28 Il. 37. Wizja zabudowy ul. Roossevelta z 1945 r., fot. wł. MKZ 25 Biuro Planowania Przestrzennego, 1/13, WAP Poznań 26 W 1997 r. budynek nr 11 gruntownie odremontowano, nie odtwarzając jednak secesyjnej dekoracji fasady i historycznego zwieńczenia narożnika. 27 W grudniu 2003 r. budynek kina Bałtyk został rozebrany. 28 Prawdopodobnie było to nawiązanie do planowanej od 1928 r. Poznańskiej Szybkiej Kolei Miejskiej. MONUMENT 247

22 Il. 38. Fotografia makiety do planu zagospodarowania przestrzennego śródmieścia z 1968 r., wł. MKZ Natomiast na terenach targowych początkowo rozważano koncepcję budowy specjalnej dzielnicy uniwersyteckiej, lecz w 1945 r. reaktywowano MTP i rozpoczęto odbudowę hal targowych. W latach 1947/48 odbudowano Pawilon Reprezentacyjny i sąsiadujące z nim hale.w połowie lat 50. XX w. przebudowano Wieżę Górnośląską nadając jej formę 70-metrowej iglicy (arch. Bolesław Schmidt). Wizja ul. Roosevelta z 1945 r. nakreślona przez nieznanego architekta nigdy nie znalazła dosłownego urzeczywistnienia. Jednakże we wszystkich późniejszych planach urbanistów, tworzonych w myśl stwierdzenia, iż zniszczenia wojenne przyszły w sukurs dziełu modernizacji, podkreślano, że wschodnie obrzeże Jeżyc należy opracować szczególnie starannie, poprzez zaprojektowanie kilku akcentów wysokościowych w krajobrazie ulicy. Rozwiązanie konkursu 29 na budowę obiektów hotelu Orbis dało pierwszą odpowiedź na pytanie o wygląd wolnych terenów przy ulicy. Po wyznaczeniu lokalizacji obiektu generalny projektant budynku Jan Cieśliński stwierdził, iż miejsce to jest niezwykle eksponowanym punktem miasta i budowa hotelu i innych obiektów w bezpośredniej jego bliskości rozszerzy zdecydowanie centrum śródmiejskie w kierunku zachodnim. I właśnie koncepcja rozszerzenia na zachód centrum śródmiejskiego rozumianego jako city złożonego z nowoczesnych w formie i dominujących w pejzażu budynków pełniących funkcje administracyjne, handlowe, gastronomiczne i usługowe w sposób najbardziej istotny zaważyła na współczesnym obliczu ulicy i na projektach budynków, jakie powstały na uwolnionych od wcześniejszej zabudowy terenach. Makieta dzielnicy Jeżyce 30 z 1968 r. wiernie ukazywała zmiany, jakie wówczas nastąpiły w wyglądzie ulicy oraz to, co pozostawało w sferze projektów od lat 60. XX w. 29 Był to wewnętrzny konkurs Miastoprojektu. Autorami projektu byli: Jan Cieśliński, Henryk Grochulski i Jan Węcławski. 30 Makieta była wykonana pod kierunkiem arch. Tadeusza Gałeckiego do miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego na lata MONUMENT

23 Il. 39. Kamienica nr 13, rozebrana ok r., fot. wł. MKZ. Pierwszym nowoczesnym hotelem jaki wzniesiono w powojennym Poznaniu był orbisowski hotel Merkury (ob. Mercure ), zbudowany w latach Dziewięciokondygnacyjną bryłę budynku usytuowano w głębi narożnej parceli (d. nr 20-19), poprzedzając ją placem wytworzonym dla celów komunikacyjnych i wypoczynkowych. Elewację, załamującą się pod niewielkim kątem w kierunku ronda Kopernika, oblicowano kolorowym marblitem. 31 Decyzja o budowie hotelu Merkury spowodowała rozebranie budynku nr 13 najstarszego budynku jaki zachował się przy ulicy po 1945 r. 32 Il. 40. Pusta przestrzeń po budynkach nr 12 i 13, 2004 r., fot. D. Leśniewska. 31 Na przełomie XX i XXI w. zmodernizowano budynek wg projektu arch. Pawła Kobylańskiego, zmieniając charakterystyczną szachownicową artykulację okien (obecnie wszystkie są w jednej osi) i kolorystykę elewacji. 32 Został on rozebrany po 1968 r., choć decyzja zapadła już w 1961 r. MONUMENT 249

24 Il. 41. Plan numeracyjny ulicy Roosevelta z 1945 r., wł. Archiwum Państwowe w Poznaniu odrys z zaznaczonymi budynkami, które nie istnieją. Wyk. D. Leśniewska. W 1962 r. podjęto decyzję o rozbudowie ronda na skrzyżowaniu ul. Roosevelta z ul. Zwierzyniecką. W 1973 r. zostało ono skończone i nazwane na cześć wielkiego astronoma rondem Mikołaja Kopernika. W tym samym roku otworzono ponownie most Uniwersytecki. Planowano też poszerzenie wiaduktu Kaponiery i budowę na narożniku Dąbrowskiego i Roosevelta (na splantowanym terenie po zniszczonej i rozebranej kamienicy nr 12) wielokondygnacyjnego biurowca i pawilonu meblowego. Brak wystarczających środków w latach PRL-u zahamował realizację wielu pomysłów Jednakże po 1989 r. w latach transformacji ustrojowej idea stworzenia na wolnych parcelach przy ul. Roosevelta nowoczesnego city pozostaje ciągle żywa. W obowiązującym od 1994 r. miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego miasta Poznania 33 znaczna część ulicy Roosevelta określona jako pierwsza strefa wewnętrzna ma zostać intensywne zagospodarowanie usługami - np. na wolnym od zabudowy narożniku ul. Roosevelta i Dąbrowskiego przewidziano budowę międzynarodowego centrum biznesu i kongresów. W drugiej połowie lat 90. XX w., zgodnie z ustaleniami obowiązującego prawa lokalnego, powstały projekty nowych budynków, z których dotychczas zrealizowano projekt dziesięciokondygnacyjnego budynku biurowego 34 na narożniku ul. Słowackiego i Roosevelta (w pobliżu nieistniejącej willi nr 16), gdzie linię współczesnej zabudowy wyznacza fasada hotelu Mercure. Od 2001 r. trwa przebudowa pawilonu nad głównym wejściem na teren MTP oraz budowa obiektów targowych w estetyce high tech z gładkich tafli szkła w miejscu rozebranej w 1979 r. Hali Centralnej (wg projektu Studia ADS - arch. Piotr Baryłkowski). Podsumowując ostatnie półwiecze w historii ulicy Roosevelta, należy stwierdzić, iż po 1945 r. zniknęła niemal połowa jej historycznej zabudowy (nr nr: 1, 12, 13, 14, 16, 20-19, 21, 22, 24-25). Był to przede wszystkim skutek zniszczeń wojennych i związanych z tym rozbiórek (nr nr: 12, 14, 16, 20-19), ale także wyraz negatywnej oceny i uznania za pozbawioną większej wartości architektury dziewiętnastowiecznej (rozebranie w latach 70. i 80. XX w. budynków nr 1 i 13) oraz tej powstałej w dwudziestoleciu międzywojennym (Hala Centralna nr rozebrana w 1979 r., budynek nr 22 zburzony w 2003 r.). Na wolnych terenach powstały obiekty zgodne z wizją ulicy jako części wielkomiejskiego city, o stosownej funkcji i charakterem, takie jak hotel Merkury, biurowiec na narożniku ul. Słowackiego i nowe pawilony MTP oraz futurystyczna oprawa głównego wejścia na ich teren. Na skutek recesji gospodarczej 33 Uchwalony przez Radę Miejską 6 grudnia 1994 r. (nr X/58/II/94 z dn. 6. grudnia1994 r.). 34 Budynek biurowy Glob Trade Centre wzniesiony w 2002 r. (na miejscu zniszczonej podczas II wojny światowej willi nr 16). Proj.spóka PENTAGRAM (arch. Andrzej Kurzawski i Wojciech Kolesiński), wykonawca: Drogbet spółka z o.o., inwestor: Hochtief Polska. 250 MONUMENT

25 Il. 42. Dom nr 1 na narożniku ul. Poznańskiej rozebrany w l. 80 XX w., fot. wł. MKZ. istniejący od 1996 r. projekt kompleksu usługowo-handlowo-rozrywkowego pomiędzy ul. Bukowską i Zwierzyniecką nie został realizowany, choć, aby umożliwić jego budowę, rozebrano tak znaczący w przestrzeni miejskiej obiekt jak liczący 74 lata budynek kina Bałtyk. Dlatego budzi zdumienie, iż zamysł budowy city rozumianego jako downtown amerykańskich metropolii o efektownej skyline złożonej z niebotycznych drapaczy chmur wciąż znajduje swych zwolenników. W planie wyznaczającym kierunki rozwoju miasta Poznania na lata pojawiła się kontrowersyjna koncepcja pod nazwą City wykreowanie nowego centrum miasta zakładająca m.in. budowę stumetrowych wieżowców na wolnych terenach pomiędzy Mostem Dworcowym i Teatralnym. 35 Il. 43. Perspektywa ul Roosevelta w kierunku płd. z pustym miejscem po budynku nr 1 na pierwszym planie, 2004 r. fot. D. Leśniewska. 35 Plan zatwierdziła Rada Miasta w dn. 23. listopada 2004 r. z zastrzeżeniem, że odbędzie się publiczna debata i analiza propozycji projektu, por.: Gazeta Wyborcza, r., s. 5. W wyniku publicznej debaty odstąpiono od tej kontrowersyjnej decyzji. MONUMENT 251

26 Il. 44. Dekoracja elewacji w kamienicy przy ul. Zacisze 3a, 2004 r., fot. D. Leśniewska. Il. 45. Witraż na klatce schodowej kamienicy przy ul. Zacisze 4/4a, 2004 r., fot. D. Leśniewska. Jak w ich sąsiedztwie prezentować się będzie zabytkowa zabudowa ulicy Roosevelta o niepowtarzalnej architekturze? Historyczną zabudowę mieszkalną ulicy uznano za zabytek dopiero na pocz. lat 80. XX w. po rehabilitacji w środowisku historyków sztuki stylu secesyjnego (budynki: nr 3, 4, 5, 6/7, 8, 9/10). 36 Nieco później objęto pełną ochroną konserwatorską niektóre budynki na terenie MTP (Wieżę Górnośląską 37 i Pawilon Reprezentacyjny 38 ). Dzisiaj mimo tego, iż dostrzega się wyjątkowe znaczenie w pejzażu miejskim ulicy Roosevelta, nazywając ją salonem miasta, 39 a najcenniejsze obiekty architektoniczne Poznania otaczając prawną opieką, stan zachowania większości z nich z roku na rok jest coraz gorszy. 40 Wzrastające techniczne zużycie tkanki architektonicznej przy jednoczesnym zaprzestaniu bieżących remontów budynków wzmaga proces dekapitalizacji zabytkowej architektury. Zniszczeniu ulegają nie tylko budynki, lecz także elementy kształtujące dawniej przestrzeń ulicy. Na dawnych pocztówkach utrwalono to, co bezpowrotnie zniknęło z jej krajobrazu: stary drzewostan, zieleń 36 Nr rej. 230 dec. z dn. 14. marca 1980 r. 37 Nr rej. 316 dec. z dn. 27. listopada 1995 r. wpisano zachowaną stalową konstrukcję wieży, którą w 1996 r. odsłoniętą podczas modernizacji pawilonu. 38 Nr rej. 271 dec. z dn. 15. listopada 1985 r. 39 Określenie zaczerpnięte z uchwalonego w 1999 r. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Poznania. Por. D. Leśniewska, Czy ul. Roosevelta jest salonem miasta?, Poznań 2003, mps w zbiorach Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków. 40 Budynki należą do spółdzielni lokatorsko-własnościowej Poznań Jeżyce i od 1967 r. nie przeprowadzono w nich żadnego generalnego remontu. 252 MONUMENT

27 przedogódków oddzielonych od trotuaru ozdobnymi żeliwnymi kratami, gazowe latarnie i bruk z granitowej kostki. Polityczno-ekonomiczne przemiany po 1989 r. przyniosły nowe zagrożenia dla historycznej przestrzeni ulicy, spowodowane eksplozją handlu i usług, o czym świadczą oblepiające elewacje domów do wysokości I piętra i bardzo agresywne w formie reklamy. Także bardzo wzmożony ruch samochodowy i parkujące na każdym wolnym skrawku chodnika auta nie tylko obniżają komfort życia mieszkańców, ale w znacznym stopniu są czynnikiem degradującym kulturowy krajobraz ulicy, przyczyniającym się do zmiany pierwotnego użytkowania budynków (opustoszałe mieszkania zamieniane są na sklepy, biura, punkty usługowe). Mimo wszystkich niekorzystnych zmian w otoczeniu zespołu architektonicznego przy ul. Roosevelta oraz jakże widocznych śladów upływu czasu na poszczególnych budynkach architektura ta ciągle zachwyca, o czym świadczą słowa poznańskiego reżysera rosyjskiego pochodzenia Eugeniusza Korina: Od chwili przyjazdu do Poznania zauroczyły mnie fasady domów na Jeżycach (...) na ul. Roosevelta. Tworzą one zupełnie niepowtarzalną mieszaninę secesji, mieszczańskiego stylu niemieckiego, pruskiego muru, stylu szwajcarskiego. Na ul. Roosevelta stoją trzy mieszczańskie kamienice z dziwnymi płaskorzeźbami i roślinnymi detalami na balkonach. Ktoś (...) zadał sobie tyle trudu, żeby ludzie mogli mieszkać w tak bajkowym otoczeniu. Z pewnością był to jakiś architekt, a potem cała masa rzemieślników, którzy budowali te domy w sposób rewelacyjny. Każdy detal wychodził z ich rąk wymuskany. Lubię czasem zaglądać na klatki schodowe kamienic. Tyle tam zabawy detalem, kolorem: np. kafelki ze scenkami, ogromne hole, piękne bramy, okna z witrażami z różnego gatunku szkieł. Kiedy wpada tam słońce i rozświetla te wnętrza wyglądają równie pięknie jak przed laty. Codziennie chodzę do teatru stałą trasą, aleją Niepodległości i ulicą Roosevelta. Zatrzymuję się i patrzę na te niszczejące kamienice. Mam nadzieję, że jednak ktoś je uratuje. 41 I nadal pozostaje nam żywić taką nadzieję. 41 B. Biegowski, K. Czachowska, B. Sauer, Poznań doznań, Poznań 2003, s. 98. MONUMENT 253

28 254 MONUMENT