FUKOZYLACJA Α1-KWAŚNEJ GLIKOPROTEINY I STĘŻENIE ROZPUSZCZALNEJ SELEKTYNY E U CHORYCH NA REUMATOIDALNE ZAPALENIE STAWÓW I TOCZEŃ RUMIENIOWATY UKŁADOWY

Transkrypt

1 Nowiny Lekarskie 2009, 78, 2, ANNA OLEWICZGAWLIK, WIOLETTA BŁAŻEJEWSKA, DOROTA SIKORSKA, DOROTA CIEŚLAK, PAWEŁ HRYCAJ FUKOZYLACJA Α1KWAŚNEJ GLIKOPROTEINY I STĘŻENIE ROZPUSZCZALNEJ SELEKTYNY E U CHORYCH NA REUMATOIDALNE ZAPALENIE STAWÓW I TOCZEŃ RUMIENIOWATY UKŁADOWY FUCOSYLATION OF Α1ACID GLYCOPROTEIN AND SOLUBLE ESELECTIN LEVELS IN PATIENTS WITH RHEUMATOID ARTHRITIS AND SYSTEMIC LUPUS ERYTHEMATOSUS Zakład Reumatologii i Immunologii Klinicznej Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik Zakładu: prof. dr hab. med. Paweł Hrycaj Streszczenie Wstęp. Reumatoidalne zapalenie stawów (r.z.s.) i toczeń rumieniowaty układowy (t.r.u.) należą do zapalnych chorób autoimmunologicznych, o nieznanej patogenezie. W procesie migracji komórek do miejsc zapalenia biorą udział białka nazwane selektynami, wiążące między innymi determinantę sjalowany Lewis X (slex), obecną na fukozylowanych glikoproteinach. Cel pracy. Ocena związku pomiędzy stężeniem rozpuszczalnej selektyny E a fukozylacją α1kwaśnej glikoproteiny (AGP) u chorych na r.z.s. i t.r.u. oraz zależności badanych parametrów z kliniczną i laboratoryjną aktywnością wymienionych chorób. Metodyka. Badaniom poddano 40 chorych na r.z.s. oraz 40 chorych na t.r.u., u których oceniono kliniczną i laboratoryjną aktywność choroby. Do oceny surowiczego stężenia selektyny E użyto gotowych zestawów ELISA. Fukozylację AGP (AGPFR) określono z użyciem metody ELISA z lektyną Aleuria aurantia (AAL). Otrzymane wyniki porównano do grupy kontrolnej. Wyniki. U chorych na r.z.s. wykazano istotnie statystycznie wyższe stężenie AGP oraz istotnie większy współczynnik fukozylacji AGPFR w porównaniu do osób chorych na t.r.u. i grupy kontrolnej. Stężenia rozpuszczalnej selektyny E były istotnie statystycznie podwyższone w grupie osób zdrowych w stosunku do obu badanych grup chorych, niemniej nie korelowały w sposób istotny statystycznie z żadnym z badanych klinicznych i laboratoryjnych parametrów aktywności choroby. Wnioski. Pomimo braku zależności pomiędzy stopniem fukozylacji AGP a stężeniem rozpuszczalnej selektyny E w obu badanych grupach chorych wydaje się celowe prowadzenie dalszych badań nad niejasną rolą fukozylowanych glikoprotein oraz rozpuszczalnych cząsteczek adhezyjnych w patogenezie chorób autoimmunologicznych. SŁOWA KLUCZOWE: fukozylacja, α1kwaśna glikoproteina, selektyny, reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń rumieniowaty układowy. Summary Introduction. Rheumatoid arthritis (RA) and systemic lupus erythematosus (SLE) are inflammatory autoimmune diseases of unknown pathogenesis. The process of migration of inflammatory cells into the tissues is mediated by a group of particles called selectins, which recognize the sialyl Lewis X (slex) antigen, present on fucosylated glycoproteins. Objectives. To assess the relationship between the soluble (s) form of Eselectin and the fucosylation of α1acid glycoprotein (AGP) in patients with RA and SLE and to compare the results with the clinical and laboratory parameters of disease activity. Methods. Forty RA patients and 40 SLE patients were investigated. In both subgroups of patients the clinical and laboratory disease activity were measured. To determine the serum concentrations of seselectin commercial ELISA kits were used. The AGP fucosylation ratios (AGPFR) were assessed with use of Aleuria aurantia lectin method. Results. We found statistically significant increase of AGP concentration and AGPFR in RA patients when compared to SLE patients and healthy controls. seselectin concentrations were significantly increased in healthy controls in comparison to both investigated groups of patients. Nevertheless we observed the lack of correlation between seselectin levels and the clinical and laboratory parameters of both diseases. Conclusions. Despite the lack of association between AGPFR and seselectin levels in both studied groups it seems worth to further investigate the so far unclear role of fucosylated glycoproteins and soluble adhesion molecules in the pathogenesis of autoimmune diseases. KEY WORDS: fucosylation, α1acid glycoprotein, selectins, rheumatoid arthritis, systemic lupus erythematosus. Wstęp Reumatoidalne zapalenie stawów (r.z.s.) jest układową zapalną chorobą autoimmunologiczną, charakteryzującą się symetrycznym zapaleniem licznych drobnych i dużych stawów. Proces zapalny często prowadzi do postępującej, nieodwracalnej destrukcji stawów, czego konsekwencją jest upośledzenie ich funkcji, kalectwo i obniżona jakość życia chorych oraz w przypadku zajęcia organów wewnętrznych przedwczesna śmierć. Choroba ta jako jednostka klinicznie heterogenna, charakteryzuje się szerokim spektrum objawów klinicznych, dużą zmiennoś

2 104 Anna OlewiczGawlik i inni cią stopnia ciężkości i progresji i różną odpowiedzią na stosowane terapie. Toczeń rumieniowaty układowy (t.r.u.) jest chorobą o podłożu autoimmunologicznym, rozwijającą się w wyniku złożonych zaburzeń układu odpornościowego, prowadzących do przewlekłego procesu zapalnego w wielu tkankach i narządach. Podstawowym zaburzeniem w t.r.u. jest niezdolność organizmu do utrzymania autotolerancji. Ludzka α1kwaśna glikoproteina (AGP) jest białkiem o masie cząsteczkowej kda, z czego węglowodany stanowią około 45% [1]. W warunkach prawidłowych stężenie AGP wynosi około 1 g/l, wzrasta jednak kilkakrotnie w odpowiedzi na reakcje ostrej fazy. Wykazano, że zmiany glikozylacji AGP wpływają na właściwości immunomodulujące AGP, co może za sobą pociągać zmiany w aktywności danej choroby [2]. Cząsteczki AGP w różnym stopniu posiadają zawierające fukozę determinanty, tzw. sjalowany Lewis X (slex) (Neu5Acα2,3Galβ1,4 (Fuc α 1,3) GlcNAcR), stanowiący jeden z ligandów dla selektyny E [3], dzięki czemu białko AGP może uczestniczyć w regulacji migracji leukocytów do miejsc zapalenia. Selektyna E jest przezbłonową glikoproteiną typu I o masie cząsteczkowej 115 kd [4]. Produkcja selektyny E przez komórki śródbłonka jest silnie i gwałtownie indukowana przez różnorodne bodźce zapalne, włączając interleukinę 1β (IL1β), czynnik martwicy guza (TNF), interferon γ, substancję P i lipopolisacharyd [5]. Stężenie rozpuszczalnej selektyny E ulega podwyższeniu w różnych stanach zapalnych [6]. Celem prezentowanej pracy była ocena fukozylacji AGP w dwóch najczęściej występujących układowych chorobach zapalnych oraz porównanie stopnia fukozylacji AGP i stężenia rozpuszczalnej selektyny E, jako dwóch spośród wielu czynników zaangażowanych w proces migracji komórek do miejsc zapalenia. Materiał i metody Badaniom poddano 40 chorych na r.z.s. (36 kobiet i 4 mężczyzn, średni wiek 57,0 ± 13,4 lat, zakres lat), spełniających zmodyfikowane kryteria rozpoznania choroby opracowane przez Amerykańskie Kolegium Reumatologiczne (ACR) [7] oraz 40 chorych (38 kobiet i 2 mężczyzn, średni wiek 39,6 ± 13,5 lat, zakres lata) na t.r.u. spełniających zmodyfikowane kryteria klasyfikacyjne t.r.u. wg ACR [8]. Grupę kontrolną stanowiło 30 surowic zakupionych w Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu pochodzących od zdrowych dawców krwi (średni wiek 47,1 ± 8,5, zakres lat). Protokół badania uzyskał zgodę Komisji Bioetycznej. Wszyscy badani zostali poinformowani o celu badania, jego przebiegu oraz wyrazili świadomą zgodę na udział w badaniu. Od każdego chorego zebrano dane demograficzne i wywiad dotyczący przebytych chorób. Każdy chory został przebadany klinicznie wraz z oceną aktywności choroby (skale Disease Activity Score (DAS 28) [9] i Rheumatoid Arthritis Disease Activity Index (RADAI) [10] w przypadku chorych na r.z.s. i Systemic Lupus Erythematosus Disease Activity Index (SLEDAI) [11] w przypadku chorych na t.r.u.). Dodatkowo u chorych na r.z.s. oceniano 68 stawów pod kątem obecności bolesności i obrzęku. Surowicze stężenia białka Creaktywnego (CRP) i AGP oznaczano za pomocą immunoelektroforezy rakietkowej, wartość OB określano za pomocą metody Westergrena. Surowicze stężenie selektyny E, czynnika reumatoidalnego w klasie IgM (RF) oraz przeciwciał przeciwko cyklicznej cytrulinie (antyccp) zmierzono za pomocą gotowych zestawów z użyciem metody ELISA (R&D Systems, Stany Zjednoczone). Fukozylację AGP określono z użyciem metody ELISA z lektyną Aleuria aurantia (AAL), zgodnie z opisanym wcześniej protokołem [12]. Współczynnik fukozylacji (AGPFR) obliczono jako stosunek średniej absorbancji próbki do średniej absorbancji puli surowic pobranych od osób zdrowych. Dane demograficzne grupy badanej analizowano za pomocą metod statystyki opisowej. W celu porównania otrzymanych wyników pomiędzy grupami zastosowano test U Manna Whitneya dla prób niezależnych. Do oceny zależności pomiędzy współczynnikiem fukozylacji AGPFR a stężeniem rozpuszczalnej formy selektyny E i pozostałych parametrów klinicznych i laboratoryjnych aktywności choroby w obrębie badanych grup użyto nieparametrycznego testu korelacji porządku rang Spearmana. Za poziom istotności statystycznej przyjęto wartość p < 0,05. Wszystkie analizy zostały wykonane z użyciem programu Statistica (Statsoft, Statistica version 7.1, Wyniki Średni czas trwania choroby wynosił w grupie chorych na r.z.s. 13,7 ± 13 lat (zakres 0,16 56 lat), natomiast w grupie chorych na t.r.u. 6,8 ± 6,5 lat (zakres 0,1 24 lata). Dane kliniczne i laboratoryjne chorych z obu badanych grup przedstawiono w tabeli 1. Objawy ze strony układu oddechowego zaobserwowano u 4 chorych na r.z.s. i 14 chorych na t.r.u., objawy skórnośluzówkowe zaobserwowano u 35 chorych na t.r.u., nefropatię toczniową u 16 chorych, objawy ze strony układu nerwowego u 18 chorych na t.r.u. Grupa chorych na r.z.s. charakteryzowała się istotnie statystycznie wyższym stężeniem AGP oraz istotnie większym współczynnikiem fukozylacji AGPFR w porównaniu do grupy osób chorych na t.r.u. (odpowiednio, p = 0,008 i p = 0, ) i grupy osób zdrowych (odpowiednio, p = 0, , p = 0, ) (Ryc. 1.). U chorych na t.r.u. zaobserwowano istotnie wyższe stężenie AGP w porównaniu do osób zdrowych (p = 0, ), natomiast wartości współczynnika fukozylacji AGPFR nie różniły się istotnie pomiędzy dwiema porównywanymi grupami. Stężenia rozpuszczalnej selektyny E były istotnie statystycznie podwyższone w grupie osób zdrowych zarówno w stosunku do chorych na r.z.s. (p = 0,02), jak i t.r.u. (p = 0,000001), ponadto u chorych na r.z.s. stężenia selektyny E były istotnie wyższe niż w grupie chorych na t.r.u. (p = 0,002) (Ryc. 2.). Wartość współczynnika fukozylacji AGPFR u chorych na r.z.s. słabo,

3 Fukozylacja α1kwaśnej glikoproteiny i stężenie rozpuszczalnej selektyny E u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów 105 Tabela 1. Charakterystyka badanych grup Table 1. The characteristics of the investigated groups Stosowane leki, n NLPZ Metotreksat Glukokortykoidy Sulfasalzyna Leflunomid Chlorochina Cyklofosfamid Azatiopryna Choroby współistniejące, n Nadciśnienie tętnicze Stabilna choroba wieńcowa Cukrzyca Nadczynność lub niedoczynność tarczycy Parametry laboratoryjne, średnia ± SD CRP (mg/l) AGP (mg/l) AGPFR Selektyna E (ng/ml) Chorzy na r.z.s ,4 ± 14,2 1238,6 ± 405,3 2,3 ± 0,8 32,3 ± 24 Chorzy t.r.u ,5 ± 5,5 1005,5 ± 337,3 0,8 ± 0,5 20,6 ± 10,7 SD, odchylenie standardowe; r.z.s., reumatoidalne zapalenie stawów; t.r.u., toczeń rumieniowaty układowy; CRP, białko Creaktywne; AGP, α1kwaśna glikoproteina; FR, współczynnik fukozylacji ale istotnie statystycznie korelowała jedynie z wartością OB (r = 0,34; p = 0,03), jednakże stężenie selektyny E w tej grupie nie korelowało w sposób istotny statystycznie z żadnym z badanych parametrów klinicznych i laboratoryjnych. Natomiast w grupie chorych na t.r.u. wykazano jedynie słabą zależność stężenia selektyny E od wieku chorych (r = 0,3; p = 0,03). Rycina 2. Stężenie selektyny E u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów (rzs, n = 40), toczeń rumieniowaty układowy (tru, n = 40) i osób z grupy kontrolnej (kontr, n = 30). Figure 2. The concentration of soluble Eselectin in rheumatoid arthritis patients (rzs, n = 40), systemic lupus erythematosus (tru, n = 40) and the controls (kontr, n = 40). Rycina 1. Wartości współczynnika fukozylacji AGPFR u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów (rzs, n = 40), toczeń rumieniowaty układowy (tru, n = 40) i osób z grupy kontrolnej (kontr, n = 30). Figure 1. The values of fucosylation ratio AGPFR in rheumatoid arthritis patients (rzs, n = 40), systemic lupus erythematosus (tru, n = 40) and the controls (kontr, n = 40). Dyskusja Do chwili obecnej nie opublikowano pracy porównującej surowicze stężenia AGP oraz współczynniki fukozylacji tego białka AGPFR ze stężeniem rozpuszczalnej selektyny E u chorych na r.z.s. i t.r.u. Wyniki przedstawione w pracy po raz pierwszy pokazują brak związku pomiędzy fukozylacją AGP a stężeniem markera aktywacji śródbłonka, jakim jest rozpuszczalna selektyna E, w wymienionych chorobach.

4 106 Anna OlewiczGawlik i inni Ponieważ ani kliniczne, ani biologiczne znaczenie rozpuszczalnych form selektyn nie zostało jasno określone, wydaje się, że białka te mogą zarówno wzmagać, jak i hamować interakcje między leukocytami i związanymi z powierzchnią komórek molekułami, pełnią więc tym samym prawdopodobnie funkcje regulacyjne i modulujące nasilenie odpowiedzi zapalnej. Z drugiej strony, zmienione stężenia selektyn w r.z.s. mogą być jedynie wtórnym efektem zmienionej ekspresji tych białek spowodowanej aktywacją produkujących je komórek wskutek toczącego się procesu zapalnego. Pomimo podobnych wątpliwości dotyczących funkcji AGP w odpowiedzi zapalnej, większość badaczy sugeruje zbliżoną do funkcji rozpuszczalnych selektyn, regulacyjną rolę AGP w odpowiedzi immunologicznej. Za immunomodulacyjne właściwości AGP odpowiadają w przeważającej części łańcuchy węglowodanowe [13]. Z powodu braku zależności pomiędzy stężeniem selektyny E a AGPFR wydaje się usprawiedliwione stwierdzenie, że glikozylowane białka ostrej fazy i rozpuszczalne selektyny należą do różnych układów buforowych, mających za zadanie regulację oraz ograniczenie odpowiedzi zapalnej. Układy te są jednak ze sobą niewątpliwie powiązane, ale ograniczeniem niniejszej pracy, traktowanej jako badanie pilotażowe, było zbadanie tylko jednego białka z każdego układu, co nie pozwoliło na wykazanie wzajemnej relacji. Możliwe, że dopiero wypadkowa wzajemnych oddziaływań fukozylowanych białek, selektyn zarówno w postaci rozpuszczalnej, jak i związanej z błoną komórkową oraz hormonów, wiąże się istotnie i w sposób wyraźny wpływa na aktywność procesu zapalnego u chorych na r.z.s. i t.r.u. Brak korelacji między klinicznymi i laboratoryjnymi parametrami aktywności zapalnej i AGPFR u chorych na r.z.s. potwierdziły wyniki otrzymane przez Rydena i wsp. [14] i obserwacje, że fukozylacja białek ostrej fazy może być prostym odzwierciedleniem procesu zapalnego leżącego u podłoża r.z.s., natomiast nie dostarczać informacji na temat krótkoterminowej aktywności choroby, przydatnej w monitorowaniu jej przebiegu. Z kolei de Graaf i wsp. [15] wykazali korelację pomiędzy fukozylacją AGP i wskaźnikiem aktywności choroby DAS, przebadali oni jednak tylko 12 chorych na r.z.s., z których żaden nie był leczony prednizonem. W prezentowanej pracy nie zaobserwowano także zależności pomiędzy stężeniem rozpuszczalnej selektyny E a parametrami aktywności r.z.s. Odmienne wyniki otrzymali Ates i wsp. [16]. W opublikowanej w 2003 roku pracy opisali istnienie istotnej statystycznie zależności pomiędzy stężeniem rozpuszczalnej selektyny E a kliniczną aktywnością r.z.s. Jedną z głównych przyczyn odmiennych wyników może być wykluczenie z grupy badanej przez Atesa i wsp. chorych otrzymujących metotreksat, który w naszej grupie badanej otrzymywało 72,5% chorych. Ocena stężenia rozpuszczalnej formy selektyny E w różnych postaciach histologicznych r.z.s. była z kolei jednym z przedmiotów badania Klimiuka i wsp. [17]. Zbadano 40 chorych na r.z.s. Parametrami aktywności choroby w tej pracy były OB, CRP, liczba obrzękniętych i liczba bolesnych stawów. Istotną statystycznie zależność ze stężeniem selektyny E wykazano jedynie dla OB. Prezentowane przez nas wyniki są również sprzeczne z opisanymi przez Blanna i wsp. [18], którzy otrzymali podwyższone stężenia selektyny E u chorych na r.z.s. w porównaniu do grupy kontrolnej. Co ciekawe, ci sami badacze zaobserwowali także związek pomiędzy stężeniem rozpuszczalnej selektyny E a stężeniem RF. Nie zanotowano jednak zależności stężenia selektyny E od wieku i płci chorych. Wykazaliśmy brak istotnej statystycznie różnicy pomiędzy wartościami fukozylacji AGP otrzymanymi u osób chorych na t.r.u. i zdrowych. Jedyną do tej pory pracą oceniającą fukozylację białek u chorych na t.r.u. jest badanie opublikowane przez Goodarzi i wsp. [19], którzy wykazali wyższą ekspresję determinanty slex w cząsteczce immunoglobuliny G u chorych na t.r.u., niemniej istotnie statystycznie niższą niż u chorych na r.z.s. Co ciekawe, w badaniu na modelu zwierzęcym wykazano, że zmiany w Nglikozylacji białek mogą powodować u myszy rozwój choroby autoimmunologicznej podobnej do t.r.u. [20]. W związku z tym, pomimo negatywnych obserwacji w kwestii związku AGPFR i t.r.u., wydaje się, że rola fukozylowanych glikoprotein w patogenezie t.r.u. wymaga dalszego wyjaśnienia. Dane dotyczące stężenia rozpuszczalnej selektyny E u chorych na t.r.u. nie są jednoznaczne. Wyniki prac opublikowanych przez Carsona i wsp. [21] oraz Egerera i wsp. [22] przemawiają za zwiększonym surowiczym stężeniem rozpuszczalnej selektyny E u chorych na t.r.u., co jednakże jest sprzeczne z naszymi obserwacjami. Częściowo za brak zgodności mogą odpowiadać różnice w przyjętej przez poszczególne zespoły badawcze metodologii. Przemawia za tym także fakt, że w długoterminowym, trwającym 6 miesięcy prospektywnym badaniu przeprowadzonym przez Spronka i wsp. [23] wykazano obniżone stężenie rozpuszczalnej selektyny E u chorych na t.r.u. w porównaniu do grupy kontrolnej, co z kolei jest zgodne z wynikami naszej pracy. Za obniżone stężenie rozpuszczalnej selektyny E może częściowo odpowiadać, podobnie jak w przypadku r.z.s., wiązanie tej cząsteczki z jej ligandami na aktywowanych leukocytach i fukozylowanych białkach, w tym AGP. Istotny dla wyjaśnienia tego zjawiska wydaje się także związek polimorfizmu A561C genu dla selektyny E z występowaniem t.r.u. i zwiększona częstość allelu C w populacji chorych na tę chorobę [24]. W przypadku chorych na r.z.s. opisano z kolei częstsze występowanie homozygot A/A [25]. Wnioski Podsumowując, obserwowany w prezentowanej pracy brak zależności pomiędzy współczynnikiem fukozylacji AGPFR a stężeniem rozpuszczalnej selektyny E u chorych na r.z.s. i t.r.u. nie wyklucza subtelnych, ale istotnych dla wystąpienia i/lub podtrzymania procesu chorobowego interakcji pomiędzy układem rozpuszczalnych selektyn a ekspresją slex. Niejasna rola fuko

5 Fukozylacja α1kwaśnej glikoproteiny i stężenie rozpuszczalnej selektyny E u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów 107 zylowanych glikoprotein oraz rozpuszczalnych cząsteczek adhezyjnych, w tym badanej selektyny E, w patogenezie chorób autoimmunologicznych pozostaje w dalszym ciągu do wyjaśnienia. Piśmiennictwo 1. Schmid K., Nimerg R.B., Kimura A. et al.: The carbohydrate units of human plasma alpha1acid glycoprotein. Biochim. Biophys. Acta, 1977, 492, Lyutov A.G., Aleshkin V.A., Novicova L.I. et al.: The influence of different forms of orosomucoid on immune reaction. Folia Histochem. Cytobiol., 1992, 30, Zollner T.M., Asadullah K.: Selectin and selectin ligand binding: a bittersweet attraction. J. Clin. Invest., 2003, 112, Bevilacqua M.P., Nelson R.M.: Selectins. J. Clin. Invest., 1993, 91, Bevilacqua M.P., Pober J.S., Mendrick D.L. et al.: Identification of an inducible endothelialleukocyte adhesion molecule. Proc. Natl. Acad. Sci. U S A., 1987, 84, Gearing A.J., Newman W.: Circulating adhesion molecules in disease. Immunol. Today, 1993, 14, Arnett F.C., Edworthy S.M., Bloch D.A. et al.: The American Rheumatism Association 1987 revised criteria for the classification of Rheumatoid arthritis. Arthritis Rheum., 1988, 31, Petri M., Magder L.: Classification criteria for systemic lupus erythematosus: a review. Lupus, 2004, 13, Prevoo M.L., van 't Hof M.A., Kuper H.H. et al.: Modified disease activity scores that include twentyeightjoint counts. Development and validation in a prospective longitudinal study of patients with rheumatoid arthritis. Arthritis Rheum., 1995, 38, Stucki G., Liang M.H., Stucki S. et al.: A selfadministered rheumatoid arthritis disease activity index (RADAI) for epidemiologic research. Psychometric properties and correlation with parameters of disease activity. Arthritis Rheum., 1995, 38, Bombardier C., Gladman D.D., Urowitz M.B. et al.: Derivation of the SLEDAI. A disease activity index for lupus patients. The Committee on Prognosis Studies in SLE. Arthritis Rheum., 1992, 35, Ryden I., Lundblad A., Pahlsson P.: Lectin ELISA for analysis of alpha(1)acid glycoprotein fucosylation in the acute phase response. Clin. Chem., 1999, 45, Shiian S.D., Pukhal'skii A.L., Toptygina A.P. et al.: Conjugates and carbohydrate chains of alpha 1acid glycoprotein with polyacrylamide maintain the immunomodulating activity of native glycoprotein. Bioorg. Khim, 1994, 20, Ryden I., Pahlsson P., Lundblad A. et al.: Fucosylation of alpha1acid glycoprotein (orosomucoid) compared with traditional biochemical markers of inflammation in recent onset rheumatoid arthritis. Clin. Chim. Acta, 2002, 317, De Graaf T.W., Van Ommen E.C., Van der Stelt M.E. et al.: Effects of low dose methotrexate therapy on the concentration and the glycosylation of alpha 1acid glycoprotein in the serum of patients with rheumatoid arthritis: a longitudinal study. J. Rheumatol., 1994, 21, Ates A., Kinikli G., Turgay M. et al.: Serumsoluble selectin levels in patients with rheumatoid arthritis and systemic sclerosis. Scand. J. Immunol., 2004, 59, Klimiuk P.A., Sierakowski S., Latosiewicz R. et al.: Soluble adhesion molecules (ICAM1, VCAM1, and E selectin) and vascular endothelial growth factor (VEGF) in patients with distinct variants of rheumatoid synovitis. Ann. Rheum. Dis., 2002, 61, Blann A.D., Herrick A., Jayson M.I.: Altered levels of soluble adhesion molecules in rheumatoid arthritis, vasculitis and systemic sclerosis. Br. J. Rheumatol., 1995, 34, Goodarzi M.T., Axford J.S., Varanasi S.S. et al.: Sialyl Lewis(x) expression on IgG in rheumatoid arthritis and other arthritic conditions: a preliminary study. Glycoconj. J., 1998, 15, Chui D., Sellakumar G., Green R. et al.: Genetic remodeling of protein glycosylation in vivo induces autoimmune disease. Proc. Natl. Acad. Sci. U S A., 2001, 98, Carson C.W., Beall L.D., Hunder G.G. et al.: Serum ELAM1 is increased in vasculitis, scleroderma, and systemic lupus erythematosus. J. Rheumatol., 1993, 20, Egerer K., Feist E., Rohr U. et al.: Increased serum soluble CD14, ICAM1 and Eselectin correlate with disease activity and prognosis in systemic lupus erythematosus. Lupus, 2000, 9, Spronk P.E., Bootsma H., Huitema M.G. et al.: Levels of soluble VCAM1, soluble ICAM1, and soluble E selectin during disease exacerbations in patients with systemic lupus erythematosus (SLE); a long term prospective study. Clin. Exp. Immunol., 1994, 97, ElMagadmi M., Alansari A., Teh L.S. et al.: Association of the A561C Eselectin polymorphism with systemic lupus erythematosus in 2 independent populations. J. Rheumatol., 2001, 28, NavarroHernández R.E., OregónRomero E., Rangel Villalobos H. et al.: seselectin expression and A561C polymorphism in relation to rheumatoid arthritis clinical activity. J. Rheumatol., 2006, 33, Adres do korespondencji: dr n. med. Anna OlewiczGawlik Zakład Reumatologii i Immunologii Klinicznej Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu ul. Przybyszewskiego Poznań tel , fax anolegaw@wp.pl