Przestrzenne konsekwencje przyjęcia wybranych kryteriów lokalizacji elektrowni wiatrowych

Transkrypt

1 Zdzisław Cichocki, Małgorzata Hajto, Małgorzata Bidłasik Przestrzenne konsekwencje przyjęcia wybranych kryteriów lokalizacji elektrowni wiatrowych Tekst prezentuje część wyników analiz przeprowadzonych w Instytucie Ochrony Środowiska - Państwowym Instytucie Badawczym w ramach zrealizowanego w 2013 r. tematu badawczego "Analiza podstaw lokalizacji elektrowni wiatrowych w aspekcie ich oddziaływania na środowisko" Cichocki Z., Hajto M., Bidłasik M., Borzyszkowski J., Kuśmierz A., Gorczyński C., finansowanego ze środków statutowych IOŚ-PIB. Brak jednoznacznych kryteriów lokalizacji elektrowni wiatrowych przyczynia się do naruszenia ładu przestrzennego w kraju, a także w niektórych rejonach do powstania konfliktów społecznych. Wprowadzenie do polityki przestrzennej kraju ściśle określonych środowiskowych kryteriów lokalizacji elektrowni wiatrowych zdefiniowanych w oparciu o rozplanowanie układów osadniczych, występowanie zasobów przyrody oraz walorów krajobrazu, istotnie ogranicza potencjalną przestrzeń dyspozycyjną dla rozwoju energetyki wiatrowej w Polsce, ale daje szansę na zabezpieczenie odpowiednich warunków życia ludzi, zabezpieczenie ich zdrowia oraz najwyższych walorów przyrodniczych i krajobrazowych kraju. Wprowadzenie Polityka energetyczna Polski do 2030 r. nie jest wprost ukierunkowana na rozwój profesjonalnych elektrowni wiatrowych na lądzie. Jednakże zarówno ten dokument strategiczny, jak i przepisy prawa w zakresie planowania przestrzennego i energetyki, nakładają na samorządy szczebla regionalnego i lokalnego zadanie uwzględnienia energetyki odnawialnej w planowaniu kierunków rozwoju sektora energetycznego oraz odpowiednio w polityce przestrzennej. Realizacja tego zadania odbywa się m. in. poprzez wskazywanie terenów przeznaczonych pod lokalizację elektrowni wiatrowych w dokumentach planowania przestrzennego oraz sporządzanie sektorowych opracowań studialnych dotyczących tej energetyki. Samorządy bowiem, upatrując korzyści finansowe z lokalizowania profesjonalnych farm wiatrowych na ich terenie, dążą w swojej polityce przestrzennej do przyciągnięcia inwestorów. Pozostawienie planowania rozwoju energetyki odnawialnej samorządom bez określenia przestrzennego potencjału Polski w zakresie możliwości rozwoju OZE poprzez duże farmy wiatrowe, przy braku jednoznacznych kryteriów lokalizacji EW, nie tylko spowodowało naruszenie ładu przestrzennego kraju, ale wywołało wiele konfliktów społecznych, także w związku z obiektami już istniejącymi. Pokazuje to, że system ocen 1

2 środowiskowych nie spełnia w wystarczającym stopniu swojej prewencyjnej funkcji w powstrzymaniu degradacji środowiska, w tym pogorszenia warunków życia ludzi. Na zagrożenia dla warunków życia ludzi, funkcjonowania środowiska przyrodniczego oraz dla krajobrazu, wynikające z realizacji zespołów elektrowni wiatrowych, zwracają uwagę zarówno eksperci, jak i naukowcy zajmujący się ochroną środowiska i zdrowia publicznego. W tym też kontekście pojawia się konieczność opracowania jednolitych regulacji prawnych, albo co najmniej zasad, dotyczących lokalizacji farm wiatrowych, tak aby zabezpieczyć odpowiednią jakość życia ludzi, ich zdrowie oraz najwyższe walory przyrodnicze i krajobrazowe kraju. Bez względu na wybór instrumentów kształtowania polityki w przedmiotowym zakresie, instrumenty te powinny opierać się na kryteriach wypracowanych w systemie ocen środowiskowych. Kryteria możliwości rozwoju energetyki wiatrowej Kryteria w ocenach środowiskowych są formułowane w oparciu o wrażliwość potencjalnych receptorów na oddziaływanie elektrowni wiatrowych i pozwalają na dokonanie delimitacji obszarów o różnym ryzyku wystąpienia negatywnych oddziaływań na środowisko związanych z lokalizacją farm wiatrowych. Receptory środowiskowe, przyjęte w przedstawianych analizach, odnoszą się do trzech grup związanych z: rozplanowaniem układów osadniczych, występowaniem zasobów przyrody oraz walorów krajobrazu. Rozpatrywane były na dwóch poziomach regionalnym i lokalnym, odpowiadających hierarchicznemu planowaniu przestrzennemu w Polsce. W skali krajowej i regionalnej odniesiono się do obszarów/stref koncentracji wrażliwych receptorów, co pozwoliło na rejonizację terenów o różnych predyspozycjach dla rozwoju energetyki wiatrowej. Rozważając zaś możliwości szczegółowej lokalizacji instalacji energetyki wiatrowej należy brać pod uwagę szereg specyficznych miejscowych uwarunkowań, których rozpoznanie wymaga wykonania indywidualnych analiz dla konkretnego obiektu i miejsca. W skali regionalnej kryteria osadnicze definiowane były w oparciu o sieć osadniczą. Jej główne elementy tereny miast (w całości w ich granicach administracyjnych) oraz osadnictwa wiejskiego, są dającymi się rozpoznać w skali regionalnej receptorami szczególnie wrażliwymi na oddziaływanie elektrowni wiatrowych. Kryterium osadnicze w lokalizacji elektrowni wiatrowych jest bardzo istotne, gdyż wiąże się z ochroną człowieka przed negatywnym oddziaływaniem tych przedsięwzięć. Jego przyjęcie i stosowanie istotnie wpływa na wielkość przestrzeni dostępnej dla lokalizacji elektrowni wiatrowych i może przesądzić o możliwości (bądź ich braku) rozwoju energetyki wiatrowej w całym kraju i poszczególnych regionach. 2

3 Podstawą określania kryteriów przyrodniczych były przede wszystkim obszary chronione utworzone na podstawie ustawy o ochronie przyrody, zarówno tworzące Krajowy System Obszarów Chronionych (KSOCH), jak i obszary Natura 2000, stanowiące europejski system ochrony przyrody. Jest to silne kryterium wykluczające możliwość lokalizacji elektrowni wiatrowych w przypadku obszarów parków narodowych i rezerwatów przyrody. W przypadku parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu, a także obszarów Natura 2000, z prawnego punktu widzenia możliwa jest lokalizacja elektrowni wiatrowych w tych obszarach - po spełnieniu określonych warunków. Niemniej w przedstawianym opracowaniu przyjęto wszystkie obszary chronionej przyrody jako niewskazane dla lokalizacji elektrowni wiatrowych. Takie założenie przyjmowano też we wszystkich dotychczas opracowanych studiach regionalnych dotyczących omawianej problematyki, w których obszarowe formy ochrony przyrody uznawano za całkowicie wykluczające możliwość lokalizacji elektrowni wiatrowych albo co najmniej za obszary (te o niższej randze ochronnej) najwyższego ryzyka dla takiej lokalizacji. Kolejnymi elementami, w oparciu o które zdefiniowane zostały kryteria przyrodnicze są obszary leśne (jako całkowicie wyłączone z lokalizacji instalacji energetyki wiatrowej) oraz korytarze ekologiczne. Sieć korytarzy ekologicznych w większości pokrywa się z lasami oraz dolinami dużych rzek, a jednocześnie z KSOCH i systemem obszarów Natura W przypadku wymienionych kryteriów przyrodniczych mamy więc do czynienia ze wzajemnym nakładaniem się znacznych powierzchni obszarów chronionej przyrody, lasów i korytarzy ekologicznych (przestrzenne nakładanie się kryteriów wykluczających). W znacznym stopniu z ww. obszarami chronionej przyrody pokrywają się też obszary o wysokich walorach krajobrazowych, na które elektrownie wiatrowe mają wyjątkowo niekorzystny wpływ. Kryteria krajobrazowe zostały w prezentowanej analizie zdefiniowane w oparciu o własną waloryzację krajobrazu. Dokonano przy tym trójstopniowej klasyfikacji i strefowania krajobrazów, której podstawą były cechy geomorfologiczne oraz większe (dające się ująć w skali regionalnej) koncentracje wysokiej wartości elementów kulturowych na obszarach pozaosadniczych. Strefy o najwyższych (klasa I) i wysokich (klasa II) walorach krajobrazowych uznano za niewskazane dla rozwoju energetyki wiatrowej. Przestrzeń potencjalnie dostępna dla rozwoju energetyki wiatrowej Powyżej opisane kryteria zostały zastosowane w oszacowaniu przestrzennych możliwości rozwoju energetyki wiatrowej w Polsce i ich regionalnego zróżnicowania. Wykorzystanie przy tym analiz z zastosowaniem narzędzi GIS pozwoliło określić przestrzeń potencjalnie 3

4 dyspozycyjną dla rozwoju energetyki wiatrowej w kraju i w poszczególnych regionach 1. Syntezę otrzymanych wyników analiz przestrzennych (w której uwzględniono tereny o powierzchni powyżej 10 ha ) wg przyjętych kryteriów przedstawiono na wykresie (rys. 1). Obrazuje on udział obszarów potencjalnie predysponowanych dla lokalizacji zespołów elektrowni wiatrowych przy zastosowaniu wszystkich wymienionych wyżej kryteriów wykluczających, w tym z przyjętym (arbitralnie) kryterium odległości (bufora) 1 km i 2 km od terenów osadniczych. Określony w analizie udział powierzchni dyspozycyjnej dla lokalizacji elektrowni wiatrowych oznacza (w dużym przybliżeniu) różne predyspozycje poszczególnych regionów (województw) w zakresie możliwości rozwoju energetyki wiatrowej. Rys. 1. Regionalne zróżnicowanie przestrzennych możliwości rozwoju energetyki wiatrowej w Polsce. Najwyższy wskaźnik udziału powierzchni dyspozycyjnej dla lokalizacji elektrowni wiatrowych w całkowitej powierzchni województwa, przy uwzględnieniu kryterium odległości 1000 m, ujawnił się w województwie opolskim (prawie 6,43%, wobec średniej dla kraju 2,63%). Złożyły się na to zarówno korzystne rozplanowanie układów osadniczych 1 W analizach przestrzennych wykorzystano dane referencyjne pozyskane z Lasów Państwowych oraz Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska. 4

5 (względnie mała gęstość sieci osadniczej i niski stopień rozproszenia zabudowy), jak i odpowiednie kryteria przyrodniczo-krajobrazowe (niska lesistość i mały udział obszarów chronionych). Względnie korzystne warunki dla rozwoju energetyki wiatrowej okazały się ponadto kolejno w województwach: wielkopolskim, zachodnio-pomorskim, kujawskopomorskim, mazowieckim i dolnośląskim (udział wyższy od średniego dla kraju). Najwięcej ograniczeń dla rozwoju omawianego sektora energetycznego ujawniło się natomiast w południowo-wschodniej Polsce kolejno województwa: małopolskie, świętokrzyskie, i podkarpackie. Efektem przyjęcia w analizach kryterium odległości miejsc lokalizacji elektrowni wiatrowych od terenów osadniczych o dwukrotnie większej wartości (tu 2000 m) jest radykalne zmniejszenie powierzchni dyspozycyjnej dla lokalizacji zespołów elektrowni wiatrowych; w skali całego kraju spadek tej powierzchni jest ponad 26-krotny. W niektórych województwach odnotowano w ogóle brak takich terenów w województwie małopolskim i świętokrzyskim. Rozpoznane w powyżej przedstawionej analizie tereny potencjalnie dyspozycyjne dla rozwoju energetyki wiatrowej nie są rzeczywistymi terenami możliwej lokalizacji elektrowni wiatrowych. Potencjał przestrzenny rozpoznany w prezentowanej analizie na poziomie krajowym i regionalnym nie oznacza bowiem faktycznej dyspozycyjności terenów, która ostatecznie możliwa jest do rozpoznania na poziomie analizy lokalnych uwarunkowań środowiskowych i funkcjonalnych. Istotnych jest tu kilka omówionych poniżej problemów. Pierwszy z nich dotyczy przyjętego katalogu kryteriów będących przedmiotem analiz. Katalog ten nie objął kryteriów, które mogą być zastosowane przy analizach regionalnych, a dotyczą istniejącego zagospodarowania terenu lub bezpieczeństwa (elementy infrastruktury technicznej, lotniska itp.) lub zasobów przyrody (rozpoznane obszary ważne dla ptaków i nietoperzy, w tym trasy przelotów migracyjnych - poza obszarami leśnymi i chronionymi). Pominięto także kryterium anemometryczne, które staje się jednak coraz mniej znaczące z uwagi na postęp w rozwiązanych konstrukcyjnych i technologicznych turbin wiatrowych, umożliwiających wykorzystanie energii wiatrowej także w rejonach o słabszej wietrzności. Nie rozpatrywano też możliwości lokalizacji elektrowni wiatrowych pod kątem uwarunkowań techniczno-funkcjonalnych, takich jak m.in. możliwości podłączenia do istniejących systemów energetycznych. Wymienione kryteria są bardzo silne, w części definiowane w oparciu o przepisy prawa lub stanowiące istotny czynnik ekonomiczny. Ich uwzględnienie zapewne radykalnie zmniejszyłoby powierzchnie wskazane w prezentowanym opracowaniu jako dyspozycyjne dla lokalizacji elektrowni wiatrowych. 5

6 Drugim problemem jest skala analiz. Rzeczywiste pole dopuszczalnych decyzji lokalizacyjnych jak wcześniej zasygnalizowano możliwe jest do rozpoznania dopiero w lokalnej skali analiz, w której konieczne jest bardziej szczegółowe rozpoznanie wszystkich występujących w środowisku receptorów, narażonych na negatywne oddziaływanie elektrowni wiatrowych. Należą do nich w szczególności wszelkie drobne elementy struktury przyrodniczej, w tym o charakterze liniowym, obiekty środowiska kulturowego, tereny występowania wykorzystywanych zasobów środowiska (surowce) oraz obszarów zagrożeń naturalnych (np. osuwiska). Odnośnie kryterium odległości od terenów zabudowy istotne jest uwzględnienie ich funkcji (nie rozważanych - ze zrozumiałych względów - w analizach na poziomie regionalnym). Z funkcją zabudowy wiąże się bowiem określona wrażliwość na oddziaływanie elektrowni wiatrowych (różna w przypadku np. zabudowy uzdrowiskowej, mieszkaniowej lub wreszcie niewrażliwej zabudowy gospodarczej). Podsumowanie W kontekście prezentowanych analiz oraz przedstawionych na wstępie problemów ujawnia się szczególne znaczenie kryterium osadniczego w określaniu rejonów potencjalnie dyspozycyjnych dla lokalizacji zespołów elektrowni wiatrowych. Przyjęcie w polityce przestrzennej kraju lub regionu określonej dopuszczalnej odległości miejsca lokalizacji elektrowni wiatrowych od terenów (układów) osadniczych decyduje o możliwościach rozwoju energetyki wiatrowej opartej na dużych elektrowniach wiatrowych. Jak wykazała przeprowadzona analiza, zwiększenie tej odległości, przy zachowaniu innych kryteriów lokalizacyjnych, może radykalnie ograniczyć przestrzeń dyspozycyjną dla lokalizacji elektrowni wiatrowych. W skrajnym przypadku, przy krytycznej wartości omawianego kryterium, w ogóle bezzasadne jest ustanawianie kryterium odległości, zarówno jako przepisu prawnego, jak też jako stosowanej zasady (zalecenia). Oznaczałoby to bowiem brak możliwości rozwoju energetyki opartej na farmach wiatrowych i tym samym brak racjonalnej potrzeby ustalania jakichkolwiek kryteriów lokalizacyjnych. Zasadne wydaje się zatem wykorzystanie narzędzi planowania przestrzennego: wyłączenie z lokalizacji zespołów elektrowni wiatrowych terenów występowania wrażliwych receptorów na najwcześniejszym etapie planowania rozwoju energetyki. Daje to szansę na uniknięcie niewłaściwych decyzji lokalizacyjnych, a tym samym ponoszenia niepotrzebnych kosztów na kolejnych etapach planowania, realizacji, czy wreszcie funkcjonowania farm wiatrowych. 6