WYBRANE UWARUNKOWANIA ROZWOJU TALENTÓW SPORTOWYCH

Transkrypt

1 Tomasz Seweryniak 1, Łukasz Panfil 2 1 Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu 2 Wyższa Szkoła Zarządzania i Coachingu we Wrocławiu WYBRANE UWARUNKOWANIA ROZWOJU TALENTÓW SPORTOWYCH Słowa kluczowe: ścieżka rozwoju, talent, utalentowany sportowiec 1. Wstęp Zagadnienia związane z osiąganiem i utrzymywaniem konkurencyjności firm pozostają niezmiennie w obszarze zainteresowań wielu naukowców. Biorąc pod uwagę tylko same nauki o zarządzaniu, można wskazać wiele nurtów poszukujących możliwości osiągnięcia przewagi konkurencyjnej w oparciu o zróżnicowane zasoby, procesy i funkcje. Publikacje dotyczące szeroko rozumianego zarządzania kadrami także wskazują wiele dróg do sukcesu. Jedną z tez stawianych przez autorów z tego obszaru nauki jest ogromne znaczenie praktyk zarządzania pracownikami utalentowanymi (C. Aston i L. Morton 2005, S. Borkowska 2005, R. E. Lewis, Rj. J. Heckman 2006, K. Głowacka-Stewart i M. Majcherczyk 2006, A. Pocztowski 2008, M. Morawski 2009, T. Ingram 2011). W przygotowanej pracy została podjęta próba implementacji elementów dobrych praktyk z zakresu zarządzania talentami w firmach w obszarze sportu. Na wstępie należy jednak zauważyć, że sport jest dość specyficznym obszarem, jeśli chodzi o kwestie związane z talentami. W naukach o zarządzaniu, pomijając już kwestie rozumienia samego talentu, gdyż wciąż jest to bardzo dyskusyjna kwestia, zawsze odnosi się go do ukształtowanych, dorosłych pracowników. W sporcie natomiast istnieją dwa wymiary w podejściu do tego zagadnienia. Pierwszy, podobnie jak w innych dziedzinach, również dotyczy ukształtowanych pracowników, w tym wypadku zawodników. Drugi natomiast dotyczy ścieżki, jaką muszą oni przebyć, aby osiągnąć wysoki poziom. Zaczyna się ona, i na tym polega specyfika sportu, 8-10 lat wcześniej, kiedy tak naprawdę są jeszcze dziećmi. Ścieżka rozpoczyna się identyfikowaniem i pozyskiwaniem młodych talentów sportowych, następnie obejmuje ich rozwój i nabywanie określonych profili kompetencji, wymaganych przez daną dyscyplinę sportu, a kończy na przechodzeniu na zawodowstwo. Sport na najwyższym poziomie opiera się na bardzo silnej rywalizacji organizacji, w których funkcjonują osoby o najwyższej skali uzdolnień (R. Panfil 2005). W dyscyplinach sportu o zasięgu światowym, takich jak piłka nożna, koszykówka czy piłka

2 siatkowa, osiągnięcie wielkiego sukcesu wymaga od zawodników prezentowania bardzo wysokiej dyspozycji sportowej oraz najwyższych walorów osobowościowych i psychicznych przez długi czas, ponieważ rozgrywki trwają prawie przez cały rok, zaś czas między poszczególnymi zawodami to najczęściej od dwóch tygodni do 2-3 dni. Takim wyzwaniom są w stanie podołać tylko osoby o najwyższym poziomie talentu. Dlatego dla organizacji sportowych zagadnienia wyszukiwania i rozwijania talentów są niezmiernie istotne, a skuteczność w tym zakresie gwarantuje w dużym stopniu sukces sportowy i - co za tym idzie - ekonomiczny. Znaczenie pozyskiwania utalentowanych sportowców dla organizacji sportowych znalazło swoje odzwierciedlenie w wielu publikacjach (m.in. R. Richards 1999, S. Żak i T. Klocek 2007, R. Malina 1997, J. Brown 2001), a usystematyzowane poszukiwanie i rozwijanie uzdolnionych jest zjawiskiem znacznie starszym niż intensywna budowa programów rozwoju utalentowanych pracowników, która rozpoczęła się, jak podaje A. Pocztowski (2008), w latach 90. XX wieku. Na całym świecie powstało wiele modeli rozwoju talentów sportowych. Niektóre były efektem badań naukowych (np. model Cote a, model Bompy czy też model Blooma), inne natomiast narodziły się z praktyki sportu (np. model Dom sportu Cooke a, brytyjski model rozwoju talentów, model identyfikacji i rozwoju talentów w Nowej Zelandii czy wreszcie model Canadian Sport for Life). Trudno jest określić, czy w przypadku dzieci i młodzieży możemy mówić o karierze, czy o zarządzaniu talentami. Autorzy mają jednak przekonanie co do tego, że ścieżki rozwoju utalentowanych sportowców, począwszy od ich pierwszego zetknięcia się z daną dyscypliną sportu, determinuje poziom, prezentowany później przez wyróżniających się zawodników. Biorąc pod uwagę niski poziom sportowy w grach zespołowych w naszym kraju, szczególnego znaczenia nabiera poznanie tych ścieżek, a także określenie dobrych praktyk w tym względzie, gdyż może to wnieść wkład w sukces organizacji sportowych w naszym kraju. Celem pracy jest określenie czynników rozwoju utalentowanych jednostek na przykładzie wyróżnionych dyscyplin sportu. Cel aplikacyjny to przedstawienie dyrektyw praktycznych dotyczących projektowania elementów ścieżek kariery utalentowanych jednostek w wyróżnionych dyscyplinach sportu. Za cel poznawczy przyjmuje się weryfikację opracowanych czynników rozwoju talentu na materiale empirycznym. Do takiego zestawu celów przygotowano następujące pytania badawcze:

3 1) Jakie czynniki rozwoju utalentowanych podmiotów związane z rekrutacją można wskazać w organizacjach sportowych? 2) Jakie czynniki rozwoju utalentowanych podmiotów w organizacjach sportowych można wskazać w kolejnych etapach kariery? 3) Jaki jest udział poszczególnych efektów rozwoju występujących w kolejnych etapach kariery badanych? 4) Jaka jest struktura efektów związanych z rolami, stanowiskami i zebranym doświadczeniem występujących w kolejnych etapach kariery badanych 2. Metodologiczne aspekty badań Punktem wyjścia dla opracowania grupy czynników, mogących mieć związek z dynamiką i kierunkiem rozwoju utalentowanych sportowców była z jednej strony analiza literatury (m.in. B. S. Bloom 1985, M. Csiksenthihalyi, K. Rathude, S. Whalen 1997, J. Cote 1999, J. Baker, S. Horton, J. Robertson-Wilson i M. Wall 2003, R. F. Sobotnik, P. Olszewski-Kubilius i K. D. Arnold 2003), a także badania, które przeprowadzono w marcu 2012 roku na grupie 24 profesjonalnych zawodników reprezentujących najwyższy poziom rozgrywek. W specjalnie opracowanej ankiecie byli oni pytani o ścieżki swojego rozwoju. Na podstawie powyższych analiz wyróżniono następujące elementy: Wejście na ścieżkę rozwoju - rekrutacja: wiek rozpoczęcia treningu lub pracy w zawodzie, powody rozpoczęcia kariery, zastosowana metoda rekrutacji, uwarunkowania wyboru dyscypliny, uwarunkowania wyboru klubu/ organizacji, posiadane w momencie rozpoczęcia kariery doświadczenia sportowe/ zawodowe. Etapy kariery: kluby/ organizacje, czas pozostawania w poszczególnych klubach/ organizacjach, wyniki sportowe w poszczególnych klubach/ organizacjach. Efekty występujące w poszczególnych etapach:

4 wypełniane role organizacyjne (np. role na boisku, role w zespole, role w grupie) lub zajmowane stanowiska, zdobyte nowe doświadczenia, zdobywanie lub doskonalenie umiejętności, wzrost poziomu wiedzy ogólnej i specjalistycznej, wzrost poziomu rozpoznawalności, wzrost poziomu przygotowania motorycznego, kontuzje lub niepowodzenia. Podmioty istotne w rozwoju kariery: osoby, które przyczyniły się do rozpoczęcia kariery, osoby podejmujące decyzje związane z rozwojem kariery i kierujące karierą, osoby i podmioty wspierające. Czynniki wspierające/ hamujące rozwój kariery: czynniki otoczenia: organizacja systemów kształcenia i rozwoju talentu, poziom rywalizacji sportowej, warunki treningu/ pracy, warunki materialne (stypendia, wynagrodzenia, warunki socjalno-bytowe), oddziaływanie trenerów, zwierzchników oraz współpracowników, czynniki wewnętrzne lub bezpośrednio związane z zawodnikiem/ pracownikiem: poziom motywacji wewnętrznej, cechy charakteru (np. miejsce ośrodka kontroli, poziom odporności na stres, poziom umiejętności autorefleksji, samoocena) i przejawiane postawy, zestaw wartości istotnych, szybkość uczenia się, poziom predyspozycji kondycyjnych, poziom inteligencji, wygląd zewnętrzny, wiedza ogólna, wydarzenia i osoby o szczególnym znaczeniu dla rozwoju kariery. Czynniki te były podstawą konstruowania pytań w wywiadach bezpośrednich prowadzonych ze sportowcami. Dane zebrane tą drogą były zestawiane i poddawane analizie. Ze względu na ograniczenia w objętości tego opracowania oraz wielkość zgromadzonego materiału autorzy skoncentrowali się na dwóch grupach czynników, zakładając pogłębione badania pozostałych w kolejnych doniesieniach. Czynnikami tymi były: wejście na ścieżkę rozwoju rekrutacja, przejście przez ścieżkę rozwoju i efekty występujące w poszczególnych etapach kariery.

5 Etapy rozwoju kariery przyjęte w badaniach wiążą się nierozerwalnie z etapami kształcenia sportowego. Tutaj znowu warto powołać się na modele rozwoju talentów sportowych, m.in. takich autorów jako B.S. Bloom (1985), J. Cote (1997), T.O. Bompa (1999) czy Z. Naglak (2010). Ten ostatni, odnosząc się do zespołowych gier sportowych, wyróżnia trzy etapy kształcenia: wstępny, podstawowy i specjalny, przypisując im specyficzne cele. W przygotowywanej pracy, opierając się o propozycję Naglaka, przyjęto występowanie czterech etapów kariery: wstępnego, osiągania najwyższej kompetencji, prezentowania najwyższej kompetencji i obniżenia kompetencji. Przyjmuje się, że w etapie wstępnym głównymi celami jest przyciągnięcie utalentowanych jednostek, poznanie dyscypliny sportu i opanowanie podstaw technicznych. W etapie osiągania najwyższej kompetencji zawodnik intensywnie rozwija się poprzez udział w odpowiednio zorganizowanym procesie treningu i zawodach sportowych. Etap prezentowania najwyższej kompetencji jest etapem osiągania najwyższych wyników i pracy zawodnika nad utrzymaniem dyspozycji. W ostatnim etapie zawodnik osiąga dość dobre wyniki, ale na niższym poziomie. Główna praca zawodnika dotyczy ograniczania naturalnego procesu obniżenia dyspozycji sportowej i przygotowywania się do pełnienia innych ról niż czynny sportowiec. W badaniach przeanalizowano czynniki rozwoju 19 zawodników i 1 zawodniczki uprawiających gry zespołowe. Przy wyborze podmiotów badanych przyjęto założenie, że aby uznać sportowca za osobę utalentowaną musi ona legitymować się minimalnym wynikiem sportowym na poziomie medalu Mistrzostw Polski Juniorów/ Juniorek. 3. Analiza wyników Autorzy dokonali analizy uzyskanych w badaniach wyników poprzez odniesienie się do odpowiedzi na poszczególne pytania badawcze, jakie sobie wcześniej postawili. Przyjęli strukturę przedstawienia tabelki z wynikami, a następnie kilku zdań komentarza Czynniki rozwoju utalentowanych podmiotów w organizacjach sportowych związane z rekrutacją Tab. 1. Czynniki rozwoju związane z rekrutacją wyniki badań L.p. Czynnik związany z rekrutacją 1 Wiek nawiązania kontaktu z dyscypliną 2 Miejsce nawiązania kontaktu z dyscypliną <6 r.ż lat lat >14 r.ż. 20% 75% 5% klub szkoła podwórko inne 30% 15% 55%

6 Powód nawiązania kontaktu z dyscypliną 3 Wiek rozpoczęcia treningów 4 Miejsce rozpoczęcia treningów 6 Powód wyboru miejsca treningów tradycje rodzinne, regionalne popularność dyscypliny namowa rodziny inne 25% 65% 25% 20% <6 r.ż lat lat >14 r.ż. 5% 60% 30% 5% klub szkoła 80% 20% namowa rodziny bliskość od domu popularność klubu inne 40% 80% 20% 20% 7 Zastosowana metoda rekturacji obserwacja ekspercka testy predyspozycje / warunki somatyczne brak selekcji 20% 10% 10% 65% W zakresie tych czynników widać wyraźnie pewne powtarzające się prawidłowości. Przede wszystkim większość osób zaczynała swoją przygodę z daną dyscypliną sportu na podwórku, grając z kolegami, ewentualnie w szkole. Natomiast rozpoczęcie treningów w klubie następowało niedługo potem. Najczęściej był to przedział między 7. a 10. rokiem życia. Rozpoczęcie gry w klubie w późniejszym wieku, jak deklarowało kilku pytanych, stanowi raczej wyjątek potwierdzający ogólnie przyjętą regułę, że osoby z określonymi predyspozycjami do danej dyscypliny sportu dość wcześnie rozpoczynają treningi. Poza tym u większości osób podobne były uwarunkowania wyboru zarówno dyscypliny jak i klubu, aczkolwiek w jednym i drugim przypadku różniły się one nieco od siebie. Tym, co decyduje o wyborze danej gry, jest najczęściej jej popularność oraz tradycje rodzinne. Jeżeli ktoś z rodziców/ rodzeństwa uprawiał jakiś sport, wtedy często to zainteresowanie przechodzi także na dzieci/ brata lub siostrę. Jeśli chodzi o powody wejścia na ścieżkę rozwoju (kariery) w ramach danej dyscypliny i uprawiania jej w sposób bardziej zorganizowany, to również jest to jej popularność, ale też bliskość klubu od miejsca zamieszkania. Kilka osób powiedziało, że ktoś z rodziny pracował w danym klubie i zachęcił ich do przyjścia na treningi. Podczas samej rekrutacji do klubów, w których badani zawodnicy rozpoczynali swoją karierę sportową, w bardzo niewielu przypadkach była przeprowadzana jakakolwiek selekcja. Jeżeli już występowała, to dotyczyła ona warunków somatycznych lub

7 określonych predyspozycji, po których młody zawodnik został zauważony. Zdaniem Autorów to akurat dobrze, że kluby raczej nie decydują się na selekcję na tym etapie, gdyż powinny one przyjmować wszystkich zainteresowanych grą. Wiąże się to z faktem, iż aby na dalszych etapach można było wyselekcjonować tych najbardziej utalentowanych, najpierw trzeba doprowadzić do sytuacji, w której liczba grających będzie na tyle duża, żeby wybór tych najlepszych był efektywny. Jest to szczególnie istotne i zarazem problematyczne w Polsce, gdzie liczba dzieci uprawiających gry zespołowe jest wielokrotnie mniejsza niż w innych krajach. Dane Ministerstwa Sportu i Turystyki podają, że na przykład w piłkę nożną, w jednym roczniku wśród dzieci w naszym kraju, gra w przybliżeniu 8-9 tysięcy dzieci, gdzie w Niemczech ta liczba wynosi 150 tysięcy Czynniki rozwoju utalentowanych podmiotów w organizacjach sportowych związane z kolejnymi etapami. Tab. 2. Czynniki rozwoju związane z kolejnymi etapami wyniki badań L.p. Czynniki rozwoju związane z kolejnymi etapami Etap I Etap II Etap III Etap IV 1 Średnia ilość klubów przeprowadzka do innego miejsca chęć rozwoju chęć sprawdzenia się w innym miejscu 2 Powody zmiany klubów lepsze warunki finansowe praca z nowym trenerem zmiana kategorii wiekowej praca z nowymi partnerami pozycja klubu obserwacja ekspercka 3 Zastosowana metoda selekcji podczas zmiany klubów testy umiejętności zgodność z profilem gracza, niezbędnego dla zespołu brak selekcji Na etapie I zmiana klubu występuje bardzo rzadko i najczęściej jest związana z przeprowadzką. Jak widać w zamieszczonych wynikach badań, zawodnicy najczęściej zmieniali kluby na II etapie, tj. na etapie podnoszenia kompetencji. Można to tłumaczyć faktem, iż szukali oni dla siebie coraz to nowych wyzwań, na coraz wyższym poziomie rozgrywek, co zresztą znajduje potwierdzenie przy dokładniejszej analizie ich ścieżek rozwoju, a także w przyczynach przejść, w których zawodnicy podają chęć rozwoju oraz chęć sprawdzenia się. Zdarzały się oczywiście przypadki, gdzie zawodnik zmieniał klub na

8 słabszy, ale najczęściej było to spowodowane potrzebą zebrania doświadczenia z zamiarem powrotu po pewnym czasie na wyższy poziom. Na tym etapie powoli zaczyna mieć znaczenie aspekt finansowy i część z zawodników podpisuje pierwsze kontrakty (niektórzy już w wieku lat). Jeśli chodzi o etap III, w którym liczba zmian barw klubowych jest niższa, pierwszorzędnego znaczenia nabiera wysokość podpisywanego kontraktu, a także prestiż klubu. Na etapach I i II najczęściej nie są wprowadzone jakiekolwiek kryteria rekrutacji zawodników. Jeżeli już występują, to są oparte głównie na obserwacji eksperckiej prowadzonej przez trenera klubu, który nabywa zawodnika, rzadko kiedy prowadzone są testy albo inne, bardziej skomplikowane metody doboru. Trochę inaczej zaczyna to wyglądać w momencie, kiedy dochodzi do podpisania kontraktu, gdyż kluby mają wtedy najczęściej profile zawodników, jakich potrzebują i więcej uwagi poświęcają na rekrutację i selekcję Czynniki rozwoju utalentowanych podmiotów w organizacjach sportowych związane z efektami, jakie wystąpiły w kolejnych etapach. Tab. 3. Czynniki rozwoju związane z efektami, jaki wystąpiły w kolejnych etapach wyniki badań L.p. Efekt Etap I Etap II Etap III Etap IV 1 Wzrost poziomu wiedzy ogólnej 2 Wzrost poziomu wiedzy specjalistycznej 3 Wzrost poziomu rozpoznawalności 4 Wzrost poziomu przygotowania motorycznego 6 Wzrost samoświadomości związanej z rozwojem 7 Zdobywanie umiejętności monitorowania samorozwoju 40% 90% 90% 10% 10% 75% 85% 10% 10% 55% 70% 15% 30% 90% 90% 5% 35% 75% 75% 10% 25% 75% 75% 10% 8 Brak zmiany funkcji w grze 95% 100% 90% 20% Wyniki badań pokazują pewne powtarzające się, ale niepokojące zjawisko związane z wiedzą ogólną i specjalistyczną, która zawodnicy nabywali na poszczególnych etapach. Z jednej strony potrafili mniej więcej określić, kiedy nastąpił wzrost poziomu tej wiedzy, jednak mieli już większy problem ze skonkretyzowaniem, czego dokładnie dotyczyła ta wiedza. Nie jest to problem zawodników, ale systemu, który nie motywuje ich do poszerzania swojej wiedzy nie tylko stricte związanej z techniką czy taktyką, ale też o dyscyplinie, ogólnej wiedzy o sporcie, czy wreszcie o racjonalnym żywieniu i odnowie

9 biologicznej. Tak czy inaczej większość przyznała, że nabyła swoją wiedzę głównie na etapie II i III, a niektórzy, że tak naprawdę wciąż się uczą. Jeśli chodzi o odczuwalną rozpoznawalność, to tylko kilku z przebadanych zawodników mogłaby pochwalić się nią na poziomie ogólnokrajowym. Jeżeli już, częściej czuli się rozpoznawani na poziomie lokalnym. U niektórych pojawiało się to na etapie II, u innych na III. Dwóch zawodników przeżywało szczyt rozpoznawalności na ostatnim etapie. Z jednej strony można to potraktować jako przejaw skromności respondentów, z drugiej natomiast świadczy o rzeczywistym postrzeganiu przez kibiców utalentowanych zawodników. W kwestii poziomu przygotowania motorycznego u większej liczby osób nastąpił on na II etapie i był rozwijany na III. To również potwierdza pewną regułę, iż nad siłą i wytrzymałością zaczyna się pracować w klubach dopiero od 13. roku życia, może nawet później. W młodszym wieku istotniejsze jest kształtowanie tzw. koordynacyjnych zdolności motorycznych. Często jednak zawodnicy nie mają świadomości tego, jak ważne one są dla ich rozwoju sportowego i że są ważną częścią przygotowania motorycznego, a poza tym trenerzy prowadzący dzieci nie zawsze zwracają na nie uwagę. Odnośnie wzrostu świadomości związanej z samorozwojem, a także nabycia umiejętności samodzielnego monitorowania tego rozwoju, u części osób nastąpiły one już na pierwszym etapie, u innych dopiero na drugim, a nawet na trzecim. Jeden czynnik powtórzył się u wszystkich badanych, tj. u każdego z nich pozycja w grze, jaką przypisano im w młodym wieku, została potem niezmienna aż do poziomu seniorskiego. Jest to zjawisko niepokojące i pokazuje, że w grach zespołowych nie zawsze dba się o wszechstronny rozwój zawodników. Powoduje to również, że młodzi zawodnicy nie mają możliwości sprawdzić się w innych rolach na boisku, które mogłyby okazać się dla nich lepsze. Daleko idącym i pośrednim wnioskiem, który można wyciągać z prezentowanych danych, jest to, że trenerzy wolą wystawiać zawodników na wcześniej przypisanych pozycjach, gdyż mocno sprzyja to osiągnięciu sukcesu. Wniosek ten ma swoje potwierdzenie w obserwacji edukacji dzieci i młodzieży w naszym kraju. W opinii Autorów jest to jednak działanie krótkowzroczne.

10 3.4. Struktura efektów związanych z rolami występującymi w kolejnych etapach kariery badanych. Ryc. 1. Struktura efektów związanych z rolami występującymi w kolejnych etapach wyniki badań Legenda: P-początkujący, R-zawodnik w trakcie rozwoju, CZ-czołowy zawodnik klubu, CZK-czołowy zawodnik w rozgrywkach krajowych, CZM-czołowy zawodnik w rozgrywkach międzynarodowych, CZG-czołowy zawodnik w rozgrywkach globalnych, K-kapitan/lider zespołu Analizując wyniki pod kątem roli, jaką zawodnicy pełnili w poszczególnych klubach, da się zauważyć tendencję, iż począwszy od I etapu do III etapu najczęściej rozwijali oni swoje kompetencje sportowe. Część nadal to robi, dlatego też trudno jednoznacznie określić granicę między II a III etapem. Niektórzy z respondentów pełnili czołową pozycję w swoich klubach, a zależało to głównie od poziomu, jaki prezentowali, a nie poziomu samego klubu. Jeśli chodzi natomiast o pełnienie roli czołowego zawodnika na poziomie krajowym, czy wręcz międzynarodowym, było to oczywiście też uzależnione od ich umiejętności, jednakże równie mocno od poziomu rozgrywek, w których występował ich klub. Płynie z tego istotny wniosek, że często zdarzają się sytuacje, gdzie utalentowany zawodnik ma wysokie dyspozycje i umiejętności niezbędne do gry na najwyższym poziomie, ale jeżeli nie trafi do odpowiedniego klubu, nie będzie miał okazji ich wykorzystać. Często też, a zdarza się to najczęściej wśród dzieci i młodzieży, jeżeli młody utalentowany zawodnik nie trafi do lepszego klubu, nie będzie nawet w stanie rozwinąć się tak, jak powinien. 4. Podsumowanie i wnioski

11 Podsumowując swoje rozważania nad wybranymi czynnikami rozwoju utalentowanych podmiotów, Autorzy chcieliby w tym miejscu podjąć się próby zaproponowania kilku dyrektyw praktycznych, które mogłyby w jakimś stopniu wpłynąć na zwiększenie efektywności rozwoju talentów. Nie powinno przeprowadzać się selekcji na etapie doboru dzieci do sportu. Jednym z podstawowych wyznaczników tego, czy danego zawodnika można uznać za utalentowanego, powinno być to, czy począwszy od drugiego etapu rozwoju staje się on czołowym zawodnikiem klubowym. Zmiana klubu na kolejnych etapach ścieżki rozwoju powinna wynikać z dążenia do podnoszenia swoich kompetencji sportowych oraz rywalizowania z coraz lepszymi, zarówno partnerami, jak i przeciwnikami, kluby sportowe natomiast więcej uwagi powinny zwracać na prowadzenie selekcji. Trenerzy, ale też sami zawodnicy, powinni wcześniej i w sposób bardziej zracjonalizowany przyswajać wiedzę ogólną i specjalistyczną. Powinno się kłaść większy nacisk na podnoszenie kompetencji młodych zawodników w zakresie monitorowania samorozwoju. Literatura: C. Aston, L. Morton, Managing talent for competitive advantage. Strategic HR Review, 4:5, J. Baker, S. Horton, J. Robertson-Wilson, M. Wall, Nurturing sport expertise: factors influencing the development of elite athlete. Journal of Sports Science and Medicine 2 (1), 1-9, B. S. Bloom (red.), Developing talent in young people. Ballantine, Nowy Jork, S. Borkowska (red.), Zarządzanie talentami. IPiSS, Warszawa, J. Brown, Sports talent: how to identify and develop outstanding athletes. Champaign, IL: Human Kinetics, Brytyjski model rozwoju talentów, Young people and sport: policy and frameworks for action, G. Cooke, Pathways to success: a new model for talent development. Supercoach, National Coaching Foundation, 1997.

12 J. Côté, The Influence of the Family in the Development of Talent in Sport. The Sport Psychologist, 13, pp , K. Głowacka-Stewart, M. Majcherczyk, Zarządzanie talentami: Wyzwania, trendy, przykłady rozwiązań. Raport Badawczy E RR, The Conference Board, 2006; fee/raport_zarzadzanietalentami.pdf T. Ingram (red.), Zarządzanie talentami. Teoria dla praktyki zarządzania zasobami ludzkimi, PWE, Warszawa, R. E. Lewis, Rj. J. Heckman, Talent management: a critical review. Human Resource Management Review, 16, 2006 R. Malina, Talent Identification and Selection in Sport. Institute for the Study of Youth Sports, Michigan State University, M. Morawski, Zarządzanie profesjonalistami. PWE, Warszawa, D.D. McClymont, A proposed model of the identification and development of sporting talent in New Zeland. Journal of Physical Education, Z. Naglak, Kształcenie gracza na podstawowym etapie. AWF Wrocław, R. Panfil, Coaching uzdolnionego gracza. Akademia Umiejętności Mangement&Coaching, Wrocław, R. Panfil, Zarządzanie produktem klubu sportowego. Wyższa Szkoła -Edukacja w Sporcie, A. Pocztowski (red.), Zarządzanie talentami w organizacji. Oficyna a Wolters Kluwer bussiness, Kraków, R. Richards, Talent identification and development. ASCTA Convention, Western Australian Institute of Sport, R.F. Subotnik, P. Olszewski-Kubilius, i K. D. Arnold, Beyond Bloom: Revisiting environmental factors that enhance or impede talent development. W: J. H. Borland (Ed.), Rethinking gifted education, (pp ), New York: Teachers College Press, S. Żak, T. Klocek (red.), Nabór i selekcja oraz szkolenie dzieci i młodzieży w zakresie sportowych gier z piłką. Monografia MTNGS nr 9, Wrocław, 2007.