Prawo spadkowe: dziedziczenie ustawowe. Prof. dr hab. Fryderyk Zoll

Transkrypt

1 Prawo spadkowe: dziedziczenie ustawowe Prof. dr hab. Fryderyk Zoll

2 Grupy spadkobierców ustawowych 1) Grupa pierwsza: małżonek i dzieci spadkodawcy: dziedziczą w częściach równych, jednak małżonek nie mniej niż jedną czwartą. Kazus: Spadkodawca pozostawił piątkę dzieci i małżonka. W jakich częściach osoby te dziedziczą z ustawy?

3 Grupa pierwsza art. 931 Odp.: Małżonek będzie dziedziczył ¼. Pozostałe ¾ spadku dzieci dziedziczą w częściach równych: 1/5 x ¾ = 3/20

4 Grupa pierwsza-zasada reprezentacji Zasada reprezentacji w stosunku do zstępnych spadkodawcy w miejsce zmarłego zstępnego bliższego stopniem zmarłemu dziedziczą jego zstępni (niezależnie od tego czy są spadkobiercami wstępnego, którego miejsce zajmują. Kazus: Spadkodawca pozostawił małżonka i czworo dzieci. Piąte dziecko zmarło przed otwarciem spadku i pozostawiło dwójkę dzieci (wnuków spadkodawcy). W jakiej części osoby te dziedziczą z ustawy?

5 Grupa pierwsza-zasada reprezentacji: Odp.: Małżonek dziedziczy ¼ Dzieci dziedziczą każde 3/20 Wnuki dziedziczą ½ x 3/20= każde 3/40

6 Grupa pierwsza Kazus: Spadkodawca pozostawił bardzo obciążony długami spadek. Jego trzy córki odrzuciły spadek, aby nie odpowiadać za długi. Każda z córek miała dwójkę dzieci. Kto będzie dziedziczył?

7 Grupa pierwsza Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 maja 1997 r. I CKU 8/97 Odrzucenie spadku przez spadkobiercę wyłącza go od dziedziczenia tak, jakby nie dożył otwarcia spadku (art k.c.), co w konsekwencji - stosownie do art k.c. - powoduje, że udział spadkowy tego spadkobiercy (o ile jest on, jak w sprawie niniejszej, dzieckiem spadkobiercy) przypada dzieciom w częściach równych. Złożenie zatem w sprawie niniejszej przez trzy spośród czterech córek spadkodawczyni oświadczeń o odrzuceniu spadku, nakładało na Sąd, niezależnie od obowiązku pouczenia stron o następstwach prawnych tych oświadczeń, powinność ustalenia, czy spadkobierczynie, które spadek odrzuciły, mają dzieci, a następnie czynności stosownych do wyniku tych ustaleń. Prok.i Pr.-wkł. 1997/11/

8 Grupa druga art. 932 Jeżeli nie zstępnych spadkodawcy powołani do spadku są małżonek i rodzice spadkodawcy. W takim wypadku każdy z rodziców dziedziczy ¼ Jeżeli ojcostwo nie zostało ustalone, matka dziedziczy ½ Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, jego udział przypada rodzeństwu w częściach równych. W przypadku rodzeństwa działa zasada reprezentacji. Jeżeli nie ma małżonka, rodzice dziedziczą w częściach równych Jeżeli nie ma rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa i obok małżonka dziedziczy jedynie jeden rodzic, przypada na niego 1/2

9 Grupa druga Kazus: Spadkodawca pozostawił małżonka, jednego rodzica, siostrę oraz dwoje dzieci zmarłego przed otwarciem spadku brata. W jakiej części dojdą do spadku z ustawy poszczególni spadkobiercy?

10 Grupa druga Odp. Małżonek dziedziczy w ½ (art ). Rodzic, który przeżył spadkodawcę dziedziczy ¼ (art ). Siostra dziedziczy ½ x ¼ = 1/8 (art ). Dwójka dzieci brata dziedziczy każde po ½ x 1/8=1/16 (każde po 1/16).

11 Grupa druga Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 14 października 2011 r. III CZP 49/11 Spadkodawca był kawalerem, nie miał dzieci, jego rodzice Jan i Rozalia S. zmarli przed nim. Miał sześcioro rodzeństwa, przy czym pięcioro z nich pochodziło od obojga tych samych rodziców co spadkodawca, a jedno - brat Tadeusz S., zmarły w 1992 r., miał wspólną ze spadkodawcą matkę, pochodził bowiem z jej pierwszego małżeństwa z Witoldem S. (bratem jej drugiego męża). Spadek po Stanisławie S. podlegał dziedziczeniu ustawowemu i Sąd Rejonowy - po ustaleniu, że spośród sześciorga rodzeństwa spadkodawcy żyje jedynie brat Zdzisław Sławomir S., że siostra Leokadia S. oraz brat Hieronim S. zmarli bezpotomnie, a pozostali bracia pozostawili zstępnych - przyjął porządek dziedziczenia przewidziany w art i 5 k.c. Potraktował przy tym rodzeństwo spadkodawcy jednakowo, niezależnie od tego czy było przyrodnie, czy też rodzone. W konsekwencji dzieci przyrodniego brata spadkodawcy odziedziczyły jego udział określony na ¼.

12 Grupa druga Taki sposób ustalenia kręgu spadkobierców zakwestionował rodzony brat spadkodawcy, który w apelacji podniósł, że Tadeusz S. jako brat przyrodni nie może być spadkobiercą ustawowym Stanisława S.

13 Grupa druga Sąd Okręgowy wyjaśnił, że jego wątpliwości zrodziły się z uwagi na zmianę uprawnień do dziedziczenia ustawowego rodzeństwa spadkodawcy, wprowadzoną w drodze nowelizacji przepisów art k.c., dokonanej ustawą z dnia 2 kwietnia 2009 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 79, poz. 662). Znowelizowane przepisy weszły w życie 28 czerwca 2009 r. i obowiązywały w chwili śmierci Stanisława S. Artykuł k.c. w nowym brzmieniu powołuje do dziedziczenia ustawowego rodziców przed rodzeństwem. Rodzeństwo spadkodawcy zostaje powołane do spadku dopiero wtedy, kiedy przynajmniej jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku (art k.c.). Sąd stwierdził, że taka formuła spadkobrania umożliwia dwie interpretacje. Pierwszą, ujętą w uzasadnieniu projektu ustawy nowelizującej, według której dokonana zmiana nie podważa dotychczas obowiązującej zasady równego traktowania rodzeństwa spadkodawcy, niezależnie od tego, czy miało ono wspólnych ze spadkodawcą oboje rodziców, czy tylko jednego z nich. Druga interpretacja zasadza się na założeniu, że art k.c. realizuje tzw. prawo wstępowania, polegające na tym, że w miejsce spadkobiercy ustawowego, który nie chce lub nie może dziedziczyć, wstępują jego spadkobiercy. W takim przypadku rodzeństwo przyrodnie nie nabywa udziału zmarłego rodzica spadkodawcy, który nie był rodzicem wspólnym. Sąd Okręgowy przychylił się do drugiego kierunku wykładni.

14 Grupa druga Sąd Najwyższy zważył, co następuje: Przed dokonaną w 2009 r. nowelizacją przepisów kodeksu cywilnego dotyczących spadków rodzeństwo spadkodawcy oraz jego rodzice należeli do drugiej grupy spadkowej i na podstawie art k.c. dochodzili do dziedziczenia ustawowego w braku zstępnych - wraz z małżonkiem zmarłego. Szczegółowe zasady podziału spadku między nimi określał art i art. 933 k.c. Również wówczas obowiązujący przepis nie precyzował pojęcia rodzeństwa, w drodze wykładni przyjęto jednak - i pogląd ten był powszechnie akceptowany - że rodzeństwo należy rozumieć szeroko, zaliczając do niego zarówno rodzeństwo spadkodawcy mające oboje tych samych rodziców (rodzone) jak też rodzeństwo mające wspólnego ze spadkodawcą tylko jednego rodzica (przyrodnie). W obu wypadkach stopień pokrewieństwa ze spadkodawcą był ten sam, różna była jedynie "intensywność" pokrewieństwa.

15 Grupa druga Zmiana porządku dziedziczenia ustawowego dokonana w 2009 r. poprzedzona była długim okresem prac legislacyjnych, ukazywały się publikacje poddające pod rozwagę różne warianty ustawowych rozwiązań spadkobrania. Przedmiotem dyskusji było również ukształtowanie relacji pomiędzy dziedziczeniem przez rodziców spadkodawcy a dziedziczeniem przez jego rodzeństwo. W pewnej fazie prac komisji przyjęto koncepcję dziedziczenia przez rodziców, w których miejsce - jeżeli nie dożyli otwarcia spadku - wstępowały ich dzieci. To postanowienie stało się przedmiotem wypowiedzi w publikacjach powoływanych przez Sąd Okręgowy w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia i usprawiedliwiało pogląd o wyłączeniu od dziedziczenia rodzeństwa przyrodniego, które nie było dzieckiem tego z rodziców spadkodawcy, który nie żył już w chwili śmierci spadkodawcy.

16 Grupa druga Ostatecznie jednak w ustawie nowelizującej wprowadzony został art k.c. w innym brzmieniu, niż w omawianym projekcie. Udział rodzica spadkodawcy, zmarłego przed otwarciem spadku, nie przypada "jego dzieciom", lecz "rodzeństwu spadkodawcy". Takie ujęcie wskazuje na powiązanie uprawnienia rodzeństwa do dziedziczenia udziału zmarłego rodzica (rodziców) spadkodawcy z pokrewieństwem ze spadkodawcą, a nie z pokrewieństwem z tym rodzicem spadkodawcy, którego udział podlega dziedziczeniu. Rodzeństwo ma więc własny tytuł do dziedziczenia udziału spadkowego zwolnionego przez zmarłego rodzica spadkodawcy i nie przejmuje jego udziału jako jego zstępny. Taki pogląd jest akceptowany w piśmiennictwie, a stanowisko przeciwne wyrażono jednostkowo, odwołując się do argumentów bazujących na koncepcji, która ostatecznie nie została wykorzystana w ustawie nowelizującej. Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, dziedziczy, na podstawie art k.c., w częściach równych rodzeństwo rodzone i przyrodnie spadkodawcy. LEX nr , Biul.SN 2011/10/4

17 Grupa druga Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 1984 r. III CZP 44/84 Zofia Ż. pozostawała w związku małżeńskim z Eugeniuszem Ż. Z tego związku urodziło się dwoje dzieci: Teresa i Wiesław. Małżeństwo Ż. uległo rozwiązaniu przez rozwód. W dniu 24.X.1981 r. zmarła Zofia Ż., a w dniu 26.IX.1982 r. - Teresa Ż. Była ona niezamężna i nie pozostawiła dzieci. Sąd Rejonowy stwierdził, że na podstawie ustawy spadek po Zofii Ż. nabyły dzieci: Teresa i Wiesław po 1/2 części, a po Teresie Ż. - jej ojciec Eugeniusz i brat Wiesław po 1/2 części, przy czym następnie "sprostował" te podziały na 1/4 i 3/4, a w uzasadnieniu "sprostowanego" postanowienia wskazał, że wynoszą one 3/8 i 5/8.

18 Grupa druga Od powołanego postanowienia w części dotyczącej stwierdzenia nabycia spadku po Teresie Ż. wnieśli rewizje zarówno Eugeniusz Ż., jak i Wiesław Ż. Przy rozpoznawaniu tych rewizji Sąd Wojewódzki przedstawił do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne: "Czy w sytuacji, gdy jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, a został orzeczony rozwód ich małżeństwa, pozostałemu z rodziców w zbiegu z rodzeństwem przypada połowa udziału, który byłby przypadł wcześniej zmarłemu rodzicowi?"

19 Grupa druga Sąd Najwyższy zważył, co następuje: Krąg osób powołanych z ustawy do spadku jest wyznaczony przez związki rodzinne oparte bądź na więzi prawnej o charakterze rodzinnym, wypływającej z małżeństwa czy przysposobienia, bądź na pokrewieństwie. W szczególności małżonek spadkodawcy jest powołany do spadku, jeżeli w chwili otwarcia spadku małżeństwo istniało. W rozważanej sytuacji nie chodzi jednak o powołanie do spadku małżonka spadkodawcy, lecz - jednego z jego rodziców i brata ( )

20 Grupa druga Również wtedy, kiedy małżeństwo rodziców spadkodawcy zostało rozwiązane przez rozwód, temu z tych rodziców, które dziedziczy w zbiegu z rodzeństwem spadkodawcy, przypada połowa udziału spadkowego, który przypadł temu z rodziców, które nie dożyło otwarcia spadku (art. 933 & 2 k.c.). OSNC 1984/12/222

21 Grupa druga Kazus: A zmarł i pozostawił żonę. Żyje także troje prawnuków jego jedynego brata. Dzieci brata i jego wnukowie zmarli przed otwarciem spadku. Kto i w jakiej części dojdzie do dziedziczenia?

22 Grupa druga Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 1968 r. III CRN 147/68 W myśl art. 934 k.c. przypadający udział spadkowy temu z rodzeństwa spadkodawcy, który nie dożył otwarcia spadku, dziedziczą jego zstępni, a więc dzieci, wnukowie itd. Z przepisu tego nie wynikają żadne ograniczenia co do dziedziczenia zstępnych rodzeństwa. Gdyby zamiarem ustawodawcy było ograniczenie dziedziczenia zstępnych rodzeństwa spadkodawcy, to musiałby wprowadzić takie ograniczenie wyraźnym przepisem, jak to uczynił w stosunku do dziedziczenia gospodarstw rolnych w art k.c. Z mocy tego szczególnego przepisu zstępni rodzeństwa nie są powołani z ustawy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. LEX nr 6362

23 Grupa druga Odp.: Zgodnie z art żona dziedziczy połowę spadku. Do spadku dochodzą też prawnuki brata (art ). Każdy z nich (jest ich troje) dziedziczy 1/3 z ½ (brat dziedziczyłby na podstawie 4 połowę - żadne z rodziców nie dożyło otwarcia spadku a więc po każdym z rodziców ¼), czyli 1/3 x ½ = 1/6.

24 Grupa druga Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 września 2007 r. P 19/07 Po rozpoznaniu, z udziałem sądu przedstawiającego pytanie prawne oraz Sejmu i Prokuratora Generalnego, na rozprawie w dniu 4 września 2007 r., pytania prawnego Sądu Rejonowego dla Krakowa-Nowej Huty w Krakowie: czy art zdanie pierwsze ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.) w zakresie, w jakim powołuje do dziedziczenia gminę jako spadkobiercę ustawowego, w sytuacji gdy otwarcia spadku dożyło rodzeństwo rodziców spadkodawcy, jest zgodny z art. 2, art. 18, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 i 2, art. 47, art. 64 ust. 1 i 2 oraz art. 71 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, ( )

25 Grupa druga Sąd Rejonowy dla Krakowa-Nowej Huty w Krakowie, Wydział I Cywilny (dalej: Sąd Rejonowy lub sąd), postanowieniem z 14 marca 2007 r. (sygn. akt I Ns 1275/06/N), przedstawił Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne: czy art zdanie pierwsze ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.; dalej: kodeks cywilny lub k.c.) w zakresie, w jakim powołuje do dziedziczenia gminę jako spadkobiercę ustawowego, w sytuacji gdy otwarcia spadku dożyło rodzeństwo rodziców spadkodawcy, jest zgodny z art. 2, art. 18, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 i 2, art. 47, art. 64 ust. 1 i 2 oraz art. 71 ust. 1 Konstytucji.

26 Grupa druga W dniu 12 marca 2006 r. zmarł Zenon Skowron, bezdzietny kawaler, jedynak; rodzice spadkodawcy, Michał i Marta Skowron, zmarli odpowiednio w: 1993 r. i 1996 r., nie dożywając otwarcia spadku. Spadkodawca nie pozostawił testamentu. Otwarcia spadku dożyli jego krewni ze strony matki, dwie ciotki - siostry matki oraz dwaj wujowie - bracia matki. Zgodnie z artykułami: od 931 do 940 k.c. do kręgu spadkobierców ustawowych zalicza się: współmałżonka, zstępnych, rodziców, rodzeństwo i gminę ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Art zdanie pierwsze kodeksu cywilnego przewiduje, że gmina, w której ostatnio zamieszkiwał spadkodawca, nabywa spadek w wypadku braku małżonka spadkodawcy i krewnych powołanych do dziedziczenia z mocy ustawy. Tak ukształtowany porządek dziedziczenia ustawowego wzbudził wątpliwości Sądu Rejonowego co do zgodności art zdania pierwszego k.c. z Konstytucją.

27 Grupa druga i wprowadzenie do grupy trzeciej Zdaniem sądu krąg spadkobierców ustawowych wskazanych w kodeksie cywilnym jest zbyt wąski i art zdanie pierwsze k.c. przewidujący, że w wypadku braku spadkobierców ustawowych zaliczanych do pierwszej i drugiej grupy dziedziczenia spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, narusza: 1) Art. 18, art. 47 i art. 71 ust. 1 Konstytucji. Zdaniem sądu pojęcie rodziny - na tle art. 18, art. 47 i art. 71 ust. 1 Konstytucji - może być rozumiane wąsko, tj. ograniczać się do współmałżonków i dzieci, a z drugiej strony może być rozumiane bardzo szeroko i być uzależnione od rzeczywistych wzajemnych relacji osób. Pomiędzy tymi dwiema skrajnymi definicjami można stworzyć bardzo wiele definicji, które będą ze sobą łączyć kryteria więzi krwi i wzajemnych relacji osób. Dla potrzeb niniejszego pytania, zdaniem sądu, nie ma potrzeby ostatecznego formułowania definicji rodziny. Istnieje potrzeba tylko odpowiedzi na pytanie, czy wujkowie, ciotki, bratanice, bratankowie, siostrzeńcy i siostrzenice tworzą rodzinę, która podlega ochronie na gruncie wskazanych wzorców konstytucyjnych. W ocenie Sądu Rejonowego - tak.

28 Grupa druga i wprowadzenie do grupy trzeciej Sąd (Rejonowy) stoi na stanowisku, że konstytucyjna ochrona rodziny polega również na ochronie jej ekonomicznych podwalin, gdyż od tego w dużej mierze zależy jej stabilność. Jednym ze sposobów bogacenia się rodziny jest nabywanie majątku w drodze dziedziczenia. Zatem ustawowy system dziedziczenia powinien wspierać rodzinę i przewidywać, że to jej członkowie będą spadkobiercami.

29 Grupa druga i wprowadzenie do grupy trzeciej System prawa spadkowego ogranicza zakres dziedziczenia tylko do pewnych członków rodziny, co w ocenie Sądu Rejonowego budzi wątpliwości co do zgodności z Konstytucją. W ocenie sądu okoliczność, że te podmioty, tj. krewni wyłączeni z dziedziczenia ustawowego, mogą dziedziczyć na zasadzie testamentu, nie jest wystarczająca, aby uznać, że konstytucyjna zasada ochrony dziedziczenia nie doznaje uszczerbku na skutek ukształtowania zasad dziedziczenia ustawowego w kodeksie cywilnym. Do sporządzenia testamentu potrzebne jest pozytywne działanie spadkodawcy. Do dziedziczenia ustawowego nie potrzeba żadnego działania. Nie zawsze spadkodawca może sporządzić testament - może to robić tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych.

30 Grupa druga i wprowadzenie do grupy trzeciej 2) Art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji. Zgodnie z art. 934 k.c.: jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Oznacza to - tak sprawę ujmuje sąd pytający - że jeżeli spadkodawca miał rodzeństwo, które nie dożyło otwarcia spadku, to wtedy jego bratankowie (bratanice, siostrzeńcy, siostrzenice) dziedziczą po nim. W "odwrotną stronę" kodeks cywilny nie przewiduje dziedziczenia ustawowego. W ocenie Sądu Rejonowego taka regulacja budzi wątpliwości co do zgodności z art. 32 Konstytucji. Pomiędzy wujkiem (ciotką) a bratankiem (bratanicą, siostrzeńcem, siostrzenicą) istnieją takie same relacje pokrewieństwa, natomiast reguły dotyczące ich wzajemnego dziedziczenia po sobie są całkowicie odmienne.

31 Grupa druga i wprowadzenie do grupy trzeciej 3) Art. 21 ust. 1 i art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji. W ocenie sądu, prawo do dziedziczenia polega nie tylko na tym, że dany podmiot może być spadkobiercą. Ochrona prawa do dziedziczenia polega również na stworzeniu takiego systemu dziedziczenia ustawowego, który będzie w powszechnym odczuciu sprawiedliwy i będzie przewidywał dziedziczenie w pierwszej kolejności najbliższej rodziny, potem coraz dalszej, a w braku takowej - gminy (lub Skarbu Państwa). W ocenie sądu główne znaczenie ma dziedziczenie ustawowe, ponieważ jest to najbardziej powszechny i najczęstszy sposób dziedziczenia. Zdaniem sądu dopuszczenie do dziedziczenia gminy z pominięciem rodzeństwa rodziców spadkodawcy narusza ich "prawo do dziedziczenia". System taki nie jest sprawiedliwy. Dopuszczenie możliwości dziedziczenia w drodze testamentu nie jest wystarczające, ponieważ bywa, że testament nie może być sporządzony.

32 Grupa druga i wprowadzenie do grupy trzeciej 4) Art. 31 ust. 3 Konstytucji. W ocenie sądu, nie ma racjonalnych podstaw do pozbawienia prawa do dziedziczenia ustawowego rodzeństwa rodziców spadkodawcy w sytuacji, gdy brak jest małżonka spadkodawcy, zstępnych, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa. 5) Art. 2 Konstytucji (wyrażający zasadę sprawiedliwości społecznej). Uzasadniając ten zarzut, Sąd Rejonowy przywołał wszystkie wyżej wymienione argumenty i ponadto wskazał, że wujków, ciotki, bratanków, bratanice, siostrzeńców i siostrzenice powszechnie uważa się za bliską rodzinę. Kolejność ustawowego dziedziczenia powinna odpowiadać rzeczywistym relacjom rodzinnym. Gmina powinna dziedziczyć dopiero w sytuacji, gdy już nie ma żadnych krewnych spadkodawcy, aby nie było "niczyich majątków". W ocenie sądu, dopiero tak ukształtowany system dziedziczenia byłby sprawiedliwy. Pominięcie zaś w dziedziczeniu ustawowym bliskiej rodziny budzi wątpliwości co do tego, że to rozwiązanie odpowiada zasadom sprawiedliwości społecznej.

33 Grupa druga i wprowadzenie do grupy trzeciej Trybunał Konstytucyjny: 2.2. Niewątpliwie przewidziany w kodeksie cywilnym ustawowy porządek dziedziczenia powoduje "szybkie" dochodzenie do dziedziczenia gminy (Skarbu Państwa). Sytuacja taka nie występuje w obcych systemach prawnych (por. szeroką historycznoprawną analizę zasad dziedziczenia Skarbu Państwa w wybranych systemach prawnych: M. Stus, Ewolucja zasad dziedziczenia ustawowego w prawie polskim ( ), cz. II, "Rejent" nr 11/2005, s ). W prawie anglosaskim dziedziczenie Skarbu Państwa określane jest jako escheat i generalnie traktowane jest jako wyjątkowe. Stąd tamtejsza doktryna postuluje, aby krąg spadkobierców był jak najszerszy, a wykładnia testamentów miała na uwadze, że w razie braku wyraźnej intencji testatora, raczej dziedziczyli bliżsi krewni niż dalsi, a już na pewno nie podmioty publicznoprawne (tzw. presumption against disinheritance; zob. A. H. Oostrehoff, Oosterhoff on Wills and succession, Carswell, Scarborough 2001, s ). Także kodeksy innych państw europejskich przewidują szersze kręgi dziedziczenia, niż to jest w prawie polskim. Przykładowo, w prawie francuskim porządek dziedziczenia regulują art francuskiego kodeksu cywilnego. Zgodnie z nimi do spadku z ustawy powołani są: małżonek, dzieci i inni zstępni, rodzice, rodzeństwo, pozostali wstępni. Gdy nie ma żadnej ze wskazanych osób, to nie dziedziczy państwo, lecz dziedziczą dalsi krewni spadkodawcy (art aż do 6 stopnia). Wyraźnie zatem i tu promuje się pozostawienie mienia w prywatnych rękach, choćby dalekiej rodziny, ponieważ państwo dopuszczone jest do dziedziczenia dopiero w razie nieobecności wszystkich wskazanych osób (art. 811).

34 Grupa druga i wprowadzenie do grupy trzeciej TK: W doktrynie polskiej stan legis latae jest krytykowany. Między innymi M. Pazdan postuluje poszerzenie kręgu spadkobierców ustawowych (zob. M. Pazdan, O potrzebie i kierunkach zmian dziedziczenia ustawowego w polskim prawie cywilnym, "Rejent" nr 9/2005, s. 46 i n.). Podobne stanowisko zajmują S. Wójcik, J. S. Piątowski i J. Pietrzykowski, akcentując przede wszystkim albo jedynie potrzebę włączenia dziadków do kręgu spadkobierców ustawowych (zob. S. Wójcik, Ochrona interesów jednostki w polskim prawie spadkowym w zakresie powołania do dziedziczenia, ZNUJ, z. 98, Kraków 1981, s , J. S. Piątowski, [w:] System prawa cywilnego, t. 4, Warszawa-Wrocław 1986,, s. 128 i 146., J. Pietrzykowski, Wybrane zagadnienia reformy prawa spadkowego, [w:] Z zagadnień współczesnego prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Tomasza Dybowskiego, "Studia Iuridica" 1994, t. 21, s. 250).

35 Grupa druga i wprowadzenie do grupy trzeciej TK: Należy też zauważyć, że prace nad zmianą stanu prawnego co do porządku dziedziczenia ustawowego prowadzi Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego. W projekcie tej Komisji, oznaczonym datą 14 marca 2007 r., postuluje się m.in. poszerzenie kręgu spadkobierców ustawowych o dziadków spadkodawcy i (na zasadzie ograniczonej reprezentacji) ich zstępnych oraz pasierbów spadkodawcy. Takie rozwiązania prowadzą do odsunięcia na dalszy plan dziedziczenia ustawowego gminy (Skarbu Państwa). Także w perspektywie długofalowej, w kontekście nowego kodeksu cywilnego, planuje się, aby znacznie szerzej ujmował on krąg spadkobierców ustawowych (Zielona Księga. Optymalna wizja kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej, red. Z. Radwański, Oficyna Wydawnicza Ministerstwa Sprawiedliwości, Warszawa 2006, s ).

36 Grupa druga i wprowadzenie do grupy trzeciej 2.5. Kontestowanie rozwiązań legis latae jako wadliwych aksjologicznie i niesłusznych nie znaczy samo przez się, że naruszają one normy i standardy konstytucyjne. Niesłuszna i nieuzasadniona aksjologicznie norma nie jest per se niekonstytucyjna. Dlatego fakt istnienia projektów ustawodawczych, odnoszących się do odmiennego (szerszego) ukształtowania zasad dziedziczenia ustawowego w odniesieniu do kręgu objętych nim osób, bynajmniej nie przesądza kwestii niekonstytucyjności przepisów istniejących, odmiennie kształtujących te kwestie. Trybunał Konstytucyjny jest powołany do kontroli konstytucyjności, a nie celowości i słuszności kwestionowanych norm prawnych. Dlatego w niniejszej sprawie Trybunał Konstytucyjny musi rozstrzygnąć, czy kwestionowany art k.c. w zakresie, w jakim powołuje do dziedziczenia gminę jako spadkobiercę ustawowego, w sytuacji gdy otwarcia spadku dożyło rodzeństwo rodziców spadkodawcy, jest zgodny z powołanymi w pytaniu prawnym wzorcami konstytucyjnymi. Do dokonania oceny konstytucyjności nie wystarczy potwierdzone licznymi wypowiedziami doktryny wątpliwe aksjologicznie i prakseologicznie zbyt wczesne dopuszczenie dziedziczenia podmiotu publicznoprawnego (gmina) jako kaduka.

37 Grupa druga i wprowadzenie do grupy trzeciej Art zdanie pierwsze ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.), w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 38 ustawy z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 49, poz. 408) w zakresie, w jakim powołuje do dziedziczenia gminę jako spadkobiercę ustawowego, w sytuacji gdy otwarcia spadku dożyło rodzeństwo rodziców spadkodawcy, jest zgodny z art. 2, art. 18, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 32, art. 47, art. 64 ust. 1 i 2 oraz art. 71 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. OTK-A 2007/8/94, Dz.U.2007/168/

38 Grupa trzecia-art. 934 Wprowadzenie dziedziczenia dziadków w razie braku jakichkolwiek spadkobierców należących do grupy pierwszej i drugiej do spadku dochodzą dziadkowie, a w razie śmierci jednego z dziadków jego zstępni według zasad dziedziczenia ustawowego. W razie śmierci dziadka, który nie pozostawił zstępnych dziedziczą w częściach równych wszyscy dziadkowie.

39 Grupa trzecia Po śmierci spadkodawcy pozostało troje dziadków, po czwartym pozostało dwóch synów. Trzeci syn nie dożył otwarcia spadku, ale pozostawił trzy córki. Dziadek testamentem pozbawił dziedziczenia z ustawy jednego syna, który dożył otwarcia spadku. Kto i w jakim ułamku dojdzie do spadku?

40 Grupa trzecia Każdy z trójki dziadków powinien dziedziczyć w częściach równych art in fine k.c. W miejsce zmarłego dziadka wchodzą jego zstępni według porządku dziedziczenia z ustawy (art ). Nie jest to jednak dziedziczenie ustawowe, a jedynie sposób wskazania udziału w spadku. Z tego powodu testament negatywny w tym stanie faktycznym nie ma znaczenia.

41 Grupa trzecia Dlatego każdy z żyjących dziadków dziedziczy w ¼. Pozostała część przypadająca na zstępnych dziadka powinna zostać rozdzielona na trzy części. Dwóch żyjących synów dostanie zatem 1/3 x ¼ = 1/12. Żyjące trzy córki dostaną każda po: 1/3 x 1/12 = 1/36.

42 Grupa trzecia Spadkodawca pozostawił tylko trójkę dziadków. Stosownie do artykułu każdy z nich dziedziczy w 1/3. (1/4+1/3x1/4 przypadająca na zmarłego dziadka/babcię= 1/3 Nie ma znaczenia, że zmarły dziadek był w związku małżeńskim z babcią nie ma tu żadnego uprzywilejowania wszyscy dziadkowie po równo.

43 Grupa czwarta art Dziedziczenie pasierbów Spadkodawca A zmarł. Wcześniej zmarła jego żona, która miała syna z poprzedniego małżeństwa. Jej poprzedni mąż umarł przed śmiercią A. Syn żony A także nie żyje, ale pozostawił dwoje dzieci. Czy dojdą one do spadku z ustawy?

44 Grupa czwarta Odp. Należy udzielić odpowiedzi negatywnej. W świetle art dziedziczenie pasierba, osoby niespokrewnionej, jest jednak wyjątkiem uzasadnionym szczególną więzią tego pasierba z ojczymem/macochą. Przepis ten raczej nie może być wykładany rozszerzająco nie ma podstaw do stosowania zasady reprezentacji. Zstępni pasierba nie dojdą zatem do spadku.

45 Grupa piąta Zgodnie z art. 935 w razie braku spadkobierców z którejkolwiek poprzednich grup do spadku dojdzie jako spadkobierca przymusowy gmina, w której spadkobierca miał ostatnie miejsce zamieszkania. Jeżeli miejsca tego nie da się ustalić lub leży ono zagranica to dziedziczy Skarb Państwa.

46 Grupa piąta Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2000 r. V CKN 767/00 Uzasadnienie faktyczne Postanowieniem z dnia 22 września 1997 r. Sąd Rejonowy w Częstochowie stwierdził, że Skarb Państwa nabył przez zasiedzenie z dniem 28 grudnia 1982 r. własność nieruchomości położonej w P. przy ul. K. nr 71, obj. KW nr (...). Z ustaleń Sądu wynika, że na spornej nieruchomości znajduje się apteka, do roku 1951 prowadzona przez właściciela Romana L., który nabył nieruchomość w latach W 1951 r. apteka została upaństwowiona, a jej kierownikiem został Roman L., a następnie jego żona - Klementyna. W 1952 r. Centrala Aptek Społecznych w Ł. zawarła umowę najmu lokalu aptecznego z Romanem L., który odbierał czynsz. Po jego śmierci, wobec niestwierdzenia praw do spadku, czynsz za nieruchomość wpłacano na specjalne konto utworzone na rzecz spadkobierców zmarłego, a kierownictwo apteki powierzono innej osobie.

47 Grupa piąta Spadek po Romanie L. nabyła w całości jego żona Klementyna, która zmarła dnia 17 września 1961 r. Postanowieniem z dnia 5 grudnia 1972 r. Sąd Powiatowy w P. po dokonaniu ogłoszeń i ustaleniu, że zmarła nie pozostawiła spadkobierców ani nie sporządziła testamentu, stwierdził nabycie spadku po niej przez Skarb Państwa w całości (art k.c.). Postanowienie to stało się prawomocne w dniu 28 grudnia 1972 r. i na jego podstawie Skarb Państwa został wpisany do księgi wieczystej jako właściciel spornej nieruchomości. Z kolei, na mocy decyzji z dnia 27 lipca 1973 r. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w P. przekazało nieruchomość w użytkowanie, na czas nie określony Zarządowi Aptek Województwa Ł. Decyzją z dnia 24 grudnia 1991 r. Urząd Wojewódzki w Częstochowie przekazał tę nieruchomość, jako mienie komunalne, nieodpłatnie, na rzecz Miasta P. Postanowieniem z dnia 20 listopada 1991 r. Sąd Rejonowy w Częstochowie zmienił postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po Klementynie L. w ten sposób, że stwierdził nabycie spadku po niej przez spadkobierców testamentowych Annę S., Janusza K. i Izabelę K. po 1/3 części. W związku z tym Urząd Wojewódzki uchylił swą decyzję komunalizacyjną z dnia 24 grudnia 1991 r. i postępowanie umorzył.

48 Grupa piąta W tym stanie rzeczy Sąd pierwszej instancji przyjął, że wprawdzie posiadanie nieruchomości przez Skarb Państwa w pierwszym okresie miało charakter zależny, jednakże następnie doszło do zmiany charakteru posiadania na samoistne w dobrej wierze. Stało się tak na skutek wydania prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku z dnia 5 grudnia 1971 r. oraz dokonanego na tej podstawie wpisu do księgi wieczystej. W ocenie Sądu, samoistność posiadania oraz dobra wiara wynikały z przekonania Skarbu Państwa, że jest spadkobiercą Klementyny L. W tej sytuacji wniosek Skarbu Państwa o stwierdzenie zasiedzenia został przez Sąd Rejonowy w Częstochowie - postanowieniem z dnia 22 września 1997 r. - uwzględniony.

49 Grupa piąta Apelacje od tego postanowienia, wniesione przez Annę S. i Janusza K., Sąd Okręgowy w Częstochowie - orzeczeniem z dnia 1 czerwca 1999 r. - oddalił. Sąd drugiej instancji podzielił ustalenia Sądu Rejonowego, a także wszystkie poczynione przez ten Sąd wnioski prawne. Kasacja uczestników Anny S. i Janusza K. została oparta na obydwu podstawach z art k.p.c. Skarżący zarzucili naruszenie art i art. 175 k.c. przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, oraz art. 217, 233, 299 i 385 k.p.c. "przez nieprzeprowadzenie dowodów na wyjaśnienie faktów mających rozstrzygający wpływ na wynik sprawy".

50 Grupa piąta Przechodząc do tej oceny, należy uznać za oczywiste, że posiadanie mogące prowadzić do zasiedzenia musi mieć kwalifikowany charakter, to znaczy musi być - jak się przyjmuje w doktrynie - posiadaniem "właścicielskim". Chodzi o taką sytuację, w której osoba, na skutek jakiegoś konkretnego zdarzenia, uzyskuje tytuł (podstawę) do posiadania rzeczy wyłącznie we własnym imieniu, niezależnie od tego czy działa w dobrej, czy w złej wierze. Najczęściej jest to nabycie rzeczy w drodze umowy przenoszącej własność, ale zawartej bez zachowania wymaganej formy, albo w drodze umowy wprawdzie zawartej w przepisanej formie, lecz nieważnej, np. z leżących po stronie zbywcy przyczyn przewidzianych w art. 82 k.c. W wyjątkowych sytuacjach uzasadnionym tytułem do posiadania "właścicielskiego" może stać się nawet samowolne, bezprawne przejęcie rzeczy (apprehensio possessionis). Poza tym, zważywszy, że w prawie polskim nie obowiązuje zasada nemo sibi ipse causam possesionis mutare potest, dopuszczalne jest również przekształcenie charakteru władztwa w wyniku zmiany woli posiadacza, zawsze jednak musi ono wynikać z uzasadniających tę zmianę okoliczności zewnętrznych (por. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 października 1996 r., III CKU 8/96, OSNC 1997, nr 4, poz. 38 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 kwietnia 1995 r., II CRN 164/94, niepubl.).

51 Grupa piąta Posiadanie nieruchomości przez Skarb Państwa jako spadkobiercę ustawowego (art k.c.), na podstawie prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, jest posiadaniem samoistnym w dobrej wierze także wtedy, gdy w wyniku postępowania o zmianę tego postanowienia okazało się, że spadek - na podstawie testamentu - nabyły inne osoby. OSNC 2001/7-8/110, OSP 2001/7-8/117, Biul.SN 2001/4/15, Pr.Gosp. 2002/12/17, M.Prawn. 2001/11/

52 Dziedziczenie z ustawy w przypadku przysposobienia Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 kwietnia 1968 r. I CR 112/68 Sam fakt ustalenia ojcostwa nie może stanowić ważnej przyczyny rozwiązania przysposobienia, a utrzymanie stosunku przysposobienia nie wpłynie ujemnie na uprawnienia spadkowe powoda. Zgodnie z art. XIII 1 przep. wprow. k.r. i op. bowiem, przysposobienie dokonane przed dniem 1.I.1965 r. wywołuje skutki przewidziane w art. 124 k.r. i op., czyli ma charakter adopcji niepełnej, przy której powód zachowuje prawo do dziedziczenia po ojcu biologicznym (art k.c. - dawn. art pr. sp.). LEX nr 6316

53 Wyłączenie małżonka od dziedziczenia z ustawy 1) art k.c. prawna separacja małżonków 2) wystąpienie przez spadkodawcę o rozwiązanie małżeństwa przez rozwód lub o separacje z winy drugiego małżonka (art )

54 Wyłączenie małżonka od dziedziczenia z ustawy Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 2002 r. I CKN 1345/99 Uzasadnienie faktyczne Wyrokiem z dnia 20 kwietnia 1999 r. Sąd Apelacyjny w W. oddalił apelację powódki Iwony K. od wyroku Sądu Wojewódzkiego w W. z dnia 7 października 1998 r. Tym ostatnim wyrokiem oddalono żądanie powódki o wyłączenie od dziedziczenia małżonka spadkodawcy. W rozpoznawanej sprawie pozwana Danuta K. oraz spadkodawca Jan K. zawarli związek małżeński 15 czerwca 1974 r. W 1978 r. Jan K. wystąpił z powództwem o rozwód z winy żony. Wyrokiem z dnia 21 kwietnia 1978 r. został orzeczony rozwód. Jednak na skutek wniesienia rewizji, a następnie zawieszenia postępowania na zgodny wniosek stron, wyrok ten nie uprawomocnił się (postępowanie zostało umorzone w 1982 r.). W dniu 6 stycznia 1979 r. Jan K. zawarł związek małżeński z Zofią K. Z tego związku urodziła się Iwona K., powódka w niniejszej sprawie.

55 Wyłączenie małżonka od dziedziczenia z ustawy Jan K. zmarł 15 sierpnia 1996 r. Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku wniosły Danuta K. i Zofia K. W dniu 25 listopada 1997 r. Sąd Wojewódzki w W. unieważnił małżeństwo spadkodawcy z Zofią K. wskazując, że Jan K. zawierając ten związek pozostawał w złej wierze. Po zapadnięciu tego wyroku Iwona K. wystąpiła przeciwko Danucie K. z powództwem o wyłączenie jej od dziedziczenia na podstawie art. 940 k.c.

56 Wyłączenie małżonka od dziedziczenia z ustawy Sąd I instancji oddalił to powództwo wskazując, że przekroczony został termin do wystąpienia z takim żądaniem, gdyż art. 940 k.c. przewiduje termin 6-miesięczny liczony od chwili dowiedzenia się przez spadkobiercę o otwarciu spadku, nie więcej jednak niż rok od otwarcia spadku. Sąd Apelacyjny, oddalając apelację powódki, dokonał obszernej analizy przesłanek roszczenia o wyłączenie małżonka od dziedziczenia określonych w art. 940 k.c. W szczególności podkreślił, że jedną z takich przesłanek jest śmierć spadkodawcy w toku procesu rozwodowego. Przyjmuje się bowiem założenie, że małżeństwo zostałoby rozwiązane, gdyby śmierć spadkodawcy nie uniemożliwiła doprowadzenia procesu rozwodowego do końca. Umorzenie postępowania rozwodowego przed śmiercią spadkodawcy (w rozpoznawanej sprawie 14 lat), prowadzić musi do negatywnego rozstrzygnięcia o żądaniu powódki. Sąd wskazał także, że nie jest dopuszczalna rozszerzająca wykładnia art. 940 k.c. i brak jest podstaw do przyjęcia, aby określony w tym przepisie termin rozpoczynał swój bieg w innej chwili niż otwarcie spadku.

57 Wyłączenie małżonka od dziedziczenia z ustawy Kasacja powódki oparta została na podstawie naruszenia prawa materialnego (art pkt 1 k.p.c.). Podnosi się niezastosowanie art. 5 k.c. oraz błędną wykładnię art i art k.c. polegającą na przyjęciu, że bieg terminu określonego w art k.c. nie może być liczony od daty wyroku unieważniającego związek małżeński spadkodawcy z Zofią K.

58 Wyłączenie małżonka od dziedziczenia z ustawy Sąd Najwyższy zważył, co następuje: W rozpoznawanej sprawie w sposób wyraźny występują dwa zagadnienia: pierwsze, to możliwość wystąpienia z powództwem z art k.c. po upływie terminu przewidzianego w art k.c.; drugie, to interpretacja przesłanki wystąpienia przez spadkodawcę z powództwem o rozwód.

59 Wyłączenie małżonka od dziedziczenia z ustawy Analizę wskazanych zagadnień rozpocząć należy od interpretacji jednej z przesłanek określonych w art k.c., to jest od wymogu, aby spadkodawca wytoczył powództwo o rozwód z winy współmałżonka, a żądanie to było uzasadnione. Kodeks cywilny, regulując ustawowy porządek dziedziczenia, do kręgu spadkobierców ustawowych zalicza małżonka. Podmiot ten pozostaje przy tym w sytuacji uprzywilejowanej w tym sensie, że należy zarówno do pierwszej, jak i drugiej grupy spadkobierców ustawowych. Dziedziczy w zbiegu ze zstępnymi spadkodawcy (tzw. pierwsza grupa spadkobierców ustawowych - art. 931 k.c.), jak również w zbiegu z jego rodzicami i rodzeństwem (druga grupa spadkobierców - art. 932 k.c.), a w sytuacji gdy spadkodawca nie pozostawił ani zstępnych, ani rodziców, ani rodzeństwa lub zstępnych rodzeństwa, małżonek pozostaje wyłącznym spadkobiercą ustawowym (art k.c.).

60 Wyłączenie małżonka od dziedziczenia z ustawy Zgodnie z utrwalonym poglądem przesłankę dziedziczenia ustawowego stanowi pozostawanie w formalnym związku małżeńskim ze spadkodawcą w chwili otwarcia spadku. Bez znaczenia pozostają inne okoliczności dotyczące konkretnego małżeństwa, np. występowanie trwałego faktycznego rozłączenia. Takie ukształtowanie ustawowego dziedziczenia małżonka spadkodawcy powoduje, że w sytuacji gdy w chwili otwarcia spadku toczył się proces rozwodowy, ale nie zapadło jeszcze orzeczenie rozwiązujące małżeństwo, małżonek zmarłego dochodzi do dziedziczenia z ustawy. Proces rozwodowy nie może bowiem toczyć się po śmierci jednej ze stron; postępowanie podlega umorzeniu zgodnie z art. 446 k.p.c. Stosowanie powyższych uregulowań może prowadzić do powstania sytuacji, w których dojście małżonka spadkodawcy do dziedziczenia byłoby w powszechnym odczuciu niesprawiedliwe, naruszałoby poczucie słuszności. Chodzi o przypadki, w których do dziedziczenia o zmarłym dochodziłby małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia małżeńskiego.

61 Wyłączenie małżonka od dziedziczenia z ustawy Dla wyeliminowania takich sytuacji ustawodawca zawarł w art. 940 k.c. uregulowanie pozwalające na przeprowadzenie postępowania weryfikującego zarzuty podniesione przez spadkodawcę przeciwko małżonkowi. Proces toczący się na podstawie art. 940 k.c. może bowiem prowadzić, w zakresie dziedziczenia ustawowego, do takich samych skutków, jak rozwiązanie małżeństwa - wyłączyć małżonka spadkodawcy z kręgu spadkobierców ustawowych. Należy jednak mieć na uwadze, że norma z art. 940 k.c. stanowi wyjątek od zasady, zgodnie z którą osoba pozostająca ze spadkodawcą, do chwili jego śmierci, w związku małżeńskim, należy do kręgu spadkobierców ustawowych. Stąd stosunkowo krótki termin, w którym dopuszczalne jest wystąpienie z powództwem o wyłączenie małżonka spadkodawcy od dziedziczenia, a ponadto ograniczony krąg podmiotów legitymowanych do wystąpienia z takim żądaniem (por. art k.c.). Oznacza to, że jakakolwiek rozszerzająca wykładnia analizowanego przepisu jest niedopuszczalna. Za takim wnioskiem przemawia także fakt, że dziedziczenie stanowi jedno z praw podlegających ochronie konstytucyjnej. Zgodnie z art. 21 ust. 1 Konstytucji Rzeczpospolita chroni własność i prawo dziedziczenia, wszelkie zatem ograniczenia tego prawa muszą wynikać z przepisów ustawy, a przepisy wprowadzające takie ograniczenia podlegają ścisłej wykładni.

62 Wyłączenie małżonka od dziedziczenia z ustawy Powyższe stwierdzenia prowadzą do wniosku, że za niedopuszczalną należy uznać proponowaną przez skarżącą wykładnię art k.c., zgodnie z którą powództwo o wyłączenie małżonka od dziedziczenia może być wytoczone w sytuacji, gdy kiedykolwiek w czasie małżeństwa zostało wytoczone powództwo o rozwód z winy pozostałego przy życiu małżonka. Taka wykładnia, pozostając w sprzeczności ze wskazanymi wyżej regułami, mogłaby prowadzić do absurdalnych rezultatów. Powództwo o wyłączenie małżonka od dziedziczenia mogłoby bowiem zostać wytoczone (i być może uwzględnione) w sytuacji, gdy zostało wytoczone powództwo o rozwód z winy współmałżonka i wprawdzie obiektywnie było ono uzasadnione, ale powód (późniejszy spadkodawca) wybaczył współmałżonkowi winy i cofnął pozew bądź nie zaskarżył w toku instancji wyroku bezzasadnie oddalającego powództwo.

63 Wyłączenie małżonka od dziedziczenia z ustawy Reasumując, trafnie przyjął Sąd Apelacyjny, że jedną z przesłanek określonych w art k.c. jest toczenie się procesu rozwodowego w chwili otwarcia spadku. Nie znajduje także podstaw prezentowany w kasacji pogląd, zgodnie z którym możliwe jest wytoczenie powództwa o wyłączenie małżonka od dziedziczenia po upływie terminów określonych w art k.c., jeżeli przemawiają za tym zasady współżycia społecznego. Skarżąca podnosi, że w stanie faktycznym rozpoznawanej sprawy potrzeba wytoczenia powództwa powstała dopiero wówczas, gdy zostało unieważnione drugie małżeństwo spadkodawcy (z Zofią K.). Na marginesie można w tym miejscu zauważyć, że stwierdzenie to nie jest do końca prawdziwe, gdyż przed unieważnieniem drugiego małżeństwa spadkodawcy, obie jego żony dochodziły do dziedziczenia z ustawy. Wyeliminowanie pierwszej z nich mogło być zatem już w tym momencie potrzebne.

64 Wyłączenie małżonka od dziedziczenia z ustawy Terminy określone w art k.c. należą do kategorii terminów zawitych. Upływ takich terminów pociąga za sobą wygaśnięcie uprawnienia ograniczonego terminem. Możliwość zastosowania do takich terminów przepisów o przedawnieniu roszczeń majątkowych (art. 117 i n. k.c.) jest kontrowersyjna. Nie rozstrzygając w sposób generalny tej kwestii należy jednak zauważyć, że w odniesieniu do terminów określonych w art k.c. brak jest argumentów przemawiających za dopuszczeniem takiej możliwości. Przeciwko niej przemawia natomiast, poza przedstawionymi wyżej względami, także okoliczność, że porządek dziedziczenia powinien być możliwie szybko ustalony w sposób definitywny.