Zadania wynikające z ratyfikacji przez RP Konwencji Sztokholmskiej w sprawie trwałych zanieczyszczeń organicznych

Transkrypt

1 mgr Anna Bojanowicz-Bablok*, prof. dr hab. Barbara Gworek, Instytut Ochrony Środowiska Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa Zadania wynikające z ratyfikacji przez RP Konwencji Sztokholmskiej w sprawie trwałych zanieczyszczeń organicznych DOI: / W maju 2013 r. Norwegia, jedna ze stron Konwencji Sztokholmskiej, przedłożyła propozycję 1) włączenia eteru dekabromodifenylowego (mieszanina handlowa, c-dekabde) jako substancji o właściwościach trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO) do Załącznika A, B i/lub C Konwencji. Propozycja została złożona zgodnie z artykułem 8 Konwencji i została poddana przeglądowi przez Komitet do spraw Przeglądu TZO (POPRC) na 9. spotkaniu w październiku 2013 r. 2). Zgodnie z procedurą określoną w paragrafie 5 i 6 artykułu 8 Konwencji POPRC zastosował kryteria kwalifikacyjne określone w Załączniku D i zdecydował, że dekabde je spełnia. W związku z tym Komitet zdecydował o opracowaniu profilu ryzyka dla dekabde. Komitet zebrał od stron i obserwatorów informacje określone w Załączniku E. Utworzona ad hoc grupa robocza na podstawie informacji z Załącznika E oraz informacji z załącznika D przedstawionego przez Norwegię przygotowała projekt profilu ryzyka. Komentarze i uwagi do profilu ryzyka można było zgłaszać do 19 maja 2014 r. Jednocześnie w ubiegłych latach oceny właściwości c-dekabde były prowadzone na forum Unii Europejskiej w 2002, 2004 i 2012 r., w Kanadzie w 2006 i 2010 r., przez Agencję Ochrony Środowiska Stanów Zjednoczonych Ameryki (US EPA) w 2008 r. i Agencję Środowiska Wielkiej Brytanii w 2009 r. W 1992 r. c-dekabde razem z innymi bromoorganicznymi środkami obniżającymi palność BFR (brominated flame retardants) zostały uznane za priorytetowe w planie działań OSPAR (Convention for the protection of the marine environment of the North- East Atlantic), a w 1998 r. BDE-209 wraz * Autor do korespondencji: Instytut Ochrony Środowiska-Państwowy Instytut Badawczy, ul. Krucza 5/11d, Warszawa, tel.: (22) , fax: (22) , anna.bojanowicz-bablok@ios.edu.pl z pozostałymi polibromowanymi eterami difenylowymi (PBDE) zostały włączone do listy Chemicals for Priority Actions oraz do Joint Assessment and Monitoring Programme w OSPAR. Na podstawie danych monitoringowych OSPAR promował działania w UE mające na celu ograniczanie PBDE, podejmowanie strategii ograniczania ryzyka dla eteru oktabromodifenylowego (c-oktabde), c-dekabde i heksabromocyklododekanu (HBCD) oraz opracowywanie przepisów w odniesieniu do odpadów. Od kilku lat w UE obowiązują ograniczenia w stosowaniu dekabde (nr WE: , nr CAS: ) w określonych kategoriach sprzętu elektrycznego i elektronicznego (SEE). Pierwsze zostało nałożone dyrektywą RoHS I 3), która ograniczała użycie PBDE w stężeniach powyżej 0,1% (procent masy tzw. materiału jednorodnego) w nowych urządzeniach spełniających definicję sprzętu elektrycznego i elektronicznego dyrektywy o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (ZSEE) 4) oraz ich komponentach wprowadzanych na rynek po 1 lipca 2006 r. W praktyce ma to zapobiec stosowaniu PBDE w produktach, gdyż w tym stężeniu jest on nieskuteczny w zapewnieniu odpowiedniej ognioodporności. Pierwotnie dekabde był wyłączony spod dyrektywy RoHS I, jednak działania niektórych krajów UE oraz wyrok Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości 5) zdecydowały o objęciu go dyrektywą RoHS I. Ograniczenia co do jego stosowania weszły w życie 1 lipca 2008 r., jednak wielu producentów SEE już wcześniej zaczęło podejmować działania w celu wyeliminowania stosowania dekabde w swoich produktach 6). W 2011 r. dyrektywa RoHS I została przekształcona w dyrektywę RoHS II 7). W dyrektywie tej zostały zachowane ograniczenia nałożone wcześniej na dekabde. Dyrektywa RoHS nie obejmuje swoim zakresem innych tworzyw sztucznych oraz tkanin. W związku z tym dekabde może być w tych produktach ciągle stosowany. Eter dekabromodifenylowy został również umieszczony na liście kandydackiej substancji SVHC z dniem 19 grudnia 2012 r. w związku ze spełnianiem kryteriów substancji PBT (persistent, bioaccumulative and toxic) oraz vpvb (very persistent and very bioaccumulative) 8) wg postanowień rozporządzenia REACH 9). Oznacza to m.in. zgodnie z wymogami artykułu 33 rozporządzenia REACH, że począwszy od tej daty dostawca wyrobu zawierającego dekabde w stężeniu powyżej 0,1% mas. przekazuje odbiorcy wyrobu wystarczające informacje, którymi dysponuje, pozwalające na bezpieczne stosowanie wyrobu, a przynajmniej podaje nazwę tej substancji. W przypadku gdy odbiorcą wyrobu jest konsument (odbiorca indywidualny nie wykorzystujący wyrobu do celów profesjonalnych), na jego żądanie dostawca bezpłatnie przekazuje analogiczne informacje w terminie 45 dni od otrzymania stosownego żądania. W pewnych przypadkach, o których decydują zapisy artykułu 7, jeśli oprócz progu stężenia 0,1% mas. dodatkowo dekabde jest obecny w wyrobie w ilości stanowiącej łącznie ponad 1 t/r na wytwórcę lub importera wyrobu, przekazuje on pewne informacje o dekabde Europejskiej Agencji Chemikaliów (ECHA), stosownie do postanowień artykułu 7, ust. 2 i 4 rozporządzenia REACH. DekaBDE nie został sklasyfikowany ani oznakowany w ramach rozporządzenia CLP 10). Brak jest innych przepisów, które w sposób bezpośredni odnoszą się do dekabde. Dyrektywa ZSEE wymaga, aby odpady tworzyw sztucznych zawierające PBDE powstające ze sprzętu elektrycznego i elektronicznego były przetwarzane oddzielnie od innych tworzyw sztucznych. Ramowa Dyrektywa Wodna 11) klasyfikuje pentabde jako priorytetową substancję niebezpieczną (do stopniowego wycofywania), a inne PBDE jako substancje priorytetowe (do monitorowania i przeglądu jako potencjalnie niebezpieczne substancje). Ponadto dekabde, razem z dwoma innymi najpopularniejszymi BFR dostępnymi na rynku, jakimi są heksabromocyklododekan (HBCD) i tetrabromobisfenol A (TBBPA), objęty jest Dobrowolnym Programem /7(2015)

2 Kontroli Emisji VECAP (Voluntary Emissions Control Action Programme) 12). Jest to program prewencyjny stworzony z inicjatywy firm zrzeszonych w Europejskim Stowarzyszeniu Producentów, Dystrybutorów i Użytkowników Antypirenów (EFRA) 13) we współpracy z globalną organizacją Forum Nauki i Środowiska w Zakresie Bromu (BSEF) 14), w celu identyfikacji, kontroli i zmniejszenia potencjalnego zanieczyszczenia środowiska tymi substancjami. Charakterystyka c-dekabde Związek ten należy do polibromowanych difenyloeterów (PBDE). PBDE są otrzymywane w wyniku bromowania eteru difenylowego. Istnieje 209 kongenerów PBDE różniących się między sobą liczbą oraz miejscem podstawienia atomów bromu w cząsteczce 15). Kongenery te dzieli się na 10 grup: od mono do dekabromowanego eteru difenylowego, przy czym główne zastosowanie na rynku mają produkty handlowe zawierające kongenery penta, okta i deka. Obecność w mieszaninach technicznych wyżej bromowanych PBDE spowodowana jest tym, że w celu skutecznego obniżenia palności tworzywa cząsteczka antypirenu powinna zawierać przynajmniej 5 atomów bromu 15). Handlowy eter dekabromodifenylowy (c-dekabde) jest syntetycznym produktem chemicznym składającym się z eteru dekabromodifenylowego (BDE-209, 90%) i małych ilości eterów nonabromodifenylowego (0,3 3%) oraz oktabromodifenylowego (0 0,04%) 16). W przeszłości zawartości decabde mieściły się w zakresie 77,4 98%, nonabde w zakresie 0,3 21,8%, a oktabde w zakresie 0 0,85%. Całkowita zawartość tri-, tetra-, penta-, heksa- i heptabde wynosi poniżej 0,0039% mas. 6). W tabeli 1 przedstawiono informacje identyfikujące c-dekabde, a w tabelach 2 i 3 informacje identyfikujące jego pozostałe składniki (okta- i nonabde). Produkcja c-dekabde Polibromowane etery difenylowe są na rynku od lat 70. XX w. Analiza danych produkcyjnych wskazuje, że w całkowitej światowej produkcji PBDE produkcja c-dekabde stanowiła ok. 75% 17). W latach całkowita ilość wyprodukowanego c-dekabde wyniosła 1,1 1,25 Tg 16). Produkcja bromowanych środków zmniejszających palność prowadzona jest na całym świecie. Jednocześnie brak jest informacji, w ilu z tych miejsc jest produkowany c-dekabde. Produkcja i eksport c-dekabde mają miejsce w Chinach, Indiach i Japonii, jednak skala produkcji jest nieznana. Zgodnie z informacją dostarczoną przez Chiny do Sekretariatu Konwencji 18) w Chinach jest 94/7(2015) Tabela 1. Informacje identyfikujące c-dekabde Nr CAS a) Nazwa CAS benzen, 1,1'-oksybis[2,3,4,5,6-pentabromo-] Nazwa IUPAC 2,3,4,5,6-pentabromo-1-(2,3,4,5,6-pentabromophenoksy)benzen Nr EC Nazwa EC eter bis(pentabromofenylu) Wzór chemiczny C 12 Br 10 O Masa cząsteczkowa 959,2 g/mol eter dekabromodifenylowy, tlenek dekabromodifenylowy, tlenek bis(pentabromofenylu), tlenek dekabromobifenylowy, Synonimy dekabromofenoksybenzen, benzen 1,1 oksybis-, pochodna dekabromo, dekabde, DBDPE b), DBBE, DBBO, DBDPO DE-83R, DE-83, Bromkal 82-ODE, Bromkal 70-5, Saytex 102 E, Nazwy handlowe FR1210, Flamecut 110R, FR-300-BA, który był produkowany w latach 70. nie jest już dostępny handlowo a) w przeszłości były używane także nr CAS: , i ; obecnie te numery CAS zostały formalnie usunięte, jednak niektórzy producenci i dostawcy mogą nadal ich używać b) DBDPE jest także używane jako skrót od etan dekabromodifenylowy (nr CAS ) Tabela 2. Informacje identyfikujące oktabde Nr CAS Nazwa CAS benzen,1,1 -oksybis-, pochodna oktabromo Kongenery BDE-196, BDE-197, BDE-203 Nr EC Nazwa EC eter difenylowy, pochodna oktabromo Wzór C 12 H 2 Br 8 O Masa cząsteczkowa 801,42 g/mol Tabela 3. Informacje identyfikujące nonabde Nr CAS benzen,pochodna Nazwa CAS 1,2,3,4,5- pentabromo-6- -(tetrabromofenoksy) Kongenery: BDE-206, BDE-207 Nr EC Nazwa EC eter bis(pentabromofenylu) Wzór C 12 HBr 9 O Masa cząsteczkowa 880,27 g/mol jedna fabryka, która w 2013 r. wyprodukowała 21 tys. Mg c-dekabde. Około 20 chińskich firm oferuje na sprzedaż c-dekabde 19). W Japonii produkcja c-dekabde wynosi ok. 600 Mg/r 20). W Stanach Zjednoczonych w 2012 r. produkcja i import wyniosły Mg. W Europie jego produkcję zakończono w 1999 r. W Kanadzie produkcja dekabde, oktabde i nonabde jest zabroniona od 2008 r. Jednocześnie zostało zawarte dobrowolne porozumienie z trzema producentami eksportującymi c-dekabde do Kanady o zaprzestaniu eksportu do 2013 r. W ostatnich latach wśród dostawców dekabde obserwuje się tendencję do stopniowego wycofywania się z jego produkcji w związku z regulacjami prawnymi odnośnie produkcji i stosowania chlorowcoorganicznych środków zmniejszających palność na bazie bromu wprowadzanymi na świecie na przestrzeni ostatnich lat 21). Przykładem może być dwóch amerykańskich producentów c-dekabde, którzy w wyniku negocjacji z EPA podjęli zobowiązanie o zaprzestaniu produkcji, importu i sprzedaży c-dekabde dla większości jego zastosowań z końcem 2012 r., a dla pozostałych zastosowań do końca 2013 r. 22). Polibromowane etery difenylowe nigdy nie były produkowane w Polsce 23). Import c-dekabde Brak jest danych dotyczących importu technicznego dekabde do Unii Europejskiej. Dostępne są jedynie dane dotyczące wielkości sprzedaży c-dekabde na rynek europejski. W tabeli 4 przedstawiono ilości c-dekabde sprzedanego przez europejskie firmy zrzeszone w EFRA w latach Dane pochodzą z ankiety przeprowadzonej w 2012 r. przez EFRA wśród zrzeszonych w niej firm ma podstawie 84% wolumenu sprzedaży w 2011 r. Brak jest też danych dotyczących ilości importowanego do Polski technicznego dekabde. W Bazie Danych Handlu Zagranicznego 24) GUS zawierającej informacje dotyczące importu i eksportu zbierane w ramach systemu Intrastat znajdują się dane dotyczące ilości importowanych do Polski wszystkich eterów aromatycznych i ich fluorowcowanych, sulfonowanych, 1051

3 Tabela 4. Ilości sprzedanego c-dekabde przez europejskie firmy zrzeszone w EFRA w latach , Mg Rok Sprzedaż źródło: EFRA nitrowanych lub nitrozowanych pochodnych (kod CN ). Do grupy objętej kodem CN zalicza się: eter difenylu (eter fenylowy, fenoksybenzen) ( ), fluorowcowane pochodne tylko bromem: eter pentabromodifenylu ( ), 1,2,4,5-tetrabromo-3,6- -bis(pentabromofenoksy)benzen ( ), 1,2-bis(2,4,6-tribromofenoksy)etan do produkcji terpolimeru akrylonitryl-butadien-styren (ABS) ( ), pozostałe (w tym eter bis(pentabromofenyl), czyli dekabde) ( ) oraz pozostałe ( ). W tabeli 5 przedstawiono ilości eterów aromatycznych i ich fluorowcowanych, sulfonowanych, nitrowanych lub nitrozowanych pochodnych importowanych do Polski w latach Ze względu na zakończenie produkcji c-dekabde w UE w 1999 r., najprawdopodobniej etery pochodzące z UE nie zawierają c-dekabde. C-dekaBDE może być sprowadzany z pozostałych krajów rozwiniętych (Polska importuje go głównie z USA) oraz z krajów rozwijających się (Polska importuje głównie z Chin), gdzie jego produkcję prowadzono w latach W ramach projektu Cohiba 25) przeprowadzono próbę zinwentaryzowania źródeł emisji c-dekabde w Polsce. Z informacji uzyskanych w ramach tego działania wynika, że producenci i dystrybutorzy wycofują się z obrotu artykułami zawierającymi c-dekabde. Producenci autobusów deklarowali, że PBDE są zastępowane innymi środkami zmniejszającymi palność. Podobnie producenci wyrobów tekstylnych deklarowali, że c-dekabde nie jest stosowany w procesie produkcyjnym. Na przełomie lat 2013 i 2014 Biuro do spraw Substancji Chemicznych prowadziło konsultacje dotyczące dekabde w związku z działaniami podejmowanymi przez ECHA. Zwróciło się ono do organizacji zrzeszających przedsiębiorców (izb przemysłowych, izb przemysłowo-handlowych, izb gospodarczych, Ministerstwa Gospodarki, instytutów badawczych) o udostępnienie informacji dotyczących wielkości produkcji oraz importu, rodzaju mieszanin i produktów zawierających dekabde oraz ich zastosowań, alternatyw dla dekabde w istniejących zastosowaniach oraz spodziewanych trudności w związku z ewentualnym wprowadzeniem ograniczenia dla dekabde. Biuro nie otrzymało żadnych informacji dotyczących produkcji i stosowania tej substancji w Polsce, a także stosowanych zamienników. Brak jest wiarygodnych danych dotyczących ilości c-dekabde importowanego do UE w mieszaninach i w produktach (zarówno w półproduktach, materiałach czy składnikach, jak i w gotowych produktach). W 2003 r. Panel Europejskiego Przemysłu Środków Zmniejszających Palność EBFRIP (European Brominated Flame Retardants Industry Panel) wskazywał, że wielkość importu dekabde w gotowych produktach wyniosła ok Mg. Z tego ok. 70% w telewizorach i innej elektronice użytkowej. Od 2008 r. to zastosowanie c-dekabde jest ograniczone dyrektywą RoHS I. Brak jest danych dotyczących importu c-dekabde w mieszaninach i produktach do Polski. Zastosowanie c-dekabde Polibromowane etery difenylowe stosowane są jako środki ograniczające palność wyrobów. Produkty handlowe PBDE były i są dostępne w postaci mieszanin kongenerów o różnej liczbie atomów bromu w cząsteczce. Nazwa handlowa mieszaniny pochodzi od kongeneru, którego udział masowy w mieszaninie jest największy 23). Przed wprowadzeniem zakazu użycia PBDE na rynku dostępne były trzy techniczne produkty PBDE: eter pentabromodifenylowy (pentabde) 26) stanowiący mieszaninę tetrabde, penta- BDE i heksabde, eter oktabromodifenylowy (oktabde) 27) stanowiący mieszaninę głównie heptabde, oktabde i heksabde, ale mogący również zawierać niewielkie ilości pentabde, nonabde i dekabde oraz eter dekabromodifenylowy (dekabde), którego obecnie produkowane mieszaniny zawierają prawie wyłącznie dekabde, z niewielką ilością oktai nonabde. W Polsce dostępne w sprzedaży były mieszaniny techniczne dekabde: Bromkal 82-ode, DE 83R i Saytex 102 E. Dostępne informacje wskazują, że w tej chwili nie są one dystrybuowane jako opóźniacze palenia na polskim rynku, jednak oferowane są na sprzedaż przez chińskie fabryki i dystrybutorów 28). Polibromowane etery difenylowe jako uniepalniacze były i są stosowane m.in. w polimerach termoplastycznych, usieciowanych żywicach, kauczukach, piankach poliuretanowych, farbach, lakierach oraz materiałach tekstylnych. C-dekaBDE może być stosowany w tworzywach sztucznych, polimerach i mieszankach, tkaninach, klejach i spoiwach, uszczelnieniach, pokryciach i tuszach 29). Jest on głównie wykorzystywany jako dodatek do tworzyw sztucznych w przemyśle motoryzacyjnym (plastiki, tapicerka samochodowa), w przemyśle meblarskim (meble tapicerskie), w lotniczych systemach ewakuacyjnych oraz w urządzeniach elektrycznych i elektronicznych (komputery, sprzęt biurowy). W tabeli 6 przedstawiono możliwe zastosowania dekabde w różnego rodzaju tworzywach polimerowych 16). C-dekaBDE jest głównie stosowany w polistyrenowych (HIPS) częściach domowego sprzętu elektronicznego (telewizory i komputery) i jest jedynym handlowym produktem PBDE wykorzystywanym jako środek zmniejszający palność w tekstyliach meblowych. Ostatnie analizy wskazują, że choć c-dekabde był w przeszłości używany w sprzętach biurowych, takich jak drukarki, maszyny kopiujące, faksujące, już przed 2010 r. do produkcji tych urządzeń zaczęto stosować inne rodzaje tworzyw sztucznych, które nie zawierają c-dekabde 30). C-dekaBDE należy do grupy addytywnych środków zmniejszających palność i jest dodawany do tworzywa polimerowego przed rozpoczęciem polireakcji, w czasie jej trwania lub, jak to ma miejsce najczęściej, po jej zakończeniu. Sprzyja to tendencji do jego uwalniania się z finalnego Tabela 5. Ilości wszystkich eterów aromatycznych importowanych do Polski w latach , kg Rok Kierunek importu: kraje rozwijające się pozostałe kraje rozwinięte UE Razem Źródło: Baza Danych Handlu Zagranicznego, GUS /7(2015)

4 Tabela 6. Zastosowanie c-dekabde w tworzywach sztucznych Polipropylen (PP) Polietylen (PE) Tworzywo Rodzaj Typowe zastosowania Uwagi poliolefiny poliolefiny części formowane wtryskowo, siedzenia na stadionach, palety transportowe, membrany dachowe, płyty okładzinowe kompozyty PE/drewno, kable zasilające, przewody, złącza i skrzynki elektryczne, izolacje kabli i przewodów, materiały termokurczliwe pianki PE można stosować do izolacji cieplnej lub akustycznej Kopolimer etylenu i octanu winylu (EVA, Ethylene Vinyl Acetate) Polistyren wysokoudarowy (HIPS, High Impact Polystyrene) Akrylonitryl/butadien/ styren (ABS) Tlenek polifenylu/mieszanki polistyrenu (PPO/PS) Poli(tereftalan etylenu) (PET) Poli(tereftalan butylenu) (PBT) Poliamidy (nylon) poliolefiny, elastomery polistyren polistyren polistyren poliester poliester materiał termoplastyczny izolacje kabli i przewodów, pokrycia ich użycie w sprzęcie części plastikowe, panele, klawiatury, obudowy elektrycznym telewizorów, komputerów, telefonów komórkowych i elektronicznym jest ograniczone obudowy aparatury elektronicznej, sprzętu AGD, zderzaki samochodów części mechanizmów pracujących w wysokich temperaturach (kamery, kopiarki, drukarki, AGD), elementy wentylatorów, suszarek; w przemyśle motoryzacyjnym oprawy lamp, świateł, nagrzewnice, wywietrzniki, zamki włókna tekstylne, części plastikowe, przełączniki, gniazdka, urządzenia elektryczne wyłączniki, przełączniki, gniazdka, złącza elektryczne, tekstylia w procesie wtryskiwania w przemyśle motoryzacyjnym (kołpaki i uchwyty, mechanizmy siedzeń i pasów bezpieczeństwa, pokrywy silników); włókna tekstylne, części sprzętu elektrycznego i elektronicznego Poliwęglany (PC) materiał termoplastyczny obudowy luster, obudowy okien w pociągach i samolotach, obudowy i części AGD, elementy oświetleniowe w samochodach, kołpaki, elementy aparatury sterowniczej, klawiatury uwzględnia mieszanki PC/ABS Poliimidy (PI) materiał termoplastyczny łożyska w samolotach, korki, uszczelki Melamina Nienasycone żywice poliestrowe (UPR) Żywice epoksydowe materiał termoutwardzalny wykończenia tkanin materiał termoutwardzalny materiał termoutwardzalny artykuły budowlane (modułowe elementy budowlane, pokrycia dachowe, werandy, markizy, listwy ozdobne); tworzywa sztuczne wzmocnione włóknem, części samochodowe kleje, sprzęt elektroniczny, sektor budowlany, przemysł lotniczy Monomer etylo-propylenowodienowy (EPDM) elastomer węże chłodnic samochodów, membrany dachowe, izolacje kabli i przewodów Guma styrenowo-butadienowa (SBR) elastomer Poliuretany termoplastyczne (TPU) elastomer Emulsje i powłoki wodorozcieńczalne lateks, wzmocnienia dywanów, elementy wykończenia wnętrz przemysł motoryzacyjny, izolacje kabli i przewodów, uszczelki zastosowania w klejach (ściany, meble, podłogi), pokryciach ochronnych, nasączanie materiałów włóknistych (papier, tkaniny) np. emulsje akrylowe, PVC, EVC 94/7(2015) 1053

5 produktu i wówczas jego działanie zmniejszania palności z upływem czasu słabnie. Według szacunków zużycie c-dekabde w UE wynosiło w 2002 r.: ok. 6,71 Gg w tworzywach sztucznych/polimerach (81,7%) i ok. 1,5 Gg w tkaninach (18,3%), w 2003 r. (dane z EBFRIP): ok. 5,8 Gg w tworzywach sztucznych (głównie w sprzęcie elektrycznym i elektronicznym) (70%) i ok. 2,5 Gg w tkaninach (30%), w 2010 r. (dane VECAP): ok. 4,5 Gg w tworzywach sztucznych (67%) i ok. 2,25 Gg w tkaninach (33%) 29). W 2008 r. w Szwajcarii przeprowadzono badanie rynku krajowego pod kątem zawartości BFR w częściach z tworzyw sztucznych w wielu rodzajach produktów przemysłowych i konsumpcyjnych, m.in. sprzęcie elektrycznym i elektronicznym, elementach budowlanych i elementach pojazdów 31). Wyboru produktów dokonano na podstawie wymagań odnośnie ich trudnopalności. Badaniu poddano również produkty importowane. Pobieranie próbek przeprowadzono dwuetapowo na poziomie kantonów w firmach produkujących i importujących określone kategorie produktów. Badany sprzęt elektryczny i elektroniczny podzielono na kategorie zgodnie z dyrektywą ZSEE. Najpierw zbadano zawartość bromu w 1907 częściach z 1359 produktów. Do drugiego badania wybrano jedynie produkty zawierające brom w ilości ponad 500 mg/kg. Badano m.in. dekabde. Z przebadanych w pierwszym etapie produktów 25% zawierało ponad 500 mg/kg bromu. W drugim etapie określono zawartość BFR w 214 próbkach o zawartości bromu powyżej 500 mg/kg. Spośród wszystkich analizowanych próbek 28% zawierało co najmniej jeden z BFR. Z wszystkich próbek zawierających BFR ok. 40% zawierało dekabde. Na rys. 1 przedstawiono udział procentowy poszczególnych BFR (w tym dekabde) w różnych rodzajach przebadanych produktów. Wśród wszystkich zbadanych rodzajów SEE niecałe 10% zawierało dekabde. Najwięcej dekabde wykryto w materiałach budowlanych (w opisie badań brak było informacji o rodzajach materiałów budowlanych, które wybrano do badań), gdzie jego zawartość wynosiła ok. 35%. W sprzęcie oświetleniowym udział dekabde wynosił ok. 15%. W pozostałych rodzajach produktów zawartość dekabde wynosiła ok. 10% lub poniżej. Nie wykryto dekabde w urządzeniach IT i telekomunikacyjnych, ani w urządzeniach samochodowych, jednak liczba prób w obu wypadkach (7) była mała, co nie pozwala na wysnuwanie wiarygodnych wniosków o braku zawartości dekabde w tych rodzajach produktów. Rys. 1. Udział poszczególnych bromoorganicznych środków obniżających palność w przebadanych produktach Użycie c-dekabde w sprzęcie elektrycznym i elektronicznym Środki zmniejszające palność dodaje się do tworzyw sztucznych. Zawartość tworzyw sztucznych w sprzęcie elektrycznym i elektronicznym zależy od rodzaju urządzenia. W Europie od 2000 r. stale rośnie udział tworzyw sztucznych w urządzeniach i w 2008 r. we wszystkich kategoriach SEE wynosił ok. 20,6% 32). W tabeli 7 przedstawiono oszacowanie użycia wszystkich środków zmniejszających palność w sprzęcie elektrycznym i elektronicznym w UE 6). W badaniach szwajcarskich podjęto próbę określenia dominującego rodzaju tworzywa sztucznego dla różnego rodzaju typu i kategorii produktów 33). Wyniki wskazują, że dla poszczególnych kategorii sprzętu elektrycznego i elektronicznego można wskazać dominujący rodzaj tworzywa i są to: w sprzęcie konsumenckim/zestawach TV HIPS i ABS, w urządzeniach IT ABS i HIPS, w wielkogabarytowych urządzeniach elektrycznych PP i PUR, w małogabarytowych urządzeniach elektrycznych PP i HIPS oraz w chłodziarkach ABS, HIPS i PUR. W dalszej części badań określono udział tworzyw sztucznych w ZSEE zawierających środki zmniejszające palność (rys. 2). Około 25% urządzeń zawiera środki zmniejszające palność. Do urządzeń, wśród których najwięcej zawiera tworzywa sztuczne ze środkami zmniejszającymi palność należą narzędzia elektryczne, urządzenia telekomunikacyjne, IT (komputery i monitory) oraz telewizory i sprzęt audio. Zgodnie z informacjami z wniosku złożonego do ECHA zawartość c-dekabde w tworzywach sztucznych/polimerach wykorzystywanych następnie do produkcji obudów komputerów, telewizorów, kabli, drutów i przewodów wynosiła 10 15% mas. 6). Brak jest danych dotyczących stopnia użycia dekabde w urządzeniach elektrycznych nie objętych dyrektywą RoHS. Tabela 7. Zużycie wszystkich środków zmniejszających palność w sprzęcie elektrycznym i elektronicznym w UE Rodzaj sprzętu Udział sprzętów zawierających środki zmniejszające palność, % Ilość tworzyw sztucznych zawierających środki zmniejszające palność, Mg Komputery i monitory Sprzęt biurowy (drukarki i kopiarki) Sprzęt TV, audio Małe części gospodarstwa domowego (części wewnętrzne) Duże części gospodarstwa domowego (części wewnętrzne) /7(2015)

6 Rys. 2. Udział tworzyw sztucznych zawierających środki obniżające palność w zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym Użycie c-dekabde w tkaninach DekaBDE może być używany w wielu rodzajach materiałów tekstylnych, zarówno syntetycznych, jak i naturalnych. Był i jest używany w najbardziej popularnych tkaninach obiciowych (składających się z mieszaniny włókien polistyrenowych, akrylowych i wiskozowych). Z informacji pochodzących od przemysłu i zamieszczonych w raporcie UE 17) wynika, że c-dekabde jest głównie stosowany w materiałach obiciowych, roletach, zasłonach (w budynkach użyteczności publicznej), materacach, namiotach (wojskowych, markizach) oraz w tkaninach obiciowych w pojazdach transportowych (np. materiały tekstylne w samochodach, w taborze kolejowym i samolotach). W 2003 r. EBFRIP wskazał, że stosowanie dekabde w dywanach nie jest znaczące, a ostatnie informacje z 2011 r. to potwierdziły 6). Główną metodą stosowania c-dekabde w tkaninach jest nakładanie chemicznego trudno palnego wykończenia na spód tkaniny. Ilość nakładanego środka zmniejszającego palność zależy od wagi tkaniny, ale zazwyczaj mieści się w zakresie 7,5 20% masy tkaniny. Według informacji sprzed 2002 r. za typowe dla tkanin można uznać następujące ilości (liczby odnoszą się do 1 g suchej masy do pokrywania na 1 m 2 tkaniny; c-dekabde stanowi 30 40% masy do pokrywania) 6) : w tkaninach welurowych g/m 2, w tkaninach bawełnianych g/m 2, w innych typach tkanin tkanych płasko g/m 2 (najprawdopodobniej g/m 2 ). Brak jest informacji o zapotrzebowaniu w Polsce na tkaniny, dla których wymagana jest cecha trudnopalności. Jednocześnie na polskim rynku są już dostępne tkaniny z poliestru modyfikowanego, w których w łańcuch poliestrowy są wbudowane związki fosforu zmniejszające palność materiału. Tkaniny te nie zawierają c-dekabde. Oferowane są szeroko na polskim rynku, a producent zapewnia odbiór zużytych tkanin i ich recykling. Użycie c-dekabde w sektorze transportu 94/7(2015) C-dekaBDE był i jest szeroko stosowany jako środek zmniejszający palność w częściach wielu rodzajów pojazdów: samochodów, pociągów i samolotów 6). W przemyśle motoryzacyjnym c-dekabde oraz inne środki zmniejszające palność zastąpiły c-pentabde po jego wycofaniu ze stosowania. Udział tworzyw sztucznych we współczesnym średniej wielkości samochodzie o masie 1,5 Mg wynosi 12 15% mas. W samochodach jest ok części z tworzyw sztucznych 34). Tworzywa sztuczne są stosowane głównie we wnętrzach pojazdów (52,5% zastosowań), a ponadto na zewnątrz (21%), w pokrywach silników (14,5%) oraz w częściach elektrycznych i oświetleniu (12%). Brak jest danych dotyczących udziału w pojazdach tworzyw sztucznych zawierających środki zmniejszające palność (w tym dekabde). Należy jednak spodziewać się, że jest on dość znaczny. Od 2005 r. wszystkie polibromowane etery difenylowe (w tym c-dekabde) znajdują się na liście GADSL 35) substancji, których użycie jest kontrolowane w całym łańcuchu dostaw w przemyśle motoryzacyjnym ze względu na podleganie przepisom kontrolującym ich użycie w jednym lub większej liczbie krajów, a które mogą być wykorzystywane w sprzedawanych pojazdach. Lista jest corocznie aktualizowana. W odniesieniu do c-dekabde występuje obowiązek przekazywania informacji o jego zawartości w częściach powyżej 0,1%. Lista została stworzona w wyniku starań globalnej grupy skupiającej członków przemysłów motoryzacyjnego, części do pojazdów oraz chemicznego/tworzyw sztucznych. Brak jest informacji o stosowaniu listy GADSL w Polsce. Przedstawiciele producentów taboru kolejowego podali, że c-dekabde jest stosowany w tkaninach obiciowych do siedzeń, w VAMAC (elastomer akrylu etylenu) używanym w produkcji barier oddzielających wagony i w produkcji węży gumowych (zawartość c-dekabde wynosi ok. 7% mas.) oraz w częściach elektrycznych 6). Gospodarka odpadami zawierającymi c-dekabde Wszystkie produkty i wyroby zawierające bromoorganiczne środki zmniejszające palność po zakończeniu okresu przydatności stają się odpadem, który wymaga zagospodarowania i unieszkodliwienia zgodnie z obowiązującymi przepisami i wytycznymi. Mimo ograniczeń w produkcji, dystrybucji i stosowaniu BFR, produkty je zawierające wprowadzone na rynek i znajdujące się obecnie w użytkowaniu będą trafiać do strumienia odpadów przez długi czas. Z punktu widzenia zarządzania ryzykiem w cyklu życia produktów zawierających PBDE, etap używania i recyklingu i/lub unieszkodliwiania odpadów staje się ważniejszy niż etap produkcji. Średni czas użytkowania elektroniki użytkowej i biurowej wynosi obecnie 9 lat, a w przyszłości najprawdopodobniej będzie jeszcze krótszy. Średni czas użytkowania samochodów w Polsce w 2010 r. wynosił 10 lat. Meble, dywany czy materace pozostają w użyciu od kilku do 20 lat, podczas gdy elementy budowlane czy izolacje przewodów i kabli mogą być użytkowane zdecydowanie dłużej niż 20 lat. Oznacza to, że w przypadku włączenia dekabde do Konwencji Sztokholmskiej w ciągu kilku kilkudziesięciu lat do strumieni odpadów będą trafiały odpady zawierające dekabde. W Polsce nie prowadzono badań dotyczących zawartości dekabde w zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym. Badania tego typu były prowadzone w innych krajach europejskich. W Czechach przeprowadzono badanie próbek ZSEE pobranych w zakładach recyklingu sprzętu elektrycznego i elektronicznego 17). Badano zawartość BDE-209 w panelach z tworzyw sztucznych i oznaczono: w sprzęcie z 1995 r. 0,001 g/kg (< 0,001%), w sprzęcie z 2001 r. 1,193 g/kg (0,119%) oraz w sprzęcie z 2005 r. 1,070 g/kg (0,107%). W Szwajcarii przeprowadzono badania zawartości substancji niebezpiecznych, w tym dekabde, w odpadach zmieszanych tworzyw sztucznych pochodzących z tych kategorii sprzętu elektrycznego i elektronicznego (zgodnie z dyrektywą ZSEE), które uznano za najliczniejsze 32). Ustalono 4 kategorie sprzętu: wielkogabarytowe urządzenia gospodarstwa domowego (kategoria 1, udział w ZSEE 45,4%), małogabarytowe urządzenia gospodarstwa domowego (kategoria 2, udział w ZSEE 10,6%), sprzęt informatyczny i telekomunikacyjny (kategoria 3, udział w ZSEE 16,4%) oraz sprzęt konsumencki (kategoria 4, udział w ZSEE 21,0%). W trakcie 53 cykli badano zawartość deka- BDE w zmieszanych tworzywach sztucznych pochodzących z wstępnego przetwarzania takich strumieni ZSEE, jak zmieszane kategorie ZSEE, typowo przetwarzane przez przedsiębiorstwa, pojedyncze kategorie ZSEE 1, 2, 3 i 4, oraz ZSEE, co do których oczekiwano szczególnie dużych zawartości substancji niebezpiecznych w częściach z tworzywa sztucznego (np. monitory i telewizory kineskopowe (CRT), małe urządzenia do zastosowań w wysokiej temperaturze) lub szczególnie małych (np. płaskie monitory i telewizory). W prawie wszystkich analizowanych próbkach dekabde był wykrywany na poziomie bliskim lub powyżej 1055

7 maksymalnego dopuszczalnego stężenia określonego w dyrektywie RoHS I. W największych stężeniach był obecny w zmieszanych tworzywach z monitorów CRT, średnio 3,2 g/kg (0,32%), maksymalnie 7,8 g/kg (0,78%) oraz telewizorów CRT, średnio 4,4 g/kg (0,44%), maksymalnie 7,8 g/kg (0,78%). W zmieszanych tworzywach z małogabarytowych urządzeń gospodarstwa domowego oraz w płaskich monitorach i telewizorach stężenie dekabde było poniżej granicy wykrywalności. W strumieniu zmieszanych tworzyw sztucznych zawartość dekabde wynosiła w zmieszanych kategoriach 2, 3, 4, 6 i 7 od poniżej granicy wykrywalności do 1,2 g/kg (0,12%), w zmieszanych kategoriach 2, 6 i 7 od poniżej granicy wykrywalności do 0,6 g/kg (0,06%), oraz w zmieszanych kategoriach 3 i 4 od poniżej granicy wykrywalności do 1,4 g/kg (0,14%). DekaBDE jest głównie stosowany w tworzywach z polistyrenu wysokoudarowego HIPS oraz z ABS (np. w monitorach i zestawach TV) lub z polipropylenu PP (np. w wielkogabarytowych i małogabarytowych urządzeniach do zastosowań w wysokiej temperaturze). Uwzględniając udział poszczególnych rodzajów tworzyw sztucznych w różnych rodzajach SEE, autorzy sugerują, że głównym źródłem dekabde w zmieszanych tworzywach sztucznych z odpadów sprzętu z kategorii 2 i 3, a także z chłodziarek i zamrażarek jest ABS, a w telewizorach kineskopowych CRT oraz innej elektronice konsumenckiej HIPS. W Japonii analizowano stężenia BFR w plastikowych częściach kaset video (VHS) w celu zbadania ewentualnego recyklingu materiałowego produktów zawierających PBDE 36). Badano kasety kupione w Japonii, pochodzące z Korei, Chin i Japonii. Zawartość sumy PBDE wynosiła od poniżej 0,05 mg/kg do mg/kg (średnio mg/kg), a wśród PBDE dominował dekabde (rys. 3). Oznaczone stężenia PBDE (maksymalnie 6,7%) były niższe niż w tworzywach sztucznych, do których PBDE dodawane są celowo (minimum 10%). Wyniki sugerują, że PBDE wykryte w kasetach nie były dodane celowo, lecz stanowiły zanieczyszczenie pochodzące ze użytych w procesie produkcji tworzyw sztucznych z recyklingu. Kongener BDE-209 wykrywano również w artykułach wyprodukowanych z tworzyw sztucznych pochodzących z recyklingu, w tym w artykułach przeznaczonych do kontaktu z żywnością 6). Wyniki przeglądu technicznego dokonanego na zlecenie POPRC dotyczącego recyklingu materiałów zawierających PBDE wskazują, że główną ścieżką recyklingu pianek poliuretanowych zawierających PBDE jest wykorzystanie w podszyciu dywanów, materacy oraz mebli. W celu oceny skali tego procesu przeprowadzono badania próbek dywanów kupionych w Kanadzie, Węgrzech, Nepalu, Kirgistanie, Tajlandii i USA 37). Przeprowadzono badanie przesiewowe na obecność bromu powyżej Rys. 3. Profil PBDE w kasetach video (VHS) 50 ppm, co może wskazywać na obecność PBDE. W próbkach dywanów z Nepalu, Kirgistanu i Tajlandii stężenia bromu były niskie, dlatego do dalszych badań przekazano 26 próbek dywanów z Kanady, Węgier i USA. Spośród nich 23 próbki zawierały przynajmniej jeden z czterech PBDE włączonych do Konwencji Sztokholmskiej. DekaBDE był obecny w 89% próbek, ale jego stężenia były mniejsze niż penta- i oktabde i wynosiły 0,0001 0,0166%. W 23% próbek stężenia dekabde przekraczały 0,005%. Zawartość dekabde w środowisku w Polsce Ponieważ dekabde należy do addytywnych środków zmniejszających palność, nie jest chemicznie związany z produktem lub materiałem, w którym jest użyty. W związku z tym możliwe jest jego stopniowe uwalnianie się do środowiska w trakcie używania produktów lub na etapie gospodarowania odpadami. Emisje i uwolnienia środków zmniejszających palność w trakcie stosowania produktów oraz z procesów zagospodarowania odpadów znajdują potwierdzenie w wynikach prowadzonych badań. Są one wykrywane w różnych komponentach środowiska oraz w organizmach żywych, w tym także u ludzi. BDE-209 jest szeroko wykrywany w środowisku na całym świecie. Zazwyczaj występuje razem z innymi kongenerami PBDE. Wyniki monitoringu na świecie wskazują na wysokie stężenia BDE- 209 w osadach i w glebie, a także w organizmach żywych. Jego stężenia są wyższe w obszarach zurbanizowanych, blisko punktów uwolnień ścieków oraz wokół instalacji recyklingu WEEE. W powietrzu BDE-209 wiąże się z cząstkami pyłu, co ogranicza jego rozkład fotolityczny i umożliwia jego przenoszenie na dalekie odległości. W Polsce nie jest prowadzony monitoring dekabde. Wyniki nielicznych badań stężenia dekabde prowadzonych w Polsce lub dotyczących Polski zostały przedstawione poniżej. Stężenia BDE-209 w kurzu z mieszkań (kurz domowy) oraz w kurzu z pomieszczeń, w których używa się komputerów, z wewnętrznych i zewnętrznych powierzchni sprzętu komputerowego (kurz komputerowy) badano w Trójmieście 38). W kurzu domowym stężenia BDE-209 wynosiły ng/g. W kurzu komputerowym stężenia BDE-209 były ponad 10-krotnie większe niż w kurzu domowym i wynosiły ng/g. Wyniki były podobne do wyników uzyskanych w innych krajach europejskich. Jednocześnie udział dekabde w całkowitej ilości PBDE zawartego w kurzu komputerowym wynosił 89,4%, a w kurzu domowym 21,2%. Otrzymane wyniki wskazują wyraźnie na sprzęt komputerowy jako źródło emisji dekabde do otoczenia. W latach przeprowadzono badania przesiewowe zawartości wybranych substancji priorytetowych (w tym dekabde) w odprowadzanych ściekach z trzech oczyszczalni ścieków komunalnych i jednej oczyszczalni ścieków przemysłowych, w osadach ściekowych, odciekach ze składowiska oraz w spływach powierzchniowych na terenach województw pomorskiego i zachodniopomorskiego 39). Próbki odprowadzanych ścieków pobierano w okresie od września 2009 r. do sierpnia 2010 r. raz na 2 miesiące (po 6 próbek z każdej oczyszczalni), próbki osadów ściekowych z jednej oczyszczalni ścieków komunalnych, odcieki ze składowiska i spływy powierzchniowe pobrano dwukrotnie. Odcieki ze składowiska pobierano z nieczynnego składowiska odpadów komunalnych, z którego odcieki są systematycznie odpompowywane i przewożone do komunalnej oczyszczalni ścieków. Próbki ze spływu powierzchniowego pobrano z utwardzonego terenu przemysłowego z powierzchni 6 ha. Zarówno spływy terenowe, jak i osady ściekowe stanowią rozproszone źródła emisji i mogą mieć, w niektórych przypadkach, znaczący udział w zanieczyszczeniu wód. We wszystkich pobranych próbkach wykryto dekabde. Jego stężenia w analizowanych próbkach ścieków odprowadzanych z komunalnych oczyszczalni ścieków oraz w odprowadzanych ściekach przemysłowych były powyżej granicy oznaczalności. W latach prowadzono badania stężenia 15 kongenerów PBDE w śledziach odławianych z łowisk Morza Bałtyckiego: na otwartym Bałtyku (w 2006 r.), w Zatoce Finlandzkiej i w Zatoce Ryskiej (w latach 2007 i 2008). Wyniki uzyskanych badań oraz badań otrzymanych przez innych autorów (przytoczone w publikacji) prowadzą do wniosku, że stężenia PBDE w śledziach bałtyckich nie zwiększają się i są zbliżone w różnych regionach Bałtyku. W trakcie badań oznaczono wyjątkowo wysokie stężenia BDE-209 w 2 próbkach ryb odłowionych w 2007 r. w Zatoce Ryskiej i Zatoce Finlandzkiej /7(2015)

8 Wnioski 94/7(2015) Włączenie dekabde do Załącznika A, B i/lub C do Konwencji Sztokholmskiej będzie miało najprawdopodobniej poważne następstwa. Można przypuszczać, że na poziomie Konwencji Sztokholmskiej ograniczenia w odniesieniu do dekabde będą analogiczne do tych dotyczących pentabde i okta- BDE, czyli zakaz produkcji oraz specyficzne wyłączenia w odniesieniu do stosowania. Specyficzne wyłączenia w odniesieniu do pentabde i oktabde oznaczają, że strony mogą pozwolić na recykling produktów zawierających BDE oraz na stosowanie i unieszkodliwianie produktów wytworzonych z materiałów poddanych recyklingowi, które zawierają lub mogą zawierać BDE pod warunkiem, że recykling i unieszkodliwianie są prowadzone w sposób bezpieczny dla środowiska i nie prowadzą do odzysku BDE w celu ich ponownego użycia, strony podejmą kroki w celu zapobieżenia eksportowi takich produktów, które zawierają BDE w stężeniu przekraczającym to dozwolone dla produktów sprzedawanych, stosowanych lub produkowanych na obszarze strony oraz że strona zgłosiła Sekretariatowi swoje zamierzenie skorzystania z wyłączenia. Na 6. spotkaniu, a później na co drugim spotkaniu Konferencja Stron powinna ocenić postęp dokonany przez strony w celu ostatecznego wyeliminowania BDE zawartych w produktach oraz przeglądu potrzeby utrzymania specyficznych wyłączeń. To specyficzne wyłączenie w każdym przypadku wygaśnie najpóźniej w 2030 r. Ostatnio wyniki przeglądu technicznego procesów recyklingu produktów i materiałów zawierających PBDE wykonanego na zlecenie POPRC i poddanego ocenie na 6. spotkaniu POPRC w październiku 2010 r. doprowadziły do wydania zaleceń, aby strony Konwencji podjęły działania w celu wyeliminowania PBDE ze strumienia odpadów przekazywanych do recyklingu tak szybko, jak to możliwe. POPRC wskazał, że brak podjęcia takich działań z pewnością doprowadzi do szerszego skażenia środowiska i ludzi oraz rozprzestrzenienia się PBDE do form, z których ich odzysk nie jest technicznie ani ekonomicznie wykonalny, a tym samym do utraty wiarygodności recyklingu. Wnioski, na podstawie których zalecenia te były wydane odnoszą się w dużym stopniu również do dekabde, dlatego należy spodziewać się, że podobne zalecenia zostaną wydane w odniesieniu i do tej substancji. Na poziomie UE będzie konieczne włączenie dekabde do rozporządzenia (WE) nr 850/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady 40). Rozporządzenie to reguluje również gospodarowanie odpadami TZO. Zgodnie z zapisami art. 7 ust 2 odpady składające się z, zawierające lub skażone dowolną z substancji wymienionych w załączniku IV do rozporządzenia są unieszkodliwiane lub odzyskiwane, bez nieuzasadnionej zwłoki i zgodnie z przepisami części 1 załącznika V, w sposób zapewniający zniszczenie lub nieodwracalne przekształcenie zawartości trwałego zanieczyszczenia organicznego tak, aby pozostałe odpady i uwolnienia nie wykazywały cech trwałych zanieczyszczeń organicznych. W drodze odstępstwa odpady zawierające jakiekolwiek substancje wymienione w załączniku IV lub przez nie zanieczyszczone mogą być usuwane lub odzyskiwane w inny sposób, pod warunkiem, że zawartość wymienionych substancji w odpadach kształtuje się poniżej dopuszczalnych wartości stężeń, które mają być określone w załączniku IV. W wykonanym w 2011 r. na zlecenie Komisji Europejskiej opracowaniu 20), w którym zaproponowano dopuszczalne wartości stężeń dla wybranych substancji włączonych do rozporządzenia (WE) nr 850/2004, nie uwzględniono deka- BDE. Projekt zmiany rozporządzenia (WE) nr 850/2004 określa dopuszczalną wartość stężenia dla sumy czterech objętych rozporządzeniem PBDE. W związku z tym trudno jest ocenić, jaka dopuszczalna wartość stężenia mogłaby być określona dla dekabde. Na poziomie krajowym konieczne będzie wdrożenie działań wymaganych powyższymi przepisami. Ze względu na brak krajowych danych dotyczących poziomów dekabde w produktach i odpadach trudno jest ocenić skalę działań, które będzie trzeba podjąć. Można przypuszczać, że większość działań podejmowanych w celu eliminacji emisji czterech polibromowanych eterów difenylowych objętych Konwencją Sztokholmską do środowiska również spowoduje ograniczenie emisji dekabde. Na podstawie przedstawionych wyników prowadzonych za granicą badań dotyczących stężeń dekabde w produktach i odpadach można przedstawić kierunki działań mające na celu maksymalne ograniczenie emisji i uwolnień do środowiska dekabde na etapie zagospodarowania odpadów, obejmujące wydzielanie ze strumienia odpadów składników zawierających PBDE i recykling mechaniczny, w tym demontaż, prowadzony wyłącznie po wcześniejszym usunięciu elementów i substancji niebezpiecznych. Procesy przetwarzania powinny być prowadzone zgodnie z obowiązującym prawem, wytycznymi i zaleceniami, w tym rekomendacjami BAT i BEP, należy zapewnić odpowiednie warunki prowadzenia procesów, np. w przypadku procesów termicznych: odpowiedniego czasu przebywania materiału w komorze spalania, odpowiedniej temperatury i ilości tlenu w komorze spalania, instalacja termicznego przetwarzania musi spełniać minimalne wymogi dotyczące dopuszczalnych wielkości stężeń PCDD/F, a magazynowanie odpadów zawierających PBDE powinno być prowadzone w miejscach o nieprzepuszczalnym podłożu, zadaszonych w celu zapobiegania oddziaływaniu czynników atmosferycznych. Wyniki badań wskazują, że dekabde w wysokich stężeniach może występować w elementach budowlanych, jednak brak jest informacji o rodzaju elementów, które go zawierają. Niepełne są również informacje o stosowaniu dekabde w przemyśle motoryzacyjnym. We wszystkich analizowanych branżach producenci powoli wycofują się ze stosowania dekabde. Analizy właściwości dekabde były w UE prowadzone już od ponad 10 lat, więc przemysł wyprzedzająco zaczął powoli przestawiać się na inne środki zmniejszające palność. Można założyć, że w Polsce jest podobnie (sytuacja analogiczna jak w przypadku włączenia HBCD do Konwencji Sztokholmskiej). Należy spróbować uzyskać dokładniejsze dane dotyczące importu i ewentualnego eksportu dekabde z Centrum Analiz Administracji Celnej. Możliwe jest uzyskanie danych dotyczących obrotu towarowego dla substancji o konkretnym kodzie CN oraz możliwe jest przeszukanie bazy danych po nazwach własnych substancji. Zebranie informacji o dekabde zawartym w produktach będących na polskim rynku oraz w odpadach wymagałoby: oszacowania wielkości stosowania dekabde w Polsce (na podstawie informacji z Centrum Analiz Administracji Celnej); zidentyfikowania produktów dostępnych na polskim rynku zawierających dekab- DE, co jest trudne, bo producenci produktów innych niż sprzęt elektryczny i elektroniczny nie muszą umieszczać informacji o tym, czy ich produkt zawiera dekabde, czy nie; oszacowania produkcji, importu i eksportu zidentyfikowanych produktów zawierających dekabde obecnych na polskim rynku; w odniesieniu do odpadów przeprowadzenia analogicznych badań, jak w Czechach czy Szwajcarii, w celu określenia zawartości dekabde w różnego rodzaju odpadach, oraz oszacowania ilości powstających odpadów poszczególnych rodzajów. Aby uniknąć rozprzestrzeniania się PBDE w środowisku, należałoby poddać ścisłej kontroli jakości odpady zmieszanych tworzyw sztucznych powstające z przetwarzania zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego. Idealnie byłoby zapewnić możliwość identyfikacji odpadów tworzyw sztucznych na wszystkich etapach przetwarzania, od momentu ich powstania do chwili ich wykorzystania w nowym produkcie lub do momentu bezpiecznego unieszkodliwienia. Recyklerzy powinni zapewnić albo wydzielenie dekabde z odpadów, albo wydzielenie odpadów tworzyw zawierających dekabde i poddanie ich odpowiedniemu unieszkodliwieniu. Frakcja odpadów tworzyw przeznaczona do wykorzystania w nowym sprzęcie powinna spełniać wymagania dyrektywy RoHS II. 1057

9 SŁOWNICZEK NIEKTÓRYCH SKRÓTÓW UŻYTYCH W PUBLIKACJI ABS acrylonitrile-butadiene-styrene: kopolimer akrylonitrylo-butadieno-styrenowy, tworzywo sztuczne znajdujące szerokie zastosowanie, w szczególności do produkcji obudów aparatury elektronicznej, sprzętu AGD, elementów samochodowych w przemyśle motoryzacyjnym BAT i BEP best available techniques i best environmental practice: najlepsze dostępne techniki oraz najlepsze praktyki ekologiczne włącznie z odpowiednimi czystymi technologiami; terminy po raz pierwszy zastosowane w zasadach sformułowanych przez Konwencję OSPAR, zalecenia do zastosowania w wysiłkach na rzecz ochrony i eliminowania morskich zanieczyszczeń CRT cathode-ray tube: lampa obrazowa (kineskop) z działem elektronowym (potocznie tym skrótem przyjęto nazywać monitory i telewizory kineskopowe) HIPS high impact polystyrene: polistyren wysokoudarowy Konwencja OSPAR konwencja mająca na celu ochronę północno-wschodniego Atlantyku i jego zasobów, powstała przez ujednolicenie w 1992 r. konwencji uchwalonych w Oslo (1972 r.) i w Paryżu (1974 r.); od nazw tych miast pochodzi skrót OSPAR ( OS od Oslo i PAR od Paryża), PCDD/F polychlorodibenzodioxins (PCDDs) i polychlorodibenzofurans (PCDFs): polichlorowane dibenzo-p-dioksyny i polichlorowane dibenzofurany, związki o potocznej nazwie dioksyny, toksyczne i trwałe zanieczyszczenia mogące pojawić się w środowisku w wyniku m.in. niekontrolowanego, niskotemperaturowego spalania odpadów, w tym odpadów z tworzyw sztucznych POPRC Persistent Organic Pollutants Review Committee PP polypropylene: tworzywo sztuczne o szerokim zastosowaniu przemysłowym, na wyrobach wykonanych z tego tworzywa umieszcza się zwykle symbol PP PUR polyurethane (stosuje się także symbol PU): polimery powstające podczas addycyjnej polimeryzacji izocyjanianów z poliolami, szeroko stosowane np. do produkcji pianek poliuretanowych SVHC substances of very high koncern: substancje wzbudzające szczególnie duże obawy, stopniowo zamieszczane na tzw. Liście Kandydackiej (art. 59, ust. 1 rozporządzenia REACH) na stronach internetowych Europejskiej Agencji Chemikaliów (ECHA): WEEE waste of electrical and electronic equipment (synonim skrótu polskiego ZSEE) Otrzymano: LITERATURA 1. UNEP/POPS/POPRC.9/2. 2. UNEP/POPS/POPRC.9/ Dyrektywa 2002/95/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 stycznia 2003 r. w sprawie ograniczenia stosowania niektórych niebezpiecznych substancji w sprzęcie elektrycznym i elektronicznym, Dz. Urz. Unii Europejskiej L 37, 19 ( eur-lex.europa.eu/legal-content/pl/txt/ PDF/?uri=CELEX:32002L0095&rid=3). 4. Dyrektywa 2002/96/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 stycznia 2003 r. w sprawie zużytego sprzętu elektrotechnicznego i elektronicznego, Dz. Urz. Unii Europejskiej L 037, 24 ( eur-lex.europa.eu/legal-content/pl/txt/ PDF/?uri=CELEX:32002L0096&rid=3). 5. Wyrok unieważniający punkt 2 załącznika do Decyzji Komisji 2005/717/WE z 13 października 2005 r., tj. dotyczący zwolnienia dekabde spod restrykcji dyrektywy, Dz. Urz. Unii Europejskiej C 116, 2 ( eur-lex.europa.eu/legal-content/pl/txt/ PDF/?uri=CELEX:62006CA0014&from=PL). 6. Annex XV dossier. Proposal for identification of a PBT/vPvB substance: Bis(pentabromophenyl)ether (decabromodiphenyl ether; decabde), August Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/65/UE z dnia 8 czerwca 2011 r. w sprawie ograniczenia stosowania niektórych niebezpiecznych substancji w sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (wersja przekształcona), Dz. Urz. Unii Europejskiej L 174, 88 ( TXT/PDF/?uri=CELEX:32011L0065&rid=2). 8. Europejska Agencja Chemikaliów, 2012, Decyzja ED/169/2012, eu/documents/10162/4ba9cac4-c00b-4e90-8d51-d8efdd1e0aef, Link do listy kandydackiej substancji SVHC: pl/candidate-list-table 9. Rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH), utworzenia Europejskiej Agencji Chemikaliów, zmieniające dyrektywę 1999/45/WE oraz uchylające rozporządzenie Rady (EWG) nr 793/93 i rozporządzenie Komisji (WE) nr 1488/94, jak również dyrektywę Rady 76/769/EWG i dyrektywy Komisji 91/155/EWG, 93/67/EWG, 93/105/WE i 2000/21/WE, Dz. Urz. Unii Europejskiej L 396, 1 ( TXT/PDF/?uri=CELEX:32006R1907&rid=7). 10. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniające i uchylające dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1907/2006, Dz. Urz. Unii Europejskiej L 353, 1 ( eur-lex.europa.eu/legal-content/pl/txt/ PDF/?uri=CELEX:32008R1272&rid=9). 11. Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej, Dz. Urz. Unii Europejskiej L 327, 1, polskie wydanie specjalne: rozdz. 15, t. 005, 275 ( eur-lex.europa.eu/legal-content/pl/txt/ PDF/?uri=CELEX:32000L0060&rid=5) European Flame Retardants Association, Bromine Science and Environmental Forum, I. Fulara, M. Czaplicka, Chem. Dydaktyka Ekol. Metrol. 2010, 15, nr 1, POPRC, Decabromodiphenyl ether. Risk profile, Second Draft, 31 March EC, Study on waste related issues of newly listed POPs and candidate POPs. Final Report, Decabromodiphenyl ether (commercial mixture, c-decabde) Annex E information: Chiny ( POPsReviewCommittee/Meetings/POPRC9/ POPRC9Followup/decaBDESubmission/ tabid/3570/default.aspx). 19. Decabromodiphenyl ether (commercial mixture, c-decabde) Annex E information: IPEN ( POPsReviewCommittee/Meetings/POPRC9/ POPRC9Followup/decaBDESubmission/ tabid/3570/default.aspx). 20. Decabromodiphenyl ether (commercial mixture, c-decabde) Annex E information: Japonia ( POPsReviewCommittee/Meetings/POPRC9/ POPRC9Followup/decaBDESubmission/ tabid/3570/default.aspx). 21. The Freedonia Group, World flame retardants. Industry study with forecasts for 2014 & 2019, 2010; DecaBDE Phase-out Initiative; epa.gov/ 23. J. Krupanek, U. Zielonka, J. Piasecka, A. Pilch, SFA PBDE (Poland). Final report, IETU, grudzień Główne kongenery BDE-47 i BDE-99, EC, Study on waste related issues of newly listed POPs and candidate POPs. Final Report. 27. Kongenery BDE-153, BDE-154, BDE-175, BDE-183; ich proporcje w produkcie technicznym zmieniały się na przestrzeni lat W opracowaniu EC Study on waste related issues of newly listed POPs and candidate POPs. Final Report przyjęto, że suma penta-, heksa- i heptabde w produkcie technicznym wynosiła 47,8% dostęp 19 maja 2015 r. 29. POPRC, Draft risk profile. 30. EPA, An alternatives assessment for the flame retardant decabromodiphenyl ether (DecaBDE). Final Report, January E. Bantelmann, A. Ammann, U. Näf, J. Tremp, Mat. 5 th Intern. Symposium on Flame Retardants, Kyoto, Japonia, 7 10 kwietnia P.A. Wäger, M. Schluep, E.Miller, R. Gloor, Env. Sci. Tech. 2011, 46, P. Wäger, H. Böni, L. Morf, M. Schluep, A. Buser, M. Streicher, Mat. R 09 Twin World Congress on Resource Management and Technology for Material and Energy Efficiency, Davos (Szwajcaria) września 2009 r. 34. Automotive, The world moves with plastics, PlasticsEurope, Global Automotive Declarable Substance List, Y. Hirai, S. Sakai, Mat. 4 th Intern. Workshop on Brominated Flame Retardants, Amsterdam (Holandia) kwietnia 2007 r. 37. J. DiGangi, J. Strakova, A. Watson, Organohalogen Compd. 2011, 73, S. Król, B. Zabiegała, J. Namieśnik, J. Chromatogr. A 2012, 1249, U. Zielonka, E. Błaszczyk, B. Nowak, K. Moraczewska-Majkut, M. Działoszyńska- Wawrzkiewicz, Przewodnik do opracowania wykazu wielkości emisji i stężeń substancji priorytetowych oraz innych zanieczyszczeń, dla których zostały określone środowiskowe normy jakości, Katowice Rozporządzenia (WE) nr 850/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. dotyczącego trwałych zanieczyszczeń organicznych i zmieniającego dyrektywę 79/117/EWG, Dz. Urz. Unii Europejskiej L 158, 7 ( tent/pl/txt/pdf/?uri=celex:02004r &qid= &from=en) /7(2015)