Herb miasta Mińska Mazowieckiego

Transkrypt

1 Janusz Kuligowski Herb miasta Mińska Mazowieckiego Dzieje Mińska Mazowieckiego są na ogół mniej lub lepiej znane. Inaczej przedstawia się sprawa wiadomości o herbie tego miasta. Na jego temat funkcjonuje wiele stereotypów. Dopiero dyskusja nad ewentualną zmianą dotychczasowego herbu, która miała miejsce na początku lat dziewięćdziesiątych, przyczyniła się do poznania historii znaku Mińska Mazowieckiego. Kwerenda heraldyczna przeprowadzona w związku z tą sprawą przyczyniła się do lepszego poznania dziejów herbu tego miasta. Poszukiwania źródeł na interesujący nas temat w trzech archiwach (Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu, Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie i Archiwum Akt Nowych w Warszawie) dały negatywne wyniki. Dopiero kwerenda w Archiwum Państwowym m.st. Warszawy Oddział w Otwocku pozwoliła ustalić historię obecnego herbu miasta 1. Herb miasta jest symbolem wizualnym, który wyróżnia miejscowość mającą prawa miejskie i samorząd municypialny (a od 1990 r. również samorząd gminny) za pomocą odpowiednich wyobrażeń i znaków 2. Herb miasta reprezentuje całą społeczność miejską i odróżnia miasto od innych. Zazwyczaj herby odwołują się do przeszłości miasta, część jednak nawiązuje do czynników kształtujących współczesny charakter ośrodków miejskich. Herby miasta są zatem graficznymi oznacznikami miast, które służą do ich jednoznacznej identyfikacji. Najczęściej herby są najtrwalszymi elementami tradycji miejskich i cennymi zabytkami przeszłości. W Polsce herby miejskie mają długą i bogatą tradycję sięgającą początku XIV w. Początkowo herby były używane przez rycerzy jako znaki rozpoznawcze, a dopiero później stały się znakiem przynależności stanowej. Herby miejskie powstały później niż herby rodowe i dlatego przeważnie heraldyka miejska wzoruje się na heraldyce rycerskiej. "Herb miejski stanowi symbol miasta i jego samorządu. Wyróżnia się prostotą budowy oraz bogactwem motywów godła. Herby miejskie powstały przeważnie na wzór godeł występujących na pieczęciach miasta. (...) Herb miejski w wersji zasadniczej (podstawowej) składa się z dwóch elementów: tarczy i godła" 3. W polskiej heraldyce dominują godła pospolite, naturalne - przedstawiające człowieka i przyrodę, w tym (jak w przypadku mińskiego herbu) ciała astralne - gwiazdę i półksiężyc. Pod względem chronologicznym herby można podzielić na dawne - historyczne oraz nowoczesne. Godło z pieczęci miejskiej było przenoszone do herbów miejskich jako ich symbol. W przypadku miast prywatnych, należących do rodów rycerskich, często używane były pieczęcie tych rodów. Herb rycerski na pieczęci miejskiej obrazował właśnie feudalne uzależnienie miasta. W heraldyce miejskiej przyjął się zwyczaj, że miasta prywatne używały herbu swych właścicieli. Dlatego badając dzieje herbu mińskiego należy jednocześnie znać historię tej miejscowości. Miasto i dobra ziemskie Mińsk od początku lokacji miasta (1421 r.) po wiek XX znajdowały się w rękach prywatnych - jednego lub kilku rodów szlacheckich. Ostatnie badania Władysława Rudzińskiego pozwoliły sporządzić wykaz właścicieli miasta i ich znaków rodowych 4. 1 Archiwum Państwowe m.st Warszawy OddziałwOtwocku (APO), Akta miasta Mińska Mazowieckiego (AMM), sygn. 609,611,615,616; kwerendę dodatkową przeprowadzono również w Archiwum Państwowym w Siedlcach (APS): Akta miasta Mińska Mazowieckiego (AMM), sygn. 4-6; Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Mińsku Maz (PMRNwMM), sygn. 26; Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Mińsku Maz (PPRNwMM) sygn Szerzej o herbach zob.: A.PIewko, J.Wanag, Herbarz miast Polskich, Warszawa 1994; M.Gumowski, Herby miast polskich, Warszawa A.PIewko, J.Wanag, dz.cyt., s.vii. 4 W.Rudzinski, Właściciele Mińska w świetle dokumentów, w: "Rocznik Mińskomazowiecki, z.1, Mińsk Maz , s /96 ZESZYT 3

2 Na podstawie tej pracy Krzysztof Szczypiorski zestawił poczet 12 herbów właścicieli miasta od 1421 r. (tj. roku wydania przywileju miejskiego) do 1944 r. (do momentu przejęcia dóbr ziemskich Mińska na rzecz skarbu Państwa). Wykaz herbów wraz z nazwiskami i okresem władania przedstawia się następująco: "1. Prus III a) Mińscy, do 1471 roku używający przydomek Gościeńscy [Gościańscy, Gościszewscy - J.K.] ( ), b) Rudzińscy (1725 -? przypuszczalnie przez lat kilkadziesiąt). 2. Prawdzie Żabiccy (koniec wieku XV i początek XVI) lat kilkadziesiąt. 3. Pobóg Ławscy (początek XVI w roku). 4. Półkozic a) Wolscy (założyciele w 1539 r. (miasta - J.K.) Sendomierza (Sędomierza - J.K.), któr/e/ istiał/o/ do 1695 roku ( ), b) Borzęccy (kilkanaście lat na początku XVIII w. i ). 5. Leliwa Hlebowicze /Chlebowicze/ ( ). 6. Pierzchała Leśnowolscy ( ) [powinno być do J.K.]. 7. Awdaniec Warszyccy ( ). 8. Nałęcz Roztworowscy ( ). 9. Łodzią Opalińscy ( ). 10. Waga Pocieje (1704-? przypuszczalnie przez lat kilkanaście). 11. Nowina Jezierscy ( ). 12. Lubicz Dernałowiczowie ( ) " 5. Literatura na temat mińskiego herbu jest uboga i nie wolna od błędów. Z naukowego punktu widzenia pierwszy głos w tej kwestii zabrał w 1937 r. Marian Gumowski - wybitny specjalista heraldyki miejskiej. W pracy opisującej herby miast województwa warszawskiego przedstawił on krótki rys historyczny herbu Mińska Mazowieckiego 6 Napisał, iż pierwotny herb miasta nie jest znany, jednakże"(...) z czasów królewskich znana nam jest tylko jedna pieczęć tego miasta z XVI wieku dopiero pochodząca, a ta nosi na tarczy renesansowej Baranka Bożego, co oznacza, że patronem miasta i kościoła tamże jest św. Jan Chrzciciel. Pieczęć ta wyciśnięta na dokumencie z 1646 r. [przechowywanym - J.K.] w Archiwum Toruńskim jest niestety b.zniszczona i nieczytelna (41 mm średn.)". W XIX w. herb ten zarzucono, ponieważ w użyciu były stemple z herbami państwowymi Księstwa Warszawskiego, Królestwa Polskiego, Rosji i guberni warszawskiej. O mińskim herbie pisze dalej M.Gumowski, że"(...) gdy w 1847 r. należało władzom przesłać herb do zatwierdzenia, posłano zupełnie nowo zaprojektowany, mianowicie krzyż półtoraczny nad uchem do skrzyni. Jest to aluzja do pierwotnych właścicieli miasta, Mińskich herbu Prus. Właściwym herbem jest jednak Baranek Boży, biały na polu czerwonym" 7. 5 K.Szczypiorski, Poczet herbów «właścicieli Mińska Mazowieckiego w latach , w: "Dzwon" nr 6-7/1991, s Artykuł ten ukazał się również w "Roczniku Mińskomazowiecklm" z. 1 s M.Gumowski, Herby miast województwa warszawskiego, w: "Miesięcznik Heraldyczny", nr 7-8/1937, s Tamże.

3 / Herb Mińska Mazowieckiego. Źródło: M.Gumowski, Herby miasta województwa warszawskiego... Na niektóre informacje podane przez M.Gomulskiego warto zwrócić uwagę. Właścicielem Mińska w okresie lokacji byt Jan vel Janusz z Gościeńczyc (Gościańczyc) herbu Prus III Gościeńscy od nazwy miasta przyjęli nazwisko - Mińscy i władali nim przez prawie dwa stulecia. Dlatego ich herbowi warto poświęcić więcej uwagi. Opis herbu Prus III podajemy za Polską Encyklopedią Szlachecką: "Na tarczy dwudzielnej, w środku - nad kosą srebrną w słup, końcem ostrym na dół, barkiem w prawo - w polu czerwonem, i nad pół podkową srebrną także w słup bokiem w lewo - w polu błękitnem - półtora krzyża złotego bez lewego dolnego ramienia. Nad hełmem w koronie - noga zbrojna zgięta w kolanie, pięta do góry w lewo. Labry czerwone i błękitne podbite srebrem" 8. Należy dodać, iż spotykane są inne odmiany tego herbu, m.in. z półtora krzyżem bez prawego ramienia. Na ten ostatni fakt zwracam uwagę, ponieważ w 1990 r. herb Prus III z tą wersją krzyża przyjęto jako propozycję nowego herbu miasta przy ewentualnej zmianie dotychczasowego znaku Mińska. Tak więc herb Prus III zawiera krzyż półtoraczny, pod którym znajduje się nie ucho do skrzyni lecz pół podkowy niby stojącej połączonej z kosą, jakoby bramę wyobrażające. Dodać trzeba, iż "stary" kościół parafialny w Mińsku Mazowieckim jest pod wezwaniem Narodzenia NMP, a nie Św. Jana Chrzciciela. Antoni Chomicki opisując herby miast polskich również podaje, że w herbie miasta widnieje Baranek Boży, jakkolwiek w tym okresie herb taki nie był przez Magistrat używany, bo był już zatwierdzony herb Leliwa 9. Dlatego należy sądzić, iż informacje o tym herbie zaczerpnął ze wspomnianej już pracy M.Gumowskiego. Ten ostatni, już po wojnie, wydał kolejną pracę "Herby miast polskich", w której przedstawia także miński herb. W notce poświęconej miastu nie wspomina on już o herbie z Barankiem Bożym, natomiast podaje błędny opis aktualnego herbu miasta (Leliwę z sześcio- miast ośmioramienną gwiazdą) 10. Do tego ostatniego herbu jeszcze wrócimy, wpierw jednak z okresu międzywojennego przedstawimy kolejną publikację o herbie miasta. Autorem jej jest Arkadiusz Oksza-Strzałecki. Na łamach mińskiego tygodnika "Dzwon" z 1918 r. opisuje on herb, a właściwie odcisk pieczęci miejskiej ze św. Janem Chrzcicielem. Pieczęć ta miała się znajdować "podobno w zbiorach znanego heraldyka i sfragistyka Ad. Am. Kosińskiego (...) Formą i wykonaniem wybitnie przypominającą 8 Polska Encyklopedia Szlachecka, t. III, Warszawa 1935 r., s Należy zaznaczyć, Iż zasada stron heraldycznych nakazuje rysować i opisywać herby od strony noszącej tarcz«, tak że dla patrzącego na herb lewa strona rysunku odpowiada prawej stronie heraldycznej I na odwrót. Zob.: A.PIewko, J.Wanag, dz.cyt.,».viii. 9 A.Chomicki, Herby miast i ziem polskich, Warszawa M.Gumowski, Herby miast polskich..., s /96 ZESZYT 3

4 początek XV wieku, na której otoku byt napis «Sygillum Civit Mensko», a w polu u góry Św. Jan Chrzciciel, pod nim dwie rzeki (w znaczeniu heraldycznym), a u dołu herb Prus 3-ci" 11. Autor mimo niepewności co do autentyczności pochodzenia wizerunku "herbu" i wątpliwości czy domniemany "herb" faktycznie dotyczy Mińska Mazowieckiego uznał go za znak miasta: "Czy opowieść ta jest wiarygodna lub nie, nie możemy sądzić, bo nie widomo do jakiego «Menska» owa pieczęć należała, w każdym jednak razie dziwnie dostosowywa się do Mińska Mazowieckiego. I tak: Przy zmianie wsi Mensko na miasto, nie nadano mu zmienionej nazwy, lecz pozostawiono dawną nazwę wsi. Także w polu u góry Św. Jan Chrzciciel mógł być patronem zarówno Jana Starszego, Księcia Mazowieckiego, nadawcy przywileju lokacyjnego, jak i Jana z Goszczańczyc ówczesnego właściciela tejże wsi. Dalej pod nim dwie rzeki odpowiadają rzeczce Wiśniówce i strumieniowi Srebrnej, płynącym w granicach miasta. Następnie u dołu herb Prus 3-ci inaczej zwany Nagody, wyobrażający w szczycie zbrojną nogę z ostrogą, klęczącą niby na koronie kolanem, tak że pięta jej obraca się w lewą stronę tarczy, a na tarczy ku prawej stronie kosa ostrzem ku środkowi obrócona, końcem cieńszym na dół, po lewej stronie pół podkowy stojącej, tak że z kosą złączone niby bramę formują, a na ich wierzchu półtora krzyża, - co razem stanowi herb Prus 3-ci, którym pieczętował się ród Jana z Goszczańczyc, która to rodzina, następnie ówczesnym zwyczajem, przyjęła od dzierżawy czyli dziedzictwa swego Mińska - nazwisko Mińskich" 12. Wizerunek pieczęci ze św. Janem Chrzcicielem ukazał się w 1931 r. w jednodniówce poświęconej 50-leciu mińskomazowieckiej Ochotniczej Straży Pożarnej 13. Narysowany został przez Jana Kazikowskiego - ilustratora publikacji na podstawie prawdopodobnie opisu A.Okszy-Strzałeckiego, jednakże bez uwzględnienia zasad heraldycznych, które raczej nie były mu znane. Prawie do końca lat 30-tych pieczęć ta była uważana za herb miasta nieoficjalnie, ponieważ nie była zatwierdzona przez właściwą władzę państwową 14. Rysunek pieczęci miejskiej (Herb Mińska Mazowieckiego). Żrótło: Pięćdziesiąt lat (...) Monografia jubileuszowa Mińsko-Mazowieckiej Straży Pożarnej Ochotniczej..., s A. Oksza-Strzałeckl, Mińsk Mazowiecki (dokończenie), w:"dzwon', nr 2 z 23 Xl 1918, s. 11. Adam Amilkar Kosiński , heraldyk, sfragistyk i literat. Informacja, iż herb ten miał znajdować się w zbiorach A.A. Kosińskiego pochodziła od jednego "z jego przyjaciół" - autor nie podaje nazwiska. Tamże. 13 Pięćdziesiąt lat w służbie dla społeczeństwa. Monografia jubileuszowa Mińsko-Mazowieckiej Straży Pożarnej Ochotniczej, [Mińsk Maz. 1931], s W1933 r. po przebudowie budynku Magistratu, Zarząd Miasta na posiedzeniu 30sierpnia postanowił, iż nad balkonem ściany frontowej umieści się "(...) odpowiedni firmowy napis z herbem miasta w środku". (APO, AMM, sygn. 615, k. 79, protokół nr 544/31; zob. też protokół z 5IX1933, tamże k. 80). Herb ten został zdjęty po zatwierdzeniu przez MSW herbu Leliwa na znak miasta - zob. przypis 28. ZESZYT /96 19

5 Okres II Rzeczypospolitej w kwestii mińskiego herbu jest najważniejszy, ponieważ w tym czasie nastąpiło oficjalne nadanie i zatwierdzenie herbu miasta przez samorząd lokalny i władze państwowe. Nie była to wspomniana pieczęć a herb Leliwa. Faktowi temu musimy poświęcić więcej miejsca, uwzględniając przy tym proces zatwierdzenia herbów miejskich w tym okresie. Na początku odrodzonej Rzeczypospolitej sprawa herbów miejskich była nieunormowana. W okresie zaborów historyczne herby miejskie zostały - jak już pisaliśmy - wyparte przez godła państwowe lub gubemialne. Dlatego po wyparciu Rosjan z Królestwa Polskiego niektóre miasta powróciły do swoich herbów historycznych, inne zaś pieczętowały się godłem państwowym - tak jak było w Mińsku Mazowieckim niemal do końca lat 30-tych 15. Rozporządzenie Prezydenta RP z 13 XII 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o znakach, chorągwiach i pieczęciach w artykule 4 ustanowiło "(...) dla wszystkich władz wojewódzkich i urzędów samorządowych oznaki, złożone z herbu państwowego, z herbu województwa, do którego należą, i z napisem odpowiadającym ich nazwie. Władze i urzędy miast mogą w swej oznace w miejscu, przewidzianym dla herbu wojewódzkiego, umieścić własny historyczny uzasadniony herb" 16. Herby wojewódzkie nie zostały jednak zatwierdzone. Do 1938 r, władze miasta Mińska używały pieczęci z godłem państwowym z napisem "Magistrat M. Pow. Mińska Mazowieckiego" lub "Zarząd Miejski w Mińsku Mazowieckim" 17. Używane w okresie międzywojennym herby miejskie nie zawsze były poprawne pod względem historycznym i heraldycznym. Dlatego uporządkowaniem tych spraw zajęły się władze centralne: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (MSW) i Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP). Dnia 30IX1932 r. ukazał się okólnik MSW, który zobowiązał samorząd terytorialny do przesłania wizerunków herbów celem zatwierdzenia. Następne pismo z 4 V 1933 r. określiło tryb składania podań o nadawaniu względnie zatwierdzeniu herbów związków samorządu terytorialnego 18. Władze miejskie wniosek w sprawie herbu przesłać miały do MSW, które przekazywało go do zaopiniowania MWRiOP. Przy tym ministerstwie istniała specjalnie powołana do tego celu komisja herbowa złożona z wybitnych specjalistów z zakresu historii i heraldyki. Od 1935 r. sprawy herbów miejskich skupiono w Wydziale Archiwów Państowych MWRiOP. Komisja ta badała szczegółowo każdą sprawę nadania względnie zatwierdzenia herbu na podstawie szczegółowej kwerendy heraldycznej we właściwych archiwach. Dla Mińska Mazowieckiego badania takie przeprowadzono w Archiwum Głównym w Warszawie (obecnie Archiwum Główne Akt Dawnych). Do próśb wnoszonych przez władze miejskie do MSW trzeba było dołączyć uwierzytelniony odpis uchwały organu zarządzającego i organu stanowiącego związku samorządu terytorialnego, a ponadto rysunek herbu ze szczegółowym opisem oraz uzasadnienie historyczności herbu. Dla nowych herbów należało podać uzasadnienie wybranego wizerunku. Przesyłane przez władze miejskie herby odbiegały zazwyczaj od poprawności pod względem historycznym i heraldycznym (tak m.in. było również z herbem Mińska ze Św. Janem Chrzcicielem - o czym niżej napiszemy). Dlatego każdy taki wniosek wymagał dodatkowych szczegółowych badań heraldycznych, co z kolei przyczyniło się do przedłużania prac związanych z zatwierdzeniem herbów miejskich. Dodatkowe trudności sprawiały również nieudolne rysunki przesyłane przez zarządy miejskie. Przykładem jest sprawa mińskiego herbu, która ciągnęła się od 1933 do 1939 r. Jak stwierdza Stefan K.Kuczyński i Ludwik Pudłowski w cytowanym już artykule "Udział archiwów państwowych w tworzeniu herbów okresu międzywojennego" - mimo tych trudności wypracowano w końcu sposób postępowania przy zatwierdzaniu herbów. Urzędowe zatwierdzanie historycznie uzasadnionego herbu otrzymała Łódź jako pierwsza z miast II Rzeczypospolitej. W latach na wniosek zainteresowanych miast zatwierdzono w sumie 104 herby. Z tej liczby 84 miasta 15 S.K. Kuczyński, LPudłowski, Udział archiwów państwowych w tworzeniu herbów okresu międzywojennego, w: "Archeion", t. LXXX1I/1987, s Dz.U.R.P. 1927, nr 115, poz. 980, art. 4; tamże 1930 nr 80, poz APS, AMM, sygn zob. pieczęcie na sprawozdaniach i budżecie miasta. 18 S.K.Kuczyński, L. Pudłowski, dz.cyt., s /96 ZESZYT 3

6 znajdują się w obecnych granicach państwa polskiego,wśród nich Mińsk Mazowiecki 19. Jak już wyżej zaznaczono, kwestia zatwierdzenia mińskiego herbu rozpoczęła się w 1933 r. Była ona jednym z głównych tematów poruszanych na posiedzeniu Rady Miejskiej w dniu 18 marca 20. Zachowany oryginał protokółu Rady wraz z innymi materiałami źródłowymi pozwoli odtworzyć chronologiczny przebieg dyskusji nad tą sprawą. Wspomniany wyżej okólnik MSW z 30 XI 1932 r. zobowiązywał władze miasta do wszczęcia prac nad zatwierdzeniem herbu Mińska Mazowieckiego. W tym momencie wyłoniła się kwestia opisywanej pieczęci ze św. Janem Chrzcicielem, którą Rada Miejska pragnęła zatwierdzić jako herb miasta. Należy zaznaczyć, iż podstawowe informacje o tym "herbie" Rada zaczerpnęła ze wspomnianego już artykułu A.Okszy-Strzałeckiego, zamieszczonego na łamach "Dzwonu" z 1918 r. - w protokóle znajdujemy identyczny opis tego "herbu". Trzeba podkreślić, iż wspomniana pieczęć czy jej odcisk w oryginale nie zachował się, o ile taki w ogóle istniał. Pomimo niepewności co do autentyczności pochodzenia wizerunku herbu i jego poprawności heraldycznej, a także wątpliwości czy domniemana pieczęć faktycznie dotyczyła Mińska Mazowieckiego, Rada zdecydowała się przesłać ją jako herb do zatwierdzenia MSW. Zarząd Miasta w/w sprawę rozpatrzył na posiedzeniu w dniu 19 VI 1933 r. z podobnym skutkiem 21. Jeszcze w tym samym roku akta sprawy przekazano MWRiOP do merytorycznego rozpatrzenia i zaopiniowania. Jak dowiadujemy się z innego protokółu z posiedzenia rady w dniu 3 Xl 1936 r. "(...) MWRiOP po szczegółowym zbadaniu całokształtu sprawy - uznało, że przedstawiony w roku 1933 herb miasta wyobrażający św. Jana Chrzciciela w połączeniu z herbem Prus rodziny Mińskich, nie stanowi jednak wizerunku dawnego herbu historycznego uzasadnionego i do zatwierdzenia zupełnie nie nadaje się" 22. Akta komisji herbowej MWRiOP w sprawie mińskiego herbu nie zachowały się. Posiadamy natomiast opinię o interesującej nas pieczęci herbowej z 1990 r. heraldyka Stefana «.Kuczyńskiego - prezesa Polskiego Towarzystwa Heraldycznego w Warszawie, która może częściowo wyjaśni stanowiska władz wobec herbowej pieczęci. Zaznacza on, iż herb "(...) miasta Mińska Mazowieckiego, przyjęty przez Radę Miejską dnia 18 marca 1933 r., przedstawiający herb Prus III na tarczy otoczonej wstęgami dwóch rzek i zwieńczonej postacią św. Jana Chrzciciela, został wówczas słusznie zakwestionowany przez komisję herbową Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, gdyż był oparty na mocno wątpliwym przekazie z pieczęci miejskiej Mińska, jakoby «formą i wykonaniem wybitnie przypominającej początek XV wieku», która znajdować się miała w zbiorze Kosińskiego. Ponadto herb ten, a właściwie rysunek pieczęci miejskiej, reprodukowany w jednodniówce wydanej z okazji jubileuszu miejscowej straży pożarnej pt. «Pięćdziesiąt lat w służbie społeczeństwa. Monografia jubileuszowa...», Mińsk Mazowiecki 1931, zawiera błąd w godle Herbu Prus III (kosa ze styliskiem zamiast wilczej kosy) a pod względem kompozycji ma charakter wybitnie eklektyczny łącząc niespójne motywy, daleki jest więc od heraldycznej poprawności" 23. Z punktu widzenia heraldyki herb ten był nie do przyjęcia. Wobec negatywnego stanowiska komisji herbowej MWRiOP do pieczęci nadesłanej przez radę, MWRiOP zleciło Archiwum Głównemu w Warszawie poszukiwania właściwego herbu. Tamże odnaleziono jedynie "(...) dwa egzemplarze pieczęci miasta M.M., wyciśniętych na dokumentach papierowych, wyd. w r i w r i wyobrażające herb «Leliwa», należący do rodu będącego niegdyś w posiadaniu Mińska i ten właściwie herb Ministerstwo Wyznań religijnych i Oświecenia Publicznego uznało za właściwy dla Mińska" 24. Opinie i wnioski w tej sprawie MWRiOP przedstawiło władzom miejskim pismem z dnia 4 X Tamie, «.119, A.Polewko, J.Wanag, dz.cyt,». XIII. 20 APO, AMM, sygn. 609, k. 156, pkt , * Tamże, sygn. 615, k Tamże,»ygn. 611, k , pkt Plamo S.K.Kuczyńskiego do A. Łodygi Naczelnika Miasta z 5 VI11990 r., mps. s. 1-2 (kserokopia w zb. autora). 24 APO, AMM, sygn. 611, k , pkt 4. ZESZYT3 1995/96 21

7 nr I Praw. 1005/206/33, natomiast MSW pismem z dnia 22 IX 1936 r. nr SS. 32/ S. Władze miasta przychylnie ustosunkowały się do nadesłanej propozycji. Jak informuje wspomniany protokół z 3 X11936 r., Rada Miejska na wniosek Zarządu Miejskiego (Zarząd zaakceptował herb Leliwa na posiedzeniu w dniu 2 X11936 r.) w tym właśnie dniu powzięła jednogłośnie następującą uchwałę w brzmieniu następującym: "Rada Miejska w Mińsku Mazowieckim przyjmuje dla miasta Mińska Mazowieckiego herb «Leliwa» o postaci: w polu błękitnym półksiężyc zgwiazdąośmiopromiennąwśrodku. Półksiężyc i gwiazda - złote. Tarcza herbu odpowiada kształtom tarczy godła państwowego, jednak bez jakiegokolwiek obramowania" 26. Należy zwrócić uwagę, iż radni decyzję MWRiOP oraz MSW przyjęli jednomyślnie. Bez sprzeciwu uznali propozycje obu ministerstw i nie kwestionowali kompetencji tych instytucji. Herb Leliwa w kształcie wyżej opisanym jest więc historycznym herbem miasta. Pieczętowała się nim rodzina Hlebowiczów, która władała miastem Co prawda ród ten nie zasłużył się tak dla rozwoju miasta, jak jego pierwsi właściciele Gościeńscy-Mińscy herbu Prus III, niemniej znak herbowy Hlebowiczów był w użyciu dłużej, bo jeszcze w końcu XVIII w. Uchwała Rady Miejskiej Mińska Mazowieckiego w sprawie przyjęcia herbu Leliwa na herb miasta została zatwierdzona przez MSW w 1938 r. 27. Rok 1938 jest więc rokiem ostatecznego zatwierdzenia herbu miasta. Z prawnego punktu widzenia miasto pod koniec II Rzeczypospolitej uregulowało sprawę swojego znaku przez suwerenną władzę samorządową i państwową. Spotykane w publicystyce pogłoski o komunistycznym rodowodzie tego herbu są więc niezgodne z prawdą i faktami historycznymi. Po zatwierdzeniu herbu Leliwa z budynku Magistratu zdjęto herb ze św. Janem Chrzcicielem. O tym fakcie wspomina Bruno Kojro - ówczesny lokalny miłośnik przeszłości miasta i okolic. Przed samą II wojną światową sporządził on do tego tematu wiele cennych notatek, zachowały się w postaci kilku zeszytów. Jeden z nich zawiera informacje o herbie miasta. Ponieważ relacja jest nieznana i nigdzie dotąd nie była publikowana, dlatego w całości ją przytoczymy: "(...) Najciekawsze, czego ja się d. 24II [1939r. - J.K.] w domu p. Kisielewskich dowiedziałem, była wiadomość o tym, że herbem miasta nie jest ów herb podany w jubileuszowej Księdze Straży Pożarnej Mińskiej [pt. "Pięćdziesiąt lat w służbie dla społeczeństwa..." - J.K.], posiadającej znaki rodu Prus II [winno być Prus III - J.K.] lecz inny, mający, jak się zdaje na tarczy gwiazdę i pod nią księżyc. Dnia 22 II mówił mi to samo, choć niewyraźnie, dr Remigiusz Pawłowicz, że mianowicie była gwiazda a pod gwiazdą (...) coś podobnego do księżyca - który to herb miał być nowym herbem miasta, który harcerze niebawem nosić mają [podkreślenie - J.K.], Mając taką o tym wiadomość udałem się z(...) Bogdanem Kisielewskim do Magistratu, do stryjka jego, też Kisielewskiego, urzędnika sekwestora. Zastaliśmy go przy urzędowaniu. On i inni jeszcze urzędnicy stwierdzili, iż inny jest herb, który został zatwierdzony już przez Ministerstwo. W związku z tym usunięto z Magistratu dawny, mający bvć nieprawdziwym czv nie aktualny h^rb. Jak wygląda nowy herb p.kiślewski ani drugi urzędnik nie mogli powiedzieć" 28 [podkreślenie - J.K], 25 _ Tamże 26 Tamże; uchwała nr 106/36 z dnia 2 X11936 r. 27 Monitor Polski, 1938, nr 82, poz. 120, s. 1; Zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 21 marca 1938 r. w sprawie zatwierdzenia herbu miasta Mińska Mazowieckiego. "Na podstawie art. 4 ust 3 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach I barwach państwowych o oznakach, chorągwiach i pieczęciach (Dz-U.R.P. Nr 115poz. 980) w brzmieniu rozporządzeniaprezydenta Rzeczypospolite) z dnia 24 listopada 1930 r. (Dz-U.R.P. Nr 80, poz. 629), - po porozumieniu się z Ministerstwem Wyznań religijnych I Oświecenia Publicznego zatwierdzam herb miasta Mińsk Mazowiecki w następującej postaci: W polu błękitnym półksiężyc, rogami do gory obrócony, w środku jego gwiazda ośmioramienna; półksiężyc i gwiazda - złote. Jeden wizerunek zatwierdzonego herbu pozostaje w przechowaniu Zarządu Miejskiego miasta Mińsk Maz., drugi identyczny - w przechowywaniu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Za Ministra Spraw Wewnętrznych (-) W.Korsak - Podsekretarz Stanu". 28 Zob.: notatki Bruno Kojro - zeszyt (nr 3 - bez okładki) /96 ZESZYT 3

8 / m \ l 2432W MIEJ««) V / V MIŃSKU- Pieczęć Zarządu Miasta w Mińsku Mazowieckim. Odcisk pieczęci z I W.ASP, AmMM, sygn. 12, k. 96; tamże, Hipoteka w Mińsku Mazowieckim, sygn. 471, dokument nr 1 w zbiorze dokumentów księgi hipotecznej Dobra Mińskie, t V. Wprowadzony tuż przed II wojną światową herb miasta nie zdążył się utrwalić w pamięci mieszkańców Mińska. Jednakże zdołano umieścić go na pieczęci miejskiej. Owalną pieczęć z napisem "Zarząd Miejski w Mińsku Mazowieckim" asygnowano dodatkowo herbem Leliwa. Nie wiadomo czy harcerze przed wybuchem wojny otrzymali tarcze z herbem miasta. Natomiast herb ten zaczęto eksponować podczas uroczystości państwowych. Przykładem może być święto 3 Maja w 1939 r., kiedy to Leliwą była udekorowana trybuna dla honorowych gości. Mimo iż informacja o zatwierdzeniu herbu miasta wraz z jego poprawnym i pełnym opisem ukazała się w Monitorze Polskim, to jednak w powojennej literaturze jest on często błędnie przedstawiany. Nie uniknął tego nawet tak zasłużony dla heraldyki miejskiej M.Gumowski - o czym już pisaliśmy 2. Na jego pracy opierało się wielu regionalnych badaczy i publicystów. M.in. Leonard Kobzakowski na łamach czasopisma "Barwy" zamieścił krótką informację o Mińsku, w której opisał również herb miasta Leliwę z sześcioramienną gwiazdą. Błędna popularyzacja wizerunku tego herbu zaważyła również na publikacjach wydawanych w Mińsku Mazowieckim. Herb miejski z sześcioramienną gwiazdą wydrukowano na okładkach dwóch publikacji 30. Lokalny badacz Wacław Pieńkowski, nauczyciel, podinspektor szkolny, w krótkim rysie historycznym powiatu mińskiego i miasta z 1960 r. również napisał o sześcioramiennej gwieździe. Oprócz tego podał, że spotyka się"(...) herb drugi, na którym także figuruje motyw półksiężyca, lecz u góry nie ma gwiazdy tylko krzyż, a u podstawy krzyża widać dodatkowe ramię, które jest nieco podobne do ostrza miecza czy topora" 31. Autor nie podaje jednak źródła tej prawie nieznanej informacji. Pominął rówież fakt istnienia pieczęci herbowej ze św. Janem Chrzcicielem. Należy jednak dodać, iż w okresie PRL w oficjalnych publikacjach z reguły unikano wzmianki o tej pieczęci. Poprawnie narysowane godło w mińskim herbie ukazało się w kilku wydawnictwach. M.in. w serii pocztówek pt. "Herby miast polskich" oraz w znanym dziele "Miasta Polskie w Tysiącleciu" 32. Ukazanie się publikacji o mińskim herbie z gwiazdą ośmio- lub sześcioramienną w godle musiało wywołać wątpliwości co do poprawnego jego wizerunku. Kwestia prawidłowej gwiazdy w herbie miasta m.in. poruszana była na sesji Miejskiej Rady Narodowej w dniu 26 VIII 1969 r. Sprawę roztrzygnął sam przewodniczący MRN Prezydium MRN - Aleksander Krzewiński, który zaznaczył "(...) że gwiazda w herbie miasta Mińsk Mazowiecki jest ośmioramienna" M.Gumowski, Herby miast polskich..., s L.Kobzakowski, Miasta mazowieckie i ich herby, w: "Barwy" nr 17/1973, s. 13; zob. okładklpublikacji: Materiały Sesji Popularno-naukowej (poświęconej 10O-letnlej rocznicy powstania styczniowego IXX PRL), Mińsk Maz. 1964; Sto lat w służbie narodu. Krótki zarys historyczny rozvoju ochrony przeciwpożarowej w Mińsku Mazowieckim, Mińsk Maz. [19B1], 31 W.Pieńkowski, Historia powiatu mińskiego I miasta Mińska Mazowieckiego -zał. do protokółu sesji, APS PPRNwMM sygn. 16, k. nlb. 32 Seria "Herby miast Polskich"' Wyd. Oświatowe Wspólna Sprawa, Miasta Polskie w Tysiącleciu, L2, Wrocław, Warszawa, Kraków 1967, s i barwna tablica z herbami woj. warszawskiego nr CIX. Tablicę z herbami opracowali M.Halsig I ZWdowiszewski przy udziale M.Gumowskiego. Wizerunki herbów miast woj. warszawskiego z tego dzieła jeszcze w tym samym roku spopularyzowało regionalne pismo "Notatki Płockie" nr 2/1967, s. 19 i okładka. 33 APS, PMRNwMM, sygn. 26 k.106. ZESZYT /96 23

9 Herb Mińska Mazowieckiego (Leliwa). Większą okazją do spopularyzowania prawidłowego wizerunku mińskiego herbu stworzyły dopiero obchody 550 rocznicy nadania praw miejskich w 1971 r. Leliwą z ośmioramienną gwiazdą asygnowano różne okolicznościowe pamiątki (medale, dyplomy itp.). Monografia miasta wydana w 1976 r. na okładce zawiera już herb z ośmioramienną gwiazdą. Jednakże mińskiemu znakowi w całej książce poświęcono jedynie dwa zdania i to błędne. Stanisław Głowacki podał, iż w 1938 r. dotychczasowy herb z 6-ramienną gwiazdą zmieniono na 8-ramienną, a przecież źródła już od 1936 r. mówią o ośmioramiennej gwieździe 34. W najnowszej pracy o herbach mińskich z 1994 r., autorami której są Andrzej Plewko i Józef Wanag wydrukowano kolorowy prawidłowy wizerunek herbu, jednak w opisie utrzymano błędną informację, iż posiada on sześcioramienną gwiazdę 35. Kwestia mińskiego herbu odżyła jakby na nowo na przełomie lat 80 i 90, kiedy to podjęto starania o zmianę dotychczas obowiązującego znaku miasta. W sprawie tej zabrało głos szereg osób, przeważnie nieprofesjonalistów 36. Dlatego ukazujące się na ten temat różne artykuły są często materiałami kontrowersyjnymi, subiektywnymi i w dużej mierze są poparte bardziej czynnikami emocjonalnymi niż naukowymi. Niektóre jednak prace po raz pierwszy dokumentowały historię obecnego znaku miasta. W okresie Polski Ludowej sprawy herbów miejskich przez długi okres nie były unormowane, gdyż traktowano je jako przeżytek z epoki feudalnej. Dopiero ustawa z 21 XII 1978 r. o odznakach i mundurach zezwoliła właściwym radom narodowym stopnia wojewódzkiego i miejskiego ustanowienie herbów wojewódzkich i herbów miejskich Herby te miały nawiązywać do historii bądź 34 S.Głowacki, Stan Mińska Mazowieckiego w latach , w: dzieje Mińska Mazowieckiego , Warszawa 1976, s A.Plewko, J.Wanag, dz. cyt., s W1995 r. z okazji 20-lecia województwa siedleckiego ukazała się karta pocztowa z mapką podziału administracyjnego województw, na którą naniesiono kolorowe herby 6 miast rejonowych. Niestety w mińskim herbie wydrukowano złą barwę księżyca -jest pomarańczowy czy lekko brązowy, a powinien być złoty (żółty). 36 T.Chróścielewski, W sprawie herbu miasta Mińsk Mazowiecki, w:"dzwon" nr 9/1991, s. 8; J.Kuligowski, Czy zanosi się na zmianę herbu, w: "Biuletyn Miński" nr 1/1990 s.2 tenże, Zmiana herbu Mińska Mazowieckiego, w:"nasz Czas", Siedlce nr 20/1990 s. 4-5; tenże, o herbie Mińska raz jeszcze (polemika ze S.L. Kolumną-Wysockim), w: "Tygodnik Siedlecki" ("TS"), nr 2/1991, s.3, tenże, O zmianie herbu miasta, w: "Dzwon" nr 5/1991, s. 5-6; K.Szczypiorski, Poczet herbów właścicieli Mińska Mazowieckiego w latach , w: "Dzwon" nr 6-7/1990, s lub w: "Rocznik Mińskomazowiecki", z. 1/ , s ; tenże, O pieczęci miasta ze św. Janem słów kila, w: "MIM - Magazyn Informacyjny Mińska Mazowieckiego", nr 15/1993, s. 8; S.L.Kolumna-Wysocki, O herbie Mińska raz jeszcze, w: "TS" nr 38/1990 s.5; F.Zwierzyński, Sigillum Civit Mensko, w: "TS" nr 15/1991, s. 5; zob. też oświadczenie części Redakcji "Dzwon" w sprawie herbu, w: "Dzwon" nr 6-7/1991, s Dz.U., 1976, nr 31, poz /96 ZESZYT 3

10 tradycji albo do współczesnych zdarzeń i osiągnięć charakterystycznych dla danego województwa lub miasta. Ogólne zasady ustanawiania herbów przez rady narodowe mogła ustalić Rada Państwa. Rówież i w okresie transformacji ustrojowej nie zapomniano o herbach. Na mocy ustawy z dnia 8 II11990 r. o samorządzie terytorialnym rady gmin i miast mogły podejmować uchwały w sprawach op dotyczących herbów. W przeciwieństwie do okresu międzywojennego sprawy te oddano do wyłącznej decyzji władz samorządowych. Dlatego współczesne herby miejskie nie zawsze są poprawne heraldycznie i nie zawsze też uwzględniają tradycje, a nawet nie mają wartości estetycznych, ponieważ mogły powstać bez konsultacji z heraldykami. Władze miasta mogły również zmieniać swoje dotychczasowe herby. Próbę taką podjęto i w Mińsku Mazowieckim. Kwestią zmiany mińskiego herbu przez dwa lata (1989/ ) zajmowały się trzy komisje historyczne funkcjonujące przy Miejskiej Radzie Narodowej, Lokalnym Komitecie Obywatelskim "Solidarność" i od 1990 r. przy Radzie Miejskiej. Na początku 1990 r. dwie pierwsze komisje przedstawiły własne projekty nowego herbu. Komisja Historyczno-Obywatelska MRN wychodząc z założenia, iż dotychczasowy herb Leliwa został narzucony przez władze komunistyczne, domagała się przywrócenia wspomnianej już pieczęci herbowej ze św. Janem Chrzcicielem. Inne stanowisko zajęła Komisja Historyczna LKO "S". Po wnikliwej kwerendzie archiwalnej podważyła ona wiarygodność pieczęci herbowej ze stylizowanym Prusem III. Poza tym wykazała, iż herb Leliwa jest krytykowany niesłusznie, ponieważ został nadany miastu w latach trzydziestych i zatwierdzony przez władze II Rzeczypospolitej. Komisja ta na nowy herb miasta zaproponowała szlachecki herb Prus III - jako dawny znak rodowy Goscieńskich - Mińskich, rodziny, która przyczyniła się do założenia miasta, erekcji parafii i rozkwitu miasta. Z inicjatywy tej komisji całą sprawę dotyczącą zmiany herbu przekazano do konsultacji pof. Andrzejowi Wyrobiszowi, który z kolei przekazał ją prof. Stefanowi K. Kuczyńskiemu - prezesowi Polskiego Towarzystwa Heraldycznego w Warszawie. Opinia jego w tej sprawie była już prezentowana m.in. na łamach siedleckiego pisma "Nasz Czas" i magazynu "Dzwon", dlatego wspomnę tylko, iż w przypadku ewentualnej zmiany herbu miasta, opowiedział on się za Prusem III 39. Ustalił rówież poprawny heraldycznie jego opis, który warto zacytować, bowiem od tego czasu herb ten eksponowany jest również obok Leliwy podczas najważniejszych miejskich uroczystości:"(...) na tarczy dwudzielnej w słup w polu prawym czerwonym wilcza kosa srebrna ostrzem w dół, w polu lewym błękitnym pół podkowy srebrnej, nad barkiem której półtora krzyża srebrnego bez dolnego prawego ramienia" 40. Kwestię ewentualnej zmiany herbu miasta definitywnie roztrzygnął w 1991 r. samorząd gminy Mińsk Mazowiecki, a rok później miasta. Oba samorządy opowiedziały się za pozostawieniem dotychczasowego herbu Leliwa. Statut Miasta Mińsk Mazowiecki uchwalony w dniu 2IX1992 r. przez radę Miasta w 3 ust. 3 postanowił, iż "Herbem miasta jest Leliwa". Miał on również być umieszczony na fladze miejskiej o barwie żółtej i niebieskiej. Następny Statut Miasta przyjęty w dniu 27 V 1995 r. przez Radę II kadencji dodatkowo Herb Prus III Dz.U., 1990, nr 16, poz. 95. Pismo Komisji Historycznej przy Lokalnym Komitecie Obywatelskim "Solidarność" w Mińsku Maz. do prof. A.Wyrobisza z 19 II11990, mps, s. 1-3; pismo S.K. Kuczyńskiego do A.Łodygi Naczelnika Miasta...,; pismo Polskiego Towarzystwa Heraldycznego Zarząd Główny w Warszawie do S.Kuligowskiego - Przewodniczącego Rady Miejskiej z 8 VII11990, mps, s kserokopia pisma w posiadaniu autora. Artykuł w: "Naszym Czasie", "Dzwon" - zob. przy.36. Pismo Polskiego Towarzystwa..., z 8 VII11990, s.1. ZESZYT /96 25

11 ustanowił pieczęć okrągłą zawierającą"(...) pośrodku herb, w otoku napis «Miasto Mińsk Mazowiecki»". Załącznik nr 2 do Statutu określił wzory herbu, flagi i pieczęci 41. Załącznik nr 2 do Statutu miasta Mińsk Mazowiecki uchwalony przez Radę Miejską w dn. 27 V 1995 r. Opis herbu jest jednak nieprawidłowy. Półksiężyc, podobnie jak i gwiazda, jest złoty, a nie żółty (w heraldyce nie używa się koloru żółtego i białego tylko złoty i srebrny). Opis powinien więc brzmieć: "1. Herb miasta przedstawia w polu błękitnym złotą ośmioramienną gwiazdę nad złotym półksiężycem". Błędu tego można było uniknąć gdyby sięgnięto do wspomnianego Zarządzenia MSW z 1938 r., które jest przywilejem herbowym naszego miasta. Jako dodatkową informację o herbie słusznie podano, iż jest to herb rodziny Hlebowiczów, szkoda tylko, że nie uściślono okresu władania przez nią częścią miasta (lata ). Natomiast zamieszczenie informacji, iż byli oni właścicielami części miasta od schyłku XVI w. może sugerować, iż okres ten był znacznie dłuższy. Statut nic nie mówi o kształcie tarczy herbowej. Wizerunek świadczy, iż odwołano się do uchwały Rady Miejskiej z 1936 r. mówiącej o tarczy odpowiadającej kształtowi tarczy godła państwowego. Tarcza herbu może mieć zaokrągloną podstawę, typową dla herbu miejskiego. Z taką właśnie tarczą miński herb wydrukowano w cytowanej książce "Herbarz miast polskich" z 1994 r. 42. Jednak wizerunek podany w Statucie z tarczą jak w państwowym godle jest również poprawny. Należy więc sądzić, iż sprawa znaku miasta została ostatecznie roztrzygnięta. Stanowisko władz miasta uznające Leliwę zamknęło dyskusję nad ewentualną zmianą herbu. Jak już wielokrotnie wspomniano, miński herb Leliwa różni się od typowego herbu, iż posiada w godle ośmio- miast sześcioramienną gwiazdę. Jest to więc nietypowa Leliwa, dlatego nie wszystkie publikacje heraldyczne ją wymieniają. Niemniej wizerunek takiego właśnie herbu znajdujemy w herbarzu francuskim z XV w., który przedstawia również herby rycerstwa polskiego. Opisuje go również Polska Encyklopedia Szlachecka 43. W tomie III znajdujemy dokładne informacje o Leliwie ze wszystkimi spotkanymi odmianami tego herbu. Pod pozycją X znajdujemy opis Leliwy odpowiadający wizerunkowi mińskiego herbu:"(...) w polu błękitnym - nad złotym półksiężycem - ośmioramienna gwiazda złota". Herb ten zalicza się do najstarszych na ziemiach polskich herbów. W godle zawiera ciała astralne: księżyc i gwiazdę. Mińsk Mazowiecki jest obecnie jednynym miastem w Polsce, który za herb ma Leliwę z ośmioramienną gwiazdą. Natomiast herb Leliwa (z pojedynczą) sześcioramienną gwiazdą 41 Statut miasta Mińsk Mazowiecki (zatwierdzony Radą Miejską w dniu 27 V 1995 r.) tamże również niepoprawy opis flagi. 42 A-Plewko, J.Wanag, dz.cyt, s. 128; zob. rys. nr 4 w niniejszym artykule. Polska Encyklopedia Szlachecka, t. III, Warszawa 1935, s /96 ZESZYT 3

12 i półksiężycem nosi 6 miast: Sieniawa (woj.przemyskie), Stryków (woj.łódzkie), Tarnobrzeg, Tarnów, Przeworsk (woj.przemyskie - na tarczy księżyc jest srebrny) oraz Leśna (woj. jeleniogórskie - jest to jakby odwrócony herb Leliwa). Jako ciekawostkę można też podać, że 4 miasta mają na tarczy herbowej pojedynczą gwiazdę i półksiężyc, które są częścią składową godła. Są to: Czarne (woj.wałbrzyskie), Ziębice (woj.wałbrzyskie), Żabno (woj.tarnowskie) i Żuromin (woj.ciechanowskie) 44. Na marginesie niniejszego artykułu warto również zasygnalizować jeszcze jedną kwestię, która wyłoniła się w trakcie dyskusji nad zmianą herbu miasta. Wymaga ona również roztrzygnięcia. Jest nią sprawa patrona miasta. Czy jest nim św. Jan Chrzciciel. W znanych nam źródłach brak jest potwierdzenia. Mając jednak na względzie wspomnianą już opowieść o pieczęci herbowej ze św. Janem Chrzcicielem i zbieżności imion: władcy nadającego przywilej miejski i właściciela miejscowości z imieniem świętego - można przyjąć go za patrona miasta. Za sprawą ks. J.Byrskiego w kościele parafialnym p.w. św. Antoniego z Padwy umieszczono obraz przedstawiający chrzest Pana Jezusa z napisem: Św. Janie Chrzcicielu patronie naszego miasta módl się za nami". Również z inicjatywy burmistrza Zbigniewa Grzesiaka opracowano sztandar miasta na którym również jest ten święty. Należy przypuszczać, iż sprawa patrona miasta nie spowoduje tyle emocji co ewentualna zmiana herbu i św. Jan Chrzciciel uznany zostanie za opiekuna Mińska Mazowieckiego. 44 Zob.: A.PIewko, J.Wanag, dz. cyt. ZESZYT /96 27