T o m 2 6 W a r s z a w a, 31 X I I 1981 N r 2 4. Ewa D u r s k a. Abstract. 1. Wstęp

Transkrypt

1 PLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZLGII FRAGMENTA FAUNISTICA T o m 2 6 W a r s z a w a, 31 I I 1981 N r 2 4 Ewa D u r s k a Zadrowate (P h o r id a e, D ip te rd ) [Z 3 t a b e l a m i i 1 r y s u n k i e m w te k ś c ie ] Abstract n t h e b a s i s o f q u a n t i t a t i v e m a t e r i a l s o f Phoridae c o l l e c t e d b y t h e M o e r i c k e m e t h o d in t r e e c r o w n s i n B i a ł o ł ę k a D w o r s k a, t h e s p e c ie s c o m p o s i t i o n, e c o lo g y, a n d c o m m u n i t y s t r u c t u r e w e r e a n a l y s e d. T h e r e w e r e 6 3 s p e c ie s r e c o r d e d, i n c l u d i n g 2 9 n e w t o t h e f a u n a o f P o l a n d. A l s o t h e p r o g n o s i s c o n c e r n i n g c h a n g e s i n t h e f a u n a o f Phoridae a f t e r t h e c o n s t r u c t i o n o f h o u s i n g e s t a t e is p r e s e n t e d. 1. Wstęp Zadrowate są jedną ze słabiej poznanych rodzin Diptera. Znaczny procent gatunków tej rodziny ma nieznaną biologię rozwoju lub jest ona zbadana w niewielkim stopniu, chociaż wiele gatunków należących do Phoridae jest pospolitych i bardzo licznych. Larwy pasożytują w jajach pająków, jajach szarańczy wędrownej, czerwcach, muchówkach, kornikach, biedronkach i innych owadach. Znane są również jako drapieżcy czerwców i jaj pająków ( D i s n e y 1979). Larwy Phoridae możemy także spotkać w norach, mrowiskach, gniazdach, grzybach, w ziemi, a owady dorosłe na pniach drzew, kwiatach, trawach, w mieszkaniach. Jednak większość larw i imagines znajdowanych jest w materii organicznej i na odchodach. Według N a u m o v a (1979) Phoridae mogą mieć istotne sanitarno-epidemiologiczne znaczenie jako ewentualni przenosiciele chorób i jako wskaźniki złych sanitarnych warunków mieszkaniowych. mawiany materiał pochodzi z różnych środowisk Białołęki Dworskiej (grąd, zbioro

2 400 E. D urska 2 wisko olszy czarnej, bór mieszany, bór sosnowy). Zebrany został metodą żółtych szalek Moerickego w roku Spośród 1476 odłowionych egzemplarzy Phoridae oznaczono do gatunku Z powodu złego stanu materiału nie oznaczono pozostałych 160 okazów. Dla porównania podano liczebności Phoridae zebranych w kontrolnych środowiskach naturalnych (Puszcza Kampinoska bór mieszany i sosnowy, Puszcza Jaktorowska grąd i łęg olszowo-jesionowy) w tym samym okresie i tą samą metodą. Zastosowana metoda odłowu wydaje się być właściwa, ponieważ imagines Phoridae należą do jednych z najlepiej łapiących się w żółte miski muchówek (M a r u sz ew sk a 1976). 2. A n a l i z a m a t e r i a ł u S k ła d g a tu n k o w y. W badanych środowiskach Białołęki Dworskiej stwierdzono występowanie 63 gatunków, w tym 29 nowych dla fauny krajowej (tab. I). Dotychczasowy stan poznania tej grupy w kraju podała D u r sk a ( w druku). gółem z Polski wykazano T a b e l a I. W y k a z g a t u n k ó w o r a z p r o g n o z a f a u n y Phoridae B ia ło łę k i D w o r s k i e j (x x d o m i n a n t y x x s u b d o m i n a n t y, g a t u n k i a k c e s o r y c z n e, g a t u n k i, k t ó r e p r a w d o p o d o b n i e z a n i k n ą, p r z e w i d y w a n e n o w e g a t u n k i ) S i e d l i s k o G r ą d Tilio- -Carpinetum Ł ę g Circaeo-Alnetum B ó r m ie s z a n y Pino- -Quercetum B ó r s o s n o w y Peuce- dano- -Pinetum P r o g n o z a d l a L p. Z e s p ó ł l u b z b i o r o w i s k o g r ą d z b i o r o w i s k o olszy c z a r n e j bór m ie s z a n y b r z e ź n i a k bór s o s n o w y P o w i e r z c h n i a I I V V + V I V I I Aneurina unispinosa Z e tt. 2 Triphleba lugubris Meig. 3 Diploneura nitidula Meig. 4 *D. unisetalis Schm itz 5 Borophaga earinifrous Z e tt. 6 B. incrassata Meig. 7 *B. okellyi Schm itz 8 Conicera atra Meig. 9 C. minuscula Schm itz 1 0 Phora aterrima Fabr. 11 P. schineri Beck. 12 *Megaselia errata W ood 13 *M. humeralis Z e tt. z ie le n i m ie js k ie j o tu lin y o s i e l d a

3 3 Phoridae l *M. posticata S t r o b l *M. pseudopicta L u n d b. M. quadriseta S c h m i t z M. ruficornis M e i g. *M. rata W o o d M. aequalis W o o d *M. chaetopyga L u n d b. *M. coaequulis S c h m i t z M. diversa W o o d M. hirticrus S c h m i t z *M. lucifrons S c h m i t z M. pectoralis W o o d M. pleuralis W o o d *M.1 subnitida L u n d b. *M. verralli W o o d *M. xanthozona S t r o b l M. anal is L u n d b. M. angusta W o o d *M. angustifrons W o o d *M.1 coacta L u n d b. *M. collini W o o d M. discreta W o o d M. frontalis W o o d M. gregaria W o o d M. halterata W o o d x x x x x x x x x * M. hirtiventris W o o d *M.7 impolluta S c h m i t z * M.? incrassata S c h m i t z M. lutea M e i g. M. minor Z e t t. M. mortenseni L u n d b. * M.? plurispinosa L u n d b. x x M.? propinqua W o o d M. pulicaria F a l l. M. pygmaea Z e t t. *M.1 pygmaeoides L u n d b. M. rubella S c h m i t z M. rufipes M e i g. *M.l scutellaris W o o d * M.? subnudipennis S c h m i t z x x x x x x x x x x x x x * M.? tarsalis W o o d *M. tumida W o o d * M.? uliginosa W o o d * M.? ustulata S c h m i t z * M.? vernalis W o o d Phalacrotophora fasciata F a l l. Plastophora rufa W o o d 26

4 402 E. D urska 4 cd. tab. I *Pseudacteon jormicarum V e r r a l l 6 2 Gymnophora arcuata M e i g. 63 Metopina galeata H a l. Spiniphora bergenstanmi M i k Triphleba nudipalpis B e c k. Diploneura cornuta B i g o t D. glabra S c h m i t z Borophaga irregularis W o o d Megaselia giraudii E g g. M. pieta L e h m. gatunek nowy dla fauny Polski 130 gatunków Phoridae. Gatunki występujące w Białołęce Dworskiej stanowią prawie 50% dotychczas poznanej krajowej fauny zadrowatych. Najwięcej gatunków znaleziono w borze mieszanym 44 (69,8%), następnie w grądzie 34 (53,9%), w borze sosnowym 30 (47,6%) i w zbiorowisku olszy czarnej 16 (25,4%). Niewielki obszar grądu i stosunkowo suche siedlisko zbiorowiska olszy czarnej wydają się być przyczyną małej liczby gatunków Phoridae tych środowisk. Rozmieszczenie geograficzne Phoridae nie zostało jak dotychczas dobrze poznane. C h a ra k te ry s ty k a ek o lo g ic z n a. Biologia rozwoju zadrowatych nie jest jeszcze dobrze zbadana, dlatego też tylko w znacznym przybliżeniu możemy ocenić plastyczność i wymagania środowiskowe gatunków zasiedlających teren Białołęki Dworskiej. Phoridae można spotkać we wszystkich warstwach biocenotycznych: w glebie, epigeonie, w warstwie runa, krzewów i w koronach drzew. Gatunki saprofagiczno-fungifagiczne, których larwy są związane z glebą i warstwą naziemną, przypuszczalnie mają istotne znaczenie w obiegu materii organicznej. W Białołęce Dworskiej stwierdzono gatunki zadrowatych związane z fauną mrówek bądź to jako myrmekofile (Megaselia aeąualis, Metopina galeata, Phora aterrima), albo też jako parazytoidy (Pseudacteon formicarum) mrówek z rodzaju Lasius i Formica. Najliczniejsze gatunki Białołęki Dworskiej (Phora schineri, Ph. aterrima, Megaselia pulicaria, M. rufipes, M. gregaria) występują we wszystkich badanych środowiskach i są prawdopodobnie eurytopowe. Suma osobników tych gatunków wynosi 811, co stanowi 6 2,1% całego materiału. Gatunki te znane są także z występowania w różnych typach zieleni miejskiej ( D u r s k a w druku). Pozostałe gatunki o mniejszej liczebności są również dosyć plastyczne i występują w znacznie różniących się między sobą środowiskach Białołęki Dworskiej. N a podstawie danych z literatury dotyczących biologii rozwoju larw Phoridae (tylko odnośnie do 27 gatunków) wyróżniono trzy grupy fagiczne: zoofagi, saprofago-fungifagi i polifagi. Gatunki, których larwy wiodą pasożytniczy tryb życia zoofagi: Borophaga incrassata,

5 Phoridae Phalacrotophora fasciata, Plastophora rufa, Pseudacteon formicarum są związane z wystę powaniem odpowiednich żywicieli (Bibio marci L., biedronki, czerwce, mrówki). Rozwój larw gatunków saprofagiczno-fungifagicznych uzależniony jest od odpowiedniej wilgotności i odpowiedniego podłoża organicznego. W badanych środowiskach występują trzy gatunki, których larwy są polifagiczne: Megaselia rata, M. pulicaria i M. rufipes. Ten ostatni z wymienionych gatunków to bardzo pospolity hemisynantrop. Larwy M. rufipes znane są jako parazytoidy, m.in. larw owadów. M ogą być także przyczyną chorób skórnych i jelitowych ludzi i bydła. gółem w Białołęce Dworskiej w grupie gatunków o znanej biologii największy udział procentowy m ają gatunki, których larwy są saprofago-fungifagami (74,1%). Gatunki, których larwy są zoofagiczne stanowią 14,8%, natom iast gatunki, których larwy są poli fagiczne 11,1%. Rozpatrując udział procentowy tych trzech grup o różnym typie fagizmu na podstawie ich liczebności, zanotowano największy udział procentowy gatunków, których larwy są saprofago-fungifagiczne 50,0%, następnie polifagiczne 45,7% i zoofagiczne 4,3% (tab. II). T a b e l a I I. P r o c e n to w y u d z ia ł e le m e n tó w e k o lo g ic z n y c h w f a u n ie Phoridae o b lic z o n y n a p o d s ta w ie s k ła d u g a tu n k o w e g o (a) i lic z e b n o ś c i (b). N lic z b a g a tu n k ó w P ro g n o za B ia ło łę k a D w o r s k a T > p y f a g iz m u la r w Z o o fa g i S a p r o f a g o - f u n g if a g i P o lif a g i N a L ic z e b n ość b N a L ic z e bn ość b ,8 74,1 11,1 0,0 2 0,2 3 0,2 1 4,3 5 0,0 4 5, ,2 7 1,4 2 1,4 0,0 6 0,2 0, ,2 3 3,9 5 5,9 S t r u k t u r a z g r u p o w a n ia. Wyznaczono strukturę dominacji dla fauny Phoridae ba danych środow isk: wyróżniono gatunki dominujące, gdy udział osobników danego gatunku w zgrupowaniu wynosi ponad 15%, gatunki subdominujące od 5 do 15%, influenty i gatunki akcesoryczne poniżej 5%. Dom inanty grądu, zbiorowiska olszy czarnej, boru mieszanego i sosnowego Białołęki Dworskiej to gatunki pospolite, spotykane w różnych środowiskach. W grądzie dom inują dwa gatunki: Phora schineri (42,9%) i Ph. aterrima (21,1%), a subdom inantam i są M. rufipes (5,4%) i M. rubella (5,1%). W zbiorowisku olszy czarnej do grupy dominantów zaliczono dwa gatunki: Diploneura nitidula (30,8%) i Megaselia augusta (17,8%). Subdominantami tego środowiska są: M. pulicaria (10,3%), M. mortenseni (7,5%) i Ph. schineri (6,5%). W borze mieszanym dominuje M. pulicaria (15,9%). Do grupy subdominantów zali czono cztery gatu n k i: Ph. schineri (11,8%), M. coacta (6,8%), M. mortenseni (6,8%) i M. au gusta (6,4%). Dom inantem boru sosnowego jest, podobnie jak w borze mieszanym, M. pulicaria (24,9%). Drugi dom inant tego środowiska to Megaselia gregaria (15,6%). Subdominantami boru sosnowego są: M. rufipes (9,6%), M. augusta (9,0%) i M. mortenseni (8,6%).

6 404 E. Durska 6 Cb tu l C/i BIAŁŁtKA DWRSKA- Sę CD S: CT> 5: cx> S <T> fl> 5 VQ Qj VQ Cb B) vq ftj VQ tn tn tn (o tn % n &> b> G> tb tb o ti ' Ifl (!) -10 GRAD ~ n 4 > rrv> I n n ZBIDRWISK LSZY CZARNE3 39 = * a n s BR BR SSNWy MlESZANV R y s. 1. S t r u k t u r a d o m i n a c j i z g r u p o w a ń Phoridae n a p o s z c z e g ó l n y c h s t a n o w i s k a c h B ia ło łę k i D w o r s k i e j. Gatunki Phoridae z grupy dominantów Białołęki Dworskiej, z wyjątkiem D. nitidula i M. coacta, występują we wszystkich omawianych środowiskach. Występowanie w tak różnorodnych środowiskach świadczy o ich znacznej eurytopowości (rys. 1). L iczeb n o ść. Średnią liczebność Phoridae na poszczególnych stanowiskach Białołęki Dworskiej wyznaczono, przeliczając liczbę osobników przypadającą na dobomiskę. Największą liczebność zadrowatych stwierdzono w grądzie (2,37), gdzie jest ona prawie dwukrotnie większa niż w pozostałych środowiskach. W borze sosnowym (1,02), w zbiorowisku olszy czarnej (1,12) i w borze mieszanym (0,74) liczebności niewiele różnią się między sobą. Porównano także liczebności zadrowatych poszczególnych środowisk Białołęki Dworskiej z liczebnościami w analogicznych środowiskach naturalnych (Puszcza Kampinoska bór mieszany i sosnowy, Puszcza Jaktorow ska grąd i łęg olszowo-jesionowy). Stwierdzono, że liczebności Phoridae w porównywanych środowiskach różnią się między sobą nieznacznie i są prawie dwukrotnie większe w grądach niż w borach i zbiorowiskach olszowych (tab. III). T a b e l a I I I. Ś r e d n i e lic z e b n o ś c i Phoridae w b a d a n y c h ś r o d o w i s k a c h n a t u r a l n y c h i w B ia ł o ł ę c e D w o r s k i e S t a n o w i s k a G r ą d Z b i o r o w i s k o o l s z y c z a r n e j B ó r m i e s z a n y B ó r s o s n o w y B i a ł o ł ę k a D w o r s k a 2,3 7 1,1 2 0,7 4 1,0 2 Ś r o d o w i s k a n a t u r a l n e 2,0 1 1,0 4 1,2 3 1,3 8 Porównując współczynniki podobieństw dla fauny Phoridae omawianych środowisk Białołęki Dworskiej stwierdzono największe podobieństwo wśród zadrowatych grądu i boru mieszanego (0,64), a najmniejsze podobieństwo dla gatunków zbiorowiska olszy czarnej i boru mieszanego (0,43). Pozostałe współczynniki podobieństw różnią się między sobą nie

7 7 Phoridae 405 znacznie i wynoszą: dla grądu i zbiorowiska olszy czarnej 0,48, dla grądu i boru sosnowego 0,50, dla zbiorowiska olszy czarnej i boru sosnowego 0,48 i dla boru mieszanego i boru sosnowego 0, P r o g n o z a f a u n y pierając się na wynikach badań terenów zielonych Warszawy, możemy oczekiwać, że po wybudowaniu osiedla skład gatunkowy i struktura fauny Phoridae Białołęki Dworskiej ulegnie znacznemu przekształceniu. Jeżeli nowopowstałe osiedle będzie podobne do typowych osiedli warszawskich, to w wyniku presji urbanizacyjnej zmniejszy się liczba gatunków Phoridae w zieleni przyszłego osiedla o około 50% (zniknie 26 gatunków). Szczególnie zmniejszy się liczba gatunków saprofagicznych, ponieważ prace porządkowe, głównie grabienie liści, znacznie ograniczą ilość dostępnych substancji organicznych. Możliwe jest także pojawienie się 7 gatunków, których występowanie stwierdzono w osiedlach warszawskich (tab. I). Wśród nich przeważają gatunki posiadające larwy saprofagiczne (Triphleba nudipalpis, Spiniphora bergenstamni, Diploneura cornuta). Natomiast larwy Megaselia giraudii to polifagi. Diploneura cornuta posiadająca saprofagiczną larwę, w stadium dojrzałym (samice) jest drapieżcą. Gatunek ten jest znanym ubikwistem. Możemy również przypuszczać, że w zieleni nowego osiedla nastąpi wzrost liczebności gatunków pasożytniczych (tab. II), a szczególnie Phalacrotophora fasciata parazytoida biedronek. Inny skład gatunkowy i inna liczebność zadrowatych w przyszłym osiedlu wpłyną także na zmianę struktury dominacyjnej. Jednym z dominujących gatunków powinien stać się pospolity hemisynantrop Megaselia rufipes (dominant centrum Warszawy). Nie jest również wykluczone, że na terenach zieleni nowego osiedla wzrośnie udział procentowy gatunków o dużej plastyczności i mających zasięg holarktyczny kosztem gatunków mniej plastycznych i o węższym zasięgu geograficznym. P I Ś M I E N N I C T W D i s n e y R. H. L N a t u r a l h i s t o r y n o t e s o n s o m e B r i t i s h Phoridae {Diptera) w i t h c o m m e n t s o n a c h a n g in g p i c t u r e. E n t o m o l. G a z., 3 0 : D u r s k a E ( Phoridae, Diptera) o f W a r s a w a n d M a z o v ia. M e m o r a b i l i a z o o l., W a r s z a w a, 3 5 ( ) : M a r u s z e w s k a U W p ł y w o p r y s k i w a n i a z i e m n i a k ó w p r z e c iw s t o n c e z i e m n i a c z a n e j Leptinotarsa decemlineata S a y {Col. Chrysomelidae) n a n i e k t ó r e Diptera. P o l. P i s m o e n t., W r o c ł a w, 4 6 : N a u m o v A. N K p o z n a n i j u s i n a n t r o p n y c h m u c h s e m e js tv a Phoridae {Diptera). B io l. N a u k i ( M o s c )., 6 : I n s t y t u t Z o o l o g i i P A N W a r s z a w a, W i l c z a 6 4

8 406 E. D u rsk a 8 P E 3 t M E [3arjiaBHe: F o p ó a T K H (P h o r i d a e, D ip t e r a )] npeactabjiehhbih b h ^ o b o h coctab Phoridae o c h o b u h Ha K3eMnjiapax, co6pahhbix no MeTony acejitbix jibymek Mepmncoro b pa3hbix 6HTonax BfljiojieHKM-^BopcKH b ro/ty. KoHCTaTupoBaH 6 3 BH,na, b t o m nncjie 2 9 b h ^ o b HBbix.zyia (})ayhbi nojibum. Bojibme Bcero b h ^ o b BCTpenajiocb b cmemahhm 6opy ( 4 4 ), 3aTeM b rpyne ( 3 4 ), c o c h o b o m 6opy ( 3 0 ) m notone nephoił ojibxw ( 1 6 ). Cpe^H paccmatphbaembix b h / j o b, G h o j i o t h h KTopbix H3BecTHa, BbwejieHbi TpH rpynnbi no nntahnio (300( )arn, canpo( )aro-< )yhrh( )arh, nojm<j)arh) n npe.actab.neho nx npouehthoe coflepacahhe Ha ochbahhh kojihnectba bh^ob h h x HHCjieHHCTH. BbweneHbi Tax>Ke AMHHMpyiomHe BM/ibi psin o6cyxcnaembix ÓHTonoB. B. rpy,ae flmhhhpyet Phora schineri ( 4 2, 9 % ), b ojibce Diploneura nitidula ( 3 0, 8 % ), b CMeinaHM 6opy Megaselia pulicaria ( 1 5,9 % ) h b c o c h o b o m 6opy Taioxe M. pulicaria ( 2 4, 9 % ). TMeneHo, m t o HHCJieHHCTb ropóatk B h j i o j i c h k m - A b o p c k o m Jimiib b He3HaHMTejibHH CTeneHH TJiHHaeTca o t h h c j i c h h o c t h 3 t h x Myx b ahajiorhheckhx npuponhbix 6HTonax (KaMnHHoecKaa nyma h BKTpoBCKaa nyma). B paóote npenctabnehbi Taioxe B03M05KHbie H3MeHeHHH, KBKUC MTyT nph30mth B ([layhe TpGaTK ncjie nctphkm 5KHJ10T0 pahha. SUM M A RY [Title: Phoridae (Diptera)] The species com position of Phoridae is based on specimens collected by the method o f M o e r i c k e s yellow traps in various habitats o f Białołęka Dworska. There were 6 3 spe cies recorded, including 2 9 species new to the fauna of Poland. The greatest number o f species was found in the mixed coniferous forest ( 4 4 ), then in the oak-hornbeam forest ( 3 4 ), in the pine forest ( 3 0 ) and in the community o f the alder ( 1 6 ). Among the species the biology o f which is known three trophic groups have been distinguished (zoophages, saprofungiphages, and polyphages), and their percentage has been calculated on the basis of the number of species and their abundance. Also dom inant species have been distinguished. The oak-hornbeam forest is dominated by Phora schineri ( % ), the alder community by Diploneura nitidula ( % ), the mixed coniferous forest by Megaselia pulicaria ( % ), and the pine forest also by M. pulicaria ( % ). There were not significant differences in the abundance o f Phoridae between Biało łęka Dworska and homologous natural habitats (Kampinos and Jaktorów forests). The probable direction o f changes in the fauna of Phoridae after the establishment o f the housing estate is suggested.