Dziecko zdolne w przedszkolu - podejmowanie działań na rzecz wspierania rozwoju dzieci zdolnych

Transkrypt

1 Dziecko zdolne w przedszkolu - podejmowanie działań na rzecz wspierania rozwoju dzieci zdolnych Na pojęcie dziecko zdolne wpływ maja dwie oceny społeczna i psychologiczna, które są niestety rozbieżne. W rozumieniu społecznym zdolny to taki, który dobrze się uczy, jest grzeczny, ma wzorowe zachowanie i inne osiągnięcia w szkole, ma schludny wygląd, jego rodzice często kontaktują się ze szkołą, pochodzi z tzw. dobrej rodziny, pełni w klasie odpowiedzialne funkcje np. gospodarza i inne. (Badania prowadzone na UW pokazały, że szkoła typuje dzieci zdolne wg schematów pomijających czynnik intelektualny). W rozumieniu psychologicznym uczeń zdolny to taki, który ma : wysoki iloraz inteligencji (uzdolnienia to o wiele więcej niż iloraz inteligencji Il jest miarą zdolności intelektualnych) ponadprzeciętne osiągnięcia lub ponadprzeciętne zdolności do takich osiągnięć wysoki poziom twórczy (zdolności twórcze, czyli umiejętność wymyślania nowych rozwiązań do starych problemów, niezależność myślenia, brak lęku przed nowymi wyzwaniami). Cechę pierwszą łatwo zaobserwować, obserwując wyniki uczenia się dziecka. Drugą cechę możemy określić poprzez obserwację i specjalistyczne badania psychologiczne i pedagogiczne. Jest tu jednak grupa dzieci, która często nie uaktywnia swoich potencjałów z wielu powodów. Osiągają one przeciętne wyniki w nauce (czynniki emocjonalnomotywacyjne, czynniki środowiskowo-wychowawcze, organizacja procesu lekcyjnego i inne). Wysoki poziom twórczy jest możliwy do zaobserwowania dzięki obserwacji dziecka, jego zabawy, sposobu myślenia, rozwiązywania różnych problemów, relacji z innymi itp. Obserwacja dzieci uzdolnionych pozwoliła badaczom na wyłonienie pewnych charakterystycznych dla nich cech. Pięć podstawowych cech dziecka zdolnego (typowe dla dzieci 5-7 letnich) wyróżniające dziecko zdolne spośród innych: 1. Łatwe zapamiętywanie i uczenie się nowych rzeczy, natychmiastowe zrozumienie problemów. Około 1/3 dzieci zdolnych przed rozpoczęciem nauki w szkole umie czytać i liczyć do Dzieci te mają bardzo rozbudzoną ciekawość poznawczą zadawanie pytań, duże zainteresowanie światem, bystra obserwacja i spostrzegawczość. Są one bardziej dociekliwe, zadają mnóstwo pytań również nietypowych, pojawiają się szybko pytania abstrakcyjne o ból, cierpienie, śmierć. Interesują ich problemy natury świata i człowieka, zadają pytania o charakterze filozoficznym, oczekują odpowiedzi na wszystkie zadawane pytania, pamiętają odpowiedzi i wyłapują nieścisłości (już jako dzieci 3, 4-letnie przechodzą szczególnie intensywną fazę pytań). 3. Charakteryzuje je duży entuzjazm w poznawaniu. Wykonywanie zadań umysłowych z przyjemnością, umiejętność skupienia uwagi przez dłuższy czas na tym, co dziecko interesuje, duża spontaniczność i zaangażowanie. W nielicznych przypadkach dzieci ujawniają już konkretne zainteresowania i uzdolnienia kierunkowe. 4. Duża otwartość na nowości, lubią zadania otwarte, niedookreślone, trudne, nowe, wymyślanie nowych zabaw, modyfikowanie starych, wymyślanie do nich nowych

2 zasad. Tworzenie nowych opowiadań, sytuacji realnych lub abstrakcyjnych. Ciekawe oryginalne pomysły, bogata wyobraźnia, potrzeba wyrażania myśli lub emocji za pomocą różnych form plastycznych, słów, ruchu, muzyki. 5. Niezależna postawa wobec innych, potrafią bronić swoich racji, samodzielne w pracy. Posiadanie 3 z powyższych cech oznacza, że dziecko ma szansę być w przyszłości jednostką wybitną. W związku z bardzo dobrym rozwojem układu nerwowego oraz zmysłów u dzieci zdolnych można obserwować tzw. nadwrażliwość na różnego typu bodźce. Istnieje pięć rodzajów nadwrażliwości u dziecka zdolnego: 1. Nadwrażliwość intelektualna wszystko je poznawczo pasjonuje, szybko uczą się na pamięć, mają szeroki zakres uwagi, 2. Nadwrażliwość wyobrażeniowa potrafią bezwiednie zaznaczyć pozycją ciała, mową ciała, że się wyłączyły, zamyśliły nad jakimś problemem, zadaniem, może to być specyficzny wyraz twarzy, mina, podparcie głowy, zapatrzone w dal, 3. Nadwrażliwość emocjonalna są bardziej stałe emocjonalnie i bardziej dojrzałe charakterologicznie, chociaż jednocześnie często emocjonalnie i uczuciowo bardzo wrażliwe potrafią się zachowywać bardziej dziecinnie i niedojrzale jak na swój wiek, gdyż emocje często dojrzewają nieco później niż intelekt. Są bardzo wrażliwe, potrafią się bardzo rozczulić nad czymś, rozpłakać. 4. Nadwrażliwość zmysłowa dobry rozwój układu nerwowego pociąga za sobą często wyostrzone zmysły, np. dotyku dzieci te nie znoszą obcisłych ubrań, są wrażliwsze na dotyk, słyszą bardzo ciche bodźce, widzą dobrze, gdy jest ciemno itp. 5. Nadwrażliwość do robienia czegoś lubią mieć różne sprawy do zrobienia, załatwienia, nie cierpią bezczynności, uwielbiają być sprawdzane po to, aby mogły się wykazać. Co warto wiedzieć o różnicach między płciami Istnieją pewne różnice między płciami w zakresie częstości występowania określonych zdolności. Chłopcy na ogół wykazują większe zdolności w dziedzinie matematyki, a także lepszą wyobraźnią przestrzenną. Dziewczynki z reguły są bardziej uzdolnione językowo. Nie ma jednak wśród badaczy zgodności co do tego, na ile te różnice są uwarunkowane czynnikami wrodzonymi, a na ile odmiennościami wychowania i kształcenia, stereotypizacją płciową. Sama dostępność określonych zabawek, nawyki otoczenia nie pozostaje bez wpływu na kształtowanie zdolności. Takie zabawy jak wspinanie się na drzewa, majsterkowanie, budowanie z klocków rozwija wyobraźnię przestrzenną, natomiast zabawy tematyczne z odgrywaniem ról (np. w dom) rozwijają zdolności językowe i społeczne. O rozwoju zdolności Rozwój zdolności pozostaje w ścisłym związku z prawidłowościami rozwoju psychicznego. Zdolności posiadają własną dynamikę rozwojową: Najwcześniej pojawiają się zdolności matematyczne i artystyczne (zwłaszcza muzyczne i plastyczne). Również zdolności wybitne pojawiają się na ogół już w dzieciństwie (np. Mozart). Następnie (w wieku przedszkolnym) pojawiają się uzdolnienia literackie i motoryczne (ujawniają się jako zdolności muzycznorytmiczne lub motoryczno-techniczne). Młodszy wiek szkolny jest określany jako okres

3 rozkwitu zdolności intelektualnych obserwuje się wtedy często zanik zainteresowań dzieci dla działalności o charakterze artystycznym. Zdolności twórcze rozkwitają w pełni w okresie dorastania (sprzyja im duża aktywność, energia, szerokie zainteresowania, wrażliwość, emocjonalność oraz duża niezależność intelektualna). Zdolności prawdziwe kształtują się ok. 10 roku życia. Dopiero wtedy można powiedzieć, że dziecko jest w określonej sferze uzdolnione. W miarę upływu lat zdolności się różnicują i pojawiają się coraz bardziej wyspecjalizowane grupy zdolności (np. wspinaczki skałkowej, biurowe itd.). W niesprzyjających warunkach rozwój zdolności może ulegać częściowemu lub całkowitemu zahamowaniu (jeśli dziecko nie ma odpowiedniej pomocy, zachęt, uwarunkowania, możliwości ćwiczenia i sprawdzenia się). Co to są zdolności? Zdolności to różnice indywidualne, które sprawiają, że przy danym zasobie wiedzy i przy równej motywacji niektórzy szybciej niż inni uczą się nowych rzeczy. Osoby wyróżniające się wyjątkowymi zdolnościami w jakiejś dziedzinie określa się jako wybitnie zdolne lub utalentowane. Cechą charakterystyczną osób utalentowanych jest wczesne, spontaniczne pojawianie się zdolności na wysokim poziomie w konkretnej dziedzinie aktywności. Dzięki badaniem nad zdolnościami zwrócono uwagę na powiązanie cech intelektualnych i pozaintelektualnych. Jeden z opracowanych modeli zdolności zaproponował Joseph Rezulle. Według niego u osób wybitnie zdolnych występuje interakcja między: ponadprzeciętnymi uzdolnieniami kierunkowymi lub ponadprzeciętną inteligencją wysokim stopniem zaangażowania w zadania wysokim poziomem zdolności twórczych Odpowiednio: pierwsza grupa zdolności to ponadprzeciętna inteligencja lub ponadprzeciętne zdolności twórcze np. malarskie, muzyczne itp. Druga to uporczywość, wytrzymałość, wiara w samego siebie, samozaparcie w ćwiczeniach, fascynacje i mocne zaangażowanie w działanie. Ostatnia grupa cech to czynniki związane z obszarem twórczości, czyli płynność myślenia, otwartość na doświadczenia, ciekawość badawcza, wrażliwość na szczegóły, tworzenie własnych idei, wrażliwość na odczucia itp. Zwłaszcza trzecia grupa cech jest podatna na oddziaływanie środowiska. Ważne Uznaje się, że do uzyskania wysokiego poziomu osiągnięć konieczna jest interakcja między zdolnościami, warunkami środowiskowymi i odpowiednimi cechami osobowości. Korzystne współdziałanie zdolności ogólnych lub uzdolnień specjalnych, czynników motywacyjnych i osobowościowych oraz główne kręgi środowiskowe tj. rodzina, przedszkole (potem szkoła), grupa rówieśnicza, stwarzają optymalne warunki do rozwoju zdolności. Inną ważną dla zrozumienia zdolności człowieka koncepcją jest teoria MJ [inteligencji złożonej] Howarda Gardnera. Podstawową tezą tej koncepcji jest występowanie siedmiu różnych rodzajów inteligencji: muzycznej cielesno-kinestetycznej logiczno-matematycznej lingwistycznej

4 przestrzennej interpersonalnej intrapersonalnej W pierwszym roku życia wszelkie rodzaje inteligencji rozwijają się spontanicznie według naturalnego wzorca zdolności. W następnym etapie rozwoju ujawniają się aktywności związane z konkretnym systemem symbolicznym, np. inteligencja przestrzenna w rysunku. Inteligencja muzyczna w piosenkach itp. Gardner stwierdza, że we wczesnym etapie rozwoju zdolności tzn. w okresie przedszkolnym i wczesnoszkolnym należy unikać sztywnego, sformalizowanego nauczania. Środowisko dziecka powinno się charakteryzować maksymalnym zróżnicowaniem bodźców oraz ich różnorodnością ilościową i jakościową. Ważne Pierwsze lata życia mają szczególne znaczenie dla rozwoju człowieka w późniejszych okresach. Różnice rozwojowe zarysowują się już w wieku niemowlęcym i zdecydowanie utrwalają się w wieku przedszkolnym. Dlatego ważnym zadaniem rodziców i wychowawców w tym okresie jest przyjęcie postawy inicjującej, inspirującej i wspomagającej działanie dzieci zamiast czysto kierowniczej, dyrektywnej. Konieczne jest wyposażenie przedszkola w sprzęt zapewniający podejmowanie zabaw twórczych i badawczych oraz umożliwienie dzieciom uczestniczenia w zajęciach plastycznych i teatralnych. Niezbędne jest również wprowadzenie technik twórczego myślenia umożliwianie dzieciom współtworzenia zajęć, wymyślanie i przekształcanie nowych zabaw. Ważne jest też przygotowanie wielu kącików tematycznych. Bez wsparcia środowiska dziecko nie ma szans pełnego wykorzystania swojego wrodzonego potencjału, nie rozwinie w pełni swoich predyspozycji. Wczesne przejawy talentu przedszkolaka Ogólną cechą dziecka utalentowanego jest potrzeba niezależności. Taką niezależność można, a nawet trzeba kształtować od najmłodszych lat. Dziecko powinno uzyskiwać pewność siebie, aby móc dzielnie stawiać czoło zadaniom, które przyjdzie mu rozwiązywać. Trzeba także uczyć dziecko umiejętności godzenia się z przegraną i odpowiedzialności. Przedszkolaki to dzieci, które chcą się bawić, biegać i odkrywać świat. Chętnie zdobywają nowe doświadczenia, wykonują różnorodne zadania. Poszerzają krąg ludzi, z którymi się kontaktują. Stopniowo zauważają, że człowiek poprzez swoje działanie może zmieniać otoczenie. Dzieci zdolne zachowują się oczywiście jak ich rówieśnicy z tą różnicą, postrzegają świat i zachowują trochę inaczej. Kim Tegel sporządziła następującą listę oznak talentu u dziecka w wieku przedszkolnym: zachowanie się bądź posługiwanie zabawkami czy urządzeniami w sposób niezwykły lub nowatorski wczesna umiejętność czytania ze zrozumieniem tekstu i przypominania sobie faktów umiejętność rozróżniania wielu rozmaitych podzbiorów w dużych zbiorach przedmiotów zadawanie pytań na tematy trudne do uchwycenia (np. śmierć, czas, itp.)

5 wykazywanie zainteresowań różnymi zależnościami (np. cyklami życia) opowiadanie dowcipów, których nie rozumieją rówieśnicy kwestionowanie opowiadań odwołujących się do wydarzeń, które nie mogły zaistnieć w rzeczywistości. Oczywistym jest fakt, że dziecko zdolne nie przejawia zdolności i talentu we wszystkich dziedzinach i w każdym zachowaniu. Jak rozpoznać dziecko zdolne? Kilka zestawów cech, które mogą pomóc określić obszar talentu dziecka: Talent artystyczny Dziecko lubi rysować, malować, lepić z gliny lub plasteliny. Chętnie eksperymentuje, przejawia oryginalność w doborze tematów, technik, kompozycji i materiałów. Poprzez sztukę wyraża swoje uczucia. Zauważa szczegóły i barwy, których inne dzieci nie dostrzegają. Ma wyostrzoną percepcję przedmiotów codziennego użytku. Odwiedza galerię, wystawy. Interesuje się dziełami sztuki. Talent twórczy Dziecko posiada inwencję twórczą. Potrafi wymyślać opowiadania, gry, wiersze, piosenki itp. Zadaje dużo pytań stawianych przez dorosłych. Lubi eksperymentować i sprawdzać hipotezy, by uzyskać odpowiedź na nurtujące pytania. Potrafi wykorzystać w nowy niezwykły sposób znane materiały i środki. Jest wytrwałe w podejmowanym zadaniu. Często ubiera się i zachowuje w sobie tylko właściwy sposób. Talent aktorski Dziecko od najmłodszych lat wykazuje zdolność odgrywania różnych ról, naśladowania. Potrafi z ekspresją operować głosem oraz porozumiewać się za pomocą gestów, ruchu i wyrazu twarzy. Chętnie uczestniczy w klasowych teatrzykach. Interesuje się teatrem, filmem. Talent muzyczny Dziecko ma słuch muzyczny, wyczucie rytmu i natężenia dźwięku. Potrafi skojarzyć zjawiska z muzyką. Wyraża chęć do nauki gry na jakimś instrumencie. Charakteryzuje go zdolność długotrwałej koncentracji. Dobrze śpiewa (chociaż nie zawsze). Wymyśla oryginalne melodie. Chętnie słucha różnych gatunków muzyki. Często czyta o muzyce, kompozytorach i muzykach. Chodzi na koncerty. Talent matematyczny Dziecko od najmłodszych lat szybko operuje cyframi i liczbami. Wszystko oblicza skrótami. Jest perfekcjonistą. Nie jest zbyt rozmowne. Jasno i zwięźle odpowiada na pytania. Nie ufa intuicji, chce dowodów. Wykazuje wytrwałość i upór w rozwiązywaniu zadań. Zdarza się, że lubi muzykować lub grać w szachy. Talent przywódczy Dziecko zazwyczaj jest w centrum uwagi. Jest pewne siebie, uwielbia być na czele. Ma poczucie lojalności grupowej i indywidualnej sprawiedliwości społecznej. Przez inne dzieci uznawane jest za przewodnika. Jest cierpliwe i tolerancyjne, kontroluje przebieg zabawy i wykorzystuje to do zdobywania uznania u rówieśników oraz do manipulowania nimi. Wie jak zaszczepić innym entuzjazm do pomysłu.

6 Talent sportowy Dziecko jest energiczne, aktywne ruchowo. Ma doskonałą koordynację ruchów, szybko rozwija się motorycznie. Uwielbia gry i zabawy sportowe, zabawy na powietrzu. Uwielbia gry i zabawy sportowe, zabawy na powietrzu. Chętnie wykonuje ćwiczenia sportowe. Z powodzeniem rywalizuje w sporcie z dziećmi starszymi od siebie. Czyta artykuły i wiadomości sportowe. Talent pisarski Dziecko czyta z przyjemnością i ze zrozumieniem. Od wczesnego dzieciństwa samo sięga po książkę i czyta płynnie. Wyprzedza rówieśników w umiejętności czytania i pisania. Wymyśla opowiadania, historyjki. Zapisuje swoje myśli i pomysły. Nie traci wątku. Sprawia, że postacie przez niego stworzone wydają się autentyczne. Jest wrażliwe na uczucia innych, bystrym obserwatorem ludzkich zachowań. Talent naukowy Dziecko jest obeznane z różnymi obszarami rzeczywistości (m.in. chodzi o tematykę naukową). Wyraża się jasno i precyzyjnie. Jest uzdolnione matematycznie. Ciągle nurtują go pytania: jak? i dlaczego?. Ma doskonałą koordynację oko ręka oraz świetnie rozwinięte umiejętności motoryczne. Często zbiera różne przedmioty, klasyfikuje je. Jest wytrwałe. Czyta książki popularnonaukowe, przeprowadza doświadczenia. Dostrzega i rozumie różne pojęcia i związki. Talent techniczny Dziecko lubi konstruować. Właściwie posługuje się różnego rodzaju narzędziami. Interesuje go funkcjonowanie urządzeń mechanicznych. Lubi rysować przedmioty mechaniczne lub różne plany i projekty. Ma zdolności matematyczne (w zakresie matematyki stosowanej i geometrii). Czyta książki i czasopisma naukowe i techniczne. Warto pamiętać o ważnych zasadach: pozwalać dziecku na aktywny udział w zajęciach, pozwalać dziecku popełniać błędy i uporać się z ich skutkami, nagradzać inicjatywę, dociekliwość oraz zadawanie pytań, zachęcać dziecko do odkrywania i wymyślania, nie narzucać wiedzy dziecku zbyt wcześnie, gdyż straci ono orientację i szybko się znudzi. Dla rozwoju dziecka korzystne jest zatem zaproponowanie mu dużej ilości ćwiczeń, zadań o podobnym stopniu trudności, ale na różnorodnym materiale, aktywizującym różne strony aktywności dziecka. Cały proces doskonalenia danej sprawności musi być rozłożony w czasie. Każda czynność powinna być utrwalana przez powtarzanie, wykonywana na różnych treściach w celu jej uogólnienia i równocześnie zróżnicowana stosownie do okoliczności. Stymulowanie rozwoju wymaga od dorosłego człowieka orientacji we właściwościach poznawczych dziecka. Należy pamiętać, że właściwości poznawcze dziecka różnią się od ludzi dorosłych, a przyjmowanie takiej analogii jest zawodne. S. Szuman wskazuje na fakt, że dziecko myśli inaczej i błędem jest naginanie jego myślenia do dorosłego. Dziecko w wieku przedszkolnym uczy się spontanicznie i okazjonalnie. Uczy się wówczas gdy przygląda się jakiejś rzeczy z uwagą, gdy zauważa coś mimochodem. Uczy się zatem cały czas, a nie tylko

7 gdy dorosły uczy je według własnego programu. Dziecko wchodząc w interakcje z otoczeniem, konstruuje własne widzenie świata. Pomagając dziecku w rozwoju należy zwrócić uwagę na takie jego właściwości jak: zdolność obserwacji, pamięć, koncentracja uwagi, zainteresowanie wyjaśnianiem zjawisk, potrzeba sprawdzania, twórcza postawa wobec świata, przeżywanie wartości z rozwiązywania problemu, indywidualny styl myślenia i działania. Stymulowanie rozwoju dziecka, jego zdolności zależą od osobowości, zainteresowań, zamiłowań i inicjatywy dziecka, od jego aktywności i potrzeby działania w danej dziedzinie. Ważne są takie cechy jak upór, stałość i celowość działań, krytyczny stosunek do siebie i swoich możliwości, odpowiedni poziom potrzeb. Rola nauczyciela wychowawcy Zasadniczym problemem relacji dziecko nauczyciel wydaje się sposób komunikowania się. Chodzi tu o komunikację w sensie werbalnym, jak i niewerbalnym. Nauczyciel zatem rozumieć powinien nie tylko słowne wypowiedzi dziecka, ale także te nadawane za pomocą gestów, min i spojrzeń. W komunikacji werbalnej dziecko nauczyciel istotną rolę odgrywają pytania nauczyciela w tym: umiejętność stawiania pytań odpowiednie sformułowanie pytania dobranie kolejności pytań rozważanie ich założeń i trafności Rozwijającą rolę mają pytania twórcze, badawcze, a więc aktywizujące procesy poznawcze dziecka, odwołujące się do jego doświadczeń, a zmierzające do nowych wiadomości. Nie mogą to być jedynie pytania kontrolne odtwarzające posiadane wiadomości lub wymagające odpowiedzi tak czy nie. Jak diagnozować dziecko zdolne? Psychologowie są zgodni, że identyfikacja zdolności powinna nastąpić bardzo wcześnie na etapie wychowania przedszkolnego i być kontynuowana w wieku szkolnym, aż do okresu dorosłości. Niezwykle cenna dla diagnozy jest obserwacja zachowania dziecka w zabawie dowolnej i podczas zajęć organizowanych w przedszkolu. Obserwacja powinna być wzbogacona o spostrzeżenia rodziców i osób bliskich. Najczęściej identyfikacja dotyczy poziomu rozwoju intelektualnego, zdolności uczenia się, ujawniające się w szybkim opanowaniu umiejętności czytania, operacji arytmetycznych, płynności werbalnej, bogactwie używanego słownictwa, logicznym rozumowaniu i zainteresowaniu nauką. Prawidłowa identyfikacja dzieci zdolnych jest procesem złożonym i wymagającym spełnienia wielu warunków. Należy najpierw przyjąć odpowiedni model zdolności i koncepcję psychologiczną, na bazie których można zbudować strategię diagnostyczną. Niezbędna w tym jest pomoc psychologiczno-pedagogiczna.