BYŁA TAKA FABRYKA - HISTORIA ZAKŁADÓW RUDZKI I SPÓŁKA"

Transkrypt

1 Arkadiusz Łukasiak BYŁA TAKA FABRYKA - HISTORIA ZAKŁADÓW RUDZKI I SPÓŁKA" Mało kto współcześnie zdaje sobie sprawę, że istniejąca w Mińsku Mazowieckim Fabryka Urządzeń Dźwigowych S.A." jest sukcesorem jednego z najstarszych i największych polskich przedsiębiorstw przemysłu metalowego, tj. Towarzystwa Fabryki Machin i Odlewów Żelaznych K. Rudzki i Spółka". Powstało ono w 1858 r. jako mała odlewnia a przeżywało swój rozkwit w latach jako gigantyczne przedsiębiorstwo, zatrudniające w 1913 r. 2 tysiące osób w dwóch swoich zakładach oraz 7 tysięcy na licznych budowach mostów w byłym imperium carskim. Zakłady Hipolita Cegielskiego z Poznania czy Ludwika Zieleniewskiego z Krakowa, choć starsze rodowodem i należące do podobnej branży co firma K.Rudzki i S-ka", wobec niego mogły w tym czasie uchodzić za zakłady rzemieślnicze, a nie przemysłowe. 29 stycznia 1858 r. powstało przedsiębiorstwo pod nazwą Gisernia Rudzkiego i Spółka przy Warsztatach Żeglugi Parowej w Warszawie". Znajdowało się ona na Solcu między ulicami Czerniakowską a Rozbrat. Powstało na mocy notarialnego aktu założycielskiego z 29 stycznia 1858 roku. 1 Zatrudniało ono początkowo w 1860 roku 40 osób. 2 Z biegiem lat stało się jednym z największych polskich przedsiębiorstw przemysłu metalowego, znanym przede wszystkim z produkcji i budowy mostów. Według statutu spółki udziały wspólników wynosiły razem 282 tys. rubli, w tym 53% kapitału należało do Andrzeja Zamoyskiego, 8% do Leopolda Kronenberga, 39% do innych wspólników. Konstanty Rudzki przystępował do spółki bez własnego kapitału, jego wkład miał być uiszczany w "gotowiźnie" w miarę rozwoju przedsiębiorstwa, jako dyrektor miał otrzymywać 10%, od pozostałej reszty 10% przeznaczono na kapitał zapasowy, a z pozostałości zysku 1/3 miała należeć także do Rudzkiego w wyniku równego podziału między posiadaczy trzech równych udziałów spółki. Rudzki w rezultacie powinien był otrzymać 37% czystego zysku przedsiębiorstwa. Spółka kraśniejska 39% miała uiścić wkład częścią w gotowiźnie, częścią w odlewach oraz w jednokwartalnym zapasie surówki. Jako wspólnik komandytowy składała się z dwu osób jedność stanowiących", byli nimi Jakub Bert i Samuel Hersz Miihlard. 3 Założycielem przedsiębiorstwa KRudzki i Spółka" był zespół osób, charakterystycznych dla wczesnego społeczeństwa Królestwa Polskiego związanych z jego życiem gospodarjczym. Hrabia Andrzej Zamoyski, reprezentant Spółki Żeglugi Parowej", znany był z wielokierunkowej działalności gospodarczej służącej głównie potrzebom rolnictwa. Leopold Kronenberg angażował się w wiele dziedzin przemysłu i transportu. Stał na czele i wielu spółek, które zbudowały kilka ważnych linii kolejowych, a także rozbudowywał cujkrownie, organizował górnictwo i hutnictwo itp. Konstanty Rudzki był nieprzeciętnym 1 Archiwum Państwowe Miasta Stołecznego Warszawy Oddział W Otwocku, ks. hip. nr. 3001a, 4479, akt 3. 2 J. Kolenda, Przedsiębiorstwo K Rudzki i Ska " w latach Ewolucja jego form organizacyjno- prawnych, (w), Warszawa w XIX wieku , z.2.warszawa 1971, s J. Kolenda, Przedsiębiorstwo KRudzki i Ska"..., s ZESZYT

2 specjalistą. To inżynier, technolog i mechanik, reprezentował on inteligencję pochodzenia szlacheckiego. Tak go ocenia w swojej książce poświęconej budowie mostów Marek Rybak: (...jjako mechanik wykształcony we Francji miał zachodnie wyobrażenie o funkcji kapitału w przemyśle i budownictwie(...). " 4 W 1857 r. został on zaangażowany przez hrabiego Andrzeja Zamoyskiego do kierowania warsztatami Żeglugi Parowej. Przechodziły one wtedy poważny kryzys finansowy i organizacyjny. Rudzki w bardzo krótkim czasie przeprowadził reorganizację, Żegluga Parowa została przez niego podzielona na parę oddziałów, z czego odlewnię sam poprowadził. 5 Inicjatywa założenia giserni wypłynęła między innymi z potrzeby zwiększenia rentowności od całego zespołu poczynań Żeglugi Parowej". Według umowy założycielskiej spółka komandytowa trwać miała do 18 lutego 1873 r., po czym nastąpić miał podział masy czynnej między wspólników. Spółka do tego terminu przetrwała, choć Rudzki tracił stopniowo wspólników. 7 kwietnia 1873 r. nabył on przedsiębiorstwo na wyłączną własność na publicznej licytacji i 14 kwietnia 1873 r. spółka została zamknięta. 6 Warszawa wówczas była największym ośrodkiem przemysłu metalowego w Królestwie Polskim. Największymi zakładami były: Państwowa Fabryka Maszyn na Solcu; Fabryka Narzędzi i Maszyn Rolniczych na ulicy Świętojerskiej. Poważnym przedsiębiorstwem przemysłowym były Warsztaty Żeglugi Parowej, zatrudniające w 1860 roku, 300 robotników. Nowo powstały zakład Rudzkiego wyposażony był w: maszynę parową o mocy 12 KM, 2 piece kopułowe, 6 pieców do wypalania koksu, odlewnie żelaza i mosiądzu, warsztaty kowalskie oraz w ślusarnie, modelarnie, polernie, magazyny na wyroby i surowce, biuro, kreślarnie. W 1860 r. firma zatrudniała 40 osób. Konstanty Rudzki widział w rozwoju kolei czynnik mogący uczynić z jego małego liczącego w 1860 r. 40 osób przedsiębiorstwa, liczący się w skali nie tylko Królestwa, lecz całego imperium carskiego zakład przemysłowy, czego też w ciągu niespełna 30 lat dokonał. Konstanty Rudzki w założonej przez siebie odlewni produkował: Urządzenia dla przemysłu rolno-spożywczego tj. kotły dla gorzelni i cukrowni, maszyny rolnicze, proste części maszyn. W latach sześćdziesiątych XIX w. Rudzki zaoferował dyrekcji drogi żelaznej Warszawsko* Wiedeńskiej wykonanie dwóch parowozów za cenę o wiele niższą niż zawarta w ofercie belgijskiej firmy Cokerilla. Oferta ta nie została przyjęta, dyrekcja wolała wybrać renomowaną firmą belgijską niż mało znanego polskiego fabrykanta. Mimo to Rudzki wykonał na własne ryzyko dwa parowozy. Już przed przejęciem na własność zarządzanych przez siebie zakładów produkował w nich konstruowane przez siebie maszyny parowe. Były to lokomobile, przenośne silniki parowe służące jako napęd tartaków, młynów, młockarni. 7 4 M. Rybak, Mosty w siedemdziesięcioleciu państwa polskiego. Warszawa 1994, s A. Bocheński, Wędrówki po dziejach przemysłu polskiego. Warszawa 1989, t. 2, s J. Kolenda, Zarys historii Fabryki Urządzeń Dźwigowych w Mińsku Mazowieckim, (powielane) Warszawa 1965, s Przegląd Techniczny", nr. 26 z 26 XII 1934, s ZESZYT 17

3 Przedsiębiorstwo kilkakrotnie zmieniało swoją formę prawno-organizacyjną: W 1873 r. stało się przedsiębiorstwem własnym Konstantego Rudzkiego. W 1877 r. Fabryką Machin i Odlewów K. Rudzki i Spółka.Spółką firmowo-komandytową. W 1882 roku- Towarzystwem Udziałowym Fabryki Machin i Odlewów Żelaznych dawniej K. Rudzki i Spółka" Spółką handlowo-udziałową. W 1893 przedsiębiorstwo przekształca się w spółkę akcyjną pod nazwą: Towarzystwo Fabryki Machin i Odlewów Żelaznych K. Rudzki i S-ka" w Warszawie. Datom przekształceń odpowiada stale zwiększający się kapitał zakładowy fabryki warszawskiej: 1873 wartość nieruchomości wynosiła rubli srebrem 1874 wartość posesji wynosiła rubli srebrem 1877 kapitał zakładowy rubli srebrem 1882 kapitał zakładowy rubli srebrem 1893 kapitał zakładowy rubli srebrem Zwiększa się także plac fabryczny. W latach przedsiębiorstwo stanowiło wyłączną własność Rudzkiego. Wybudował on w Warszawie nowe hale fabryczne na ulicach Solec, Fabrycznej i Przemysłowej. Powstały wtedy: oddzielna hala montażu konstrukcji stalowych, hala budowy pomp kolejowych, a także dział budowy urządzeń zabezpieczenia ruchu pociągów. Do lat dziewięćdziesiątych XIX wieku głównym asortymentem spółki udziałowej były: maszyny do młynów, tartaków, gorzelni, cukrowni, kolumny, belki kute i lane, schody, balustrady, ogrodzenia, rynny, meble ogrodowe, pomniki, kaloryfery, wanny, pompy, wodociągi, zlewy kuchenne, transmisje fabryczne, itp. Podstawową specjalnością przedsiębiorstwa były rury lane dla wodociągów. Wykonywano także na zamówienia odlewy żelazne i mosiężne np. części maszyn. W 1877 r. przystąpili do spółki komandytowo-firmowej i udziałowej ludzie związanych z budową kolei, często o rozległych kontaktach w sferach rządowych Rosji, to jest: Stanisław Filipowski, Włodzimierz Mazurkowski, Feliks Wojciechowski. Otwierało to przed fabryką rozległe możliwości korzystania z zamówień rządowych, będących często po preferencyjnych cenach dla przedsiębiorstw rodzimych. Około 1890 r. firma otworzyła filie w Jekaterynosławiu (obecnie Dniepropietrowsk), aby tym samym znajdować się bliżej bardzo chłonnego rynku rosyjskiego. W 1891 r. rząd rosyjski zdecydował się na budowę kolei Trans-syberyjskiej. Wraz z rozpoczęciem tej gigantycznej inwestycji przed przedsiębiorstwem Rudzkiego otworzyły się nowe możliwości tj. skorzystania z uczestnictwa w tej gigantycznej inwestycji. Na początku lat dziewięćdziesiątych XIX w. firma Rudzkiego zaczęła się specjalizować w produkcji i budowie stalowych konstrukcji mostowych. 8 W 1892 roku Konstanty Rudzki ze względu na wiek wycofał się z czynnej pracy, pozostając nadal głównym akcjonariuszem spółki. Firma Rudzkiego była już wtedy przedsiębiorstwem największym, najlepiej wyposażonym w sprzęt i zaplecze produkcyjne spośród innych fabryk przemysłu metalowego nie tylko Królestwa ale i Cesarstwa Rosyjskiego. J. Jankowski, Mosty w Polsce i mostowcy polscy (od czasów najdawniejszych do końca 1 wojny światowej), Wrocław-Gdańsk 1973, s ZESZYT

4 1897 r. w przemyśle metalowym w Kró}estwie Polskim było zatrudnionych około 24tys. robotników. 9 W zakładach Rudzkiego zatrudnionych w 1897 r. było 1000 osób. 10 Dnia 22 czerwca 1893 r. powołano do życia spółkę akcyjną pod nazwą Towarzystwo Fabryki Machin i Odlewów Żelaznych Konstanty Rudzki i Ska", po rosyjsku zaś OôuiecTBO MauiHHO-CTpoHTejiHoro h nryhojihtehhoro 3aBoaa K. Pvikhh h K". Pod tą nazwą znane jest na terenie Rosji, gdzie uważane jest za przedsiębiorstwo rosyjskie. Założycielami spółki akcyjnej byli: Konstanty Rudzki, Hipolit Cieszkowski, Feliks Wojciechowski, Stanisław Filipowski, Włodzimierz Mazurowski. Wszyscy oni, poza Hipolitem Cieszkowskim, byli wspólnikami spółki udziałowej. Spółka akcyjna powstała by móc sprostać wymogom stale rozwijającego się przedsiębiorstwa, a także by zwiększyć kapitał zakładowy. Musiał być on znacznie większy od kapitału spółki udziałowej, ponieważ skala prac i ich zasięg wymagały znacznych środków finansowych, a te można było najszybciej zgromadzić drogą utworzenia spółki akcyjnej. Spółka akcyjna powstała w czasie szybkiego rozwoju kolejnictwa, tak w znaczeniu ilościowym jak i jakościowym. W Królestwie i w Rosji powstawały wtedy liczne linie kolejowe, wzrastał ciężar pociągów, stale też wzrastała szybkość i wielkość przewozów. Zmiany te rodziły korzystną koniunkturę dla przemysłu metalowego, np. należało budować coraz większe mosty w najdalszych zakątkach imperium carskiego, i wznosić je należało w jak najkrótszym czasie. Kapitał spółki akcyjnej był całkowicie pochodzenia krajowego i wynosił 22 czerwca 1893 r. 600tys rubli, w roku mln rubli. 11 Już w 1890 r. przedsiębiorstwo K. Rudzki i Ska" zbudowało swój pierwszy jednoprzęsłowy most kolejowy na linii kolei Humańskiej o rozpiętości 55,38 metra. W latach zbudowało trzy mosty dla kolei ussuryjskiej o długościach całkowitych: 180, 260, 350 metrów. Budowa mostów na kolei ussuryjskiej. Na rok 1896 przypada wielki prestiżowy sukces fabryki. Na Wszechrosyjskiej Wystawie w Niżnym Nowogrodzie nad Oką przedsiębiorstwo zostaje wyróżnione za wyroby najwyższą nagrodą tj. herbem państwa. Od tego czasu wyroby czy budowane mosty 9 J. Bartyś, Produkcja, maszyn i urządzeń i narządzi pracy. ( w) Historia kultury materialnej Polski w zarysie od 1870 do 1918, t. 4, Warszawa-Kraków 1979, s Pietrzak-Pawłowska, Królestwo Polskie w okresie wielkokapitalistycznym (w), Historia Polski, t. II / , Warszawa 1959, s " Z.Pustoła, Towarzystwa Przemysłu Metalowego K. Rudzki i Ska" (w:), Encyklopedii historii gospodarczej Polski do 1945 roku, t. 2, Warszawa 1981, s ZESZYT 17

5 były ozdabiane dwugłowym orłem carskim. Wobec dużej konkurencji innych fabryk ceny wyrobów Rudzkiego były niskie, wysokie zyski osiągano przez rozszerzenie produkcji, i dla jej rozszerzenia podjęto się budowy fabryki w Mińsku Mazowieckim zwanym wówczas Nowomińskiem. Mińsk miał znakomite warunki komunikacyjne leżąc na linii kolejowej terespolskiej, podczas gdy fabryka warszawska aż do pierwszej wojny światowej posługiwała się transportem konnym w dotarciu do przystani lub stacji kolejowej. Poza tym tory po lewej stronie Wisły były normalnotorowe, a nie jak w części Królestwa leżącej po prawej stronie Wisły i Rosji, szerokotorowe. Myśl o budowie tam fabryki, pojawiła się już stosunkowo wcześnie, bo już w 1877 r. Podsunął ją wspólnik Rudzkiego Feliks Wojciechowski, będący w tym czasie dyrektorem kolei terespolskiej. Otóż w trakcie prac związanych z wymianą szyn i budową drugiego toru na powyższym szlaku, znalazł on korzystnie usytuowaną działkę na terenie Mińska Mazowieckiego. Położona była ona opodal torów kolejowych, z niej wybierano żwir 1 piasek na potrzeby kolei, a i cena jej była odpowiednio niska. Zaproponował wspólnikom kupno jej i wzniesienie tam fabryki. Feliks Wojciechowski poczynił nawet starania w kierunku budowy bocznicy kolejowej. 12 Niestety ten bliski realizacji projekt nie uzyskał aprobaty wspólników, został przypomniany dopiero w 1898 r.plac pod fabrykę, ponad 4 razy większy od posesji warszawskiej, kupiono 21 lutego 1899 r. za rubli od Seweryna Dorii Dernałowicza. 13 Plac ten o powierzchni około 17 hektarów usytuowany był na południe od zabudowy miasta, dotykał od wschodu rzeki Srebrnej, od północy leżał w bezpośrednim sąsiedztwie linii kolejowej z bardzo bliskim dworcem, od zachodu sąsiadował z drogą Mińsk-Karczew ukośnie przecinającą wtedy toiy, na południe zaś leżały tereny zielone. Budowę fabryki pod kierunkiem architekta Stefana Szyllera (projektanta między innymi budynku politechniki warszawskiej) czy też wiaduktu mostu Poniatowskiego, rozpoczęto w 1898 r. 14 Zakład ten był nowocześnie zaprojektowany i posiadał: 2 hale montażowe konstrukcji mostowych, kotłownię, kotlarnię, budynek elektrowni zakładowej o mocy 390 kw budynek łaźni, budynek straży pożarnej, ambulatorium, szkołę przyfabryczną oraz bocznicę kolejową. Fabryka w Mińsku została bardzo szybko uruchomiona; w latach było w niej zatrudnionych 450 robotników. Byli to w głównej mierze sprowadzeni z Warszawy robotnicy, wśród nich 432 stanowiły osoby wykwalifikowane, zaś 18 to pomocnicy. Średnia płaca roczna robotnika w fabryce w Warszawie wynosiła około 275 rubli. W tym czasie średni roczny zarobek robotnika fabrycznego wynosił 223 ruble, a przeciętna płaca robotnika folwarcznego 124 ruble. Roczna produkcja mińskiej fabryki w postaci mostów, wiązań dachowych i zbiorników wynosiła pudów o wartości 916 tys. rubli, stanowiła ona 32% wartości produkcji całego przedsiębiorstwa w roku Moment powstania fabryki w Mińsku Mazowieckim w dziejach przedsiębiorstwa był okresem dużych nadziei na dalszy rozwój. W nowej Ustawie spółki, zatwierdzonej 14 lipca 1901 r. paragraf trzeci mówi: Towarzystwu służy prawo nabywania na własność zakładów nowych lub wydzierżawiania potrzebnych mu zakładów przemysłowych z możliwością nabywania w tym celu gruntów i lasów... Towarzystwu służy również prawo, w celu sprzedaży wyrobów swojej fabryki, zakładania w miejscowościach, gdzie uzna za stosowne odpowiednich składów i skłe- 12 E. Sokal, Wspomnienie pozgonne Feliks Woyciechowski. Przegląd Techniczny", nr. 16 z , s J. Kolenda, Zarys historii..., s S. Łoza, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954, s ZESZYT

6 pów... Uwaga: Oprócz gruntu, który Towarzystwo posiada, w powiecie Nowomińskim guberni Warszawskiej dozwala się Towarzystwu nabyć w tej samej guberni na potrzeby przedsiębiorstwa ucząstek ziemi...dalsze następnie nabywanie przez Towarzystwo majątku nieruchomego w miejscowościach, gdzie takie nabywanie przez cudzoziemców lub żydów prawem wzbronione jest, pod żadnym pozorem nie dozwala się"... is W 1899 r. umiera 79 letni Konstanty Rudzki pozostawiając wieloletnie doświadczenie swoim następcom i poza innymi aktami filantropii w testamencie ofiarowuje 5000 rb. na Kasę Mianowskiego, z przeznaczeniem procentu od tego kapitału za najlepsze dzieła w zakresie wiedzy technicznej. Towarzystwo w latach 1898/99 i 1899/1900 ofiarowuje w sumie 5500 rubli na budowę Politechniki Warszawskiej, a w latach następnych sponsoruje Przegląd Techniczny". Kryzys gospodarczy w latach zaskoczył przedsiębiorstwo w trakcie budowy mińskiej fabryki i w początku jej funkcjonowania. Groził brakiem kredytów, trudnością zbytu i bezrobociem. Przedsiębiorstwo Rudzkiego" kryzys ten zniosło jednak o wiele łatwiej niż małe zakłady przemysłowe. Jedną z przyczyn kryzysu był, nieproporcjonalny względem popytu, wzrost produkcji osiągnięty głównie w przemyśle ciężkim. Słaby i niedorozwinięty rynek wewnętrzny imperium carskiego nie był w stanie go wchłonąć. W Rosji istniała duża dysproporcja między nowoczesnym i bujnie rozwijającym się przemysłem a zacofanym i nieproduktywnym rolnictwem. Z powodu nadprodukcji" ceny stali i produktów przemysłu metalowego raptownie spadły. Aby utrzymać ceny na odpowiednim poziomie powstały liczne porozumienia pomiędzy poszczególnymi wytwórcami zwane syndykatami. Syndykaty zrzeszały na ogół przedsiębiorstwa duże i ustalały wspólnie wysokość produkcji oraz ceny, które obowiązywały wszystkich swych członków za swoje produkty. Od roku 1902 Towarzystwo Fabryki Machin i Odlewów Żelaznych Rudzki i Ska" stało się członkiem Akcyjnego Towarzystwa Sprzedaży Wyrobów Rosyjskich Zakładów Metalurgicznych", zwanym w skrócie Prodamet". W syndykacie tym firmie K.Rudzki i Ska" przyznano 17% wszystkich robót mostowych na trenie państwa rosyjskiego. 16 W okresie wojny rosyjsko-japońskiej fabryka rozpoczyna produkcję dla celów wojskowych, produkując pociski armatnie. Wydział amunicyjny fabryki prowadził swą produkcję do 1915 r.. W latach rewolucji , produkcja zmniejszyła się tak, że akcjonariusze nie otrzymali dywidendy. W dniach 26 VII, 22 VIII i 30 X 1905 r. miały miejsce w fabryce strajki o podłożu ekonomiczno-politycznym. 17 W 1906 r. firma ogranicza czas pracy do trzech dni w tygodniu. Po upływie pół roku sytuacja się nieco poprawiła. W latach następują redukcje pracowników, w fabryce pozostaje nieliczna grupa ludzi do obsługi maszyn oraz załoga wydziału amunicyjnego, który pracuje przez całą dobę wykonując zamówienia rządu carskiego. W 1910 r. dyrekcja fabryki dała robotnikom urlopy bezpłatne obiecując ponowne przyjęcie przy nowych zamówieniach. Gdy fabryka otrzymała nowe, duże zamówienia na budowę mostów, ponownie przyjęto ludzi do pracy. Były to zmówienia na mosty na rzekach: 15 Ustawa Towarzystwa Fabryki Machin i Odlewów Żelaznych K. Rudzki i S-ka w Warszawie, Warszawa M. Rybak, dz. cyt., s A. Stelmaszczyk, Ruch robotniczy w Mińsku Mazowieckim i regionie, (w), Dzieje Mińska Mazowieckiego , Warszawa 1976, s ZESZYT 17

7 Amur długości 2598m, Zieją długości 898 m, Bureja długości 512m, Tom długości 43 Om, Newa długości loom. 18 Historia strajków mińskiej fabryki splata się z długą historią budowy Trzeciego mostu" w Warszawie (obecnie most księcia Poniatowskiego), który wraz z wiaduktem od strony Warszawy i nasypem od strony Pragi został zbudowany w latach Przy budowie fundamentów pod wiadukt użyto systemu Compresol". Sposób ten, wynaleziony w 1900 r., zastosowany był w danym wypadku po raz pierwszy w państwie rosyjskim. Podczas budowy mostu Poniatowskiego po raz pierwszy przy pracach budowlanych w Królestwie Polskim użyto mechanicznych betoniarek. Wtedy też połączenie dwóch materiałów żelaza i betonu, zyskało nazwę żelbetu". Zaproponował ją inż. Kazimierz Obrębowski nadzorujący budowę z ramienia miasta. 19 Na terenie Królestwa i zachodnich guberni cesarstwa firma zbudowała szereg mostów. Prowadziła przebudowę i wymianę mostów na drodze żelaznej Warszawsko- Wiedeńskiej oraz na kolejach Nadwiślańskich na linii Kaliskiej i linii Siedlce-Połock. Na Bugu zostały zbudowane 3 mosty o długościach 292 m pod Włodawą, pod Fronołowem długości 287 m i pod Wyszkowem długości 127 m. Na linii Łuków-Lublin zbudowano most przez Wieprz. Wykonano też mosty na liniach Zaniemeńskich kolei Warszawa-Petrsburg Budowa mostu na rzece Niemen Na Dnieprze postawiono 2 mosty: jeden na kolei Poleskiej długości 300 m, drugi drogowy sześcioprzęsłowy o długości 203 m pod Kijowem, a także most Zwierzyniecki przez Wilię, czy pierwszy metalowy most drogowy przez Niemen w Grodnie oraz wiele innych. 20 W przededniu I wojny światowej fabryka przeżywa znaczne ożywienie produkcyjne. W podnosi kapitał zakładowy do 3 min. rubli, a w na 4 min rubli. Są to lata największej w dziejach przedsiębiorstwa produkcji. Gdy firma Rudzkiego otrzymała do wykonania wszyst- Budowa mostu na rzece Imań 18 J. Jankowski, dz. cyt., s M. Rybak, dz. cyt., s.34, J. Jankowski, dz. cyt., s ZESZYT

8 kie mosty na Wschodniej i Środkowej części kolei Amurskiej, stanęły przed nią wtedy niemałe trudności organizacyjne, z którymi seybko się uporała. Całość stalowych konstrukcji mostowych została wykonana w Mińsku Mazowieckim i przewieziona została koleją do Odessy, a stąd drogą morską poprzez kanał Sueski była transportowana na Daleki Wschód do Nikołajewska przy ujściu Amuru do morza. Po przeładowaniu na barki części konstrukcyjne były dostarczane rzeką na miejsce budowy, odległe nieraz o 2500 km. W tym czasie firma K.Rudzki i Ska" wykonała na terenie Rosji dziesiątki kesonów na: Newie, Wołdze, Achtubie, Buzani, Oce, Kamie, Desnie i wielu innych rzekach, sięgając na Daleki Wschód, gdzie budowała kesony pod stawiane przez siebie mosty na Amurze i jego dopływach, na dopływach Most Ochtieński przez rzekę Newę Ussuri - rzeki Bikiń, Imań i Chor na granicy chińskiej i w Chinach w Mandżurii. 21 Towarzystwo, korzystając z wielkiego ożywienia w zakresie budowy dróg żelaznych, floty oraz zbrojeń i wypływających stąd zamówień rządowych, przewiduje dalszy rozwój produkcji. W tym celu kupuje place w Grochowie w powiecie Warszawskim i Elżbietowie w powiecie mińskim, planuje budowę trzeciej fabryki, dokonuje zakupów maszyn i urządzeń. Zarząd Towarzystwa, który w 1893 roku był trzyosobowy, w 1911/1912 liczył sześć osób a w 1912/1913 i 1913/ siedem osób. W 1912/1913 r. do zarządu wchodzą: Stanisław Lubomirski, Edward Landie, Stanisław Klimowicz, Antoni Wysocki, Marian Zakrzewski, Adolf Wolski, Andrzej Wierzbicki. Wolski i Wierzbicki po wieloletnim pobycie w Petersburgu rozporządzali bardzo korzystnymi dla przedsiębiorstwa kontaktami w sferach rządowych, mogli ułatwić pozyskanie zamówień rządowych. Przebywali oni w zasadzie w Petersburgu jako przedstawiciele zarządu Towarzystwa. 22 W fabrykach i na montażach przedsiębiorstwo zatrudniało w 1913 roku ponad 9000 osób. W latach firma K.Rudzki i Ska" wykonała ogółem w Królestwie i Cesarstwie około 24 tys. m.b. metalowych mostów kolejowych, prawie wyłącznie ze stali zlewnej i około 5 tys. m.b. drogowych. Fabryka w Mińsku Mazowieckim była zakładem, jak na tamte czasy, na wskroś nowoczesnym. Wokół niej z miejsca zaczęło się także koncentrować życie kulturalne i gospodarcze Mińska. Fabryka Rudzkiego była miejscem, gdzie często niepiśmienny i niewykwalifikowany robotnik pochodzący z okolicznych wsi, mógł skorzystać tak w sensie materialnym jak i duchowym. Dzięki pracy w fabryce nie tylko zdobywał środki utrzymania, ale uzyskiwał też kwalifikacje zawodowe, a przy okazji mógł się uczyć w szkole prowadzonej przez fabrykę. W szkole przyfabrycznej obok nauki czytania i pisania prowadzono nieodpłatne kursy techniczne dla stworzenia w fabryce niższej kadry technicznej, która z czasem mogła awansować na wyższą. Kursy te prowadził m. in. inż. Aureliusz Chróścielewski J. Jankowski, dz. cyt., s. 270, A. Wierzbicki, Wspomnienia i dokumenty, Warszawa T. Chróścielewski, O rodzinie Klimaszewskich, Rocznik Mińskomazowiecki", z.4. cz. I, , s ZESZYT 17

9 Fabryka Rudzkiego w Mińsku Mazowieckim od czasu swego powstania posiadała: szkołę fabryczną (w 1912 r uczniów), wydając na nią od 1700 do 8000 rubli rocznie, kasę chorych - jako pomoc robotnikom - np. w 1905/1906 na ten cel wydano rubli, ambulatorium przyzakładowe (w 1912 roku-5 łóżek), 24 na ubezpieczenie robotników w Towarzystwie Przezorność" wydano rubli. Od 1912 r. w fabryce były: straż ogniowa (utrzymanie straży wraz z czytelnią wynosiło 663 rb.i 56 kop.), łaźnia zakładowa (rocznie na ten cel fabryka wydawała ok. 560 rb.), orkiestra fabryczna założona kosztem 420 rb.i 52 kop. W innych ówczesnych fabrykach Królestwa Polskiego nie zawsze była szkoła, Kasy Chorych wprowadzono od roku 1912, w 1912 straż ogniowa była tylko przy 12 fabrykach, orkiestry zaś posiadało 5 fabryk, a sal jadalnych był tylko 33 na 899 przedsiębiorstw. Mimo tego, że fabryka była nastawiona na osiąganie jak najwyższych zysków, to z myślą o swej przyszłości ponosiła dość znaczne wydatki na cele socjalne. Zarząd towarzystwa rozumiał bowiem to, że tylko wykwalifikowana, sprawnie zarządzana załoga zakładu może realizować zadania stojące przed przedsiębiorstwem. Wydatki te zwróciły się na pewno w postaci wymiernych rezultatów finansowych. W 1906 r. staraniem administracji fabrycznej powstało Koło Samokształceniowe, z którego oprócz fabryki korzystało i miasto. Organizowało ono kursy, wykłady, odczyty. Zajęcia prowadziła miejscowa inteligencja, zatrudnieni w fabryce inżynierowie: Aureliusz Chróścielewski i Henryk Jasiński oraz przyjeżdżający z Warszawy, związani z kręgami tzw. postępowych demokratów lub socjalistów: Andrzej Niemojewski, Ludwik Krzywicki, Iza Moszczyńska, Stanisław Wojciechowski. Część słuchaczy Koła Samokształcenia utworzyła Koło Wolnej Myśli Niepodległej. Przedsiębiorstwo w zakresie budowy mostów uchodziło w Rosji za jedno z najpoważniejszych i godnych zaufania firm. Wykazało się twórczą i sumienną pracą. Prowadziło nieraz roboty w bardzo trudnych warunkach hydrologicznych i podejmowało szereg nowych wyzwań technicznych i technologicznych, m.in. naprawa i budowa mostów kolejowych bez wstrzymywania ruchu pociągów poprzez nasuwanie przęsła, zastosowanie na budowie mechanicznych betoniarek czy pierwsze w Królestwie odlewy ze stali konwenterowej. Szczytem osiągnięć Towarzystwa Fabryki Machin i Odlewów Żelaznych K. Rudzki i Ska" był rok poprzedzający pierwszą wojnę światową. Zapewne dalej szłoby ono drogą rozwoju, wszak w roku 1913 było firmą znaną i cenioną nie tylko w granicach imperium carskiego. Choć firma nie prowadziła robót poza jego granicami, to jednak jej dorobek był znany, np. w czasopiśmiennictwie technicznym innych krajów informowano ojej osiągnięciach szczególnie podczas budowy mostu na Amurze. Może, gdyby nie pierwsza wojna światowa, osiągnęłaby znacznie więcej. W fabryce w 1915 r. miał miejsce strajk o charakterze ekonomicznym, żądano usunięcia kierownika Wydziału Amunicyjnego. Interweniował w tym przypadku osobiście minister wojny Suchomlinow, usuwając z pracy 14 aktywnych robotników. 25 Wycofujące się wojska rosyjskie nie zniszczyły fabryki mińskiej i warszawskiej. Część robotników i personelu kierowniczego powołano w szeregi armii carskiej już na samym 4 K. Mitkiewicz, Spojrzenie wstecz, Warszawa 1970, s. 6, 7, A. Stelmaszczyk, dz. cyt., s. 341, 342. ZESZYT

10 początku wojny. Przykładowo inż. Julian Eberhard (późniejszy wiceminister) był w trakcie wojny naczelnikiem budowy drewnianych mostów wojennych na Dźwinie Zachodniej. 26 Część zaś ekip montażowych przedsiębiorstwa wybuch pierwszej wojny światowej zastał na budowach w Rosji. Prowadzono jeszcze prace na dalekich wschodnich krańcach imperium carskiego m.in. na wschodniej i środkowej górskiej części kolei Amurskiej (Florian Kowalewski). Robotnicy fabryki w Mińsku w 1915 r. w liczbie 400 wraz z rodzinami zostali ewakuowani do Jekaterynosławia, gdzie na miejscu zburzonej w 1905 r. fabryki wznieśli nową i kontynuowali produkcję na cele wojenne. Maszyny i urządzenia fabryki mińskiej i warszawskiej Towarzystwa Fabryki Machin i Odlewów Żelaznych K. Rudzki i Ska" zostały także wywiezione do Jekaterynosławia. Mówi o tym Wojkow w swym Tajnym raporcie", dając przy tym nadzwyczaj pochlebną opinię o przedsiębiorstwie i pracach przez nie prowadzonych. (...)K. Rudzki i Spółka. Towarzystwo Udziałowe Fabryki Machin i Odlewów. Zakłady gigant. Roszczenia wynoszą łącznie rubli. Zakłady ewakuowano z Warszawy do Jekaterynosławia. Prawie całe wyposażenie wywiezione w 450 wagonach. Przed ewakuacją budowały mosty: zbudowały most na Wiśle, most Ochtieński w Piotrogrodzie, ogromny most kolejowy długości 1100 sążni na Amurze. W samych zakładach pracowało 2000 osób. Zostały umieszczone i były czynne w Jekaterynosławiu i uruchomiły produkcję pocisków. (...) Za podlegające reewakuacji uznano 400jednostek o wartości rubli. 245jednostek na łączną sumę rubli jako nabyte po nacjonalizacji pozostaje u nas. Z tej części mienia ponad połowa w swoim czasie została wysłana do innych zakładów na Ukrainie, reszta znajduje się w fabryce. (...) Reewakuacja tych zakładów, które bez wątpienia będą odgrywały ważną rolę w rozwoju przemysłu polskiego jest trudną sprawą.(...) Zakłady nie zostały znacjonalizowane, wobec czego reszta mienia pozostaje w ręku właściciela.(...). 27 Zakład w Jekaterynosławiu został uruchomiony i kontynuował on produkcję zbrojeniową pod kierunkiem inż. Prużyńskiego. Zatrudnionych w nim było 1000 osób. Załoga została wciągnięta w wydarzenia rewolucyjne 1917 r. Produkcję wstrzymano, zapasy amunicji wydano na potrzeby rewolucji. Niektórzy z robotników wzięli udział w rewolucji po stronie bolszewików. Robotnik fabryki Żebrowski poległ w walkach, w głównym komitecie Jekaterynosławia znalazło się kilku robotników fabryki Rudzkiego, komisarzem na jej terenie był Kazimierz Bielski. 28 Jesienią 1918 r. rozpoczął się okres niezorganizowanej ewakuacji załogi fabryki z Jekaterynosławia do Polski, większość wróciła w 1919 r.. Reszta oraz personel techniczny i administracyjny powrócił w roku We wrześniu 1915 wojskowy zarząd niemiecki Militar Generaldirektton Der Eisenbahnen Briickenbauanstalt Rudzki Werke" uruchomił fabrykę. Pracę w niej znalazła część nieobjętych ewakuacją i mobilizacją robotników Wydziału Mostowego. Czas pracy trwał 10 godzin, za godzinę płacono 50 fenigów dniówkę, czyli 5 marek dziennie. Były to płace głodowe wobec panującej powszechnie drożyzny. Fabryka 26 J. Jankowski, dz. cyt., s Dwa Lata Prac Delegacji Rosyjsko-IJkraińskiej, Rosyjsko-Ukraińsko-Polskich Komisji Mieszanych Reewakuacyjnej i Specjalnej Nad Wykonaniem Ryskiego Traktatu Pokojowego Sprawozdanie. (w), J. Kumaniecki, Tajny Raport Wojkowa czyli Radziecka Taktyka Zwrotu Polskiego Mienia Gospodarczego I Kulturalnego Po Pokoju Ryskim, Warszawa 1991, s J. Kolenda, Zarys historii..., s ZESZYT 17

11 w tym czasie odbudowała zniszczone mosty, prace te prowadziła, nieraz w bardzo trudnych warunkach. W wyniku ewakuacji do Rosji pozbawiono ją co wartościowszych i nowocześniejszych maszyn, często w trakcie prac posługiwała się drewnem. Na polecenie władz niemieckich zbudowała na miejscu zniszczonego przez Rosjan most na Wiśle pod Płockiem w ciągu 5 miesięcy - od grudnia 1915 do początku maja 1916 roku. Następnie uczestniczyła w rozbiórce i uprzątnięciu części zniszczonych czterech środkowych przęseł mostu, także w montażu prowizorium mostowego na miejsce zniszczonych przęseł mostu ks. Poniatowskiego. 29 W trakcie okupacji niemieckiej fabryka zbudowała: most na Rawce (1916), most pod Rokitną (1916), most przy twierdzy w Brześciu Litewskim (1918), most kolejowy na Niemnie (1917), most kolejowy na trasie Łuków-Lubartów pod miejscowością Beldno (1918). W fabryce w Mińsku produkowano: wąskotorowe wagoniki dla artylerii, wagi kolejowe a także wykonano suwnicę dla magistratu Białegostoku. 30 W fabryce w roku 1918 zatrudnionych było ok. 600 robotników. 31 Dzięki staraniom dyrekcji fabryki, która wyjednała zgodę wojskowych władz niemieckich, w listopadzie 1915 roku w opustoszałym baraku pozostałym po wojskach rosyjskich, umieszczono szkołę fabryczną. Urządzono klasy dla uczniów i zaopatrzono w odpowiedni sprzęt. Naukę w tej szkole pobierali nie tylko młodzi robotnicy z fabryki Rudzkiego, lecz i młodzież męska miasta i najbliższej okolicy. 32 Na bazie tej szkoły powstała najstarsza w Mińsku szkoła podstawowa im. Mikołaja Kopernika. Inne zakłady przemysłowe Królestwa w czasie pierwszej wojny nie zostały po roku 1915 uruchomione, nawet te, w których ocalały urządzenia. Wyjątek stanowiły przedsiębiorstwa wykonujące zamówienia wojskowe. Do nich należała Fabryka Rudzkiego w Mińsku Mazowieckim. Według szacunków Ireny Kostrowickiej ( )W Warszawie ze 155 fabryk, czynnych w czerwcu 1915,we wrześniu w ruchu pozostało 55, a liczba zatrudnionych robotników spadla do 25%(...), w następnym okresie sytuacja przemysłu jeszcze się pogorszyła. Władze niemieckie odnosiły się niechętnie do prób uruchamiania zakładów produkcyjnych w Krółestwie(...) Początkowo do Niemiec wywożono surowce zgromadzone w składach fabrycznych(...) Na wiosnę 1916 rozpoczęło się rekwirowanie maszyn i urządzeń przemysłowych(...). 33 Fabryka w Mińsku a właściwie to co z niej pozostało po ewakuacji, nie została dotknięta rekwizycjami niemieckimi. Uznano ją bowiem za zakład mogący realizować zamówienia wojskowe. Skala prowadzonych robót była niewielka, to jednak praca w fabryce zapewniała jaki taki byt zatrudnionym w niej ludziom. W listopadzie 1918 roku, fabryka została zamknięta i przez prawie pół roku nie podejmowała żadnej dzia- 29 A. Chróścielewski, Montaż prowizorium mostowego w miejsce zniszczonych przęseł mostu Poniatowskiego, Przegląd Techniczny", nr 11 z 11 III Archiwum Państwowe Miasta Stołecznego Warszawy Odział W Otwocku, posiada plany powyższych mostów i produktów z okresu Robotnik" nr.50 z S. Nowakowska, Krótki zarys dziejów Szkoły Podstawowej Nr. 1 im. Mikołaja Kopernika w Mińsku Mazowieckim. Rocznik Mińskomazowiecki" z. 3, , s Kostrowicka, Z. Landau, Historia... s. 239, 240. ZESZYT

12 łalności produkcyjnej. Odtworzenie produkcji w zrujnowanym przez wojnę kraju nie było sprawą łatwą ani prostą. Zarząd Towarzystwa obawiał się bowiem ryzyka związanego z uruchomieniem nieczynnej fabryki. Niepewna bowiem sytuacja polityczna, reformy socjalistyczne rządu Moraczewskiego, powstanie rad robotniczych (także w Mińsku), zagrożenie ze strony bolszewickiej Rosji, rodziło obawy, że włożony przez Towarzystwo w uruchomienie kapitał może przepaść. Nie były to obawy bezpodstawne. O konsekwencjach unieruchomienia fabryki w Mińsku pisał nieznany autor artykułu zamieszczonego w Robotniku" (...) fabryka znajduje się w zupełnym porządku. Fabryka może wyrabiać żelazne mosty, kubełki, łóżka, kociołki dla wojska itp. Wyroby żelazne. W magazynach znajdują się materiały pozostawione przez Niemców. Przeszło 600 robotników pozostaje bez pracy, przymierając głodem, ale dyrekcja nie myśli o uruchomieniu zakładu(...)" 34 Zakład jednak został uruchomiony i istnieje do chwili obecnej. W Polsce niepodległej fabryka zaczęła pracę dla wzrastających potrzeb odbudowującego się kraju, szczególnie zniszczonej przez okupantów komunikacji. Po blisko półrocznym przestoju, jak mówi o tym dokument archiwalny z 24 maja 1919 roku Fabryka jest czynna i zatrudnia 66 osób, przed wojną ok " 3S W sposób dobitny współczesny inżynier Marek Rybak w swojej książce poświęconej budownictwu mostowemu stwierdza (...)Może to paradoks ale powstanie niepodległego państwa polskiego było niekorzystne. Skurczył się rynek. Możliwości ekspansji również. Fabryka dostosowała sięjednak szybko do nowej sytuacji. Była obecna i czynna przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego na wszystkich ważnych budowach(...). 36 Łatwiej byłoby wymienić budowy większych mostów, w których firma by nie brała udziału niż te, w których uczestniczyła firma K.Rudzki i Ska". Po pierwszej wojnie światowej fabryka rozszerzyła asortyment produkcji o turbiny wodne dla elektrowni oraz urządzenia dźwigowe, w tym okresie wprowadzono w fabryce nowocześniejsze urządzenia i maszyny. Wprowadza w 1922 roku jako pierwsza w Polsce spawalnictwo przy budowie mostów i konstrukcji stalowych według metody opracowanej przez profesora Politechniki Lwowskiej inż. Stefana Bryłę. Metodę tę zastosowano w 1924 roku przy budowie wieżowca w Warszawie Prudential" (obecnie Hotel Warszawa), czy budowie w latach pierwszego w Europie spawanego mostu drogowego na rzece Słudwi pod Łowiczem. W okresie międzywojennym ważniejszymi obiektami zbudowanymi przez fabrykę były: odbudowa wiaduktu i mostu Poniatowskiego budowa drugiego mostu kolejowego w Warszawie budowa konstrukcji Dworca Głównego w Warszawie radiostacja w Raszynie (Warszawa I - system antenowy, składający się z dziesięciu stalowych masztów o wysokości 127 metrów, rozmieszczonych wzdłuż linii prostej na dystansie czterech kilometrów), system antenowy Warszawa I a także budowa mostów: w Płocku, Dęblinie i w Poznaniu. Fabryka podejmowała się budowy dźwigów portowych dla portu gdyńskiego oraz słupów trakcyjnych dla kolejowego węzła warszawskiego. Towarzystwo Fabryki Machin i Odlewów Żelaznych K. Rudzki i Ska", w roku 1927 zmienia nazwę na Towa- 34 Robotnik" nr. 50 z 31 I Archiwum Państwowe Miasta Stołecznego Warszawy Odział W Otwocku, Akta miasta Mińska Maz, nr. 102, k. 11, (statystyka). 34 M. Rybak, dz. cyt., s ZESZYT 17

13 System antenowy Warszawa I Akcja o nominale 50 złotych Towarzystwa Przemysłu Metalowego K. Rudzki", Spółka Akcyjna rzystwo Przemysłu Metalowego K. Rudzki", Spółka Akcyjna. W okresie pomyślnej koniunktury w 1928 roku fabryka zatrudniała około 800 robotników na trzy zmiany. W tym czasie zarząd Towarzystwa zakupił 30 ha ziemi w Barczącej w odległości 4 km od Mińska, przy torze :olejowym, na dalszą rozbudowę fabryki. W latach kryzysu ( ) nastąpiło obniżenie produkcji i redukcja zatrudnionych do kilkudziesięciu osób. W 1934 zarząd likwiduje całkowicie swoje zakłady w Warszawie przenosząc pozostałe KartareklamowaTowarzystwa Przemysłu Metalowego K. Rudzki i S-ka sp. Akc. Warszawa ul. Fabryczna 3, Opis pocztówki: K. Rudzki i S-ka sp. Akc. wybudowało w Warszawie Dom Stalowy, arch. A. Schmidt, patent zgłoszony, płaszczyzna zabudowana 69 m2, można zobaczyć przy ul. Grochowskiej dojazd tramwajem No 24 do końca linii" urządzenia do Mińska. Od 1935 stopniowo wzrasta zatrudnienie osiągając w 1939 roku 600 ^ os ób. We wrześniu fabryka była bombardowana przez lotnictwo hitlerowskie. I okresie okupacji ( ) uruchomiono część działu mechanicznego i konstrukcyjnego. Fabryka znalazła się pod zarządem niemieckiej firmy Krupp Stahlbau" Promowano ** m <n części dla wyrzutni pocisków V-1 i V-2. W 1944 roku Niemcy przed sw ą ucieczką wysadzili w powietrze maszyny, dźwigi i komin fabryczny. "'5 k P wo J nie majątek firmy K. Rudzki i Ska" został przejęty przez państwo. W dniu wietnia 1945 roku na bazie przedsiębiorstwa powstała organizacja Mostostal", l -/espół Robót Kesonowych". W 1948 r. Towarzystwo Przemysłu Metalowego Rudzki", Spółka Akcyjna" zostało oficjalnie zlikwidowane. Fabrykę w Mińsku Ma- ZESZYT

14 zowieckim przejęło państwo, od roku 1952 zakład nosi nazwę Fabryka Urządzeń Dźwigowych Przedsiębiorstwo Państwowe Mińsk Mazowiecki". Jest zakładem specjalizującym się w produkcji suwnic i dźwigów różnych typów. 2 stycznia 1995 roku fabryka została jednoosobową spółką akcyjną skarbu państwa, zakład zmienił nazwę na Fabryka Urządzeń Dźwigowych Spółka Akcyjna w Mińsku Mazowieckim". We wrześniu 1995 r. Skarb Państwa zachowując 25% akcji, włączył spółkę do 12 Narodowego Funduszu Inwestycyjnego (NFI), pracownicy otrzymali 15% akcji. Fabryka Urządzeń Dźwigowych S. A. w Mińsku Mazowieckim jest jednym z najstarszych polskich przedsiębiorstw przemysłu metalowego, istniejącym nie przerwanie od roku 1858 do dnia dzisiejszego. A jej wyroby są praktycznie obecne w każdym większym zakładzie przemysłowym w Polsce, a także są znane na świecie. Mosty, które przyniosły fabryce największą sławę, są użytkowane do dnia dzisiejszego. Największy z nich, most kolejowy na Amurze w Chabarowsku, jest świadectwem dni świetności i chwały fabryki w latach Kiedy konstrukcje w niej wytwarzane były znane w całym olbrzymim imperium carskim, od Sosnowca aż po Daleki Wschód. Kiedy też dawała utrzymanie tysiącu w niej zatrudnionym robotnikom. Do momentu pobudowania fabryki Rudzkiego Mińsk Mazowiecki był ośrodkiem władzy powiatowej. Znajdujące się w nim drobne zakłady rzemieślnicze zaspokajały potrzeby rynku lokalnego, głównie lokalnego rolnictwa. Wraz z powstaniem nowoczesnej jak na tamte czasy, fabryki znacznie wzrosła liczba mieszkańców miasta, pierwsi pracownicy w liczbie 450 wraz z rodzinami pochodzili z Warszawy. Zmieniło to strukturę społeczną miasta gdzie dotychczas dominowali drobni rzemieślnicy i kupcy, obok nich pojawili się wykwalifikowani robotnicy wielkoprzemysłowi. Robotnicy fabryki uczestniczyli wydarzeniach rewolucji 1905 roku. Przed samą pierwszą wojną światową fabryka Rudzkiego zapewniała utrzymanie około 1000 zatrudnionym w niej robotnikom, przy liczbie mieszkańców Mińska sięgającej około Dzięki istnieniu fabryki Mińsk Mazowiecki stał się w bardzo krótkim czasie znanym ośrodkiem przemysłu metalowego. Słynnym przede wszystkim z konstrukcji i budowy mostów w całym Królestwie Polskimi Cesarstwie Rosyjskim. W okresie od 1890 do 1920 r. firma K. Rudzki i Ska zrealizowała łącznie metrów bieżących stalowych mostów kolejowych, 5000 metrów bieżących mostów drogowych, 600 stacji wodociągowych i ułożyła 2 min. metrów rur wodociągowych. Wśród mostów zbudowanych w tym okresie było 30 dużych o rozpiętościach od 200 metrów do 1000 metrów. Do szczególnie ciekawych rozwiązań należy zaliczyć mosty budowane przez fabrykę na rzekach. Amur- długość 2596 m. Dźwina- długość 1275 m. Wielu zatrudnionych w fabryce robotników pochodzących z Mińska zdobyło nowe kwalifikację zawodowe, wielu z nich miało także okazję uczestniczyć w budowach prowadzonych przez fabrykę nawet na najdalszych krańcach imperium carskiego. Mińsk Mazowiecki gdyby nie fabryka Rudzkiego pozostał by zapewne małym prowincjonalnym miasteczkiem bez perspektyw na dalszy rozwój ZESZYT 17