Biogramy proboszczów i administratorów Parafii Gniew

Transkrypt

1 Biogramy proboszczów i administratorów Parafii Gniew Przedstawione niżej biogramy proboszczów i administratorów parafii Gniew pochodzą z dwóch prac: 1) ks. H. Mross, Dzieje parafii Gniew od XIII wieku do 1939r., Pelplin 1997 (do 1939r.) 2) ks. M. Kryża, Dzieje parafii Gniew w latach , praca magisterska, Pelplin 2012r. W celu publikacji zawartych w nich biogramów, na stronie obie prace zostały odpowiednio zredagowane tak, aby stanowiły jedną całość. W redakcji uwzględniono oryginalną ciągłość przypisów wg numeracji z w/w prac, odpowiednio od nr 1 do 96 oraz od nr 76 do 89. Usunięto niektóre powtórzenia i nieścisłości oraz wprowadzono uzupełnienia w oparciu o następujące opracowania: 1) Ks. J. Wiśniewski, Parafia Gniew w XVI XVIII wieku, Olsztyn ) Ks. Wł. Szulist, Przeszłość obecnych obszarów Diecezji Pelplińskiej do 1772 Pelplin 2000, 3) Ks. Wł. Szulist, Przeszłość obecnych obszarów Diecezji Pelplińskiej Pelplin ) Ks. Wł. Szulist, Przeszłość obecnych obszarów Diecezji Pelplińskiej Pelplin ) L. Molendowski, Księża Zmartwychwstańcy na Kociewiu ( ), w: Teki Kociewskie, T. VII, Tczew 2013, a także na podstawie własnych ustaleń w oparciu o literaturę przedmiotu. Całość skorelowano z uwzględnieniem wcześniejszych opracowań, opublikowanych na stronie parafii Gniew. Użyte skróty oznaczają: ADCH Archiwum Diecezji Chełmińskiej (obecnie pelplińskiej), APG Archiwum Państwowe w Gdańsku, SGKP Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, wydany w latach w Warszawie przez Filipa Sulimierskiego, Bronisława Chlebowskiego i Władysława Walewskiego. Wyjaśnienie pozostałych skrótów znajdzie czytelnik w cytowanych opracowaniach ks. H. Mrossa i ks. M. Kryży. Bogdan Badziong Tekst autorstwa ks. Henryka Mrossa Z powodu braku źródeł trudno ustalić chronologię duszpasterzy parafii gniewskiej w okresie początkowym. Przypuszczać należy, że w latach 1229 do 1276 parafią rządzili i wykonywali pracę duszpasterską zakonnicy cysterscy. Liber mortuorum monasterii Pelplinensi wymienia w XIV wieku następujących kapłanów z Gniewu z dzienną datą ich śmierci: - 5 IV zmarł Dominus Johannes sacerdos capellanus in Mewa, 4 X zmarł Dominus Nicolaus de Meawa 1. 1 Monumenta Poloniae Historica, T. IV, s. 80, 110.

2 Wiadomo również, że w 1321 r. pozwali sędziowie mianowani przez Stolicę Świętą plebanów z Gniewu i z Rajków, jako zastępców Joannitów z Lubiszewa oskarżonych przez biskupa włocławskiego o szkody wyrządzone w jego majątkach 2. Petrus Renzeyn Pierwszym znanym źródłowo proboszczem gniewskim był Piotr Renzeyn. Wzmiankowany jest na jako Peter pfarrer, oraz Petrus plebanus in Mewe, Archipresbiter 3. Był pierwszym notowanym dziekanem gniewskim. Studiował w Pradze na Wydziale Prawa w 1399 r 4. Stefan von Lben (Lüben) Wymieniony w wizytacji przeprowadzonej przez bpa Hieronima Rozrażewskiego 5. Michał Biberfenger ok Pochodził z Gdańska, gdzie około 1552 r. ścigany był przez tamtejszy Konsystorz z powodu bliżej nieznanych przewinień. Ze stawianych mu wówczas zarzutów potrafił się uniewinnić i uzyskał od oficjała gdańskiego Piotra Wyszczelskiego instytucję na beneficjum gniewskie około 1557 r. W parafii występuje, jako zwolennik nauki Marcina Lutra. Reformacja w Gniewie rozwijała się niepostrzeżenie, jak zresztą wszystkie prądy umysłowe i nowe idee, aby ukazać się nagle, gdy wzrosła i okrzepła na sile. Michał Biberfenger czuł się jednak w Gniewie niepewnie, dlatego korzystając z pobytu biskupa włocławskiego Uchańskiego w Gdańsku, prosił go o potwierdzenie instytucji, co tenże uczynił dnia r. winić za to biskupa nie możemy, że do prośby się przychylił i zatwierdził prawomocną już instytucję. Możliwość obalenia jej nie była wprawdzie wykluczona, ale procedura taka wymagała procesu kanonicznego i ścisłych dowodów, a nadto Achacy Czema, starosta gniewski, jako kolator Biberfengera i zagorzały luteranin nie byłby pewnie przy takim obrocie sprawy obojętnie dawał folgi inkwizycji biskupiej 6. Nie wiadomo, czy Biberfenger przed zatwierdzeniem biskupim występował przeciw Kościołowi katolickiemu. W mieście długo nowinek religijnych nie głosił, gdyż w 1563 r. oskarżono go przed sędzią miejskim o niewykonanie swoich obowiązków 7. Wyrokiem sądowym został zmuszony do opuszczenia miasta i tym samym zwolniono go z urzędu predykanta 8. Jan Radzmiński Został przysłany przez bpa włocławskiego H. Rozrażewskiego z poleceniem odebrania kościoła będącego w posiadaniu gminy ewangelickiej. Przyczyniły się do tego również i prośby katolików gniewskich, którzy niewątpliwie zwracali się do biskupa o pomoc r., do miasta przybyli przedstawiciele biskupa włocławskiego by przejąć kościół, jednak bezskutecznie. W 1596r. w mieście już go nie było. Nie zdołał przywrócić świątyni prawowitym właścicielom 9. 2 S. Kujot, Kto założył parafie, s Regesta, mt. I, s. 585, M. Perlbach, Prussia scholastica, s Visit. Rozrażewski, s P. Czaplewski, Pokłosie Uchańścianów, s T. Haelke, Geschichte, s. 7 8 I. Godtke, Kirchengeschichte, s SGKP II s. 45.

3 Jerzy Hega (Hegga) r., po kilku latach starań, komisarze biskupa włocławskiego Hieronima Rozrażewskiego: ks. Grzegorz Błędowski, ks. Kasper Happ, ks. Szymon Świeczycki, dokonali przejęcia kościoła gniewskiego, zajmowanego dotąd przez wspólnotę ewangelicką. Parafię od komisarzy biskupich przejął ks. Jerzy Hega. Pochodził z Gdańska i jak zaznacza wizytator, był bonis moribus et doctrina praeditus 10. Miał niełatwe zadanie, gdyż musiał reorganizować parafię tak pod względem moralnym jak i materialnym. Nieuniknione były również trudności i tarcia przy rewindykacji dochodów beneficjalnych. Przez szereg lat toczył spór z protestancką radą miejską, która wybudowała na ziemi plebańskiej dom z wielką szkodą dla proboszcza, ponadto odebrała proboszczowi kilka mórg ziemi i nie oddała całego budynku, w którym mieszkał wikary 11. Sprawował też piecze nad kościołem w Tymawie, który duszpastersko obsługiwał wikariusz. Z polecenia bpa Rozrażewskiego prob. J. Hega, za zgodą starosty, został upoważniony do odebrania z rąk protestantów kościoła w Dąbrówce, leżącego w dobrach starostwa gniewskiego 12. W czasie, gdy bp Rozrażewski przebywał w Gniewie, w dniu r. udzielił sakramentu bierzmowania. Pragnął również zobaczyć się z ewangelickimi mieszkańcami miasta, ci jednak trwając uporczywie przy swoich pojęciach wyznaniowych, nie stawili się 13. Proboszcz J. Hega brał również udział w synodzie diecezjalnym, który odbył się r. w Subkowach pod Pelplinem 14. Ks. Jaworski 1628 Jest wymieniony proboszczem parafii Gniew w 1628 r 15. Ks. Paweł Hromadzik Występuje, jako proboszcz dnia r. Pełnił wówczas obowiązki dziekana dekanatu gniewskiego oraz zarządzał parafią w Walichnowach koło Gniewu 16. Dn r. pokwitował K. Janikowskiemu odbiór dokumentu dotyczącego fundacji kościoła w Gniewie, dając za niego 200 florenów 17. Sfałszowany dokument miał służyć, jako poparcie w sądzie skarszewskim w sprawie rewindykacji utraconych dóbr kościelnych. Proboszcz P. Hromadzik przez długie lata bowiem toczył spór z protestancką radą miejską o prawa i przywileje kościoła parafialnego. Ponadto w roku 1651 skarżył włościan i osadników holenderskich w Walichnowach przed sądem w Skarszewach o wydanie nieprawnie zabranych 40 mórg ziemi należącej do tamtejszego beneficjum 18. Przyjął na łono Kościoła katolickiego ewangelickiego mieszczanina Jana Tiedemanna ( ); w konwersji umierającego Tiedemanna usiłowali przeszkodzić proboszczowi fanatyczni protestanci, znieważając go nawet. Sprawcy tego incydentu otrzymali surowe kary r., biskup włocławski Mikołaj Gniewosz ( ), wyznaczył ks. prob. P. Hromadzika do komisji badającej autentyczność cudownych objawień MB w Piasecznie z jego inicjatywy, erygowano Bractwo Różańcowe, które zatwierdził oficjał pomorski ks. Teodor Zaporski. Ostatni raz występuje P. Hromadzik 10 Visit. Rozrażewski, s Tamże, s. 333; APG 24 s Visit. Rorzażewski, s P. Czaplewski, Biskupa Rozrażewskiego itineraria, s Z. Chodyński, Statuta synodalia, s Tamże, s APG 24 s J. Rumiński, Fałszerstwa dokumentów, s SGKP XII s APG 24 s ; SGKP II s. 624.

4 r. Zmarł w końcu grudnia 20. Uroczystość pogrzebowa odbyła się dopiero r. Nabożeństwo z udziałem licznych kapłanów i gości odbyło się przy pustej trumnie, najpierw w małym (kaplica od strony południowej), a potem w dużym kościele, z udziałem ludu. Kazanie wygłosił ks. Jan Grąbczewski prob. z Nowego. Podczas tej Maszy św. pękł dzwon i stracił głos, co skrzętnie zanotował kronikarz w kronice cystersów pelplińskich. Ks. Józef Martini Pochodził z Braniewa. Jako miejscowy proboszcz, zarządca parafii w Walichnowach i dziekan gniewski występuje w 1671 r 21. Cieszył się zaufaniem oficjała gdańskiego Joachima Pastoriusza, skoro na jego polecenie wizytował w 1680 r. parafie w Nowem 22. W latach i 1690 r. pełnił obowiązki zastępcy (surogata) oficjała gdańskiego i pomorskiego 23. Był również kanonikiem kolegiaty kruszwickiej. O kościół parafialny w Gniewie bardzo się starał, gdyż wizytator o nim stwierdza nulla indigeat odmonitione (1687) 24. Troszczył się także o powierzone jego opiece kościoły w Walichnowach i Tymawie. Do Walichnów wysyłał wikarego, co drugą niedzielę, aby tam odprawiał Mszę św. i uczył wiary świętej, a do Tymawy co trzecią niedzielę 25. Z jego inicjatywy , powołano Bractwo Św. Anny, które zatwierdził biskup włocławski Bonawentura Madaliński. Ks. J. J. Martini zmarł przed r. gdyż w tym dniu przejął beneficjum walichnowskie ks. Marcin Augustyn Szela, który zaznaczył w księdze ślubów, że został proboszczem w Walichnowach post obitum (...) Joanni Joseohi Martini 26. Ks. Kazimierz Jugowski Urodził się około 1656 r. w Kartuzach, gdzie jego ojciec Grzegorz był krawcem klasztornym 27. Kształcił się w Studium Humanistycznym Ojców Jezuitów w Szotlandzie k. Gdańska, następnie w Toruniu i na Uniwersytecie. Uzyskał doktorat prawa kanonicznego i cywilnego. Jako kanonik włocławski wizytował w 1691 r. parafie w Chmielnie na Kaszubach. Był proboszczem w Skarszewach ( ) i w Gniewie ( ); w latach występuje jako sekretarz królewski. W 1701r. jako dziekan starogardzki powołał do życia Bractwo Kapłanów dla trzech dekanatów: starogardzkiego, gniewskiego i tczewskiego. Było to tzw. bractwo suffragiorum nakładające na członków tylko powinności ofiarowania Mszy św. i modlitw za zmarłych współbraci kapłanów 28. W 1710 r. został archidiakonem pomorskim i w tym roku przeprowadził generalną wizytację kościołów na Pomorzu. Cenił go bardzo bp włocławski Felicjan Szaniawski, który o archidiakonie K.Jugowskim napisał: Capitularis bonus, consiliis valens, in theologicis et politicis versatissimus, Senatoribus et Nobilitati in Prussia gratissimus 29. Wierny był ślubowi jaki uczynił w młodym wieku, że nigdy nie odmówi prośbie innych kapłanów, aby wygłosić kazanie. W 1724 r., nie zważając na podeszły wiek odbył powtórnie wizytację archidiakanatu pomorskiego. 20 Tamże, s APG Acta congregationis decanatus Mevensis, s K. Kościński, Kościoły i kaplice w Nowem, s P. Czaplewski, Wykaz oficjałów, s APG 18 s SGKP XII s ADCh Metrica copulatorum in eccl. Walichnoviensis, s G. Schwengel, Ad historiam ecclesiasticam, s A. Mańkowski, Bractwo kapłanów, s Monumenta Historica Dioecesis Vladislaviensis, VIII, s. 35.

5 Należał do fundatorów studium filozoficznego Ojców Jezuitów w Kolegium Szotlandzkim 30. Z własnych funduszy przeznaczył 4000 florenów na odbudowę kościoła w Skarszewach, który spłonął dnia r. wraz z całym miastem. Ustanowił w 1725 r. fundację na odprawienie Godzinek ku czci Najśw. Maryi Panny w farze gniewskiej 31. Ks. J. K. Jugowski jest autorem kilku prac wydanych drukiem. Między innymi ogłosił Vaticinium geminum in Augusto II Rege Poloniae (1698); Kazanie na uroczystość Bożego Narodzenia miane na Jasnej Górze Czestochowskiey przy obecności Jaśniej Oświeconego Xiążęcia Prymasa, y innych Xiążąt, y wielu Senatorow, w Roku Pańskim Druk. Częstochowa 1710; mowa na pogrzebie śp. Tomasza Działyńskiego wojewody chełmińskiego... w Bratyanie die 21 May Druk. Gdańsk Zmarł r. i został pochowany uroczyście w farze gniewskiej r. Ceremoniom pogrzebowym przewodniczył opat pelpliński bp Tomasz Czapski 33. Bp. Franciszek Kobielski Urodził się w 1679 r., jako syn Mikołaja, łowczego rawskiego i Teresy Tarnowskiej. Starannie wykształcony, przebywał na dworze swego krewnego bpa Stanisława Szembeka, późniejszego prymasa Polski. Kapłanem został r. Zyskał sobie uznanie dzięki doskonałej znajomości prawa i kilku języków. Posiadał liczne godności kościelne i intratne prebendy. Konsekrowany na biskupa sufragana włocławskiego 1725r. Dnia r. otrzymał parafię Gniew. Brał czynny udział w wydarzeniach państwowych, m.in. po śmierci króla Augusta II czuwał nad organizacją uroczystości pogrzebowych, w 1734 r. asystował biskupowi J. Lipskiemu na koronacji Augusta III. W 1736 r. został biskupem kamienieckim. Przebywał Przeważnie na dworze królewskim, biorąc udział w ówczesnych sejmach i życiu politycznym. Umarł, jako biskup łucki w Janowie Lubelskim r. i tam został pochowany. Wydał drukiem szereg kazań, listów pasterskich i mów pogrzebowych 34. Sprawując szereg urzędów i związanych z nimi obowiązków nie mógł wykonywać czynności duszpasterskich w Gniewie. Dlatego parafią zarządzali komendariusze, ograniczeni zresztą w niektórych czynnościach. Zastępował ich wówczas plenipotent bpa Fr. Kobielskiego, Którym był ks. dr Bonawentura Heynigk, proboszcz walichnowski i kanonik włocławski 35. W 1736r. zrezygnował z parafii gniewskiej w związku z objęciem biskupstwa w Kamieńcu Podolskim (ob. Ukraina). Ks. Michał Jan Dąbrowski Urodził się 1706r. na Pomorzu. Filozofię i teologię studiował w Seminarium Duchownym w Warszawie i w Łowiczu. Święcenia kapłańskie przyjął w 1728 r. z rąk prymasa Teodora Potockiego. Był proboszczem w Więcborku i w Wielkim Garcu (1733), pełnił obowiązki sędziego surogata gdańskiego ( ) oraz dziekana gdańskiego 36. Jako 30 ADCh, J. Borck, Echo sepulchralis, II, s. 420, zob. także: Mowa J. Mosci Xiedza Jana Jugowskiego, Archidiakona Pomorskiego, na Pogrzebie S. P. J. W. J. M. Pana Tomasza Działynskiego, Woiewody Chelminskiego, Ziem Pruskich Podskarbiego, Kowalewskiego, Bratyanskiego, Lankorskiego &c. &c. Starosty, dziekuiąc za kondolencye, y na Chleb żałobny zapraszaiąc. w Bratyanie Die 21. May 1715, w: 31 ADCh G. 61 p G. Schwengel, dz. cyt., s. 83; K. E s t r e i c h e r, Bibliografia polska, XVIII, s A. Mankowski, Bractwo kapłanów, s. 25. Dzień jego śmierci nie jest pewny. Na ten temat są kontrowersje, np. G. Schwengel, dz. cyt., s.184 podaje 28 II 1726; J. Borck, dz. cyt., że w grudniu 1725 r., na dalszej stronie natomiast, że zmarł 24 I 1726 r.,wszyscy podają jako datę pochowania 28 II 1726 r. 34 W. Szczygielski, Kobielski Franciszek, s APG 24 s ADCh G. 71 p. 86.

6 kanonik poznański otrzymał parafię w Gniewie w 1736 r. dzięki ówczesnemu kolatorowi Jakubowi Lubomirskiemu. Poświadcza to sam ks. Dąbrowski w liście do starosty gniewskiego (...) z którego Promocyi zostałem y Proboszczem Gniewskim, co wyznać muszę przed całym światem y Niebem et gloriabor tym Respektem Pańskim quousque vixero 37. W Gniewie ks. M. Dąbrowski występuje pierwszy raz r 38. Na posiadanie trzech beneficjów: Gniewu, Tymawy i kanonikatu poznańskiego posiadał dyspensę od papieża Klemensa XII 39. Zostawszy proboszczem, wytoczył proces radzie miejskiej, ponieważ nie chciała reperować kościoła parafialnego, do czego była zobowiązana pismem króla Władysława IV z dnia r. Sprawa ciągnęła się dosyć długo, zanim ojcowie miasta ustosunkowali się pozytywnie do żądań proboszcza. Dnia r. wystosowali pismo, w którym się obligują tak kościół iako y Budynki Plebańskie reparować 40. Dnia r. została zawarta umowa na zamku gniewskim pomiędzy proboszczem i miastem a to w tych punktach iż Mieszkańcy na Probostwie od handlu wszelkiego który przeciwny Przywilejom Miasta Wstrzymać się powinni 41. Miasto natomiast według dawnych swych powinności zobowiązało się reperować kościół parafialny. Lecz wkrótce proboszcz apelował do trybunału nuncjatury w Warszawie gdzie manifestuje się przeciwko komplanacyji z roku Nuncjatura umowę unieważniła jako niesprawiedliwą ( ) 42. Ks. Dąbrowski dbał nie tylko o wygląd zewnętrzny kościoła. Postarał się również o nową ambonę, przyczynił się do wybudowania nowej plebani i nowego szpitala; własnym sumptem postawił browar. Posiadał stały dochód z beneficjum, opłat jura stolae, oraz z karczmy. Z dzierżawcami poczynił dokładne kontrakty, w których jasno wyrażone były ich powinności 43. W 1766r z inicjatywy ks. prob. Michała Dąbrowskiego i składek parafian w pracowni ludwisarza Karola Gotfryda Anthony ego w Gdańsku przelano trzeci największy dzwon majoris magnitudinis. Wówczas też na jego płaszczu umieszczono inskrypcję: Pia fundatorum fudit liberalitas. An(n)o 1766 Me fecit Carl Gottfried Anthony oraz plakietę z postacią Św. Mikołaja i inskrypcją S(ancitus) Nicolaus. Urządził misję parafialną, rzadką w tym czasie w 1765 r. Nauki głosili Ojcowie Jezuici. W czasie jego działalności duszpasterskiej, Pomorze Gdańskie a za nim i Gniew oderwane zostały od Rzeczypospolitej i r. władze pruskie rozpoczęły rządy. Dziekan gniewski dr Fabian Ustarbowski, prob. w Nowej Cerkwi pisał o proboszczu gniewskim vita bona, doctus satis (1780) 44. Ks. M. Dąbrowski parafią zarządzał do końca życia, dlatego proboszczami w Gniewie nie mogli być: ks.stanisław Ćwikliński (1747), również ks. Adam Niesiołowski (1763), jak to podaje Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego 45. Ks. kanonik Dąbrowski zmarł w Gniewie r. i pochowany został w kościele parafialnym r APG 24 s ADCh G. 55 a s ADCh G. 71 p APG 24 s tamże; J. Merten, Neue Geschichte, s APG 24 s ADCh G. 55 a s ADCh G. 71 p SGKP II s Ks. St. Ćwikliński był w tym czasie prob. w Tczewie i dziekanem gniewskim; zm. około 1763 r., zob. J. Brock, dz, cyt.., s. 231; ks. Adam Niesiołowski był w latach prob. w Piasecznie; pełnił obowiązki dziekana gniewskiego, zob. R. Frydrychowicz, Geschichte, s APG Liber mortuorum 1784 s. 349.

7 Ks. Dąbrowski często przebywał poza parafią, skoro w Gniewie występowali komendariusze. Wyjazdy jego były częściowo uzasadnione, był bowiem członkiem kapituły poznańskiej oraz deputatem na trybunał koronny w Piotrkowie Trybunalskim. Ks. Piotr Trembecki Pochodził z rodziny szlacheckiej osiadłej w Laguszewie koło Gdańska. Uczył się w kolegium jezuickim w Starych Szkotach (obecnie dzielnica Gdańska). Dnia r. otrzymał w Św. Wojciechu k. Gdańska tonsurę i niższe święcenia. W latach studiował w Rzymie, korzystając z fundacji im. Preucka. Tam, być może, otrzymał święcenia kapłańskie. W Gniewie występuje r. jako administrator. Proboszczem został r 47. Uroczyste jego wprowadzenie na urząd nastąpiło r. przez dziekana gniewskiego Fabiana Ustarbowskiego, proboszcza w Nowej Cerkwi. Ks. Trembecki bardzo się starał o kościół 48. Na jego odnowienie wyłożył z własnych funduszów 179 florenów. Od lutego 1790 r. zaczął poważnie niedomagać. Zmarł r 49. Ks. Piotr Laschki (Laszki) Urodził się r. w Lidzbarku Warmińskim w rodzinie Michała i Anny. Uczył się w kolegium w Reszlu (od 1743 r.), gdzie wstąpił do Jezuitów. Studiował w Akademii Wileńskiej. Święcenia kapłańskie przyjął w 1759r. W Wilnie uzyskał doktorat z filozofii (1769) i z prawa kanonicznego (1773). Uczył filozofii w Wilnie, Grodnie oraz poezję w Nowogródku. W latach był profesorem teologii i prawa w Braniewie, od 1773r. również rektorem Alumnatu Papieskiego. Na skutek ogłoszenia w Prusach kasaty zakonu jezuitów w 1780 r. został księdzem diecezjalnym, obejmując na pięć lat posadę rektora Gymnasium Academicum, w Braniewie ( ), które przygotowywało kleryków do kapłaństwa 50. Ks. Piotr Laschki jako proboszcz gniewski występuje dn r 51. Z powodu postępującej ślepoty zrezygnował z parafii gniewskiej r. Zmarł w Gniewie r. i pochowany został r. w kościele parafialnym 52. Ks. Ludwik Ruchniewicz Urodził się r. w Kościerzynie, jako syn Mikołaja i Rozalii. Teologię studiował w Collegium Hosianum w Braniewie; święcenia kapłańskie przyjął r. w kościele św. Jana w Toruniu 53. Był wikarym w Subkowach ( ). Gdy pełnił obowiązki proboszcza w Skórczu ( ), bp włocławski Rybiński prosił regencję kwidzyńską, aby zatwierdziła go na beneficjum w W. Garcu koło Pelplina; plebana w Skórczu, którego zasługi, zdatność i dobre rządzenie się zapewniają mnie, że się stanie użytecznym temu miejscu i że w krótkim czasie przyprowadzi do lepszej pory to spustoszałe 47 J. Subera, Walka biskupa Rybińskiego, s.218; ADCh Wypisy ks. Mańkowskiego 17 s. 95, 64 s APG 14 s. 4,5. 49 Tamże, s APG Catalogus defunctorum, 17; E. Brachvogel, Das Pristerseminar in Braunsberg, s. 16; Archiwum Ojców Jezuitów. Kraków, Materiały biograficzne. 51 APG 14 s APG Liber mortuorum 1796 s A. Mańkowski, Kanonicy niechełmińscy, s. 193; G.Luhr, Die Matrikel des päpstlichen Seminars, s. 170.

8 beneficjum w Garcu ( ) 54. Po licznych oporach ze strony władzy pruskiej otrzymał parafię w W. Garcu ( ). Za zgodą ks. Piotra Laschki został komendarzem w Gniewie ( ), a wkrótce proboszczem (inst ). Był kanonikiem kruszwickim (1793) i chełmińskim (1798) 55. W latach pełnił urząd sędziego surogata gdańskiego. Po śmierci oficjała Jana Pastkowskiego (zm.1804 r.) Ludwik Ruchniewicz z powodu niepewnych czasów, sam zaczął wykonywać obowiązki oficjała, być może za zgodą regencji kwidzyńskiej 56. Nie wszystkim to się podobało, dlatego też Jan Tendycki, prob. z Pinczyna, napisał do bpa włocławskiego pismo ( ), w którym stwierdza: X. Ruchniewicz surogat, z pobłażania rejencji uczynił się administratorem oficyalstwa: gdy do Starogardu przyjedzie, rozkazuje sobie dawać jedzenie i obrok dla koni. Prowent cały ex beneficio libnoviensi chce zabierać - i wiedząc, że mu to wszystko rejencja przyznaje jako administratorowi, lubo nic więcej uczynił, tylko parę edyktów królewskich na diecezyę rozesłał, a w procesie (okólniku) te słowa do niektórych dziekanów wyraził: aby te w czasie do Konsystorza Naszego odesłane były.... W dalszym ciągu pisma proponuje ks. Jan Tendycki biskupowi, aby ten oficjałem mianował ks. kanonika Franciszka Pawłowskiego, gdyż on potrafi J. X. Ruchniewicza z którego największa schizma w tej dyecezyi powstała, w jego zuchwałości powstrzymać 57. Ks. Ruchniewicz był w latach dziekanem dekanatu gniewskiego; z okazji wydania bulli De salute animarum (1821), która przyłączyła archidiakanat pomorski do Diecezji Chełmińskiej, ogłosił drukiem kazanie, które utrzymuje się na poziomie znanych dostatecznie porozbiorowych wynurzeń wiernopoddańczych, uwielbienia i wdzięczności pod adresem króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III 58. Ks. Ruchniewicz rządził parafią długie lata i to w czasach, w których kraj i cały świat obfitował w bardzo doniosłe wypadki: epopeję napoleońską i czasy Wielkiego Księstwa Warszawskiego. Czasy burzliwe dały się we znaki i parafii. W mieście stacjonowały względnie przechodziły wojska pruskie, francuskie czy też polskie gen. Dąbrowskiego. Proboszcz Ruchniewicz zakończył długotrwały proces z magistratem, którego sąd asesorialny w Kwidzynie zasądził dnia r. na zapłacenie parafii odszkodowania w wysokości 200 Mk, co potwierdził sąd apelacyjny ( ). Suma ta została przeznaczona na budowę muru naokoło cmentarza, który w tym czasie założono (1809) przy ul. Gdańskiej. Oprócz tego magistrat zobowiązany został do płacenia parafii rocznie 10 Mk na cele renowacyjne kościoła i budynków plebańskich 59. Ks. Ruchniewicz zmarł w Gniewie r. Ks. Michał Langmesser Urodził się w 1762 r. ochrzczony w Giemlicach pod Gdańskiem. Syn Jerzego, rolnika i Konstancji. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1787 r. jako dr teol. i dr obojga praw. Pełnił obowiązki kaznodziei przy kaplicy królewskiej w Gdańsku, gdy został mianowany regentem kancelarii Konsystorza ( ); odznaczono go godnością kanonika honorowego kolegiaty kruszwickiej (1798) i kanonika inflanckiego (1788) 60. W latach był proboszczem w rodzinnych Giemlicach, ponadto był surogatem (zastępcą oficjała) konsystorza gdańskiego i dziekanem gdańskim. 54 I. Subera, Walka biskupa Józefa Rybińskiego, s A.Mańkowski, Kanonicy niechełmińscy, s S.Chodyński, Konsystorze, s Tamże 58 A.Mańkowski, Bulla De salute animarum, s J.Merten, Neue Geschichte, s A.Mańkowski, Kanonicy niechełmińscy, s.102.

9 Proboszczem w Gniewie został w 1822 r., lecz przyjęcie beneficjum nastąpiło dopiero r. w obecności rady parafialnej, zgodnie z poleceniem Centralnego Apostolskiego Konsystorza ( ) 61. Pełnił obowiązki dziekana gniewskiego ( ) i inspektora szkolnego. Zmarł w Gniewie dnia r. i został pochowany na cmentarzu parafialnym 62. Ks. Antoni Pomieczyński Urodził się r. w Swarzewie koło Pucka, z rodziców Jakuba, właściciela wolnego sołectwa i Magdaleny Cyskowskiej 63. Uczęszczał do szkoły klasztornej Ojców Reformatorów w Wejherowie, następnie we Włocławku. W latach kształcił się w Seminarium Duchownym Diecezji Włocławskiej, gdzie otrzymał święcenia kapłańskie ( ). Jako stypendysta diecezji słuchał wykładów z teologii i filologii na Uniwersytecie Warszawskim ( ). Zaprzyjaźnił się z ks. Jakubem Falkowskim, założycielem Warszawskiego Instytutu Głuchoniemych i jego pośrednictwu zawdzięczał uzyskanie kapelanii u Sióstr Wizytek. Podjął się bezpłatnego nauczania religii w Szkole Rzemieślniczej, zaproszony przez Komisję Rządową WR i OP (1822). Przebywając w Warszawie dostarczał na Pomorze polskie książki. Po ukończeniu studiów otrzymał od bpa J. Koźmiana zezwolenie na udzielanie religii w szkołach żeńskich Kalisza (1823). W 1824 r. przeniósł się do nowo zorganizowanej Diecezji Chełmińskiej z siedzą w Pelplinie. Został wikariuszem katedralnym, egzaminatorem prosynodalnym, obrońcą węzła małżeńskiego i współpracownikiem kancelarii biskupiej. W latach wykładał historię Kościoła i prawo kanoniczne w Seminarium Duchownym, które w 1829 r. zostało przeniesione z Chełmna do Pelplina. Dnia r. administrator diecezji J. W. Krieger powierzył mu parafię Gniew. Inwentarz probostwa przejął r. 64, pozostał jednak w Pelplinie do chwili zwolnienia z dotychczasowych obowiązków przez nowego bpa A. Sedlega (1834). Po rezygnacji z parafii gniewskiej, został prob. w Lignowach (inst. 18 VIII 1838). W latach był dziekanem gniewskim. Swoją osobowością wywarł duży wpływ na parafian. Dbając o ich życie religijne założył w 1854 r. Związek Panien pod opieką Najśw. Maryi Panny. Cieszył się powszechnym uznaniem wśród duchowieństwa pomorskiego, o czym świadczy fakt, iż delegaci dekanalni zebrani na konferencji duchowieństwa, odbytej w Pelplinie ( ) obok postulatów narodowych wystosowali również petycję do bpa A. Sedlega, aby mianował ks. Pomieczyńskiego kanonikiem. Życzenie to spełnił bp J. N. Marwitz, powołując go w skład kapituły katedralnej chełmińskiej (inst ). W okresie Wiosny Ludów rozwinął szeroką działalność patriotyczną i społeczną. Jako dyrektor Ligi Polskiej Kwidzyńsko - Gniewskiej wszedł do Rady Prowincjonalnej dla Pomorza ( ), z której inicjatywy wyszedł Memoriał ludności polskiej Prus Zachodnich w sprawie uwzględnienia jej potrzeb narodowych i kulturalnych zawieziony do Berlina. Z chwilą powstania Towarzystwa Pomocy Naukowej dla młodzieży Prus Zachodnich w Chełmnie (1848), stał się niezwykle czynnym propagatorem idei TPN. Był inicjatorem założenia stowarzyszenia dla kapłanów Sodalitas Ignatiana, dla którego bp J. N. Marwitz uprosił u Stolicy Apostolskiej specjalne błogosławieństwo (1859). W 1870r. udał się z grupą duchownych do Rzymu, którzy na specjalnej audiencji (26 IV) wręczyli papieżowi Piusowi IX 61 APG 14 s APG Liber mortuorum 1832 s A.Mańkowski, Prałaci i kanonicy, s ; H. Mross, Antoni i Andrzej Pomieczyńscy, księża, działacze narodowi, s ; H.Mross, Pomieczyński Antoni, II, s AGP 14 s. 33.

10 ofiary na potrzeby soboru zebrane za pośrednictwem Pielgrzyma. Zmarł w Pelplinie r. Ks. Jerzy Jeschke Urodził się r. w Wierzchowie koło Człuchowa, jako syn Andrzeja, rolnika i Elżbiety Konitzer 65. Po ukończeniu gimnazjum w Chojnicach (1829) studiował teologię na Uniwersytecie we Wrocławiu i w Seminarium Duchownym w Pelplinie. Święcenia kapłańskie przyjął we Fromborku z rąk bpa St. Hatten r. Został wikariuszem w Gniewie i zastępował ks. prob. Pomieczyńskiego w okresie, gdy ten był profesorem seminarium w Pelplinie, i prob. w Oksywiu ( ). Od 1839 r. pełnił obowiązki proboszcza w Gniewie. Starał się nie dopuścić, aby w Gniewie zaprowadzono szkołę symultanną. W latach był proboszczem w Tucholi. Mianowany kanonikiem gremialnym kapituły katedralnej (instal ), pracował w administracji diecezji jako wikariusz generalny (1851). Dnia r. został konsekrowany na biskupa diocezarejskiego i sufragana diecezji chełmińskiej. Jako biskup ufundował dla kościoła gniewskiego witraż z wizerunkiem patrona św. Mikołaja. Zmarł w Pelplinie r. Ks. Teodor Franzky Pochodził ze Śląska, urodził się r. w Świnicach (pow. Bolkowice) lub w Swidnicy 66. Teologię studiował w Seminarium Duchownym w Pelplinie, gdzie otrzymał r. święcenia kapłańskie. Pracował w duszpasterstwie, jako wikary w Gniewie, lokalny wikary w Pręgowie koło Gdańska ( ), administrator parafii gniewskiej. Majątek beneficjalny przejął r. od swego poprzednika, który w tym czasie był już proboszczem w Tucholi 67. Instytucję kanoniczną na gniewską parafię otrzymał dnia r. W okresie Wiosny Ludów wspólnie z ks. A. Pomieczyńskim z Lignów założył w Gniewie Ligę Polską Kwidzyńsko-Gniewską, która ukonstytuowała się r 68. W zarządzie Ligi zajmował ks. Franzky stanowisko zastępcy dyrektora. Wyróżnił się swoją aktywnością w założonym przez J. Kraziewicza, w pobliskim Piasecznie, Towarzystwie Rolniczym będąc doradcą prezesa. Jako prolegat bronił sprawy ojczystej (1862) 69, w Spółce Pożyczkowej w Gniewie (1864). Był inspektorem szkół ludowych. Zorganizował w 1854 r. misję parafialną, która odbyła się mimo licznych trudności stawianych przez władze pruskie, oraz rekolekcje dla nauczycieli szkół ludowych z Diecezji Chełmińskiej i Warmińskiej. Włączył się w akcję wiecową na rzecz przywrócenia praw językowi polskiemu w szkolnictwie elementarnym. Za wystąpienie w tej sprawie na wiecu w Gniewie władze pruskie zwolniły go ze stanowiska powiatowego inspektora szkół ludowych 70. Przyczynił się do założenia stacji duszpasterskiej w Janowie za Wisłą (1867). W 1865r. z jego inicjatywy założono Stowarzyszenie św. Józefa, które wspierało misje ojców zmartwychwstańców w Adrianopolu. Rozpoczął remont kościoła parafialnego. W czerwcu 1870 r. zrezygnował z parafii gniewskiej. Został proboszczem w Sępólnie ( ); pełnił również obowiązki dziekana kamieńskiego. Zmarł r. w Sępólnie. 65 R. Frydrychnowicz, Die Culmer Weihbischöfe, s 43-51; A.Mańkowski, Prałaci i kanonicy, s A.Mańkowski, Księża Ślązacy, s APG 14 s Pomorze Gdańskie. Wybór źródeł, s A.Bukowski, Juliusz Kraziewicz, s. 126, Gazeta Toruńska 1870 nr 40.

11 Ks. Benon Jerzy Kursikowski Urodził się r. w Gdańsku, jako syn Jerzego, kupca i Anny Florentyny Halbe. Uczył się w Gimnazjum Miejskim w Gdańsku, gdzie złożył egzamin dojrzałości w 1853r. Po studiach w Seminarium Duchownych w Pelplinie przyjął r. święcenia kapłańskie. Msze św. prymicyjną odprawił w kościele św. Mikołaja w Gdańsku. Był wikarym w Wielu, Brusach, Śliwicach (zarządzał parafią w latach po rezygnacji tamtejszego proboszcza ks. Ignacego Lucznego). Po krótkiej administracji w Subkowach został proboszczem w Dzierżążnie ( ) 71. Współpracował z ks. prob. Teodorem Frynzky z Gniewu w akcji wiecowej (1869) mającej na celu zniesienie ograniczeń dotyczących języka polskiego w szkolnictwie elementarnym. Będąc proboszczem w Gniewie (od ) wystawił własnym kosztem kaplicę cmentarną, którą poświęcił r. biskup Jerzy Jeschke. Postawił nową plebanię (1881), kontynuował rozpoczęte prace swego poprzednika odnośnie gruntowej renowacji kościoła parafialnego. W latach był dziekanem gniewskim, lokalnym inspektorem szkół ludowych. Pracował w spółce pożyczkowej w Gniewie, jako przewodniczący Rady Nadzorczej (1885). Należał do wyróżniających się kaznodziejów, a w 1876 r. wygłosił kazanie w języku polskim w Kwidzynie w czasie oktawy Bożego Ciała, po niemieckim kazaniu biskupa warmińskiego Filipa Krementza 72. W czasie jego pracy duszpasterskiej rząd pruski zapoczątkował zmiany w systemie majątkowym parafii (1872), zmieniając dotychczasowe meszne (i dziesięciny) na obligacje rentowe. W 1896 r. obchodził 25-tą rocznicę pobytu w Gniewie. Pragnął dzień ten obchodzić w ciszy i bez rozgłosu, lecz parafianie, ceniąc jego pracę, wspaniale przystroili na dzień r. kościół, a liczne delegacje składały swemu duszpasterzowi życzenia 73. Z powodu choroby przeszedł na emeryturę, i wprowadziwszy jeszcze r. nowego proboszcza ks. dra Ignacego Rosentrettera. Odchodzącego w stan spoczynku ks. B. Kursikowskiego, żegnał w imieniu księży ks. Juliusz Bartkowski, oraz burmistrz H. Twistel 74. Do swej śmierci, która nastąpiła r. przebywał w Gniewie i tu został pochowany. Ks. Ignacy Rosentreter Urodził się r. w Obrowie koło Sępólna z rodziców Józefa, rolnika i Anny Muslof 75. Razem ze starszymi braćmi: Augustynem (późniejszym, w latach biskupem chełmińskim) i Wojciechem (późniejszym prob. w Radawnicy) uczęszczał do gimnazjum chojnickiego, które ukończył w 1876r. Ponieważ Seminarium Duchowne w Pelplinie w okresie Kulturkampfu było zamknięte, udał się na studia teologiczne do Rzymu, gdzie słuchał wykładów na Uniwersytecie Gregoriańskim. Święcenia kapłańskie otrzymał w Rzymie r., a rok później uzyskał doktorat z teologii i filozofii. Po powrocie do diecezji pracował w Łęgowie koło Gdańska, następnie w Zakładzie Poprawczym w Chojnicach ( ), gdzie był również kapelanem domowym w Zakładzie św. Boromeusza. Uczył mimo zakazu chłopców polskich religii w polskim języku. Na tym tle doszło między nim a dyrektorem do zatargu, który nazwał go agitatorem polskim. Został przejściowo wikarym w Nowem, następnie katechetą w progimnazjum 71 Schematismus 1867 s.148; Elenchi cleri ; Pielgrzym 1870 nr 29, 1876 nr 26, 1883 nr 117, 1898 nr Pielgrzym 1876 nr Pielgrzym 1876 nr Pielgrzym 1899 nr Pielgrzym 1931 nr 112; J. Grzemski, Księża kuratusi, s

12 w Lubawie ( ), gdzie uczył również w starszych klasach języka hebrajskiego. Był proboszczem w Jeżewie ( ), skąd przybył do Gniewu (inst ). W latach był dodatkowo profesorem w Seminarium Duchownym w Pelplinie, wykładając alumnom prawo kanoniczne. Parafią gniewską rządził w czasie przełomowym i w okresie wzmagającego się ucisku germanizacyjnego i gospodarczego. Historycznym dniem dla miasta i parafii stał się dzień r, gdy wkroczyło Wojsko Polskie włączając Gniew do Macierzy. W okresie swej pracy duszpasterskiej w Gniewie ks. Rosentreter posiadał kilkakrotnie administratora w 1916 r., 1918 r., i w latach Przyczyną była niesubordynacja proboszcza wobec zarządzeń władzy kościelnej. Ks. dr Ignacy Rosentreter zmarł w Gniewie dnia r. Żałobnemu nabożeństwu przewodniczył ks. infułat Juliusz Bartkowski z Pelplina. Orszakowi pogrzebowemu towarzyszyła honorowa kompania Wojska Polskiego, bractwa i liczni wierni 91. Ks. Leon Kurowski Urodził się r. w Toruniu w rodzinie piekarza Jana i Marii z d. Dolskiej. Kształcił się w gimnazjum w Toruniu i tam w latach należał do tajnej organizacji filomackiej. Po egzaminie dojrzałości (1893) studiował w Seminarium Duchownym w Pelplinie, gdzie r. otrzymał święcenia kapłańskie. Był wikarym w Łasinie, następnie wikarym katedralnym w Pelplinie; pracował również w kancelarii biskupiej ( ). Będąc proboszczem w Lalkowach koło Nowego (od ), oprócz pracy duszpasterskiej prowadził działalność społeczną 93. Wspólnie z ks. dr Antonim Wolszlegieem opracował Nowy śpiewniczek polski z melodyami. Przeznaczony w pierwszym rzędzie dla Towarzystw Ludowych (Mikołów, ok. 1900). Śpiewnik ten, bardzo rozpowszechniony, miał w latach zaboru pruskiego duże znaczenie patriotyczno-wychowawcze, podtrzymując ducha narodowego. Należał do Tow. Naukowego w Toruniu ( ). Był inspiratorem strajku szkolnego w Rynkówce i Frący. W 1909 r. zorganizował uroczystość 500-lecia konsekracji kościoła w Lalkowach z udziałem biskupa Jakuba Klundera. Pracował w Tow. Ludowym w parafii i od 1906 r. był sekretarzem Tow. Ludowych na Prusy Zach. Ofiarny na cele społeczne, szczególnie na Dom Polski w Gdańsku. Angażował się w polskim ruchu wyborczym jako zastępca przewodniczącego na pow. kwidzyński (1912,1916). Zasiadał w Powiatowej Radzie Ludowej w Gniewie ( ) i w Sejmiku Powiatowym w Gniewie ( ) 94. Powołany na proboszcza w Gniewie został dnia Uroczyste jego wprowadzenie nastąpiło w niedzielę r 95. Odnowił kościół parafialny oraz zorganizował misję parafialną. Był wicedziekanem dekanatu gniewskiego, wizytatorem nauk religii w dekanacie, radcą duchowym, prezesem na okrąg gniewski Związku Kapłanów Unitas Diecezji Chełmińskiej. Na początku okupacji niemieckiej rozpoczęły się masowe aresztowania inteligencji polskiej. W przeddzień uwięzienia księży gniewskich, ksiądz Kurowski otrzymał wiadomość, iż następnego dnia będą aresztowani księża gniewscy. Ks. prob. powiadomił o tym księży wikariuszy, którzy oświadczyli, że nie opuszczą parafii, aby się ukryć. Dnia r. ok. godz zajechał samochód ciężarowy przed plebanię. Wyprowadzono księży 91 Pielgrzym 1931 nr Pielgrzym 1930 nr10; Goniec Pomorski 1930 nr 195; Diec. Chełmińska, s Księga Pamiątkowa dziesięciolecia Pomorza s. 392,394; Pielgrzym 1916 nr 133; J. Pakulski, Wykaz członów, s Pielgrzym 1932 nr 46.

13 z plebanii. Jednego z nich uderzono. Więzieni byli w starym budynku sądowym, skąd o godz wywiezieni zostali w nieznanym kierunku. Przypuszcza się, że zginęli tego samego dnia w Lesie Szpęgowskim koło Starogardu 96. Tekst autorstwa ks. Mariusza Kryży Ks. Franciszek Kirstein Urodził się roku w Berlinie. Pochodził z polskiej rodziny emigranckiej. Ojciec Augustyn był z zawodu kupcem, matka Anna pochodziła z rodziny Kamrowskich. Uczył się w gimnazjum w Starogardzie Gdańskim. Zapisał się do Związku Harcerstwa Polskiego. W 1926 roku złożył egzamin dojrzałości, następnie studiował w Wyższym Seminarium Duchownym w Pelplinie. Święcenia kapłańskie otrzymał 20 grudnia 1930 roku z rąk biskupa Stanisława Wojciecha Okoniewskiego. Jako harcerz czynnie angażował młodzież w prace na rzecz budowania dobra wspólnego, wychowując ich do zachowania abstynencji i trzeźwości. Jako wikariusz pracował w różnych parafiach: Rumia-Zagórze, Wygoda, Łasin, Chojnice ( ). W 1935 roku brał udział w Ogólnopolskim Zlocie Harcerstwa w Spale. Biskup gdański i administrator apostolski diecezji chełmińskiej - Carl Maria Splett - dekretem z dnia 15 stycznia 1940 roku powierzył ks. Franciszkowi Kirsteinowi parafię gniewską oraz okoliczne parafie: Tymawę, Piaseczno, Opalenie, ponieważ były one pozbawione księży. Pomocą służył mu ks. Tadeusz Bartkowski z Lignów. Mimo zakazu proboszcz jednak słuchał spowiedzi w języku polskim. W parafii gniewskiej ks. Franciszek Kirstein spędził 5 lat. W latach okupacji odnowił ściany i ławki w tymawskim kościele. W dniach roku uczestniczył w pogrzebie pomordowanych przez Niemców mieszkańców Gniewu i okolicy. W 1945 roku przeniósł się do Pinczyna, gdzie został proboszczem. Organizował działalność dobroczynną stowarzyszenia "Caritas" i chóru kościelnego "Cecylia". Ks. Franciszek Kirstein był współpracownikiem powszechnej świetlicy dla młodzieży roku Kuratorium Okręgu Szkolnego Gdańskiego w Sopocie udzieliło mu prawa zorganizowania gimnazjum wieczorowego dla dorosłych. Było to pierwsze tego typu gimnazjum we wsi w całym województwie. Będąc proboszczem, studiował również na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie i w 1950 roku napisał rozprawę: Alkoholizm młodzieży Diecezji Chełmińskiej, uzyskując doktorat z teologii. Jest współautorem pracy pt. Zarys alkohologii wydanej w 1965 roku. Wykładał teologię moralną ( ) i alkohologię ( ) w Seminarium Duchownym w Pelplinie. Był diecezjalnym referentem trzeźwości i duszpasterstwa młodzieży roku zorganizował i uczył w wieczorowym Państwowym Gimnazjum Koedukacyjnym dla Dorosłych. Była to pierwsza rolnicza szkoła w powiecie starogardzkim. W 1957 roku opuścił Pinczyn, a następnie został skierowany do Gdyni-Chyloni, gdzie został proboszczem. W 1965 roku otrzymał godność szambelana papieskiego. Został również odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi. Zmarł w Gdyni roku i tam został pochowany W. Jacewicz,J. Woś, Martyrologium polskiego duchowieństwa, s , AKDP, Akta duszpasterstwo parafii Gniew, Teczka personalna ks. Franciszka Kirsteina, bez sygn.; H. Mross, Duszpasterze parafii gniewskiej, Nowe 1958, s (mps); H. Mross, Pracownicy naukowo-dydaktyczni Wyższego Seminarium Duchownego Pelplin , Pelplin 1997, s. 120; J. Milewski, Mały słownik duchownych..., s. 33; Personal-Schematismus der Diözesen Danzig und Kulm nach dem Stande vom 1. April 1941, [Danzig 1941], s. 23; Verzeichnis der Seelsorgstellen und Geistlichen der Diözesen Danzig und Kulm nach

14 Ks. Arkadiusz Liss 1945 Urodził się 12 stycznia 1908 roku w Dzierżążnie koło Gniewu. Syn rolnika Szymona i Klary z domu Piontek. W 1927 roku zdał maturę w Starogardzie Gdańskim. Następnie wstąpił do Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie. Po odbyciu studiów filozoficznoteologicznych biskup Stanisław Wojciech Okoniewski wyświęcił go na kapłana 19 grudnia 1931 roku. Pracował jako wikariusz w Tucholi, Toruniu (1932), Grudziądzu (parafia św. Mikołaja), gdzie był kierownikiem Szkoły Podstawowej im. Jana Bosco. W 1934 roku otrzymał nominację na sekretarza generalnego Związku "Caritas" (od 1935 roku w Pelplinie). Założył dom noclegowy dla bezdomnej młodzieży oraz objął funkcję gen. sekretarza Towarzystwa Caritas na diecezję chełmińską. Publikował artykuły w "Tygodniku Parafialnym" (dodatki "Słoneczko" i "Caritas" - ukazały się tylko 4 numery). W latach studiował eksternistycznie na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, gdzie napisał pracę magisterską pt. "Żebractwo i włóczęgostwo jako problem społeczny". Pisał też wiele artykułów o pracy charytatywnej, które były drukowane w "Miesięczniku Diecezji Chełmińskiej". W czasie okupacji ks. A. Liss przebywał w Generalnym Gubernatorstwie, gdzie do 1945 roku był kapelanem sióstr bezhabitowych. Do parafii Gniew przybył w połowie marca 1945 roku. Posługę administratora piastował przez bardzo krótki czas, ponieważ do parafii mieli przybyć księża zmartwychwstańcy. Następnie objął placówkę w Toruniu i piastował w niej funkcję administratora (parafia św. Jana), a 17 stycznia 1947 roku został przeniesiony do Chojnic i został proboszczem. W 1953 roku został delegatem biskupim komisariatu wejherowskiego. W 1954 roku uzyskał doktorat z teologii na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Przyczynił się do odbudowy i odnowy fary chojnickiej, a także do uruchomienia w 1951 roku kościoła filialnego w Charzykowach koło Chojnic. W okresie jego rządów fara Chojnicka otrzymała nową konstrukcję dachową. Przebudował zakrystię i kaplicę NMP, stawiając w niej nowy ołtarz rzeźbiony w piaskowcu (kopia słynnej Madonny w Bazylice św. Jana w Toruniu). Średniowieczna fara, a dokładniej jej wnętrze otrzymało stylowe otynkowanie, nowy chór oraz instrument muzyczny (organy). Szczególnie w okresie międzywojennym zajmował się publicystyką o tematyce charytatywnej w diecezji chełmińskiej, "Ostatnie dziesięć lat pracy charytatywnej w diecezji chełmińskiej" (ODCh, nr 8, 1936, s ), "Caritas na wsi" (tamże, s ), "Praca charytatywna w diecezji chełmińskiej" (ODCh, nr 9, 1937, s ). W 1970 roku uzyskał godność prałata papieskiego. Był także kanonikiem honorowym Kapituły Katedralnej Chełmińskiej, dziekanem dekanatu chojnickiego. Zmarł 9 czerwca 1974 roku w Chojnicach 77. dem Stande vom 1. August 1944, [Danzig 1944], s. 13; E. Wiśniowska, Pinczyn, Gdańsk 1981, s ; E. F. Kozłowski, Sylwetki zasłużonych dla Skarszew i okolicy, cz. 1 Duchowieństwo katolickie, Gdańsk 1997, s H. Mross, Duszpasterze parafii..., s. 30; Komunikaty i ogłoszenia, Zmiany wśród duchowieństwa. Zmarli kapłani, "ODCh" 25 (1974), s. 194; J. Milewski, Mały słownik duchownych..., s. 43; J. Walkusz, Liss Arkadiusz, w: EK, T. 10, kol. 1150; J. Walkusz, Duchowieństwo katolickie..., ss. 140, 143, 156, 306, 307, 396, 404; L. Libiszewski, Dzierżążno, Gdańsk 1985, s ; Z. Stromski, Pamięci godni. Chojnicki słownik biograficzny , Bydgoszcz 1986, s ; Diecezja Chełmińska w czasach komunizmu ( ), T. 1, red. W. Polak, W. Rozynkowski, J. Sziling, Pelplin 2008, s ; J. Walkusz, Liss Arkadiusz ( ), w: Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, T. 3, red. Z. Nowak, Gdańsk 1997, s ; Jubileusze kapłańskie w roku 1956, "ODCh" 8 (1957) nr 9-10, s. 398; F. Manthey, Sto lat Seminarium Duchownego w Pelplinie, Pelplin 1948, s. 134.

15 Ks. Stanisław Skwierawski CR 1945 Urodził się w miejscowości Wiele na Pomorzu 13 listopada 1884 roku w rodzinie Jana i Marii z domu Jaźwińska. Kształcił się w rodzinnych stronach i w Chełmnie, gdzie ukończył szkołę średnią. 18 grudnia 1902 roku wstąpił do Zgromadzenia Zmartwychwstania Pańskiego w Krakowie, gdzie po odbyciu nowicjatu, 4 lipca 1904 roku złożył pierwsze śluby zakonne. Teologię studiował na Uniwersytecie Gregoriańskim w Rzymie. Tam również, 10 kwietnia 1909 roku otrzymał święcenia kapłańskie. Po święceniach pracował w polskiej placówce we Wiedniu ( ), na Kahlenbergu. Okres pierwszej wojny światowej spędził w Bośni wśród Polaków karczujących tamtejsze dębiny, zwłaszcza w Milievaczu i Bakińcach. Do Wiednia ponownie przybył 8 sierpnia 1920 roku, a placówkę objął z rąk ks. Kuklińskiego i kierował nią do 1926 roku. Należał do Stowarzyszenia Chrześcijańskich Robotników i Robotnic "Ojczyzna", które reprezentowało nurt chrześcijańsko-społeczny i narodowy. Poprzez działalność pod hasłem "Bóg i Ojczyzna" starało się skupiać w swoich szeregach polskich robotników i rzemieślników. Pierwszorzędnym celem tego stowarzyszenia było krzewienie oświaty ludowej, pielęgnowanie mowy ojczystej, organizowanie szkółki dla dzieci, a także działalność społeczna, odczytowa i charytatywna roku odbyła się uroczystość poświęcenia kaplicy króla Sobieskiego na Kahlenbergu, w której uczestniczył również ks. Stanisław Skwierawski. Do Wiednia wrócił jeszcze raz w 1933 roku, gdzie od roku do roku był przełożonym domu zmartwychwstańców. W 1933 roku ks. Stanisław Skwierawski pełnił obowiązki zastępcy prezesa w Towarzystwie Opieki nad Szkolnictwem, a od roku był prezesem tegoż stowarzyszenia. Urząd ten pełnił do 1938 roku. W dniach roku przewodniczył pierwszej pielgrzymce na Jasną Górę zorganizowaną przez księży zmartwychwstańców. W pielgrzymce wzięła również udział grupa Austriaków. Później ks. Stanisław Skwierawski wrócił do Polski. Był to czas działań wojennych. Całą wojnę i powstanie warszawskie przeżył w Warszawie, jako proboszcz parafii na Czerniakowie. Po dłuższym pobycie w stolicy w 1945 roku przyjechał do Gniewu. Cechował się ogromnym zapałem do pracy, lecz przeżycia, które go spotkały - aresztowanie i tortury oraz poważna choroba serca doprowadziły do zniszczenia jego organizmu tak bardzo, że roku umarł w gniewskim szpitalu. Pogrzeb księdza Stanisława Skwierawskiego był jedną wielką manifestacją oraz ogromnym przeżyciem całej parafii. Jego ciało spoczęło na gniewskim cmentarzu 78. Później jego szczątki zostały przewiezione do Gdańska i złożone we wspólnym grobowcu na Srebrzysku 79. Ks. Władysław Piaskowski CR Urodził się roku w Tymawie, jako ostatnie - dziesiąte dziecko Mateusza i Franciszki z domu Suchecka. Uczęszczał do szkoły podstawowej i gimnazjum w Gniewie. Od najmłodszych lat szkolnych był harcerzem, a nawet drużynowym gimnazjalnej drużyny harcerskiej im. Jana III Sobieskiego aż do 1930 roku roku, mając lat 17, wstąpił do Zgromadzenia Zakonnego Księży Zmartwychwstańców w Krakowie. Dwa lata później w jego ślady poszedł starszy o trzy lata brat Bronisław i wstąpił do tego samego zgromadzenia zakonnego. Po ukończeniu postulatu i nowicjatu Władysław Piaskowski został wysłany przez władze zakonne na dalsze studia dla uzupełnienia matury do klasztoru we Lwowie. Tam również po zdaniu egzaminu dojrzałości studiował na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jana Kazimierza, przygotowując się bezpośrednio do kapłaństwa, które otrzymał z rąk biskupa Eugeniusza Baziaka w dniu 78 ADP, Akta parafii gniewskiej, Publicanda ( ), sygn A. Nadolny, Polskie duszpasterstwo w Austrii , Lublin 1994, s. 159, 234, 239, 247, 262, 279.

16 25 czerwca 1939 roku. Mszę św. prymicyjną odprawił w rodzinnej Tymawie 3 lipca 1939 roku. Po wkroczeniu wojsk radzieckich do Lwowa, we wrześniu 1939 roku o. Piaskowski opuścił to miasto i udał się do Krakowa. Cały okres okupacji hitlerowskiej mieszkał w Woli Duchackiej, na przedmieściach Krakowa, gdzie pracował, jako wikariusz i katecheta. W tym czasie także uzupełniał studia rozpoczęte w konserwatorium muzycznym we Lwowie u słynnego kompozytora, profesora Geigera z zakresu harmonizacji, co pozwoliło mu z powodzeniem prowadzić chóry mieszane, tak w Krakowie, w Warszawie, jak i później w gimnazjum w Kościerzynie. Po zakończeniu II wojny światowej w 1945r., na polecenie władz zakonnych, ks. Piaskowski razem z innymi zmartwychwstańcami przybył do rodzinnej parafii Gniew i za zgoda administratora diecezji w 1945r.podjął tu obowiązki duszpasterskie. Przystąpił energicznie do odbudowy życia religijnego w parafii oraz odbudowy kościoła i innych budynków ze zniszczeń. Następnie w 1947r został przeniesiony do Kościerzyny a następnie, jako proboszcz od 1949 roku pracował w parafii Krokowa. Od 1960 roku ks. W. Piaskowski był proboszczem warszawskiej parafii świętego Kazimierza, a od 1980 roku, po przejściu na emeryturę, jako rezydent mieszkał w Poznaniu w parafii Zmartwychwstania Pańskiego. Rada Miejska Gniewu, w dniu roku nadała mu tytuł Honorowy Obywatel Miasta i Gminy Gniew. Wtedy też po raz ostatni odwiedził swoje rodzinne strony. W kościele parafialnym w Gniewie, w którym posługiwał od kwietnia 1945 roku do roku, obchodził brylantowy jubileusz kapłaństwa i odprawił mszę św., podczas której Burmistrz wręczył akt z tytułem nadanym przez Radę Miejską. Zmarł roku w parafii Zmartwychwstania Pańskiego w Poznaniu. Pochowany został na cmentarzu Srebrzysko w Gdańsku-Wrzeszczu 80. Ks. Tadeusz Bartkowski Urodził się roku w Gniewie w rodzinie Wincentego i Julianny z domu Marchlewskiej. Uczył się w gimnazjum w Chełmnie, a po maturze, w 1899 roku wstąpił do Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie. Swoją Mszę św. prymicyjną odprawił w kościele w Gniewie. Następnie pracował, jako wikariusz w Gdańsku i Sopocie w parafii pw. Gwiazdy Morza oraz jako katecheta w gimnazjum roku został proboszczem w Nowem nad Wisłą. Biskup Stanisław Wojciech Okoniewski w 1934 roku mianował go wizytatorem nauki religii szkół powszechnych. Bardzo mocno interesował się sztuką kościelną. Służył ks. B. Makowskiemu przy zbieraniu przez niego materiałów do dziejów sztuki na Pomorzu. W 1937 roku biskup Stanisław Wojciech Okoniewski mianował ks. Bartkowskiego radcą duchownym. Rok później został przeniesiony do parafii w Lignowach, gdzie pełnił urząd administratora parafii roku ks. T. Bartkowski został administratorem parafii Gniew i Tymawa z wszystkimi obowiązkami i uprawnieniami in spiritualibus quam in temporalibus. W sierpniu tegoż samego roku uzyskał instytucję kanoniczną. Wprowadzenie go, jako 80 ADP, Akta parafii gniewskiej, Książka meldunkowa miasta Gniew. Dom - ul. Probostwo nr 7 ( ), sygn. 151; H. Mross, Duszpasterze parafii..., s ; ADP, Sprawozdanie ze stanu parafii Gniew z 1945 roku; B. Koszowska, Rozmowa z ks. Władysławem Piaskowskim, "Rocznik Gniewski" 2 (2005), s ; ADP, Akta parafii gniewskiej, Ks. Władysław Piaskowski CR. Moje pisma ( ), sygn. 18; A. Samulewska, Ks. Władysław Piaskowski CR - pierwszy powojenny proboszcz parafii Gniew ( ). Ostatnie pożegnanie, "Nowiny Gniewskie" 2009, nr 1, s. 6-7.

17 proboszcza do kościoła odbyło się roku. Swój złoty jubileusz kapłaństwa obchodził w Gniewie w marcu 1953 roku. Zachorował na zapalenie płuc i zmarł roku. Ciało zmarłego księdza radcy Tadeusza Bartkowskiego spoczęło na cmentarzu parafialnym w Gniewie roku obok grobowca księdza Ignacego Rosentretera 81. Ks. Józef Klemens Bogalecki Urodził się roku w Zieleńcu (powiat Wąbrzeźno), w rolniczej rodzinie Jana i Franciszki z domu Chodzińska. Szkołę podstawową ukończył w Zieleńcu. W 1930r. zapisał się do gimnazjum w Wąbrzeźnie, gdzie zdał czwartą klasę gimnazjum nowego typu, a następnie w 1937 roku przeniósł się do liceum klasycznego "Collegium Marianum" w Pelplinie. Przez pierwsze dwa lata wojny pracował na gospodarstwie u rodziców, a gdy podczas wojny zostali wysiedleni został zatrudniony, jako traktorzysta w Gwiździnach (powiat Nowe Miasto) i w tej posadzie pracował do końca wojny. Od marca 1945 roku do lutego 1946 roku służył w Wojsku Polskim. Następnie zapisał się do Liceum dla Dorosłych im. Stefana Żeromskiego w Toruniu, gdzie 11 czerwca 1946 roku zdał weryfikacyjny egzamin maturalny. W latach studiował w Wyższym Seminarium Duchownym w Pelplinie. 23 grudnia 1950 roku przyjął z rąk biskupa Kazimierza Józefa Kowalskiego święcenia kapłańskie w katedrze pelplińskiej. Dekretem biskupa Kazimierza Józefa Kowalskiego został skierowany do parafii św. Mikołaja w Gniewie, gdzie posługiwał jako wikariusz od roku do roku roku ks. prefekt Józef Bogalecki został mianowany przez ks. biskupa ordynariusza kapelanem szpitala powiatowego oraz sanatorium przeciwgruźliczego w Gniewie z udzieleniem wszystkich potrzebnych w tym celu uprawnień. Po śmierci ks. Tadeusza Bartkowskiego (1953), na polecenie Kurii Biskupiej, ks. J. Bogalecki przez pół roku zarządzał samodzielnie parafią gniewską roku Kuria Biskupia zleciła ks. J. Bogaleckiemu, w tymczasowy zarząd, prowadzenie pracy duszpasterskiej w Janowie Gniewskim (powiat Kwidzyń). W parafii Janowskiej została wyremontowana zawalona szopka oraz wieża została pokryta blachą roku ks. Józef Bogalecki został administratorem parafii Dąbrówka koło Starogardu Gdańskiego z wszystkimi uprawnieniami in spiritualibus, quam in temporalibus. Tam wybudował nową plebanię roku ks. J. Bogalecki został administratorem parafii Pinczyn (powiat Starogard Gdański). Zmarł w szpitalu w Starogardzie Gd roku na skutek paraliżu spowodowanym wylewem krwi do mózgu. Pogrzeb odbył się roku. Ciało ks. Józefa Bogaleckiego spoczęło na cmentarzu parafialnym przy kościele w Pinczynie ADP, Akta parafii gniewskiej, Ks. T. Bartkowski. Akten die eigene Person betreff ( ). Pismo z Kurii Biskupiej Chełmińskiej, Pelplin 16 czerwca 1947 roku. Zameldowanie proboszcza, Gniew 1 lipca 1947 roku. Wykaz duchowieństwa i służby kościelnej, Gniew 14 października 1949 roku, sygn. 14; ADP, Akta parafii gniewskiej, Książka meldunkowa..., sygn. 151; ADP, Akta parafii gniewskiej, Publicanda ( ), sygn. 55; J. Walkusz, Duchowieństwo katolickie..., ss. 152, 325; H. Mross, Duszpasterze parafii..., s AKDP, Akta duszpasterstwo parafii Gniew, Teczka personalna ks. Józefa Bogaleckiego, bez sygn.; H. Mross, Duszpasterze parafii..., s. 35; Komunikaty i ogłoszenia, Zmiany wśród duchowieństwa. Zmarli kapłani, ODCh 33 (1982), nr 3-4, s. 144.

18 Ks. Aleksander Kluck Urodził się roku w Junkrowach koło Skarszew (parafia Pogódki) w rodzinie chłopskiej Filipa i Emilii z Brzezińskich. Po ukończeniu wstępnej nauki szkolnej w swojej wsi uczęszczał w latach do Collegium Marianum w Pelplinie. Naukę kontynuował w Berlinie. Po powrocie do Polski pracował przez kilka lat jako nauczyciel domowy u zasłużonej rodziny Sikorskich w Wielkich Chełmach. W czasie I wojny światowej przygotował się do matury, którą uzyskał roku w Lęborku. Następnie wstąpił do Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie, jednak jako kleryk został zmobilizowany do armii niemieckiej i skierowany na front ( ). Po wojnie dokończył przerwane studia i 9 lipca 1922 roku przyjął święcenia kapłańskie w katedrze pelplińskiej, a 11 lipca odprawił Mszę św. prymicyjną w Pogódkach. Pracował jako wikary parafii NMP w Toruniu, gdzie w latach był prefektem i katechetą w szkole wydziałowej. Później został przeniesiony do Starogardu, gdzie był wikariuszem parafii farnej a od roku katechetą w Państwowym Gimnazjum. W 1929 roku został prefektem bursy uczniowskiej. W tej szkole, oprócz religii, uczył języka łacińskiego i propedeutyki filozofii. Reaktywował roku szkolną Sodalicję Mariańską i zreorganizował jej struktury. W 1926 roku powołał Sodalicję Ksaweriańską dla uczniów klas niższych (w 1927 roku przekształconą w Stowarzyszenie Dzieciątka Jezus). Propagował również Dzieło Rozkrzewiania Wiary. Działał aktywnie społecznie. Został opiekunem gimnazjalnej drużyny harcerskiej ( ) i poświęcił jej sztandar roku. Udzielał się w pracy poza szkołą. Od listopada 1928 roku do września 1932 roku pełnił funkcję komendanta starogardzkiego Hufca ZHP, natomiast w lipcu 1930 roku prowadził obóz harcerski w Ocyplu. W dniach od 12 do roku zorganizował wyjazd harcerzy za Zlot Narodowy i wystawę targową w Poznaniu. Podczas zlotu harcerskiego w Starogardzie, zorganizowanego dla uczczenia 10-lecia działalności ZHP w mieście z udziałem ok. 400 druhów, w maju 1931 roku odprawił solenną Mszę św. oraz przemawiał podczas akademii. Dzięki jego niezmordowanej pracy wspaniale rozwinął się hufiec harcerski, którego był szczególnym miłośnikiem roku został przeniesiony do parafii Szczepanki k. Łasina. Był tam administratorem, następnie od 1938 roku proboszczem. Pełnił też funkcję dekanalnego referenta misyjnego w Grudziądzu. Podczas II wojny światowej, zagrożony aresztowaniem przez hitlerowców, ukrywał się przez cały czas okupacji niemieckiej u szwagra w parafii św. Wojciecha w Gdańsku. Zaraz po zakończeniu wojny, od kwietnia do lipca 1945 roku pełnił obowiązki duszpasterskie w parafii Wielki Garc. 7 lipca został przeniesiony do Łasina, był tam proboszczem aż do 1954 roku (zarazem tymczasowym administratorem w Szczepankach i Świętem). Jednocześnie pełnił obowiązki dziekana grudziądzkiego ( ). W Łasinie wyremontował zdewastowany Dom Katolicki i uczynił z niego przedszkole parafialne roku ksiądz Aleksander Kluck został proboszczem w Gniewie. Pracy miał dużo, ponieważ kościół parafialny, jak i budynki kościelne wymagały gruntownego remontu. Za zasługi dla Kościoła w 1956 roku otrzymał godność szambelana papieskiego. Zmarł roku w Gniewie i został pochowany na cmentarzu parafialnym ADP, Akta parafii gniewskiej, Ks. Aleksander Kluck. Korespondencja (1959), sygn. 19; H. Mross, Duszpasterze parafii..., s ; E. Kozłowski, Sylwetki zasłużonych..., s. 18; J. Walkusz, Duchowieństwo katolickie..., ss. 84, 85, 355; J. Milewski, Mały słownik duchownych..., s. 34; R. Szwoch, Słownik Biograficzny Kociewia, T. 3, Starogard Gdański 2008, s ; Spis kościołów i duchowieństwa 1947, s. 16, 55, 57, 58; Spis kościołów i duchowieństwa 1949, s. 22, 65, 67, 68;

19 Ks. Edmund Chrzanowski Urodził się roku w Chojnicach z ojca Anastazego i matki Moniki z domu Wenda. Szkołę podstawową ukończył w Chojnicach i do wybuchu II wojny światowej zdążył zdać małą maturę. We wrześniu 1939 roku został wywieziony do pracy w gospodarstwie w okolice Szczecinka. Następnie został zatrudniony w stolarni. W trzecim roku okupacji, jako członek i żołnierz podziemnego AK (kryptonim Paweł), przedostał się do kuzyna na Lubelszczyznę. Przez ostatnie dwa lata wojny pracował w fabryce obuwia we Lwowie. Po wkroczeniu wojsk sowieckich do Lwowa w 1944r. wrócił na Pomorze i zamieszkał w Gdańsku. Podjął naukę w I Gimnazjum Ogólnokształcącym, gdzie roku uzyskał świadectwo dojrzałości. W lipcu tegoż roku został przyjęty do Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie roku w Chojnicach otrzymał z rąk biskupa Bernarda Czaplińskiego święcenia kapłańskie. Pierwszą placówką duszpasterską był wikariat w parafii św. Jakuba w Toruniu w latach , następnie w latach posługiwał w parafii św. Katarzyny w Brodnicy. W 1953 roku rozpoczął studia na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Warszawskiego, zakończone uzyskaniem w 1954 roku stopnia magistra na podstawie pracy: Hierarchia cnót u św. Tomasza z Akwinu. Po powrocie do diecezji uczył w Collegium Marianum, gdzie był dyrektorem aż do zamknięcia szkoły przez władze komunistyczne w 1961 roku. Przez dwa lata sprawował funkcję ojca duchownego w Niższym Seminarium Duchownym Collegium Marianum w Pelplinie. Pełniąc funkcję dyrektora, był jednocześnie wykładowcą i profesorem w Wyższym Seminarium Duchownym w Pelplinie. W latach był profesorem socjologii w Wyższym Seminarium Duchownym w Pelplinie, wykładał teologię fundamentalną ( ) oraz katechetykę w połączeniu z ćwiczeniami na VI roku ( ). Od 1959 roku, przez ponad 35 lat, wykładał katolicką naukę społeczną. Pracował także w Diecezjalnym Studium Teologicznym w Gdyni. Ks. Edmund Chrzanowski publikował artykuły w Ateneum Kapłańskim "Chrześcijańska wizja postępu techniki" (1962), a także homilie w "Bibliotece Kaznodziejskiej" "Tajemnica Chrystusa w świetle techniki". Homilia (1968), "Błogosławiony, kto się nie zgorszy ze mnie". Homilia (1969), "Sakramenty jako osobowe zaangażowanie". Homilia (1970) 84. W 1965 roku został proboszczem w Gniewie. Pomimo pracy w parafii cały czas dojeżdżał do Pelplina, ucząc kleryków roku na Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie obronił doktorat z teologii na podstawie rozprawy Podstawy moralne techniki. Rok później został wybrany diecezjalnym duszpasterzem inteligencji technicznej. W 1982 roku przeszedł na emeryturę i zamieszkał w Gdyni. Powierzono mu zorganizowanie i prowadzenie Centralnego Duszpasterstwa Inteligencji Katolickiej. Ponadto w tym czasie prowadził wykłady z teologii moralnej w dwóch punktach konsultacyjnych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Gdyni i w Tczewie (do 2003 roku) roku Ojciec Święty nadał mu godność kapelana honorowego Jego Świątobliwości, a roku biskup mianował go kanonikiem honorowym Kapituły Katedralnej w Pelplinie. Od 2011 roku mieszka w Domu Księży Emerytów w Chojnicach H. Mross, Materiały do bibliografii osobowej pracowników naukowo-dydaktycznych Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie, "Studia Pelplińskie" 7 (1977), s AKDP, Sprawozdanie wizytacyjne z wizytacji pasterskiej odbytej w dniach czerwca 1968 roku w Gniewie, s. 2; H. Mross, Pracownicy naukowo-dydaktyczni..., s ; Dom kapłana seniora w Chojnicach wpisuje się w historię diecezji pelplińskiej, red. S. Grunt, Pelplin 2010, s

20 Ks. Bogdan Przybysz Urodził się roku w Więcborku w rodzinie Leonarda i Anny z domu Szulc. Matka pracowała w sądzie. Zachorowała później na gruźlicę i w 1943 roku zmarła. Ojciec prowadził drogerię. Został aresztowany przez Niemców i zamordowany. Pochowano go w masowej mogile w Karolewie. W latach wojny uczęszczał do szkoły podstawowej w Więcborku. Po śmierci matki w 1943 roku przeniósł się do cioci do Torunia. W parafii św. Jakuba Apostoła w Toruniu był ministrantem. Później wrócił w swoje rodzinne strony. Kształcił się w Liceum w Chełmży, gdzie roku uzyskał stopień licencjacki. W 1952 roku wstąpił do Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie, gdzie rozpoczął studia filozoficzno teologiczne. Święcenia kapłańskie otrzymał roku z rąk biskupa Kazimierza Józefa Kowalskiego w Pelplinie. Na pierwszą placówkę duszpasterską został skierowany do parafii Wąbrzeźno. Pracował tam 2 lata ( ). Później w latach pracował w parafii w Czersku. Następnie w latach odbył studia z prawa kanonicznego na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim w Lublinie, które zakończył tytułem magistra licencjata prawa kanonicznego. W 1966 roku został skierowany do Pelplina, gdzie do 1982 roku pracował w Sądzie Biskupim. W tym okresie pełnił również obowiązki duszpasterza ministrantów. Organizował rekolekcje w Topolnie, Orliku i Rywałdzie. W 1982 roku został proboszczem parafii św. Mikołaja w Gniewie, po ustępującym ks. Edmundzie Chrzanowskim. Za rządów ks. Przybysza powstały w parafii dwa stowarzyszenia: Matki Bożej Patronki Dobrej Śmierci oraz Stowarzyszenie Rodzin Katolickich, a także utworzonych zostało wiele róż różańcowych. Z jego inicjatywy zostały wybudowane dom katechetyczny w Gniewie i kaplica pod wezwaniem Maksymiliana Marii Kolbego w Polskim Gronowie oraz zorganizował kaplicę w Brodach Pomorskich. W 2006 roku, dekretem biskupa pelplińskiego Jana Bernarda Szlagi, przeszedł na emeryturę i zamieszkał w Czersku AKDP, Akta duszpasterstwo parafii Gniew, Teczka personalna ks. Bogdana Przybysza, bez sygn.; Relacja ks. kanonika Bogdana Przybysza, (Czersk, dnia 25 lipca 2011 roku); B. Dembek-Bochniak, Wytrwali w gorliwości, "Pielgrzym" 22 (2011) nr 15, s. 8; Rocznik Diecezji Pelplińskiej, Spis parafii i duchowieństwa 1995, s. 286.