Marcin Kozieł*, Wojciech Zgłobicki* METALE CIĘżKIE W ALUWIACH WIEPRZA NA OBSZARZE NADWIEPRZAŃSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO

Transkrypt

1 OhrOn ŚrOdOwisk i ZsOów nturlnyh nr 43, 2010 r. Mrin Kozieł*, Wojieh Zgłoiki* METALE CIĘżKIE W ALUWIACH WIEPRZA NA OBSZARZE NADWIEPRZAŃSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO HEAVY METALS IN ALLUVIAL DEPOSITS OF THE WIEPRZ RIVER IN THE AREA OF NADWIEPRZAŃSKI LANDSCAPE PARK Słow kluzowe: metle iężkie, geohemi, Wieprz, luwi, Ndwieprzński Prk Krjorzowy. Key words: hevy metls, geohemistry, the Wieprz River, lluvium, Ndwieprzński Lndspe Prk. Humn tivity leds to inresed onentrtions of hevy metls in the environment. The soure of ontmintion of soils nd sediments in hevy metls is primrily industry, trnsport nd griulture. Contminnts umulte ultimtely in sediments, whih re geohemil rhives of environmentl hnges resulting from humn tivity. The pper ttempts to ssess the impt of humn tivity on hevy metls ontent in lluvil deposits of the Wieprz River in the re of ndwieprzński Lndspe Prk. The vertil vrition of onentrtion of some hevy metls (Cd, Cu, P, Zn) in ten profiles ws nlyzed. Smpling points were loted in the vlley ottom of Wieprz. The youngest, upper prts of profiles were studied to the depth of 100 m. The profiles hve lrge diversity of medium onentrtions of studied hevy metls (in the entire profile). Their onentrtion rnged from 0.00 to 1.75 ppm for dmium, ppm for opper, 5.76 to ppm for led nd 6.20 to ppm for zin. Conentrtions of hevy metls in the studied profiles re low. Otined vlues orrespond to those found in other river vlleys within the non-industrilized res on the territory of Polnd. Elements for whih the geohemil kground vlues were exeeded most often re dmium nd led. * Dr Mrin Kozieł, dr h. Wojieh Zgłoiki Instytut Nuk o Ziemi, Uniwersytet Mrii Curie-Skłodowskiej, Al. Krśnik 2CD, Lulin; tel.: w.102; e-mil: mrin.koziel@pozt.ums.lulin.pl 26

2 Metle iężkie w luwih Wieprz n oszrze Ndwieprzńskiego Prku Krjorzowego 1. WPROWADZENIE Aktywność złowiek prowdzi do wzrostu konentrji metli iężkih w środowisku. Źródłem zniezyszzeni gle i osdów metlmi iężkimi jest przede wszystkim przemysł, trnsport orz rolnitwo. Zniezyszzeni gromdzą się ostteznie w osdh, które są geohemiznym rhiwum zmin środowisk ędąyh efektem dziłlnośi złowiek [Bojkowsk 1994; Lis, Psiezn 1995; Kt-Pendis, Pendis 1999; Zgłoiki 2008]. Bdni dotyząe konentrji metli iężkih w osdh dotyzą jednk przede wszystkim terenów uprzemysłowionyh [Klimek 1993; Ciszewski 1997]. Niewiele jest pr, które dotyzyłyy konentrji metli iężkih w osdh n oszrh wiejskih, ehująyh się zzwyzj mniejszą presją n środowisko [Roguszzk 2003; Zgłoiki, Rodzik 2007; Zgłoiki i in. 2008]. W pry podjęto próę oeny wpływu dziłlnośi złowiek n zwrtość metli iężkih w luwih Wieprz n oszrze Ndwieprzńskiego Prku Krjorzowego. W tym elu przenlizowno pionowe zróżniownie konentrji wyrnyh metli iężkih (Cd, Cu, P i Zn) w dziesięiu profilh występująyh w dnie doliny Wieprz. Jest to oszr enny przyrodnizo i jednoześnie pozwiony ezpośredniego oddziływni przemysłu. N środowisko geohemizne luwiów wpływją jednk śieki dostrzne z wodmi dopływów. 2. OBSZAR BADAŃ Anlizowne profile są położone n terenie Ndwieprzńskiego Prku Krjorzowego (NPK), który oejmuje njenniejszy pod względem przyrodnizym i kulturowym frgment środkowej zęśi doliny Wieprz, znjdująy się w entrlnej zęśi województw luelskiego (rys.1). Ndwieprzński Prk Krjorzowy leży n styku dwóh wielkih jednostek fizyznogeogrfiznyh: 1) Wyżyny Młopolskiej (Płskowyż Świdniki) orz 2) Niżu Zhodniorosyjskiego (Oniżenie Dorohukie) o odmiennyh ehh fizjogrfiznyh; efektem tego jest ogty zestw typów i form rzeźy. Doliny rzezne są wypełnione utwormi holoeńskimi, głównie piskmi rzeznymi i mdmi, le również nmułmi torfistymi orz torfmi. Głównym źródłem zniezyszzeń wód Wieprz orz jego dopływów są oenie śieki przemysłowe, produkowne przez duże zkłdy wytwórze położone w Sienniy Ndolnej ( Cukrowni Krsnystw > 300 tys. m 3 rok-1 ) i Krsnymstwie (Okręgow Spółdzielni Mlezrsk zrzują wody do żółkiewki, stnowiąej lewy dopływ Wieprz ok. 500 tys. m 3 rok-1 ). Prwy dopływ Wieprz Śwink odier śieki z wielu źródeł, m.in. z Koplni w Bogdne, w ilośi ok. 550 tys. m 3 rok-1. 27

3 Mrin Kozieł, Wojieh Zgłoiki Rys. 1. Położenie dnyh profili: 1 grni NPK, 2 grnie między odinkmi doliny Wieprz, 3 dne profile, 4 dostw śieków komunlnyh Fig. 1. Lotion of the studied profiles: 1 NLP oundries, 2 oundries etween the strethes of the Wieprz River vlley, 3 the studied profiles, 4 supply of muniipl wstewter W zlewni Bystrzyy głównym dostwą zniezyszzeń jest MPWiK Lulin, które w 2005 r. odprowdziło ezpośrednio do wód powierzhniowyh śieki komunlne sojlno-ytowe i przemysłowe w ilośi > tys. m 3 rok-1 [Rport o stnie środowisk ]. Wszystkie wymienione punkty zrzutu śieków znjdują się poz oszrem Ndwieprzńskiego Prku Krjorzowego (NPK), zniezyszzeni dostją się jednk do wód i osdów Wieprz n nlizownym odinku wrz z dopływmi (rys. 1). Z dnyh WIOŚ w Lulinie wynik, że w lth średnie rozne stężeni miedzi, kdmu i ynku stwierdzone w wodh Wieprz spełniły wymgni określone w normh. W roku 1993 wystąpiły pojedynze przekrozeni mksymlnyh dopuszzlnyh stężeń miedzi i ynku w wodh Świnki (Łęzn), Wieprz (w pięiu punkth pomirowyh: Trwniki, Jszzów, Łęzn, Kijny orz Serniki), tkże w wodh Bystrzyy (Spizyn). W lth w wodh Wieprz orz jego dopływów (Stwek, Śwink, Bystrzy) średnie rozne stężenie ołowiu znznie przekrzło dopuszzlne normy zystośi wód. W kolejnyh lth (do roku 1997) notowno spordyzne przekrozeni mksymlnyh stężeń roznyh ołowiu. Aktulnie stężeni ztereh metli są rdzo młe, jedynie ynku są powyżej progu wykrywlnośi. 28

4 Metle iężkie w luwih Wieprz n oszrze Ndwieprzńskiego Prku Krjorzowego 3. METODYKA BADAŃ Punkty pooru próek zloklizowno w dnie doliny Wieprz. Bdno górne, njmłodsze frgmenty profili do głęokośi 100 m. Próy yły porne po ou stronh rzeki, wzdłuż koryt Wieprz (rys. 1). Łąznie porno 95 próek. Rdzenie osdów poierno w sposó iągły z pomoą prónik firmy Ejkelkmp, nstępnie dzielono n 10 m odinki. Próki suszono w temperturze +105 o C, w suszre lortoryjnej, nstępnie rozdrnino w porelnowym moździerzu i przesiewno przez stlowe sito o średniy 1 mm. Anlizy zwrtośi metli iężkih wykonno w mterile przesinym przez sito 0,2 mm, zgodnie z metodyką dni zwrtośi metli iężkih w osdh wodnyh Polski [Bojkowsk, Sokołowsk 1998]. Cynk, kdm, miedź i ołów oznzono tehniką ASA (Spetr AA 880 Vrin, Lortorium Anlityzne UMCS). Anlizy geohemizne finnsowne yły ze środków n nukę w lth , w rmh projektu dwzego 2 PO4EO WYNIKI I DYSKUSJA Bdne profile są zudowne głównie z osdów minerlnyh pisków orz mułków. Oejmują osdy pohodząe z dn doliny o różnym stopniu ntropopresji od wysokiej (dziłlność przemysłow, śieki miejskie): M1, Ł3, Sp1, przez umirkowną (rolnitwo, niewielkie miejsowośi): S1, WŁ1, CK2, Ł4, po niską (wyłąznie wpływ rolnitw): N1, Ł1, Ł2 (t. 1). Tel 1. Chrkterystyk profili dwzyh Tle 1. Chrteristis of reserh profiles L.p. Profil miejsowość Położenie morfologizne Odległość od ktywnego koryt Dominująy typ osdów Stopień ntropopresji 1 S1 Siostrzytów ters zlewow nisk 5 m w górnej zęśi mułki, w dolnej zęśi piski słogliniste średni 2 M1 Milejów ters zlewow nisk 2 m w górnej zęśi mułki ilste, w dolnej zęśi mułki orgnizne i piski średniozirniste wysoki 3 Ł2 Łńuhów teres zlewow nisk 2 m w górnej zęśi mułki, w dolnej zęśi piski gliniste lu słogliniste niski 4 Ł1 Łńuhów ters zlewow wysok 5 m piski słogliniste i gliniste orz glin piszzyst niski 5 WŁ1 Wol Łńuhowsk ters zlewow nisk 2 m w górnej zęśi piski dronozirniste orz mułki piszzyste, w dolnej zęśi piski gliniste i słogliniste średni 6 CK2 Ciehnki Krzesimowskie ters zlewow nisk 30 m w górnej zęśi glin piszzyst i mułki pylste, w dolnej zęśi piski słogliniste średni 29

5 Mrin Kozieł, Wojieh Zgłoiki 7 Ł3 Łęzn ters zlewow nisk > 200 m w górnej zęśi mułki pylste, w dolnej zęśi piski dronozirniste wysoki 8 Ł4 Łęzn teres zlewow nisk 5 m w górnej zęśi piski drono- i średniozirniste, w dolnej zęśi średniozirniste mułki średni 9 N1 Nowogród ters zlewow nisk 1 m w górnej zęśi piski, w dolnej zęśi mułki pylste niski 10 Sp1 Spizyn ters zlewow nisk 10 m w górnej zęśi mułki, w dolnej zęśi piski słogliniste i gliniste wysoki W profilh występuje duże zróżniownie średnih stężeń dnyh metli iężkih (w łym profilu). Ih wrtość zmieni się od 0,00 do 1,75 mg kg -1 s.m. dl kdmu, 3,11 10,32 mg kg -1 s.m. dl miedzi, 5,76 22,81 mg kg -1 s.m. dl ołowiu i do 6,20 35,74 mg kg -1 s.m. dl ynku (t. 2). Tel 2. Średnie zwrtośi metli iężkih w dnyh profilh (w mg kg -1 s.m.) Tle 2. Men onentrtion of hevy metls in the studied profiles (in mg kg -1 d.m.) Profil Cd Cu P Zn A B A B A B A B S1 1,14 1,07 7,33 7,32 23,07 19,15 37,40 30,64 M1 1,04 0,99 6,38 5,15 25,24 22,60 40,56 30,66 Ł2 1,24 1,04 4,35 4,05 17,79 14,76 39,58 35,74 Ł1 0,93 0,96 3,17 3,11 11,98 9,90 25,97 21,77 WŁ1 0,24 0,20 6,89 4,26 5,56 7,40 12,25 6,20 CK2 1,10 0,95 7,10 5,72 19,64 15,94 43,54 34,00 Ł3 7,60 6,37 13,64 17,01 17,76 12,69 Ł4 1,19 1,03 13,93 10,32 14,63 9,03 12,55 11,10 N1 1,02 0,89 6,33 4,83 4,51 5,76 16,48 12,62 Sp1 4,57 1,75 11,91 9,72 8,99 11,55 44,80 23,49 Liz przekrozeń Ojśnieni: A średni dl wrstwy powierzhniowej (0 20 m), B średni dl łego profilu. Pierwistkiem występująym w njwiększyh średnih stężenih ył ynk, nstępnie kolejno ołów, miedź i kdm (t. 3). Tło geohemizne dl osdów wodnyh przekrozone yło w przypdku ołowiu w 7 profilh, kdmu w 8 profilh (średnie wrtośi w łym profilu). Dl miedzi wskzni yły wyższe niż tło w 4 profilh, ntomist średnie stężeni ynku we wszystkih profilh yły niższe od wielkośi tł dl osdów wodnyh Polski [Bojkowsk, Sokołowsk 1998]. W odniesieniu do średnih oliznyh dl powierzhniowyh frgmentów profili liz profili, w któryh przekrozone zostło tło geohemizne, ył wyrźnie większ dl miedzi (8 profili). 30

6 Metle iężkie w luwih Wieprz n oszrze Ndwieprzńskiego Prku Krjorzowego Rys. 2. Rozkłd średniej zwrtośi Cd, Cu, P, Zn w luwih Wieprz od Siostrzytow do Spizyn (dl wrstwy powierzhniowej 0 20 m) Fig. 2. Men distriution of Cd, Cu, P, Zn in lluvium of Wieprz River from Siostrzytów to Spizyn Większe zwrtośi metli iężkih występowły w profilh zloklizownyh poniżej mist i ośrodków przemysłowyh (profil M1 poniżej miejs zrzutu śieków z ozyszzlni, profil Ł4 poniżej mist Łęzn i ujśi Świnki orz profil Sp1 poniżej ujśi Bystrzyy). Wyrźnie mniejsze yły stężeni w luwih n terenh rolnizyh (Ł2, WŁ1) (rys. 2., t. 2). W elu określenie wpływu rodzju osdów n zwrtość dnyh pierwistków przenlizowno związek pomiędzy stężenimi metli iężkih zwrtośią frkji ilstej w osdh. Korelje uzyskne dl łej populji próek są niskie, współzynnik korelji osiągnął njwyższe wrtośi w przypdku miedzi i ołowiu 0,31 (korelj przeiętn; t. 4). W olizenih wykonnyh dl pojedynzyh profili, w niektóryh przypdkh 31

7 Mrin Kozieł, Wojieh Zgłoiki występowł wysok korelj zrówno dodtni, jk i ujemn. W innyh profilh nie stwierdzono występowni żdnej korelji (t. 5). Tel 3. Prmetry sttystyzne zwrtośi dnyh pierwistków w luwih Wieprz (w mg kg -1 s.m.) Tle 3. Sttistil prmeters of studied element in wter sediments in the Wieprz River (in mg kg -1 d.m.) Prmetry Cd Cu P Zn Mksimum 5,77 17,64 47,82 47,14 Minimum 0,16 1,03 3,21 1,43 Średni geometryzn 0,98 5,77 13,88 18,46 Odhylenie stndrdowe 0,87 3,41 7,31 12,79 Medin 0,98 5,94 14,91 18,58 Liz próek Tło geohemizne Ojśnieni: 1 Tło geohemizne dl osdów wodnyh Polski [Bojkowsk, Sokołowsk 1998]. Przedstwione dne wskzują, że w dnyh profilh zwrtość frkji ilstej nie ył zynnikiem mjąym znząy wpływ n zwrtość metli iężkih w tyh profilh. Podon sytuj występuje w luwih zhodniej zęśi Wyżyny Luelskiej [Zgłoiki 2008]. Tel 4. Współzynniki korelji liniowej Person (zestwienie ziorze) Tle 4. Person liner orreltion oeffiients (summry) Udził frkji Cd Cu P Zn (n=66) (n=93) (n=72) (n=94) Udził frkji ilstej n=94 0,17 0,31 0,31 0,16 Udził frkji pylstej n=94 0,10 0,38 0,31 0,29 Udził frkji piskowej n=94 0,10 0,38 0,31 0,28 Tel 5. Częstość występowni poszzególnyh typów korelji pomiędzy zwrtośią metli iężkih zwrtośią frkji ilstej Tle 5. Frequeny of ourrene of vrious types of orreltion etween hevy metl ontent nd the ontent of ly frtions Współzynnik korelji Korelj Cd Cu P Zn r Xy = 0 rk <r Xy <0,1 nikł 2 ( ) 3 (+) 2 (,+) 1 ( ) 0,1 r Xy <0,3 sł 1 (+) 2 (+) 2 (+) 3 ( ) 0,3 r Xy przeiętn ( ) 2 (+) 0,5 r Xy <0,7 wysok 2 (,+) 2 (+) 0 2 (+) 0,7 r Xy <0,9 rdzo wysok 3 (,+) 3 (+) 3 (,+) 1 (+) 0,9 r Xy <1 korelj wysok (+) 1 (+) 32

8 Metle iężkie w luwih Wieprz n oszrze Ndwieprzńskiego Prku Krjorzowego Pionowe zróżniownie zwrtośi pierwistków: ołowiu, kdmu, miedzi i ynku w dnyh profilh (rys. 3 i rys. 4), wykzywło nstępująe prwidłowośi: 1) we wszystkih przypdkh oserwowno generlne zwiększnie się zwrtośi dnyh metli w głą profilu; tki rozkłd pionowy (A) spotykny ył njzęśiej (57% profili); njwiększe zwrtośi metli iężkih występowły w górnyh poziomh nlizownyh profili: 0 10 i m (profile Ł3, Ł4); 2) stwierdzono odstępstw od tej reguły w kilku przypdkh zwiększenie zwrtośi metli iężkih miło miejse n głęokośi lu m (profile WŁ1, N1, Sp1). Rys. 3. Częstość występowni różnyh typów rozkłdu pionowego metli w dnyh profilh: A systemtyzne zwiększnie się zwrtośi wrz ze spdkiem głęokośi (długotrwły wpływ złowiek); B zwiększnie zwrtośi wrz ze zwiększniem się głęokośi (rk wpływu złowiek); C rk wyrźnej tendenji, kilk wzrostów i spdków konentrji w profilu, wpływ pośredni zminy prmetrów osdów w wrunkh gospodrzej ktywnośi złowiek); D wyrównne zwrtośi w łym profilu (rk wpływu złowiek) Fig. 3. Types of vertil distriution of metls in the studied profiles: A systemtil inrese of onentrtion long with the depth (long-term humn tivity); B inrese of the ontent long with the depth (without humn tivity); C no ler tendeny few inreses nd dereses in the profiles, indiret influene hnges of deposits prmeters under humn tivity; D equl onentrtions in the entire profile (without humn impt) 33

9 Mrin Kozieł, Wojieh Zgłoiki Rys. 4. Pionowe zróżniownie zwrtośi Cd, Cu, P, Zn w nlizownyh profilh Fig. 4. Vertil distriution of Cd, Cu, P, Zn in the nlyzed profiles 34

10 Metle iężkie w luwih Wieprz n oszrze Ndwieprzńskiego Prku Krjorzowego Zmniejsznie się zwrtośi metli iężkih wrz z głęokośią interpretowne jest powszehnie jko efekt wpływu złowiek [Mtshullt i in. 1997; Swennen, Vn der Sluys 2002; Zgłoiki i in. 2008; Zgłoiki 2008]. Występownie njwiększyh stężeń metli iężkih nie w próh powierzhniowyh, le nieo głęiej, może yć również uznne z efekt przysypni utworów silnie zniezyszzonyh (pohodząyh z lt XX w.) osdmi o wyrźnie mniejszyh zwrtośih metli iężkih. Sytuj tk wystąpił w profilh, które reprezentują osdy w włh rzegowyh, wię w strefh o njwiększym tempie sedymentji luwilnej. Zwrtośi metli iężkih w dnyh profilh (t. 4) odpowidją wrtośiom, które stwierdzono w oręie innyh dolin rzeznyh n oszrh nieuprzemysłowionyh n terenie Polski (t. 6). Średnie wrtośi olizone dl łej populji próek orz dl osdów powierzhniowyh (0 20 m) są zliżone do wielkośi tł geohemiznego. Jedynym wyjątkiem jest tutj kdm, którego średnie zwrtośi są około 2 rzy większe niż tło. Tel 6. Prmetry sttystyzne pierwistków hemiznyh w osdh wodnyh wyrnyh rzek zlewni Wisły [Lis, Psiezn 1995] (w mg kg -1 s.m.) Tle 6. Sttistil prmeters of element ontents in wter sediments of seleted rivers in the Wisł dringe sin [Lis, Psiezn 1995] (in mg kg -1 d.m.) Rzek Prmetry Cd Cu P Zn Tnew (n=11) 2, < Wieprz (n=28) Wieprz (n=20) Bystrzy (n=15) Suprśl (n=7) Bierz (n=14) Krzn (n=18) Drwę (n=16) Brd (n=18) 131 1,5 0,2 5,8 1,2 143,9 1,4 2,7 0,5 0,5 1,4 1,5 10,2 0, ,1 17,6 6, ,2 28,2 13, <5 10 <5 < < < ,0 47,1 25, Ojśnieni: minimum, mksimum, średni geometryzn, n liz próek; nlizowno osdy powierzhniowe 0 20 m. 35

11 Mrin Kozieł, Wojieh Zgłoiki Podonyh wniosków dostrzją wyniki prowdzonyh wześniej dń [Bojkowsk, Gliwiz 2003; Bojkowsk, Gliwiz, Młek 2006]. Anlizy osdów wodnyh Bystrzyy orz Wieprz poniżej ujśi Bystrzyy, przeprowdzonyh w lth , wskzują n znznie zwiększoną zwrtość kdmu (Bystrzy: Spizyn 19,2 mg kg -1 s.m., Wieprz: Wol Skromowsk 14,2 mg kg -1 s.m.), rtęi orz ynku. W lth rdzo duże zwrtośi kdmu odnotowno w osdh pornyh z Bystrzyy w Spizynie (65,5 mg kg -1 s.m.) i z Wieprz w Dęlinie (10,4 mg kg -1 s.m.) orz zwiększoną zwrtość rtęi i ynku. Duże zwrtośi metli iężkih, zwłszz kdmu, w osdh Bystrzyy i Wieprz poniżej ujśi tej rzeki, są nstępstwem odprowdzni śieków z zkłdów przemysłowyh zloklizownyh n terenie Lulin. 5. WNIOSKI 1. Spośród pierwistków, któryh zwrtość nlizowno w luwih Wieprz, tylko zwrtośi kdmu i ołowiu przekrozyły tło geohemizne. 2. Wyrźne wzogenie osdów w metle iężkie występowło poniżej miejs zrzutu śieków komunlnyh i przemysłowyh. 3. Średnie wrtośi stężeń olizone dl łyh profili orz wrstw powierzhniowyh (0 20 m) yły do sieie zliżone, o wskzuje n stosunkowo niewielką presję złowiek. 4. We wszystkih nlizownyh profilh występowł tendenj do większej zwrtośi nlizownyh pierwistków w powierzhniowyh wrstwh. Fkt ten njzęśiej wiąże się z dziłlnośią złowiek. 5. W nlizownyh profilh nie stwierdzono wyrźnego związku między zwrtośią frkji ilstej zwrtośią metli iężkih. PIŚMIENNICTWO BOJAKOWSKA I Wpływ zynnik ntropogeniznego n proesy geohemizne w powierzhniowyh wrstwh litosfery. Instrukje i metody dń geologiznyh, 53. Pństwowy Instytut Geologizny, Wrszw. BOJAKOWSKA I., GLIWICZ T Wyniki geohemiznyh dń osdów wodnyh Polski w lth Inspekj Ohrony Środowisk, Biliotek Monitoringu Środowisk, Wrszw. BOJAKOWSKA I., GLIWICZ T., MAŁECKA K Wyniki geohemiznyh dń osdów wodnyh Polski w lth Inspekj Ohrony Środowisk, Biliotek Monitoringu Środowisk, Wrszw. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G Geohemizne klsy zystośi osdów wodnyh. Przegląd Geologizny 46: CISZEWSKI D Soure of pollution s ftor ontrolling distriution of hevy metls in ottom sediments of Chehło River (south Polnd). Environmentl Geology 29. 1/2:

12 Metle iężkie w luwih Wieprz n oszrze Ndwieprzńskiego Prku Krjorzowego CISZEWSKI D Zpis dziłlnośi przemysłowej w osdh fluwilnyh. W: P. Szwrzewski, E. Smolsk (red.) Zpis dziłlnośi złowiek w środowisku przyrodnizym, tom I. Wrszw-Łomż: CISZEWSKI D Osdy pozkorytowe Odry jko rhiwum historii zniezyszzeni rzeki metlmi iężkimi. W: A. Kotr, K. Krzemień, J. Święhowiz (red.). Współzesn ewoluj rzeźy Polski: VII Zjzd Geomorfologów Polskih. IGiGP UJ, Krków: KABATA-PENDIAS A., PENDIAS H Biogeohemi pierwistków śldowyh. Wydwnitwo Nukowe PWN, Wrszw. KLIMEK K Środowisko sedymentji ntropogennyh osdów pozkorytowyh w dolinh Przemszy i Wisły Śląskiej. W: K. Klimek (red.) Georm 1. Antropogenne luwi Przemszy i Wisły Śląskiej. Sosnowie: LIS J., PASIECZNA A Atls geohemizny Polski 1: Pństwowy Instytut Geologizny, Wrszw. MATSCHULLAT J., ELLMINGER F., AGDEMIR N., CRAMER S., LIEßMANN W., NIEHOFF N Overnk sediment profiles evidene of erly mining nd smelting tivities in the Hrz mountins. Germny. Applied Geohemistry 12: Rport o stnie środowisk województw luelskiego w 2005 roku Biliotek Monitoringu Środowisk, Lulin. ROGUSZCZAK D Zpis dziłlnośi złowiek w hemizmie osdów wypełnijąyh pleomender Wieprzy. W: J. M. Wg, K. Koel (red.) Człowiek w środowisku przyrodnizym zpis dziłlnośi. Sosnowie: SWENNEN R., VAN DER SLUYS J Anthropogeni impt on sediment omposition nd geohemistry in vertil overnk profiles of river lluvium from Belgium nd Luxemourg. Journl of Geohemil Explortion 75: ZGŁOBICKI W Geohemizny zpis dziłlnośi złowiek w osdh stokowyh i rzeznyh. Wyd. UMCS, Lulin. ZGŁOBICKI W., KOZIEŁ M., LATA L., PLAK A., RESZKA M Pró wykorzystni wskźników geohemiznyh do oeny ntężeni współzesnej sedymentji deluwilnej i luwilnej. Annles UMCS 53, 4: ZGŁOBICKI W., RODZIK J Hevy metls in slope deposits of loess res of the Lulin Uplnd (E Polnd). Cten 71: