Kulturowe i religijne uwarunkowania przeszczepiania narządów w Polsce i na świecie

Transkrypt

1 JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING AND MEDICAL RESCUE No.1/2012 (7-13) JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING AND MEDICAL RESCUE 2012 (1) 7 Kulturowe i religijne uwarunkowania przeszczepiania narządów w Polsce i na świecie (Cultural and religious determinants of organ transplants in Poland and worldwide ) E Antos 1, M Zelman 2 Streszczenie - W niniejszym artykule przedstawiono problematykę związaną z kulturowymi i religijnymi uwarunkowaniami przeszczepiania narządów w Polsce i na świecie. Scharakteryzowano stanowisko różnych religii świata i grup etniczno-religijnych na temat pojmowania śmierci oraz pobierania i przeszczepiania narządów. Opisano główne zagadnienia etyczno-moralne medycyny transplantacyjnej oraz budzące wątpliwość w odbiorze społecznym aspekty przeszczepiania narządów. Słowa kluczowe - transplantacja narządu, bariery donacji, zagadnienia etyczne, zagadnienia obyczajowe. Abstract This article deals with the issues connected with Cultural and religious determinants of organ transplants in Poland and worldwide. The approaches of different religions as well as ethnic and religious groups to the matters of death and organ transplants were presented. The main moral issues of transplantation medicine as well as social doubts about transplanting organs were scrutinized. Key words - organ transplant, donation barriers, ethical issues, custom-related issues. O I. WSTĘP statnie dziesięciolecia obfitowały w wielkie wydarzenia w nauce i medycynie. Modyfikowano zasady leczenia różnych chorób, a także otwierały się możliwości leczenia tych, jak dotąd nieuleczalnych. Możliwość przeszczepiania narządów stała się szansą przeżycia dla tysięcy chorych mimo, że początkowo transplantacje traktowano jako eksperyment medyczny [1,2,3]. Przeszczepianie narządów jest obecnie po wszechnie stosowaną metodą leczenia ich ostrej, nieodwracalnej lub schyłkowej niewydolności. Wykonywane zabiegi Afiliacja: 1. Collegium Masoviense Wyższa Szkoła Nauk o Zdrowiu (korespondencja; ela.antos@op.pl). 2. Warszawski Uniwersytet Medyczny, Instytut Transplantologii, Katedra i Klinika Chirurgii Ogólnej i Transplantacyjnej. transplantacji poprawiają jakość życia chorych (przeszczepienie nerki, trzustki), a w niektórych przypadkach są jedyną możliwością uratowania życia pacjentów (przeszczepienie serca, wątroby, płuc) [4,5,6,7]. Postęp w leczeniu immunosupresyjnym oraz udoskonalenie techniki operacyjnej poprawiły wyniki liczbowe transplantacji organów w Polsce i na świecie. Od wykonania pierwszego udanego przeszczepu narządu, transplantacje stały się uznaną i skuteczną metodą leczenia. Pomimo znaczących osiągnięć w dziedzinie transplantologii oraz wielu aktów prawnych regulujących wykonanie procedur pobrania i przeszczepienia narządów, stale występują trudności w pokonaniu oporów społecznych, co skutkuje niewystarczającą liczbą przeszczepianych narządów w stosunku do wciąż rosnących potrzeb. W środowisku medycznym stale funkcjonuje przekonanie o niedojrzałości polskiego społeczeństwa oraz o jego nieprzychylnym nastawieniu wobec transplantacji narządów jako metody leczenia. Systematycznie przeprowadzane badania opinii społecznej w Polsce nie potwierdzają tego. Przeciwnie, niezmiennie wskazują na generalnie pozytywny stosunek Polaków do zabiegów transplantacji [8,9].Warto zaznaczyć, że wielu autorów podkreśla zaś znaczący deficyt wiedzy wśród środowiska medycznego- lekarzy i pielęgniarek, na temat elementarnych zagadnień związanych z pobieraniem i przeszczepianiem narządów [10,11,12]. Narządy wykorzystywane do przeszczepienia w przeważającej ilości pochodzą od osób zmarłych, dlatego aspekt ten nierozłącznie związany jest z dramatyzmem śmierci jako zjawiska. Ściśle łączy się z tragedią przeżywania jej zarówno przez bliskich zmarłego, jak personel medyczny. Śmierć człowieka często wiąże się z pytaniami o etyczną poprawność, aspekty moralne związane z ustalenia momentu śmierci, szacunek do ludzkich zwłok oraz zgodę dawcy na oddanie narządów do przeszczepienia. Próbując odpowiedzieć na te trudne i niezwykle ważne w takim momencie zagadnienia, ludzie odruchowo poszukają

2 JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING AND MEDICAL RESCUE 2012 (1) 8 odpowiedzi w tradycji, kulturze, w której żyją lub odwołują się do wyznawanej religii [13]. II. PRZEGLĄD PIŚMIENNICTWA Opinia wszystkich kościołów chrześcijańskich dotyczących transplantologii jest generalnie pozytywna. Kościół katolicki, dominujący w polskim i europejskim kręgu kulturowym, uważa życie ludzkie za wartość fundamentalną i nadrzędną. Transplantacja narządu, jako procedura medyczna, wykorzystywana tylko w celu ratowania ludzkiego życia lub poprawy jego jakości, przy jednoczesnym poszanowaniu ludzkiego ciała i wszelkich związanych z nim czynów, jest w pełni akceptowana i popierana. Dokumenty kościoła katolickiego, szczególnie Soboru Watykańskiego II oraz wystąpienia papieży i publikacje lekarzy katolickich, jednoznacznie aprobują ideę transplantacji, jako akt wielkoduszności, bezinteresowności i solidarności z chorymi. Papież Pius XII w 1956 roku publicznie uznał możliwość autonomicznego wyrażenia woli zadysponowania swoimi organami po śmierci, jako szlachetną i pozytywną [14]. Dla całego kościoła katolickiego wielką wagę miały słowa Jana Pawła II wypowiedziane na audiencji członków Światowego Towarzystwa Transplantacyjnego. Papież potwierdził pozytywne stanowisko Kościoła Katolickiego stwierdzając, że człowiek wyrażając zgodę na pobranie narządów po swojej śmierci wykazuje świadectwo miłości chrześcijańskiej, która daje życie innym. W 2002 roku, podczas obrad Światowego Towarzystwa Transplantacyjnego w Rzymie, ponownie przedstawił to stanowisko podkreślając, że człowiek umiera wtedy, kiedy umiera jego mózg jako całość [14,15]. Głównym kierunkiem i przykładem dla katolików w tej kwestii są słowa Papieża Jana Pawła II zawarte w encyklice,,evangelium vitae. Zgoda na oddanie narządów jest najbardziej uroczystym wysławianiem Ewangelii życia, ponieważ głoszona poprzez całkowity dar z siebie, jest chwalebnym objawieniem największej miłości, która każe oddać życie za ukochana osobę; jest uczestnictwem w tajemnicy Krzyża, w której Jezus objawia jak wielką wartość ma życie każdego człowieka i jak realizuje się ono w pełni poprzez bezinteresowny dar z siebie [16]. W kościele katolickim wspomina się świętych Kosmę i Damiana uznając ich za patronów transplantologii. Inne religie chrześcijańskie również nie sprzeciwiają się przeszczepianiu oraz donacji narządów. Anglikanie zaś uważają, że oddanie narządów do przeszczepienia jest aktem miłości i altruizmu, działaniem spowodowanym współczuciem i poczuciem społecznej odpowiedzialności. Zwracają przy tym uwagę na szczególne znaczenie szacunku dla ludzkiego ciała i poszanowania narządów [13,14, 17]. Protestanci są grupą religijną o dużym zróżnicowaniu, zawierającą wiele istniejących wspólnot religijnych (luteranie, kalwini, zielonoświątkowcy, adwentyści, baptyści), dlatego trudno jest ustalić wspólne i jednolite stanowisko dotyczące transplantologii. Protestanci podzielają w tej kwestii stanowisko kościoła rzymskokatolickiego, pozytywnie oceniając etyczny wymiar transplantacji oraz wyraźnie i jednoznacznie potępiając komercjalizację pozyskiwania narządów [13,14,17]. Kościół Ewangelicko-Augsburski nie wydał oficjalnego stanowiska na temat transplantacji narządów. Nie oznacza to jednak, że ewangelicy milczą w tej kwestii. W 1984 roku Amerykański Kościół Ewangelicko-Augsburski wydał oświadczenie określające dawstwo narządów, jako wsparcie dla idei humanitaryzmu w społeczeństwie [17]. Wzywa wyznawców do rozważenia oddania narządów, rozmowy w gronie rodzinnym oraz zachowania prawnych wymogów (wypełnienia oświadczenia woli lub zgłoszenia sprzeciwu do rejestru). Dawstwo narządów jest traktowane, jako akt najwyższej miłości bliźniego i wsparcie dla idei humanitaryzmu. Kościół Ewangelicko-Metodystyczny wyraża stanowisko, że przeszczepianie i darowanie narządów jest działaniem charytatywnym, czynem miłości, wyrazem miłości i służby dla dobra ludzi, którzy znaleźli się w potrzebie. Zwraca również uwagę na konieczność wykonywania tych działań w atmosferze szacunku dla zmarłego czy żyjącego ofiarodawcy, dla dobra biorcy oraz w zgodzie z regulacjami prawnymi, w celu zapobieżenia nadużyciom wobec dawców i ich rodzin [17]. Baptyści uważają, że oddanie narządów i tkanek po śmierci oraz transplantacja narządów jest sprawą sumienia każdego człowieka. W 1998 roku Konwencja Południowych Baptystów uchwaliła rezolucję zachęcającą lekarzy do rozmów o dawstwie narządów w momencie śmierci. Adwentyści Dnia Siódmego wyrażają poparcie dla dawstwa i transplantacji narządów oraz czynnie wspierają ideę transplantologii. Wśród wyznawców prawosławia w Polsce, transplantacje narządów to nadal temat licznych debat. Kościół prawosławny nie sprzeciwia się oddaniu narządów i tkanek po śmierci, jeśli są wykorzystane do poprawy życia ludzkiego, dla transplantacji czy eksperymentu medycznego mającego służyć poprawie skuteczności leczenia lub zapobieganiu chorobom [13]. Teolodzy Cerkwi greckiej twierdzą, że przeszczepienie nerki, kości czy skóry może być dokonywany w szczególnych przypadkach, natomiast transplantację serca wielu teologów uznaje za niedopuszczalną [14,17]. Przedstawiciele wszystkich religii chrześcijańskich zwracają uwagę na to, że podjęcie decyzji o transplantacji obliguje do zachowania aspektów prawnych dotyczących orzeczenia

3 JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING AND MEDICAL RESCUE 2012 (1) 9 śmierci mózgu czy alokacji narządów i szacunku do ludzkich zwłok. Religia islamu uważa za podstawę ochronę życia ludzkiego. Prorokowi Mahometowi i starożytnym lekarzom muzułmańskim przypisuje się zabiegi reinplantacji oczu czy kończyn. Istnieją doniesienia o tym, że arabscy lekarze dokonywali już w XIII wieku transplantacji kości czy zębów [13]. Na skutek wielości szkół prawa islamskiego, przepisy dotyczące transplantacji narządów wprowadzane zostają w życie ze znacznym opóźnieniem [16]. Większość uczonych prawa koranicznego stwierdza, że życie jest dobrem najwyższym i zezwala na pobranie narządów [18,19]. Transplantacja narządów jest dozwolona od zmarłego, jeśli wyraził on na to zgodę za życia. Szyici zakazują pobierania narządów od zmarłych muzułmanów, chyba że jest to jedyna możliwość ratowania życia innego muzułmanina. Judaistyczne poglądy na transplantacje narządów są zróżnicowane i niekiedy sprzeczne. Jedne autorytety dopuszczają pobieranie i przeszczepianie narządów, inne uważają takie działanie za naruszenie godności należnej zwłokom. Nie istnieje jednak żaden oficjalny dokument w tej kwestii. Z jednej strony występują opinie krytykujące wszelkie pobrania organów czy płynów ustrojowych od osób zmarłych, mogące być naruszeniem zasady nie okaleczania ciała człowieka oraz nie czerpania jakichkolwiek zysków ze śmierci ludzkiej, lecz pochowania ciała w całości. Z drugiej jednak strony podkreślany jest przez autorytety duchowe priorytetowy cel zachowania życia ludzkiego ( pikuah nefes ), wynikający z podstawowych zasad etyki żydowskiej. W przypadku ratowania i ocalenia życia ludzkiego kwestia dawstwa jest dozwolona i uznawana za czyn godny i niezwykłą zasługę. Tak więc przeważa pogląd, że dawstwo narządów jest akceptowane i dopuszczalne, ale tylko w sytuacji, gdy organy są pilnie potrzebne i pobierane w ściśle określonym celu [14]. Warto podkreślić, że Żydzi reformowani uważają, że przeszczepianie narządów jest etycznie nakazane. Większość nurtów judaizmu wspiera i zachęca do dawstwa narządów [20, 21]. Naczelny Rabin Polski również potwierdza pozytywne stanowisko w kwestii pobierania i przeszczepiania narządów [17]. Buddyści wierzą, że decyzja o oddaniu narządów i tkanek po śmierci jest indywidualną sprawą każdego człowieka. Jest jednocześnie aktem miłosierdzia najwyższej wartości. Ofiarowanie narządu, części swojego ciała, jest uznawane za okazję do zgromadzenia dużych zasług, co może przynieść owoce w następnych wcieleniach [13,14]. Hindusi na określenie transplantacji używają sanskryckiego słowa,,daan, które oznacza dzielenie się swoim ciałem z innymi bytami. Hinduska mitologia zawiera wiele przypowieści, w których ludzkie ciało jest wykorzystywane z korzyścią dla innych ludzi i społeczności. Religia ta nie mówi nic, co wskazywałoby na zakaz korzystania z ciała ludzkiego za życia i po śmierci dla zmniejszenia cierpienia innych ludzi [13,17]. Na podstawie oświadczenia Amerykańskiego Stowarzyszenia Świątyni Hindu, nie ma zakazów religijnych zabraniających oddawania narządów po śmierci, jest to decyzja indywidualna [17]. Stosunek hindusów do transplantacji narządów nie jest jednoznaczny. Niektórzy hindusi uważają, że jest to próba sztucznego zatrzymywania duszy w starym ciele, co może wiązać się za zaburzeniem naturalnego cyklu narodzin i śmierci. Na podstawie Stowarzyszenia Strażnica, Świadkowie Jehowy uważają sprawę dawstwa narządowego, jako indywidualny wybór. Odrębnym problemem jest głoszony sprzeciw na transfuzje krwi, co w praktyce wyklucza możliwość kwalifikacji Świadków Jehowy do transplantacji serca czy wątroby [17]. Mormoni, Amisze nie przeciwstawiają się idei transplantacji narządów, jednak decyzja o transplantacji powinna być autonomiczna, podjęta niezależnie po rozmowie z rodziną i transplantologami [13]. Konfucjanizm to ruch religijno-filozoficzny będący oficjalną religią Chin, która nie uznaje przeszczepiania narządów od zmarłych. W Chinach relacje rodzinne są bardzo trwałe, zaś ciało człowieka, nawet po śmierci jest utożsamiane z członkiem rodziny, dlatego musi pozostać nienaruszone [13]. Szintoizm to tradycyjna religia Japonii. Religia ta uznaje ludzkie zwłoki za nieczyste i niebezpieczne, zaś uszkodzenie ciała zmarłego jest równoznaczne z przestępstwem (dotyczyło to również badań autopsyjnych), które jest interpretowane jako ranienie ciała bliskiej osoby. Do tej pory z powodów religijnych, społecznych i etycznych, pobieranie i przeszczepianie narządów od dawców zmarłych było niedopuszczalne [13]. W 1990 roku opisano pierwszą transplantację części wątroby pozyskanej od żywego dawcy. Metoda ta umożliwiła rozwój transplantologii w krajach azjatyckich, zwłaszcza w Japonii [22]. Romowie kierują się w życiu niepisanymi zasadami przekazywanymi ustnie z pokolenia na pokolenie. Są grupą etniczną-religijną bardzo różnorodną o trudnym do sprecyzowania kierunku. Transplantacje narządów nie są akceptowane przez Romów. Zdarzają się wyjątkowe przypadki transplantacji rodzinnych (np. grupa Bergitka Roma), jednak generalnie stanowisko romskie w kwestii transplantologii jest nieprzychylne. Przyczyną tego faktu mogą być wierzenia, że po śmierci dusza Roma, przez okres roku, przebywa w ciele osoby zmarłej, dlatego ciało zmarłego nie może zostać naruszone [13]. Opinia wszystkich kościołów chrześcijańskich dotyczących transplantologii jest generalnie pozytywna. Kościół katolicki, dominujący w polskim i europejskim kręgu kulturowym, uważa życie ludzkie za wartość fundamentalna i nadrzędną. Transplantacja narządu, jako procedura me-

4 JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING AND MEDICAL RESCUE 2012 (1) 10 dyczna wykorzystywana tylko w celu ratowania ludzkiego życia lub poprawy jego jakości, przy jednoczesnym poszanowaniu ludzkiego ciała i wszelkich związanych z nim czynów jest w pełni akceptowana i popierana. Dokumenty kościoła katolickiego, szczególnie Soboru Watykańskiego II oraz wystąpienia papieży i publikacje lekarzy katolickich jednoznacznie aprobują ideę transplantacji jako akt wielkoduszności, bezinteresowności i solidarności z chorymi. Papież Pius XII w 1956 roku publicznie uznał możliwość autonomicznego wyrażenia woli zadysponowania swoimi organami po śmierci jako szlachetną i pozytywną [14]. Dla całego kościoła katolickiego wielką wagę miały słowa Jana Pawła II wypowiedziane na audiencji członków Światowego Towarzystwa Transplantacyjnego. Papież potwierdził pozytywne stanowisko Kościoła Katolickiego stwierdzając, że człowiek wyrażając zgodę na pobranie narządów po swojej śmierci wykazuje świadectwo miłości chrześcijańskiej, która daje życie innym. W 2002 roku, podczas obrad Światowego Towarzystwa Transplantacyjnego w Rzymie, ponownie przedstawił to stanowisko podkreślając, że człowiek umiera wtedy, kiedy umiera jego mózg jako całość [14,15]. Głównym kierunkiem i przykładem dla katolików w tej kwestii są słowa Papieża Jana Pawła II zawarte w encyklice,,evangelium vitae. Zgoda na oddanie narządów jest najbardziej uroczystym wysławianiem Ewangelii życia, ponieważ głoszona poprzez całkowity dar z siebie, jest chwalebnym objawieniem największej miłości, która każe oddać życie za ukochana osobę; jest uczestnictwem w tajemnicy Krzyża, w której Jezus objawia jak wielką wartość ma życie każdego człowieka i jak realizuje się ono w pełni poprzez bezinteresowny dar z siebie [16]. W kościele katolickim wspomina się świętych Kosmę i Damiana uznając ich za patronów transplantologii. Inne religie chrześcijańskie również nie sprzeciwiają się przeszczepianiu oraz donacji narządów. Anglikanie uważają, że oddanie narządów do przeszczepienia jest aktem miłości i altruizmu, działaniem spowodowanym współczuciem i poczuciem społecznej odpowiedzialności. Zwracają przy tym uwagę na szczególne znaczenie szacunku dla ludzkiego ciała i poszanowania narządów [13,14,17]. Protestanci są grupą religijną o dużym zróżnicowaniu, zawierającą wiele istniejących wspólnot religijnych (luteranie, kalwini, zielonoświątkowcy, adwentyści, baptyści), dlatego trudno jest ustalić wspólne i jednolite stanowisko dotyczące transplantologii. Protestanci podzielają w tej kwestii stanowisko kościoła rzymskokatolickiego, pozytywnie oceniając etyczny wymiar transplantacji oraz wyraźnie i jednoznacznie potępiając komercjalizację pozyskiwania narządów [13,14,17]. Kościół Ewangelicko-Augsburski nie wydał oficjalnego stanowiska na temat transplantacji narządów. Nie oznacza to jednak, że ewangelicy milczą w tej kwestii. W 1984 roku Amerykański Kościół Ewangelicko-Augsburski wydał oświadczenie określające dawstwo narządów jako wsparcie dla idei humanitaryzmu w społeczeństwie [17]. Wzywa wyznawców do rozważenia oddania narządów, rozmowy w gronie rodzinnym oraz zachowania prawnych wymogów (wypełnienia oświadczenia woli lub zgłoszenia sprzeciwu do rejestru). Dawstwo narządów jest traktowane jako akt najwyższej miłości bliźniego i wsparcie dla idei humanitaryzmu. Kościół Ewangelicko-Metodystyczny wyraża stanowisko, że przeszczepianie i darowanie narządów jest działaniem charytatywnym, czynem miłości, wyrazem miłości i służby dla dobra ludzi, którzy znaleźli się w potrzebie. Zwraca również uwagę na konieczność wykonywania tych działań w atmosferze szacunku dla zmarłego czy żyjącego ofiarodawcy, dla dobra biorcy oraz w zgodzie z regulacjami prawnymi, w celu zapobieżenia nadużyciom wobec dawców i ich rodzin [17]. Baptyści uważają, że oddanie narządów i tkanek po śmierci oraz transplantacja narządów jest sprawą sumienia każdego człowieka. W 1998 roku Konwencja Południowych Baptystów uchwaliła rezolucję zachęcającą lekarzy do rozmów o dawstwie narządów w momencie śmierci. Adwentyści Dnia Siódmego wyrażają poparcie dla dawstwa i transplantacji narządów oraz czynnie wspierają idee transplantologii. Wśród wyznawców prawosławia w Polsce, transplantacje narządów to nadal temat licznych debat. Kościół prawosławny nie sprzeciwia się oddaniu narządów i tkanek po śmierci, jeśli są wykorzystane do poprawy życia ludzkiego, dla transplantacji czy eksperymentu medycznego mającego służyć poprawie skuteczności leczenia lub zapobieganiu chorobom [13]. Teolodzy Cerkwi greckiej twierdzą, że przeszczepienie nerki, kości czy skóry może być dokonywany w szczególnych przypadkach, natomiast transplantację serca wielu teologów uznaje za niedopuszczalną [14,17]. Kościół grekokatolicki, podobnie jak katolicyzm i prawosławie, dopuszcza możliwość transplantacji narządów w sytuacji zagrożenia życia. Warunkiem koniecznym do przeprowadzenia przeszczepienia narządu jest poszanowanie dla dawcy i biorcy narządu [14,17]. Przedstawiciele wszystkich religii chrześcijańskich zwracają uwagę na to, że podjęcie decyzji o transplantacji obliguje do zachowania aspektów prawnych dotyczących orzeczenia śmierci mózgu czy alokacji narządów i szacunku do ludzkich zwłok. Religia islamu uważa za podstawę ochronę życia ludzkiego. Prorokowi Mahometowi i starożytnym lekarzom muzułmańskim przypisuje się zabiegi reinplantacji oczu czy kończyn. Istnieją doniesienia o tym, że arabscy lekarze dokonywali już w XIII wieku transplantacji kości czy zębów [13]. Na skutek wielości szkół prawa islamskiego, przepisy dotyczące

5 JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING AND MEDICAL RESCUE 2012 (1) 11 transplantacji narządów wprowadzane zostają w życie ze znacznym opóźnieniem [16]. Większość uczonych prawa koranicznego stwierdza, że życie jest dobrem najwyższym i zezwala na pobranie narządów [18,19]. Transplantacja narządów jest dozwolona od zmarłego, jeśli wyraził on na to zgodę za życia. Szyici zakazują pobierania narządów od zmarłych muzułmanów, chyba że jest to jedyna możliwość ratowania życia innego muzułmanina. Judaistyczne poglądy na transplantacje narządów są zróżnicowane i niekiedy sprzeczne-jedne autorytety dopuszczają pobieranie i przeszczepianie narządów, inne uważają takie działanie za naruszenie godności należnej zwłokom. Nie istnieje jednak żaden oficjalny dokument w tej kwestii. Z jednej strony występują opinie krytykujące wszelkie pobrania organów czy płynów ustrojowych od osób zmarłych, mogące być naruszeniem zasady nie okaleczania ciała człowieka oraz nie czerpania jakichkolwiek zysków ze śmierci ludzkiej lecz pochowania ciała w całości. Z drugiej jednak strony podkreślany jest przez autorytety duchowe priorytetowy cel zachowania życia ludzkiego ( pikuah nefes ), wynikający z podstawowych zasad etyki żydowskiej. W przypadku ratowania i ocalenia życia ludzkiego kwestia dawstwa jest dozwolona i uznawana za czyn godny i niezwykłą zasługę. Tak więc przeważa pogląd, że dawstwo narządów jest akceptowane i dopuszczalne, ale tylko w sytuacji, gdy organy są pilnie potrzebne i pobierane w ściśle określonym celu [14]. Warto podkreślić, że Żydzi reformowani wręcz uważają, że przeszczepianie narządów jest etycznie nakazane. Większość nurtów judaizmu wspiera i zachęca do dawstwa narządów [20, 21]. Naczelny Rabin Polski również potwierdza pozytywne stanowisko w kwestii pobierania i przeszczepiania narządów [17]. Buddyści wierzą, że decyzja o oddaniu narządów i tkanek po śmierci jest indywidualną sprawą każdego człowieka. Jest jednocześnie aktem miłosierdzia najwyższej wartości. Ofiarowanie narządu, części swojego ciała, jest uznawane za okazję do zgromadzenia dużych zasług, co może przynieść owoce w następnych wcieleniach [13,14]. Hindusi na określenie transplantacji używają sanskryckiego słowa,,daan, które oznacza dzielenie się swoim ciałem z innymi bytami. Hinduska mitologia zawiera wiele przypowieści, w których ludzkie ciało jest wykorzystywane z korzyścią dla innych ludzi i społeczności. Religia ta nie mówi nic, co wskazywałoby na zakaz korzystania z ciała ludzkiego za życia i po śmierci dla zmniejszenia cierpienia innych ludzi [13,17]. Na podstawie oświadczenia Amerykańskiego Stowarzyszenia Świątyni Hindu, nie ma zakazów religijnych zabraniających oddawania narządów po śmierci, jest to decyzja indywidualna [17]. Stosunek hindusów do transplantacji narządów nie jest jednoznaczny. Niektórzy hindusi uważają, ze jest to próba sztucznego zatrzymywania duszy w starym ciele, co może wiązać się za zaburzeniem naturalnego cyklu narodzin i śmierci. Na podstawie Stowarzyszenia Strażnica, Świadkowie Jehowy uważają sprawę dawstwa narządowego jako indywidualny wybór. Odrębnym problemem jest głoszony sprzeciw na transfuzje krwi, co w praktyce wyklucza możliwość kwalifikacji Świadków Jehowy do transplantacji serca czy wątroby [17]. Mormoni, Amisze nie przeciwstawiają się idei transplantacji narządów, jednak decyzja o transplantacji powinna być autonomiczna, podjęta niezależnie po rozmowie Obszar zagadnień etyczno- moralnych w medycynie transplantacyjnej jest bardzo rozległy. Panująca współcześnie, a ściśle powiązana z transplantologią tabuizacja śmierci oraz zwłok, zwłaszcza w zachodniej kulturze, w sposób znaczący utrudnia wielu społeczeństwom jednoznaczne i merytoryczne określenie zasad i opinii. Budzące wątpliwość w odbiorze społecznym aspekty przeszczepiania narządów, niezależnie od wyznawanej religii, kultury czy tradycji poszczególnych krajów, to przede wszystkim: kryteria i tryb rozpoznawania śmierci człowieka, kwestia zgody na pobranie narządów, poszanowanie zwłok oraz obawa przed komercyjnym zagrożeniem transplantologii. Inne problemy stwarza konieczność akceptacji pobierania narządów od zmarłych, dystrybucji tych narządów oraz pobierania i przeszczepiania narządów od dawców żywych. Różne podejście do kwestii donacji narządów w poszczególnych krajach świata jest niewątpliwie zależne od wyznawanej religii czy kultury i tradycji. Odrębności kulturowe Romów, wyznawców konfucjanizmu czy szintoizmu powodują, że nie wyrażają oni zgody na pobieranie i przeszczepianie narządów od zmarłych dawców. Niemniej jednak większość religii na świecie nie zabrania formalnie pobierania i transplantacji narządów [13]. Konfucjanizm to ruch religijno-filozoficzny będący oficjalną religią Chin, która nie uznaje przeszczepiania narządów od zmarłych. W Chinach relacje rodzinne są bardzo trwałe, zaś ciało człowieka, nawet po śmierci jest utożsamiane z członkiem rodziny, dlatego musi pozostać nienaruszone [13]. Szintoizm to tradycyjna religia Japonii. Religia ta uznaje ludzkie zwłoki za nieczyste i niebezpieczne, zaś uszkodzenie ciała zmarłego jest równoznaczne z przestępstwem (dotyczyło to również badań autopsyjnych), które jest interpretowane jako ranienie ciała bliskiej osoby. Do tej pory z powodów religijnych, społecznych i etycznych, pobieranie i przeszczepianie narządów od dawców zmarłych było niedopuszczalne [13]. W 1990 roku opisano pierwsza transplantację części wątroby pozyskanej od żywego dawcy. Metoda ta umożliwiła rozwój transplantologii w krajach azjatyckich, zwłaszcza w Japonii [22].

6 JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING AND MEDICAL RESCUE 2012 (1) 12 Romowie kierują się w życiu niepisanymi zasadami przekazywanymi ustnie z pokolenia na pokolenie. Są grupą etniczną-religijną bardzo różnorodną o trudnym do sprecyzowania kierunku. Transplantacje narządów nie są akceptowane przez Romów. Zdarzają się wyjątkowe przypadki transplantacji rodzinnych (np. grupa Bergitka Roma), jednak generalnie stanowisko romskie w kwestii transplantologii jest nieprzychylne. Przyczyną tego faktu mogą być wierzenia, że po śmierci dusza zmarłego Roma przez okres roku przebywa w ciele osoby zmarłej, dlatego ciało zmarłego nie może zostać naruszone [13]. III. PODSUMOWANIE Obszar zagadnień etyczno- moralnych w medycynie transplantacyjnej jest bardzo rozległy. Panująca współcześnie, a ściśle powiązana z transplantologią tabuizacja śmierci oraz zwłok, zwłaszcza w zachodniej kulturze, w sposób znaczący utrudnia wielu społeczeństwom jednoznaczne i merytoryczne określenie zasad i opinii. Budzące wątpliwość w odbiorze społecznym aspekty przeszczepiania narządów, niezależnie od wyznawanej religii, kultury czy tradycji poszczególnych krajów, to przede wszystkim: kryteria i tryb rozpoznawania śmierci człowieka, kwestia zgody na pobranie narządów, poszanowanie zwłok oraz obawa przed komercyjnym zagrożeniem w transplantologii. Inne problemy stwarza konieczność akceptacji pobierania narządów od zmarłych, dystrybucji tych narządów oraz pobierania i przeszczepiania narządów od dawców żywych. Różne podejście do kwestii donacji narządów w poszczególnych krajach świata jest niewątpliwie zależne od wyznawanej religii czy kultury i tradycji. Odrębności kulturowe Romów, wyznawców konfucjanizmu czy szintoizmu powodują, że nie wyrażają oni zgody na pobieranie i przeszczepianie narządów od zmarłych dawców. Niemniej jednak większość religii na świecie nie zabrania formalnie pobierania i transplantacji narządów. IV. PIŚMIENNICTWO [1] Hamilton D. Kidney transplantation: a history. W: Kidneytransplantation. Principles and Practice. Morris P J (ed.). New York ; W. B. Saunders Company, [2] Sade R. M. Transplantation at 100 years: Alexis Carrel, pioneer surgeon. Ann Thorac Surg 2005; 80: [3] Brzeziński T. Historia medycyny. Warszawa; Wydawnictwo Lekarskie PZWL, [4] Tanriverdi N, Ozcurumez G, Colak T i wsp. Quality of life and mood in renal transplantation recipients, donor, and controls-preliminary report. Transplant Proc 2004; 36: [5] Braun F, Teren K, Wilms P i wsp. Quality of life after liver transplantation. Transplant Proc 2009; 41(6): [6] Łaba M, Pszenny A, Gutowska D i wsp. Quality of life after liver transplantation-preliminary report. Ann Transplant 2008; 13(4): [7] Almenar-Pertejo M, Almenar L, Martinez-Dolz L i wsp. Study on health-related quality of life in patients with advanced heart failure before and after transplantation, Transplant Proc 2006; 38(8): [8] Dereczyński W. Opinie o przeszczepianiu narządów. Komunikat z badań, numer komunikatu 3411, Warszawa; Centrum Badania Opinii Społecznej, [9] Kurczewski J. Feliksiak M. Opinie o przeszczepianiu narządów. Komunikat z badań, numer komunikatu Warszawa; Centrum Badania Opinii Społecznej [10] Woźniak I. Wiedza o transplantacji narządów i postawy społeczeństwa wobec problemu oddawania narządów do przeszczepów. Pielęg XXI w 2005; 1(9): [11] Jakubowska-Winecka A., Rowiński W., Włodarczyk Z., Wójtowicz S., Extreme attitudes toward organ transplantation: how do supporters ond opponents of this metod of treatment differ in Poland? Transplant Proc 2006; 38; [12] Antos E. Etyczne i obyczajowe bariery transplantacji narządów wśród personelu medycznego w Polsce, rozprawa doktorska. Warszawa: Warszawski Uniwersytet Medyczny, [13] Małkowski P. Kulturowe uwarunkowania w transplantologii. W: Pielęgniarstwo transkulturowe. Majda A, Zalewska- Puchała J, Ogórek-Tęcza B (red.). Podręcznik dla studiów medycznych. Warszawa; Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2010: [14] Modlińska A, Krakowiak P. Stanowisko Kościoła katolickiego i innych religii wobec przeszczepiania narządów. W: Wytyczne dotyczące zasad zgłaszania i przygotowywania zmarłych dawców do pobrania narządów. Rutkowski B, Kaliciński P, Śledziński Z, Wujtewicz M, Milecka A (red.). Gdańsk: Wydawnictwo Via Medica, 2009, [15] Rowiński W, Wałaszewski J, Safian, Safian M. Problemy etyczno-obyczajowe przeszczepiania narządów. W: Transplantologia kliniczna. Rowiński W, Wałaszewski J, Safian D, Safian M (red.). Warszawa; Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2004: [16] /documents/hf_jp-ii_enc_ _evangeliumvitae_pl.html, data dostępu [17] Pabisiak K. Religie o dawstwie narządów. W: Transplantacja-jestem na tak. Podziel się swoją decyzją. Program edukacyjny na temat dawstwa i transplantacji narządów oraz tkanek. Warszawa; Stowarzyszenie,,Życie po przeszczepie, 2008: [18] Mousavi S R. Ethical considerations related to organ transplantation and Islamic Law. Int J Surg 2006; 4: [19] El-Shahat Y I M. Islamic viewpoint of organ transplantation. Transplant Proc 1999; 31:

7 JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING AND MEDICAL RESCUE 2012 (1) 13 [20] Rappaport Z H. Rappaport I T. Principles and concepts of brain death and organ donation: the Jewish perpective. Childs Nerv Syst 1998; 14(8): [21] Bruzone P. Religious aspects of organ donation. Transplant Proc 2008; 40(4): [22] Małkowski P, Pacholczyk M, Chmura A i wsp. Technical progress in liver transplantation, Przegl Epidemiol 2005; 59(2):