Dr Marian Jurek: konstruktor-wygnaniec TEKST LESZEK ERENFEICHT ZBIGNIEW GWÓŹDŹ

Transkrypt

1 Dr Marian Jurek: konstruktor-wygnaniec W naszym cyklu przedstawiającym dzieje polskich pistoletów i pistoletów maszynowych oraz ich twórców przyszła kolej na postać najbardziej znaną na obczyźnie a dla odmiany w kraju zupełnie zapomnianą TEKST LESZEK ERENFEICHT ZBIGNIEW GWÓŹDŹ Marian Karol Jurek urodził się 7 września 1904 roku, w jawnie patriotycznej Galicji, gdzie od młodości nasiąkał klimatem i wcześnie zainteresował się bronią oraz strzelaniem. Już w wieku 15 lat skonstruował swój pierwszy pistolet, a odkąd tylko mógł startował z jego kolejnymi wcieleniami w zawodach, uzyskując wysokie lokaty. W 1937 roku występując w barwach krakowskiego Z.S. Kadra zajął 2. miejsce indywidualnie w konkurencji Karabinu wojskowego na XII Narodowych Zawodach Strzeleckich w Wilnie. Po obronie pracy doktorskiej na wydziale chemii Uniwersytetu Jagiellońskiego, w tym samym 1937 roku został szefem Działu Badań Zakładów Amunicyjnych Nr 2 w Rembertowie. Pracując tam stworzył nową recepturę smaru do powlekania pocisków amunicji bocznego zapłonu, która przyczyniła się do skokowego wzrostu jakości produkowanych Pistolet z odsuwanym zamkiem autorstwa Mariana Jurka jeden ze 127 wyprodukowanych przez jego zakład w Birmingham 40 magazyn o broni WRZESIEŃ 2015

2 tam nabojów wyczynowych.22 LR w ostatnim roku przed wojną. W 1939 roku ppor. rez. Marian Jurek dostał przydział do miejscowego 3. batalionu strzelców przy rembertowskim Centrum Wyszkolenia Piechoty i z nim został ewakuowany wschód Polski, a stamtąd z ledwością unikając sowieckiej niewoli zdołał ujść do Rumunii i dalej na Zachód, do Coëtquidan, gdzie z masy wojskowych uchodźców wyłowił go komendant stacji zbornej broni pancernej, generał Maczek. Wraz z kadrą 10. Brygady Kawalerii Pancernej zdołał wydostać się z upadającej Francji i przedostać do Szkocji, gdzie był najpierw oficerem liniowym skadrowanego 14. Pułku Ułanów Jazłowieckich, a następnie kierownikiem warsztatów 16. Brygady Czołgów, później wchłoniętej przez 1. Dywizję Pancerną Maczka w której służył w szeregach stworzonego z sił brygady 2. Pułku Pancernego. Pistolety maszynowe Jurka Tu w końcu 1942 roku odezwała się w nim żyłka konstruktora broni i zbudował samopowtarzalny karabinek na nabój pistoletowy, który później przebudował na broń maszywynosił 150 jardów. Po zachęcających wynikach prób trwających niemal cały rok 1943, w trakcie których oddano z prototypu strzałów, zapadła decyzja o przebudowie na broń maszynową lecz teraz lekki zamek sprawił, że szybkostrzelność peemu przekroczyła 1000 strz./min. Ogólnie pistolet maszynowy oceniono pozytywnie, ale ponieważ uznano, że nie przewyższa produkowanego już Stena historia pierwszej brytyjskiej konstrukcji Jurka dobiegła końca roku na stare śmieci pozostałości brygady spadochronowej przydzielono bowiem do 1. Dywizji Pancernej w Niemczech, gdzie obie jednostki pełniły wspólnie służbę okupacyjną. To dlatego w opracowaniach na temat broni Jurka pojawia się wzmianka o tym, że jego drugie podejście do konstruowania peemu rozpoczęło się gdy jeszcze pełnił służbę w wojskach powietrznodesantowych. W 1946 roku w warsztatach dywizyjnych, powstał kolejny prototyp pistoletu maszynowego. W Anglii, w której trwały Powojenny pistolet maszynowy Jurka z krótką komorą zamkową w konfiguracji pistoletowej, bez kolby Peem z krótką komorą zamkową z dołączoną kolbą-kaburą nową. Lufę zaczerpnięto ze Stena, tej samej proweniencji był skrócony do 20 nabojów magazynek. Broń, sądząc z kompaktowych rozmiarów i odłączanej kolby-kabury powstawała zapewne z myślą o cichociemnych i partyzantach w kraju. Strzelała z zamkniętego zamka i miała kurkowy mechanizm uderzeniowy, by wyeliminować problemy wynikające z podatności Stena na przypadkowe odpalenia w wyniku inercji swobodnego zamka. To się Jurkowi udało, a precyzyjny kurkowy mechanizm odpalający sprawił, że z dołączoną kolbą zasięg celnego ognia W tym czasie jednak dywizja intensywnie reformowała się i szkoliła się, a w końcu została przegrupowana do południowej Anglii przed inwazją, skąd w lipcu przerzucono ją do Normandii. Jurka przeniesionego do armii brytyjskiej na czas badań wszystko to ominęło, a gdy po odrzuceniu jego peemu wrócił do Wojska Polskiego, przydzielono go gdzie indziej do wykrwawionej pod Arnhem i odtwarzającej się od października 1944 roku w Anglii Samodzielnej Brygady Spadochronowej generała Sosabowskiego. Wraz ze spadochroniarzami trafił jednak w maju właśnie końcowe prace konkursu MCEM i decydowały się losy powojennego peemu, prototyp zgłoszony dowództwu Brytyjskiej Armii Renu (BAOR) spotkał się ponownie z zainteresowaniem. Od czasu sukcesu 20 mm armaty Polsten konstrukcjom polskich uzbrojeniowców zawsze przyglądano się z uwagą nawet jeśli niewiele z tego już później wynikało. W październiku 1946 roku Jurek z wykonanym w warsztatach dywizyjnych prototypem zameldował się w ośrodku badawczym armii brytyjskiej w Chestnut u płk. Reginalda WRZESIEŃ 2015 magazyn o broni 41

3 Peem z długą komorą zamkową i regulowaną szybkostrzelnością, z dospawaną przez Becketa stałą kolbą i 50-nabojowym magazynkiem od Lanchestera Shepherda ( S w nazwie Stena), kierującego brytyjskim programem peemów. Broń skierowano do badań, które trwały do końca roku. Wyniki ogłoszono w wydanym 3 stycznia 1947 roku kolejnym tomie Prac Zarządu Uzbrojenia (Ordnance Board Proceedings). Stwierdzono tam, że broń wykazuje oryginalne i interesujące rozwiązania. Strzelała jak poprzednia z zamka zamkniętego, z kurkowym mechanizmem uderzeniowym, ale tym razem kurek ten, o masie aż 112 g, stanowił jednocześnie element zwiększający masę zamka i potęgujący jego bezwładność, co opóźniało i spowalniało ruch zamka. Nie był to jednak peem z zamkiem półswobodnym, gdyż otwarcie następowało natychmiast ciężki kurek spowalniał jedynie dalszy ruch zamka. Iglica przerzutowa w zamku została podparta silną sprężyną, by ograniczać siłę uderzenia w spłonkę i eliminować wypadki jej przebijania. Co ciekawe, sprężyna uderzeniowa tego ciężkiego kurka była dla odmiany wiotka i dość słaba, co spowalniało oddanie strzału do momentu po tym, jak wibracja spowodowana zamknięciem zamka zdołała się rozproszyć. Zapewniało to dobrą celność ogniem pojedynczym, a szybkostrzelność teoretyczna ogniem ciągłym spadła do stanowiącej drugie ekstrepistolet, umożliwiając celne strzelanie z jednej ręki. Mimo tych wszystkich zalet, komisja choć zgadzała się, że konstrukcja jest obiecująca i po niewielkich poprawkach spełniałaby wymagania konkursu MCEM uznała, że peem Jurka nie przewyższa dotychczas zgłoszonych modeli, wobec czego nie zarekomendowała kontynuowania prac nad nim. Biorąc jednak pod uwagę, że w tym samym okresie brytyjskie władze zamknęły wszystkie inne projekty emigracyjne, w tym najbardziej obiecujący i potencjalnie dalekosiężny MCEM 6 Podsędkowskiego (STRZAŁ 10-11/12), a do produkcji skierowano niewiele mniej od Stena prymitywnego Patchetta (STRZAŁ 4/09) nie sposób się oprzeć przekonaniu, że decyzje te nie miały wiele wspólnego z rzeczową oceną wartości merytorycznej ocenianych modeli. Tymczasem jednak Jurek nie godził się z porażką i skonstruował kolejny model peemu, tym razem ze znacznie dłuższą komorą zamkową, choć nadal strzelający z zamka zamkniętego. Broń ta umożliwiała regulację szybkostrzelności teoretycznej. Mechanizm regulacji był bezpośrednią kontynuacją poprzedniej konstrukcji. Kurek został podzielony na dwie koncentryczne części. Przy NELSON NELSON nastawie wysokiej szybkostrzelności zaczep kurkowy zwalniał tylko jedną z nich, wewnętrzną, o masie sięgającej 1/3 całości, co minimalizowało efekt spowolnienia zamka ale przy długiej drodze zamka szybkostrzelność i tak sięgała jedynie 800 strz./min., co było już wartością z grubsza akceptowalną. Przy nastawie na niską szybkostrzelność zaczep kurkowy po ściągnięciu spustu zwalniał obie części kurka, które poruszały się wspólnie i szybkostrzelność znów spadała do strz./min. Nowatorski pomysł nie wzbudziło jednak ponownego zainteresowania bronią i w 1947 roku, wraz z rozwiązaniem jednostek PSZ i zakończeniem ich służby okupacyjnej w Niemczech, Jurek powrócił do Anglii, przywożąc tam swe prototypowe peemy. W owych czasach posiadanie broni w Wielkiej Brytanii nie było jeszcze takim koszmarem, jak miało się stać od lat 70. w latach 50. zakazana była jedynie broń maszynowa (to znaczy dealer lub poważny kolekcjoner nadal mógł ją posiadać, ale wymagało to uzyskania specjalnej licencji). Jurek, nawet jako bezpaństwowiec (po wycofaniu uznania dla rządu londyńskiego, uznaniu rządu lubelskiego przez Londyn i odebraniu przez Warmum po poprzednim modelu wartości zaledwie 350 strz./min. Bezpiecznik nastawny działał w obu położeniach kurka, zarówno przy kurku napiętym, jak zwolnionym. Masa wynosząca zaledwie 2,48 kg sprawiała, że z krótkim 6-nabojowym magazynkiem przeznaczonym do noszenia w kolbie-kaburze peem Jurka doskonale sprawdzał się jako Peem z krótką komorą zamkową przerobiony przez Becketa przez zamontowanie długiej lufy i stałej kolby ze stopką od Enfielda P14 szawę obywatelstwa tym, którzy nie wrócili do rządzonego przez komunistów kraju), mógł zachować swoje peemy musiał je jedynie przebudować tak, by nie strzelały seriami. Po zakończeniu epizodu u Webleya, gdy już otworzył własny zakład rusznikarski, sprzedał oba prototypowe samopowtarzalne karabinki jednemu ze swych pracowników, Williamowi Becketowi, który dorobił do nich stałe kolby, wydłużył lufy i zastąpił skracane przez Jurka magazynki do Stena długaśnymi, 50-nabojowymi magazynkami do Lan- 42 magazyn o broni WRZESIEŃ 2015

4 REKLAMA chestera! Kiedy się już nimi nacieszył, sprzedał je z kolei amerykańskiej firmie Service Armament Company z Ridgefield, New Jersey jednej z odnóg sieci czołowego sprzedawcy broni z nadwyżek wojskowych, Vala Forgetta (którego flagową firmą była Navy Arms). Rysunki peemu otrzymał inny zaprzyjaźniony z Jurkiem Amerykanin, niejaki pan Stevenson, też z Birmingham ale tego w Alabamie. Zarówno prototypy, jak rysunki przepadły od tej pory jak kamień w wodę i jedyne znane ich zdjęcia pochodzą z raportu z prób oraz magazynu SAC, w którym oglądał je i opisał w swoim opus magnum o pistoletach maszynowych (choć nie mając pojęcia o ich proweniencji) Thomas B. Nelson. Jurek nadal strzelał wyczynowo, ocierając się wynikami o brytyjską kadrę narodową ale na start w barwach Albionu szansę zyskał dopiero wraz z brytyjskim obywatelstwem, gdy na rozpoczynanie poważnej kariery zawodniczej było już za późno. Ale potencjał w tej dziedzinie doktor Jurek przejawiał bez wątpliwości: w roku uzyskania brytyjskiego obywatelstwa, 1957, wywal- Szkielet pistoletu Webley-Jurek No.1 miał oddzielny kabłąk spustu czył w drużynie mistrzostwo Wielkiej Brytanii w strzelaniu z karabinu w trzech postawach, indywidualnie plasując się w czołowej dziesiątce. Na przełomie lat 50. i 60. trzykrotnie sięgał po mistrzostwo Wielkiej Brytanii w pistolecie dowolnym, a jego rekord życiowy 562 punkty osiągnięty w 1960 roku przewyższał 560 punktów, które w tym samym roku na Igrzyskach Olimpijskich w Rzymie dały złoty medal Aleksiejowi Guszynowi. Ech, C M Y CM MY CY CMY K Pistolet Webley-Jurek No.2 z lufą 6-calową zdekompletowany egzemplarz ze wzorcowni Webleya sprzedany kilka lat temu na aukcji w USA RALPH D. JULIA (2) żeby tak Jurek startował tam obok Stanisława Romika, który zdobył wtedy dla Polski 5. miejsce... Pistolety Webley-Jurek W 1949 roku Jurek uzyskał angaż w słynnej firmie Webley & Scott w Birmingham, która postanowiła wziąć udział w konkursie WRZESIEŃ 2015 magazyn o broni 43

5 brytyjskiej armii na pistolet samopowtarzalny kalibru 9 mm, mający wreszcie zastąpić nadal regulaminowe w niej rewolwery. W czasie wojny do uzbrojenia przyjęto tysiące pistoletów samopowtarzalnych: amerykańskich M1911, kanadyjskich No.1 i No.2 (będących calową kopią Browninga HP), a nawet zdobycznych Waltherów P.38, lecz nadal miały one status standardu zastępczego, podobnie jak rewolwery S&W z Lend-Leasu. Po zakończeniu wojny armia chciała uregulować status pistoletów i przyjąć jakiś wzór, który miałby zastąpić wszystkie starsze modele. Punktem wyjścia był dla Jurka Walther P.38 z odsłoniętą lufą, zdwojonym urządzeniem powrotnym i mechanizmem spustowym SA/DA. Jedną z niewielu widocznych z zewnątrz różnic był kurek, który przypominał raczej Browninga HP, z okrągłym ogonem. Konstrukcja zachowanego szkieletu pistoletu No.1 wskazuje, że miał on oddzielny kabłąk spustu, ale potem powróciła konstrukcja szkieletu zbieżna z P.38. Bezpiecznik-zwalniacz z kurka stanowił niemal dosłowny cytat z Walthera co każe podejrzewać, że mechanizmy wewnątrz zamka zaczerpnięto z niego także, skoro z nim współdziałały. Sam zamek, choć miał na wierzchu blaszaną pokrywkę i prętowy wskaźnik załadowania jak P.38, był pozbawiony typowego dla niego wielkiego wycięcia odsłaniającego lufę aż po wlot. Zamek Jurka przypominał raczej Mausera HSv z jego oknem wyrzutowym wyciętym w bocznej ścianie. Przyczyną tej zmiany był całkowicie odmienny od P.38 węzeł ryglowy w pistolecie Jurka odpowiadał za to ruch lufy, a nie rygiel wahliwy. Zamiast browningowskiego przekoszenia lufy było to jednak nawiązanie do tradycji pistoletów Webleya konstrukcji Williama Whitlinga, w których cała lufa poruszała się w górę i w dół zachowując poziome ustawienie osi przewodu. Występem ryglującym była nasada na części wlotowej lufy, wchodząca w oporę ryglową wyciętą wewnątrz zamka. W pierwszym egzemplarzu No.2 rygiel był jednobryłowy, w późniejszych prototypach pojawiły się na nim brownigowskie żebra, wzmacniające połączenie części najpierw jedno, potem w końcu dwa. Sterowanie odryglowaniem zapewniała wkładka wypełniająca przednią część szkieletu, zatrzymywana dźwignią do rozkładania pistoletu po odciągnięciu zamka i obróceniu Widok z góry na wnętrze zdekompletowanego zamka Webleya-Jurka No.2 podobieństwo do P.38 rzuca się w oczy natychmiast. Konfiguracja otworów i zdjęcia kompletnego pistoletu sugerują, że części zamka (blokadę iglicy, iglicę, bezpiecznik-zwalniacz kurka, wyciąg i szczerbinę) po prostu wyjęto z jakiegoś Walthera... Webley-Jurek No.2 z lufą 4-calową w trakcie rozkładania lufa z kołyską ryglową wyjęta ze szkieletu. Widoczna późna konfiguracja rygla z dwoma browningowskimi żebrami Mechanizm ryglowy pistoletu Webley- Jurek No.2 różni się od Walthera całkowicie ryglem jest ruchoma lufa, której ruchami steruje wkładka i dwa ruchome łączniki. Warto zwrócić uwagę na wczesną, jednobryłową konfigurację rygla Szkielet pistoletu Webley-Jurek No.2. Wewnątrz okładek widoczne ich obrotowe zaczepy. Zwraca uwagę brak sprężyny uderzeniowej w chwycie i szyna spustowa poprowadzona wewnątrz szkieletu RALPH D. JULIA 44 magazyn o broni WRZESIEŃ 2015

6 dźwigni lufę wraz z wkładką sterującą można było wysunąć w przód z zamka i szkieletu. Z tą wkładką (nazwaną przez konstruktora kołyską ) lufę łączyły dwa obrotowe łączniki, umieszczone w tandemie pod wlotem lufy i pod ryglami, mniej więcej w połowie lufy. Pistolet Jurka wracał więc do układu sterowania odryglowaniem z pistoletów Parallel Ruler Browninga tyle że łączniki są ustawione znacznie bliżej siebie. Webley-Jurek No.2 z 4-calową lufą Niedoszły polski prekursor Cudownych Dziewiątek Webley-Jurek No.4 miał mieć dwurzędowy magazynek 9 mm, spust SA/DA i aluminiowy szkielet: wszystkie cechy pistoletów, które zdominowały rynek w końcu XX wieku Konstrukcja Jurka zainteresowała Webleya do tego stopnia, że dał mu do dyspozycji warsztat i zapewnił pieniądze mimo bowiem oficjalnego ogłoszenia konkursu na pistolet, rząd w rzeczywistości jedynie go markował, przykrywając dawno podjętą decyzję o przyjęciu HP. Wbrew tradycji tym razem konkurentom FN odmówiono finansowania projektów, usprawiedliwiając to ciężką powojenną sytuacją gospodarczą. Przystąpienie do konkursu wymagało ze strony Webleya dość poważnego wysiłku finansowego i organizacyjnego, lecz niestety początkowego zapału nie starczyło na długo. Prace nad pistoletem Jurek prowadził na dobrą sprawę samotnie, gdyż W&S zakończył produkcję pistoletów samopowtarzalnych w latach 20. i nie miał u siebie żadnych specjalistów z tej dziedziny. W roku 1949, gdy startował program pistoletu Jurka, słynna firma z Birmingham była już fabryką głównie wiatrówek, jednostrzałowej broni sportowej i dubeltówek. Konstruktor większość elementów wykonywał wobec tego sam zwłaszcza że na co dzień spotykał się z chłodnym, a wręcz wrogim stosunkiem załogi Webleya, otwarcie nieprzyjaznej wobec cudzoziemców pozostających w Wielkiej Brytanii mimo zakończenia wojny. W trakcie prób konstrukcja ulegała zmianom, które wprowadzane były w kolejnych prototypach pistoletu. Powstało ich wedle różnych relacji od 6 do ponad 20 egzemplarzy w trzech zasadniczych modelach (No.1, No.2 i No.3), różniących się konstrukcją mechanizmu ryglowego, spustowego i pojemnością magazynka. Ze zdjęć znane są pistolety z lufami długości 4 i 6 cali (głównie No.2 z jednorzędowym magazynkiem od P.38), wspomina się także o pracach nad odmianą treningową na naboje.22 LR. Po próbach No.2, prowadzonych w roku 1953 wprowadzono szereg poprawek w obrębie mechanizmu spustowego, koniecznych ze względu na wymaganie dodania bezpiecznika magazynkowego na wzór HP. Wojsko zażyczyło sobie także magazynka na 13 nabojów z czym konstruktor także poradził sobie szybko i skutecznie w modelu No.3 wykonanym w jednym egzemplarzu przez przeróbkę szkieletu wcześniejszego pistoletu. Sprężyna uderzeniowa umieszczona wewnątrz kurka jak w pistoletach Tokariewa i Pettera pozwoliła utrzymać obwód chwytu w granicach rozsądku, zaś strzelający prototyp nowej wersji pojawił się w ciągu zaledwie dwóch tygodni, zadziwiając komisję, która zdaje się miała nadzieję, że w ten sposób uziemi konkurenta FN na dobre... Zamek do karabinu Jurek Universal Model z obustronną, przestawianą przez klienta rączką zamkową rysunek z patentu GB 778,083 z lipca Powstały jedynie cztery takie karabiny WRZESIEŃ 2015 magazyn o broni 45

7 Jurek No.3, ważący 949 g z lufą długości 123 mm, miał nad pistoletem belgijskim przewagę i w uczciwej konkurencji miałby zapewne szanse nawiązać równą walkę a kto wie, czy dalsze wersje rozwojowe nie wygrałyby z HP, dając w dodatku początek koncepcji, która ćwierć wieku później zapanowała niepodzielnie nad światem pistoletów wojskowych. Zachowany szkic pokazuje bowiem nigdy już nie zrealizowaną czwartą odmianę pistoletu Jurka dwurzędową z aluminiowym szkieletem. W razie realizacji ten pistolet stałby się prekursorem koncepcji Cudownej Dziewiątki, łącząc w jedno dwurzędowy magazynek, mechanizm spustowo-uderzeniowy z samonapinaniem, nabój 9 mm 19 i szkielet z lekkich stopów na półtorej dekady przed obecnie wyznaczającym jej początek S&W M59! Niestety, z planów tych nic już nie wyszło. Konkurs wygrał od początku faworyzowany Browning HP, choć był cięższy i brakowało mu samonapinania. Armia bry- Pistolet Popular kalibru.22 najliczniej wyprodukowany typ broni z zakładu Jurka. Wśród 186 egzemplarzy na dobrą sprawę nie ma dwóch takich samych Jurek Popular S z lufą na naboje.38 Special WC tyjska, uwolniwszy się od balastu XIX stulecia z półwiecznym opóźnieniem w stosunku do reszty kontynentu, w XXI wiek weszła z równie przestarzałym Browningiem L9A1, dopiero niedawno przezbrajając się w Glocki też już nie najnowocześniejsze. Jurkowi robiono jeszcze nadzieję na uruchomienie produkcji jednostrzałowych pistoletów sportowych, a jego wykształcenie chemiczne przydało się, by poprawić stosowaną w zakładach Webleya technologię nawęglania powierzchniowego części broni myśliwskiej i sportowej, uzyskując trwalszą powłokę w mniej toksycznym procesie. Po sześciu latach nieustannej walki z inercją nieudolnego kierownictwa fabryki i ksenofobią załogi, Jurek zdecydował się jednak usamodzielnić, otwierając własny zakład rusznikarski. Na swoim Kompletny zestaw Populara S z dwiema lufami, na naboje.22 LR i.38 Spl WC tu z chwytem ortopedycznym, wykonywanym na indywidualne zamówienie. Zestawów takich powstało jedynie magazyn o broni WRZESIEŃ 2015 Po odejściu od Webleya świeżo upieczony poddany jej Królewskiej Mości Elżbiety II wykorzystał swój talent i doświadczenie, uzyskując koncesję na wytwarzanie broni i otwierając zakład rusznikarski przy St. Mary s Row, a potem Bratford Street w Birmingham. Oprócz napraw broni różnego rodzaju, Jurek rozpoczął w nim produkcję wysokiej jakości wyczynowej broni sportowej. Wzorem dla jego pierwszej konstrukcji, pistoletu Popular, były niewątpliwie jednostrzałowe pistolety tarczowe Webleya z łamaną lufą

8 choć jak zwykle u Jurka wyciąganie zbyt daleko idących wniosków z zewnętrznego podobieństwa bywa zwodnicze. Już co najmniej od 1955 roku konstruktor pracował nad nowym modelem pistoletu sportowego z zamkiem odsuwanym, którego zatrzask zamka był oryginalny na tyle, by przynieść Jurkowi we wrześniu 1959 roku brytyjski patent GB 819,350 jeden z czterech, uzyskanych w ciągu pierwszych kilku lat działania wytwórni. Trzy pozostałe dotyczyły broni długiej: dwa konstrukcji zamka, a jeden mechanizmu spustowego. Jego najwcześniej przyznany patent, GB 778,083 z lipca 1957 roku dotyczył konstrukcji zamka z rączką zamkową umożliwiającą samodzielną zmianę kierunku i kąta jej osadzenia przez użytkownika, co według opisu patentowego miało być przede wszystkim pomocą dla strzelców leworęcznych, męczących się z przeładowaniem karabinu z zamkiem ślizgowo-obrotowym skonfigurowanym dla praworęcznych. Drugi patent GB 805,533 z grudnia 1958 roku ukazuje karabin powtarzalny z zamkiem kolankowo-dźwigniowym, w którym za pociągnięciem uchwytu, dźwignie ryglujące łamią się w płaszczyźnie poziomej, odryglowując zamek. Całość przypomina rozwiązania szwajcarskich karabinów i pistoletów maszynowych Furrera przeniesione na grunt powtarzalnego karabinu sportowego, ale zasadniczy patent dotyczy głównie konstrukcji zatrzasku uniemożliwiającego otwarcie zamka bez pociągnięcia za uchwyt. Echa tego Jurek Popular z otwartą lufą wewnątrz widać automatycznie wysuwający się wyciąg. Wypchniętą nim łuskę wyrzucało się już dalej ręcznie patentu widzimy w zimowym sezonie w telewizji na każdym zawodach biatlonowych: do dziś zamek takiego typu (choć modeli bardzo różnych w szczegółach) jest podstawą karabinów biatlonowych używanych przez wszystkie drużyny narodowe tego bardzo popularnego sportu. Konstrukcja zamka, której pionierem w broni sportowej był Jurek, umożliwiła błyskawiczne i pewne przeładowanie karabinu: palce dłoni ciągnące za uchwyt zamka pełnią rolę suwadła, a kciuk podpierający zamek od tyłu urządzenia powrotnego. Uzyskany w kwietniu 1962 roku patent GB 892,960 przedstawiał konstrukcję mechanizmu spustowego pojedynczego działania broni sportowej z iglicznym mechanizmem uderzeniowym. W ciągu lat 60. warsztat Mariana Jurka zdobył wysoką renomę i popularność wśród brytyjskich strzelców sportowych jako pro- Na kolankowy zamek karabinu biatlonowego Jurek dostał patent GB 805,533 w grudniu 1958 roku ducent doskonałej jakości, oryginalnej konstrukcji broni wyczynowej. Jego głównymi produktami były wówczas łamane pistolety Popular kalibru.22 i ich odmiana Popular Model S z wymiennymi lufami na naboje.22 LR i.38 Spl WC. Kolejnym produktem Jurka był pistolet z zamkiem odsuwanym, wykonany według jego patentu. Była to broń jednostrzałowa kalibru.22, z ręcznie otwieranym zamkiem, choć ogólnym pokrojem przypominał pistolety samopowtarzalne z magazynkiem w rękojeści to były czasy jeszcze sprzed Walthera OSP, który odgrzewając układ konstrukcyjny Mausera C/96 dokonał rewolucji w konstrukcji broni wyczynowej. Rysunek patentowy pokazuje mechanizm zamykający zamek jego pistoletu, z podpartym sprężyną ryglem wysuwającym się ze szkieletu i wchodzącym w oporę w zamku. Naciskając na wystającą z boku dźwignię, strzelec chował rygiel do jego studzienki i mógł odsunąć zamek, który wyciągał łuskę obrotowym wyciągiem i wyrzucał ją, natrafiając na umocowany w szkielecie wyrzutnik. Po załadowaniu nowego naboju zamek zasuwany był ręcznie, a skośna powierzchnia na jego dnie pozwalała ryglowi wysunąć się i w końcu zaskoczyć w oporę, ryglując zamek. Pistolet wyposażony był w nowatorski mechanizm spustowy o wielu stopniach regulacji, pozwalający dostosować niemal wszystkie parametry pracy spustu do wymagań strzelca. Oba modele były produkowane w wersjach dla strzelców prawo- i leworęcznych (w pistolecie jednostrzałowym zmiana ograniczała się do zmiany rękojeści i przełożenia uchwytu zatrzasku zamykającego lufę). Ciekawa była konstrukcja lufy pistoletu: jej zewnętrzny płaszcz to w rzeczywistości... odcinek rozwierconej karabinowej lufy.303, w którą wciśnięta była koszulka kalibru.22 produkcji Lothara Walthera. Przy okazji uruchamiania warsztatu Jurek kupił okazyjnie sporą partię luf karabinowych (w tym czasie armia przechodziła z kalibru.303 na.308 i zmieniała No.4 na L1A1), których używał do produkcji wszystkich swoich pistoletów. Przy uruchamianiu produkcji nowych Jurków u Rona Maya, już po śmierci konstruktora, próbowano zmienić technologię, ale nabywcy narzekali, że nowe pistolety nie są już tak celne, jak oryginalne. Co ciekawe, po przywróceniu oryginalnej metody konstrukcji lufy (ale z koszulkami Anschütza), mimo że testy strzelaniem z uchwytu nie wykazały znaczącej zmiany, skargi klientów ustały! Ron May przywrócił więc oryginalną metodę produkcji. Ot, potęga sugestii magazyn o broni WRZESIEŃ 2015

9 Oznaczenia na komorze zamkowej karabinka biatlonowego Jurka Broń Jurka cieszyła się znakomitą renomą, bo nie tylko strzelała doskonale, ale była w wysokim stopniu zindywidualizowana na dobrą sprawę nie ma dwóch identycznych pistoletów. Na egzemplarzach zdarzają się drobne niedoróbki i zarysowania ale dla każdego posiadacza to także dowody na prestiżową ręczną robotę, wszak tylko maszyny się nie mylą... Podejście do jakości wykonania zdradzało naukowo-przemysłowe raczej niż rzemieślnicze korzenienie twórcy tej broni: podobnie jak w broni rosyjskiej to, co naprawdę ważne było wykonane w najwyższej jakości, a co do reszty byle tylko nie kłuło w oczy... Rzemieślnik-rusznikarz w latach 60. nigdy by się nie zdobył na zastosowanie śrub imbusowych, które Jurek stosował nagminnie. William Becket, dawny pracownik Jurka, wspominał autorowi artykułu w Target Gun z 1986 roku, że Jurek wymagał dokładności przy obróbce rzędu 0,002 cala i regularnie kasował nawet w pełni gotowe części, jeśli przy kontroli odchyłka przekroczyła 0,004. Becket wspomina też lufę karabinową, która dawała regularne odskoki. Jurek dorabiał ją, polerował i poprawiał cały tydzień, wystrzeliwując setki nabojów. W sobotę, po całym tygodniu pracy w końcu dał za wygraną: wykręcił lufę z komory po raz ostatni, wyrzucił do śmieci i zamontował nową, która okazała się trzymać skupienie już za pierwszym razem... W 1976 roku zachodnioniemiecka firma Collector Guns GmbH Co. KG oferowała Populary Jurka po 795 DM, co owym czasie było ceną bardzo wysoką w tej klasie broni. Katastrofa W następnej dekadzie Wielka Brytania powoli osuwała się w socjalistyczną otchłań Rysunek rygla pistoletu Jurka z odsuwanym zamkiem z otrzymanego we wrześniu 1959 roku brytyjskiego patentu GB 819,350 pod ciężarem niekończących się strajków, dwudziestych stopni zasilania i finansowanej przez Moskwę wojny domowej w Belfaście (której korzenie tkwiły w rzeczywistych problemach i konfliktach, ale co najmniej od połowy lat 70. trwała już wyłącznie za pieniążek moskiewski, czego dowodzi trwałość Porozumień Wielkopiątkowych, które położyły jej kres niedługo po upadku Imperium Zła). Pazerność urzędów skarbowych, które zmusiły do emigracji podatkowej wszystkich produktywnych Brytyjczyków, od muzyków rockowych po Richarda Bransona, dopadła w końcu także drobnych przedsiębiorców. Broń w rękach Brytyjczyków zaczęła być cierniem w oku elit, czego skutkiem była nagonka na producentów jakiejkolwiek broni palnej. Atakowani ze wszystkich stron, w ciągu dekady lat 70. jeden po drugim zamykali zakłady (takiego losu nie uniknęła nawet państwowa RSAF Enfield) lub jak Webley przechodzili w całości na produkcję wiatrówek. W końcu w całym Zjednoczonym Królestwie, niegdyś dumnym imperium, nad którym słońce nie zachodziło (ponoć dlatego, że podpierały je bagnety Cienkiej Jeden z 19 zbudowanych przez Jurka karabinków biatlonowych z opatentowanym przez niego zamkiem kolankowym WRZESIEŃ 2015 magazyn o broni 49

10 Czerwonej Linii), a jego okręg Birmingham był centrum produkcji broni idącym śmiało w zawody z Liège, Val Trompią czy Turyngią, zostało tylko TRZECH prywatnych producentów broni palnej: Marian Jurek w Birmingham, Ron May w Londynie i Britarms- -Berdan w Westlake. Gęstniejąca atmosfera odbiła się na zdrowiu doktora Jurka, który w coraz większym stopniu musiał polegać na pracownikach w prowadzeniu firmy. Nadmierne zaufanie do ludzi kosztowało go drogo: w 1978 roku malwersacje chciwego księgowego, który okradał zarówno jego, jak urząd skarbowy, ściągnęły przedsiębiorcy na głowę serię trwających miesiącami kontroli, a w rezultacie domiar w takiej sumie, że z urzędu karetka zabrała go do szpitala. W czasie leczenia na wniosek skarbówki szybciutko odebrano mu koncesję, a zaraz potem budynek, w którym mieścił się warsztat przeznaczono do rozbiórki cała akcja sprawiała wrażenie z góry ukartowanej i drobiazgowo zaplanowanej. Jej główną ofiarą padł imigrant-prywaciarz ze znienawidzonej branży a prawdziwy oszust i malwersant wyszedł z całej sprawy nietknięty. Do czasu tej katastrofy zakład wyprodukował łącznie 352 sztuki broni sportowej, krótkiej i długiej, różnych kalibrów: 186 łamanych pistoletów Popular kalibru.22, 13 pistoletów Popular S z lufami wymiennymi.22 LR i.38 Spl WC, 127 pistoletów z zamkiem odsuwanym, Patent GB 892,960 z kwietnia 1962 roku przedstawiał konstrukcję mechanizmu spustowego pojedynczego działania broni sportowej z iglicznym mechanizmem uderzeniowym Pistolet May-Jurek stał się cover story marcowego numeru brytyjskiego pisma Target Gun z 1986 roku 19 karabinków biatlonowych z zamkiem kolankowym, 4 karabiny sportowe Universal Model z zamkiem umożliwiającym zmianę pozycji rączki zamkowej i trzy pistolety odprzodowe, bazujące konstrukcyjnie na pistoletach Popular, z czego dwa kalibru.360 i jeden.450. Kilka lat później, już za torysów całą sprawę... umorzono. W tym czasie jednak było już za późno na naprawienie urzędniczych błędów i wypaczeń po drugim, znacznie poważniejszym wylewie w końcu 1981 roku, doktor Marian Karol Jurek zmarł w Birmingham, w roku Na szczęście pistolet z odsuwanym zamkiem jego konstrukcji nie zginął wraz z nim. Kolega (choć nominalnie konkurent) Jurka, Ron May, któremu w 1978 roku konstruktor przekazał plany, w połowie lat 80. uruchomił produkcję dostępnego w ograniczonej liczbie na zamówienie unowocześnionego wariantu pod nazwą May-Jurek. Doktor Jurek zmarł na obczyźnie, niedoceniony zarówno w kraju, jak i poza jego granicami, choć w Wielkiej Brytanii jego nazwisko i tak należy do najbardziej znanych polskich konstruktorów broni. Ilustracje: o ile nie wskazano inaczej, archiwum redakcji 50 magazyn o broni WRZESIEŃ 2015