Aromaterapia. Zima Nr 1 (79), t.21. Kwartalnik Polskiego Towarzystwa Aromaterapeutycznego

Transkrypt

1 Nr 1 (79), t.21 Zima 2015 Aromaterapia Kwartalnik Polskiego Towarzystwa Aromaterapeutycznego Olejek nardowy Rola zapachów w wybudzaniu ze śpiączki Cząber ogrodowy Zapachowe kolory zimy Konferencja IFEAT Rzym ISSN

2 Szanowni Państwo! W zimowym numerze kwartalnika Aromaterapia znajdziecie Państwo artykuł, pierwszy z tej serii, dotyczący wybudzania ze śpiączki przy pomocy zapachów. Ta nowatorska metoda w terapii śpiączki znajduje coraz większe zainteresowanie środowiska naukowego oraz medycznego, głównie neurologów i psychoneurologów. Jako wspomagająca inne terapie może być bardzo pomocna w tych trudnych procesach leczenia. Tradycyjnie opisujemy w tym numerze ciekawe olejki eteryczne i rośliny lecznicze. W cyklu Najcenniejsze olejki eteryczne po raz pierwszy omawiamy olejek nardowy (Nardostachys jatamansi DC.), trochę zapomniany, ale na pewno godny uwagi, przede wszystkim ze względu na swoje działanie uspokajające i nasenne. W cyklu Historie ziołowe autorka opisuje popularną roślinę przyprawową naszych ogrodów - cząber pospolity (Satureja hortensis) oraz mniej znany, ale również cenny - cząber górski (Satureja montana). Ziele cząbru pobudza wydzielanie soków trawiennych, działa rozkurczowo, wiatropędnie, moczopędnie, dezynfekująco. Zachęcam też czytelników do zapoznania się z tematyką ostatniej konferencji IFEAT 2014, która odbyła się w Rzymie. Całe teksty referatów będą dostępne na podanych stronach internetowych. Zmieszczone streszczenia przybliżają tematykę konferencji, która dotyczyła głównie produkcji olejków eterycznych w basenie Morza Śródziemnego, jakości olejków organicznych oraz zagadnień związanych z biotechnologią. Dziedzina ta, rozwijająca się ostatnio bardzo szybko, umożliwia syntezę związków zapachowych i aromatycznych metodami naturalnymi. Na całym świecie obserwuje się ogromne zainteresowanie konsumentów produktami organicznymi. Według różnych badań od 40 do 60 % badanych wybrałoby kosmetyki naturalne, gdyby były tańsze. Podobnie w dziedzinie substancji smakowych ponad 55 % konsumentów wybiera żywność ekologiczną. Obecnie stosowane procesy biotechnologii oparte na fermentacji, biologii molekularnej i chemii analitycznej w dziedzinie substancji zapachowych i aromatów spożywczych są jeszcze bardzo kosztowne, ale to przyszłość tej branży. Warto też sięgnąć do porad perfumiarza i poznać najnowsze trendy na rynku wyrobów perfumeryjnych zapachów proponowanych przez kreatorów na okres zimowy i karnawał. Umilając sobie długie zimowe wieczory za pomocą wonnych olejków eterycznych i ubierając się w dobrze dobrane perfumy przyjemniej i w zdrowiu doczekamy wiosny. Iwona Konopacka-Brud Redaktor Naczelna 2

3 NUMERZE Najcenniejsze olejki dr inż. Anna Lis, inż. Martyna Kabzińska Olejek nardowy 5 W artykule przedstawiono opis botaniczny, występowanie i sposób uprawy nardu (Nardostachys jatamansi DC.) oraz otrzymywanie olejku eterycznego z jego korzeni. Podano charakterystykę zapachową, parametry fizykochemiczne i skład chemiczny olejku. Opisano zastosowanie korzeni nardu i olejku nardowego w medycynie, przemyśle perfumeryjnym i kosmetycznym. Aromaterapia i nauka dr inż. Władysław S. Brud, dr inż. Iwona Konopacka-Brud Rola zapachów w wybudzaniu ze śpiączki 15 W artykule omówiono podstawy mechanizmów powstawania wrażeń węchowych w mózgu. Bodźce węchowe i ich świadoma rejestracja w mózgu mogą mieć znaczenie w terapii śpiączki. Indywidualna metoda opracowana przez autorów służy procesom leczenia dzieci w klinice Budzik. Historie ziołowe dr inż. Ewelina Pióro Jabrucka Cząber ogrodowy (Satureja hortensis L.) pożyteczna przyprawa 22 Cząber ogrodowy jest aromatyczną rośliną z rodziny jasnotowatych. Jest doskonałą przyprawą m.in. do fasoli, ziemniaków, tłustych mięs, ale także sałatek. Wchodzi w skład różnych mieszanek przyprawowych, np. pieprzu ziołowego. Poprawia trawienie i działa bakteriobójczo. Przygoda z perfumami mgr Monika Kaleta Zapachowe kolory zimy 31 Zima to czas prezentów. Warto wygospodarować sobie w planie zajęć chwilę wolnego czasu i wybrać się na wyprawę śladami perfumeryjnych propozycji sezonu, a jeśli nas coś zachwyci zdążymy jeszcze dopisać je do listu do Świętego Mikołaja. Jakie nowinki pojawiły się na rynku oraz jakie trendy dominują w świecie zapachów? Na te i inne pytania znajdą Państwo odpowiedź w tym artykule. Konferencja IFEAT 2014 w Rzymie. Streszczenia referatów. 37 Oprac. WSB Tekst zawiera streszczenia 23 referatów wygłoszonych na dorocznej Konferencji Międzynarodowej Federacji Handlu Olejkami Eterycznymi i Aromatami, która odbyła się w Rzymie we wrześniu 2014 r. Dr Beta Radzi Karnawałowe inspiracje 50 Informacje Polskie Towarzystwo Aromaterapeutyczne - Z życia PTA 53 - Konkurs Aromaterapia i Nauka 57 - Kursy Aromaterapii pod patronatem PTA 58 - Gdzie kupować olejki eteryczne najwyższej jakości 59 - Gdzie korzystać z usług dyplomowanych aromaterapeutów 63 Kalendarium, Index Copernicus 65 Informacje dla Autorów i Czytelników 66 3

4 CONTENTS Most valuable essentials oils dr Anna Lis, Martyna Kabzińska Ch. E. Spikenard oil 5 A review. Essential oil from the roots of spikenard (Nardostachys jatamansi) is presented. Production, physicochemical data, chemical composition and application of the oil in medicine, perfumery and cosmetic industry are described. Aromatherapy and science dr Władysław S. Brud, dr Iwona Konopacka-Brud Application of fragrances in therapy of coma 15 Basic mechanisms of odour perception by humain brain are discussed. Odours and their perception in brain can be very important in therapy of coma. Method elaborated by authors is used in children coma therapy in Budzik clinic in Warsaw. Herbal stories dr Ewelina Pióro Jabrucka Savory (Satureja hortensis L.) useful spice 22 Savory is an aromatic plants from Lamiaceae family. There is an excellent seasoning for beans, potatoes and fatty meats, but also salads. Is part of various spice blends, such a herbal pepper. Improves digestion and has antibacterial. Adventure of perfume M. Sc Monika Kaleta The rich variety of winters fragrances 31 Winter is a time for gifts. If your dairy allows, you should take an intriguing tour of the scents of winter. Then, add them to the letter to Santa Claus. What new perfumes appeared on the market this season? In the article you will find an answer to this and many other questions. IFEAT Conference Roma Rev. WSB 37 Review of papers presented during Annual Conference of International Federation of Essential Oils and Aroma Trade in Roma, September Abstracts of 23 presentations are given. Dr Beta Advises Carnival inspiration 50 Information - Polish Aromatherapy Association 53 - Aromatherapy and Science Competition 57 - Aromatherapy courses 58 - Where to buy quality essentials oils 59 - Where to find aromatherapeutistis useful addresses 63 Calendar, Index Copernicus 65 Information for Authors and for Readers 66 4

5 Najcenniejsze olejki eteryczne OLEJEK NARDOWY Kadzidło, mirra, nard niech mnie zamroczą. Charles Baudelaire W artykule przedstawiono opis botaniczny, występowanie i sposób uprawy nardu (Nardostachys jatamansi DC.) oraz otrzymywanie olejku eterycznego z jego korzeni. Podano charakterystykę zapachową, parametry fizykochemiczne i skład chemiczny olejku. Opisano zastosowanie korzeni nardu i olejku nardowego w medycynie, przemyśle perfumeryjnym i kosmetycznym. Nard był znany już w czasach biblijnych. Oblubienica z Pieśni nad Pieśniami w Księdze Psalmów Starego Testamentu mówi: Nard mój rozsiewa woń swoją. Olejek nardowy uważano wtedy za najszlachetniejszą wonność. Królowa Saba przybywając do króla Salomona podobno ofiarowała mu, oprócz innych cennych darów, siebie jako pachnący, wyperfumowany olejkiem nardowym podarunek. W Nowym Testamencie w Ewangelii według św. Jana, Maria wzięła funt szlachetnego i drogocennego olejku nardowego i namaściła Jezusowi nogi, a włosami swymi je otarła. A dom napełnił się wonią olejku. Flakonik tego olejku wart był wówczas 300 denarów, co stanowiło równowartość rocznej pensji robotnika. Korzeń nardu dodawano do obrzędowego kadzidła w świątyni jerozolimskiej. Znano go również w innych częściach starożytnego świata, np. Arabii, Egipcie, Rzymie. W Grecji przyprawiano nim wino. Na Dalekim Wschodzie był używany do leczenia padaczki, histerii, drgawek, gorączki, bólu brzucha, odkażania ran oraz do odstraszania owadów. Obecnie olejek nardowy wchodzi w skład świętych olejów do namaszczania, a kwiat nardu jest jednym z elementów współtworzących herb papieski Franciszka. Nard, nazywany też himalajską walerianą (łac. Nardostachys jatamansi DC., syn. N. grandiflora DC., ang. spikenard, muskroot, ind. jatamansi) należy do rodziny kozłkowatych (Valerianaceae). Jest to bylina o prostej, owłosionej 5

6 łodydze wysokości cm, wyrastającej ze zdrewniałego korzenia pokrytego czerwono-brązową korą. Korzeń ma długość cm, gorzkawo-kwaskowy smak i silny aromat. W górnej części jest gruby, z widocznymi pozostałościami ogonków starych liści, ku dołowi zwęża się. Wyglądem przypomina brodę, stąd wzięła się nazwa jatamansi. Roślina ma dwa rodzaje liści: ogonkowe duże (15-20 cm 1,5-2,5 cm) o kształcie eliptyczno-lancetowatym, łodygowe osadzone parami, drobne (2 cm 0,6 cm), owalne. Na szczycie łodygi znajduje się kwiatostan złożony z drobnych, dzwonkowatych kwiatów w kolorze biało-różowym do purpurowego. Owoce są małe, owłosione. Fot. 1 Spikenard - Nardostachys jatamansi, Nardostachys grandiflora [7] Nard występuje w Himalajach na wysokości metrów n.p.m. na terenie Pakistanu, Indii (Kaszmir, Sikkim, Uttar Pradesh), Nepalu i południowozachodniej części Chin (Tybet, Yunnan, Sichuan). Rośnie dziko na stromych skalistych, kamienistych i trawiastych zboczach gór. Jego siedliska spotkać można też na wilgotnych łąkach i brzegach strumieni w dolinach górskich. [1] Surowcem zielarskim i olejkowym jest korzeń nardu. Pozyskuje się go zarówno ze stanu naturalnego, jak i z uprawy na plantacjach. Plantacje muszą być położone wysoko, ponieważ poniżej 1800 metrów n.p.m. wegetacja roślin zamiera. Nard rozmnaża się z nasion lub wegetatywnie przez podział kłączy. 6

7 Nasiona wysiewa się w szklarni w marcu, a po 6-8 tygodniach młode sadzonki przesadza na plantacje w rozstawie 20 cm na 30 cm. Najlepsze do rozwoju są stanowiska wilgotne, częściowo zacienione i piaszczysto-gliniasta, kwaśna gleba, bogata w próchnicę i azot. W czasie suszy plantacje należy nawadniać. Na zimę rośliny tracą liście, są pokryte śniegiem. Wiosną wypuszczają nowe liście oraz łodygę kwiatową. Kwitną w lipcu, a owocują w sierpniupaździerniku. Nasiona należy zbierać w październiku, gdy przybierają bladobrązowy kolor. Korzenie nardu zbiera się dopiero po 3-4 latach od wysadzenia. Najlepszym terminem do zbioru jest wrzesień i październik, ponieważ wówczas zawierają najwięcej olejku eterycznego. Korzenie myje się i zostawia do wysuszenia na powietrzu do wilgotności 8-10%. Plon z hektara wynosi kg suchych korzeni. [2] Olejek nardowy (ang. spikenard oil) jest otrzymywany z rozdrobnionych korzeni. Poddaje się je destylacji z parą wodną przez 9 do 18 godzin. Wydajność olejku wynosi 1-2%. Olejek jest jasnożółtą lub zielonkawą cieczą, ma bardzo intensywny, ciężki, balsamiczno-korzenny, słodkawy zapach z nutą drzewną i piżmową. Zapach ten, niegdyś ceniony, obecnie jest uważany za mało atrakcyjny, ponieważ przypomina walerianę. Parametry fizykochemiczne olejku są podane w tabeli I. [3, 4] Olejek jest produkowany w Nepalu (5 ton rocznie) i Indiach (2 tony rocznie). [5] Tabela I. Parametry fizykochemiczne olejku nardowego Parametr Nepal Olejek handlowy [4] [3] Gęstość d 20 (g/cm 3 ) 0,953 0,930-0,959 Wsp. refrakcji n 20 D 1,476 1,506-1,546 Skręcalność α 20 D -37 o - Liczba kwasowa LK Liczba zmydlania LZ 84 - Liczba estrowa LE Liczba jodowa LJ (-) nie oznaczano 7

8 Skład chemiczny olejku nardowego Skład chemiczny olejku nardowego ciągle nie jest dostatecznie poznany. Chociaż historia stosowania olejku sięga czasów biblijnych, na temat jego składników jest niewiele danych. W 1959 roku Govindachari wykrył w nim seskwiterpenowy keton, który nazwał jatamansonem. Kilka lat później okazało się, że to znany od dawna waleranon, występujący w korzeniu kozłka lekarskiego (Valeriana officinalis). W latach 60. i 70. wykryto kolejne składniki: aristolen, β-gurjunen (kalaren), β-malien, sejchelen, α- i β-paczulen, nardol, nardostachon. [6] Aktualnie na ten temat ukazują się publikacje głównie autorów z Dalekiego Wschodu: Nepalu, Pakistanu, Indii, Chin. Niektórzy badacze identyfikują zaledwie 5, inni 60 związków, stanowiących od 30% do 70% olejku. Skład olejku jest trudny do rozszyfrowania, wciąż wiele składników jest niezidentyfikowanych, ponieważ są to związki nietypowe, niewystępujące w innych olejkach. OH β-gurjunen (kalaren) α-gurjunen aristolen α-paczulen paczulol O OH HO waleranon (jatamanson) nardostachnol nardol Składniki olejku nardowego W tabeli II został przedstawiony skład olejków wyodrębnionych w warunkach laboratoryjnych z korzeni nardu, które zostały zebrane ze stanu naturalnego w Nepalu w latach 2007, 2010, 2011 oraz nardu zakupionego w sklepie w Nepalu. Olejki różniły się składem chemicznym. Zawierały następujące główne składniki: 8

9 - β-gurjunen (kalaren) (37%), aristolen (9%), izospatulenol (5%), aristol-1(10)- en (4%); [7] - β-gurjunen (29%), waleranon (jatamanson) (10%), α-kadinol (4%), β-paczulen (4%); [3] - waleranon (28%), walerenal (8%), β-gurjunen (4%); [7] - waleranon (25%), spirojatamol (19%), walerenal (7%), β-gurjunen (4%). [7] Jeszcze inny skład miały olejki z nardu pochodzącego z Indii: - β-gurjunen (40%), α-gurjunen (19%), δ-kadinen (10%), aristolen (6%), β- paczulen (5%), sejchelen (5%); [7] - waleranon (37%), epi-α-kadinol (23%), α-eudesmol (3%), neo-cedranol (3%); [8] - nardol (10%), α-selinen (9%), β-kariofilen (3%). [9] Tabela II. Skład chemiczny olejku z korzeni nardu (Nardostachys jatamansi) Składnik Zawartość (%) Nepal 2007 [7] Nepal 2010 [7] Nepal 2011 [7] Nepal [3] Nepal handlowy [12] Indie handlowy [6] α-pinen 0, ,4 0,1 β-pinen 0, ,9 0,1 Aristol-1(10)-en 4,9-1,0-0,6 - β-paczulen 0,2 0,2 1,0 3,6 2,1 0,7 β-elemen - - 0,2-0,6 - Cyperen ,9 - Longifolen - 0, ,7 - α-gurjunen 0,7 0,3 0,2 śl. 3,2 0,6 β-malien - 0,8 0, Aristolen 8,7 0, ,2 - β-gurjunen (kalaren) 36,8 4,4 6,5 29,1 10,1 29,8 α-guajen - - 0, Aromadendren - 0, Guaja-6,9-dien ,3 - Sejchelen 1,3 0,5 3,0-4,3 1,7 α-paczulen 0,5-0,8-4,1 29,8 β-jonon ,9 1,4 γ-murolen - 0,2 0,1-0,3 - Bicykloseskwifelandren ,1 - cis-β-guajen ,0 - α-selinen 0,2 3,3 0, Leden 0,4 0,3 0,4-1,2 - Walencen - 2,5 2,6-3,1 - β-selinen 0,4-0,

10 α-bulnezen 0,5-0,3-0,8 - γ-kadinen ,8 0,4-7-epi-α-Selinen - - 2,8-2,5 - Maliol ,6 - Spatulenol 1,5 0,2 0,3-0,6 - Izospatulenol 5,3-0, Wiridiflorol 0,7 1,1 0,9-0,4 - Karotol 0, ,1 0,5 - Ledol 0,2 0, ,3 - Murolol - 0,3 0,2-0,5 - α-kadinol - 0,4 0,4 4,4 1,1 - Paczulol 2,7-2,8-1,1 6,0 Spirojatamol , Waleranon (jatamanson) - 27,7 24,9 9,7 2,5 - Walerenal - 8,3 6,7-6,7 - Walerenol ,3-1-Hydroksyaristolenon ,2 Aristolenon ,7-0,7 (-) nie wykryto śl. zawartość śladowa (< 0,05%) W olejku z nardu z Pakistanu występowały głównie: tlenek ledenu (13%), paczulol (10%), spatulenol (3%), a nardu z Chin: nardostachnol (aristol-9-en-1αol) (69%), tetrahydroaristolen (3%), β-maliol. [10, 11] W handlowym olejku dostępnym w Europie, pochodzącym z Nepalu głównymi składnikami były: β- gurjunen (10%), walerenal (7%), guaja-6,9-dien (5%), sejchelen (4%) i α- paczulen (4%), a w olejku pochodzącym z Indii β-gurjunen (30%), α-paczulen (30%) i 1-hydroksyaristolenon (6%). (tabela II) [6, 12] Przedstawione dane pokazują jak bardzo zróżnicowany jest skład olejku nardowego. Dominują w nim albo węglowodory seskwiterpenowe (β-gurjunen, α-gurjunen, α-paczulen, aristolen, δ-kadinen), albo alkohole seskwiterpenowe (nardostachnol, nardol, epi-α-kadinol, paczulol), albo ketony seskwiterpenowe (waleranon), albo tlenki seskwiterpenowe (tlenek ledenu). Najczęściej występuje chemotyp waleranonowy (waleranon 25-40%) oraz chemotyp β- gurjunenowy (β-gurjunen 30-40%). Do stosowania w lecznictwie i aromaterapii najlepszy jest olejek o dużej zawartości waleranonu związku o działaniu uspokajającym i hipotensyjnym, natomiast w perfumerii najwyżej jest ceniony 10

11 olejek zawierający dużo alkoholi seskwiterpenowych, które nadają orientalny balsamiczny zapach. Zastosowanie nardu i olejku nardowego W medycynie hinduskiej (ajurwedyjskiej) nard jest ważnym środkiem leczniczym o wszechstronnym działaniu. Wpływa stabilizująco na system nerwowy, działa ochronnie na serce, regenerująco na wątrobę, rozkurczowo na układ pokarmowy, moczopędnie, odkażająco na skórę. Korzeń nardu, jego ekstrakty wodne lub alkoholowe są stosowane w leczeniu padaczki, drgawek, ataków histerii, łagodzeniu napięcia nerwowego, migrenowych bólach głowy, zawrotach głowy, palpitacji serca, nadciśnieniu tętniczym, na pobudzenie apetytu, mdłości, poprawę trawienia, bóle brzucha, kolki jelitowe, choroby wątroby i nerek. [4, 13] Korzeń nardu wchodzi w skład preparatów ajurwedyjskich o działaniu uspokajającym i przeciwdepresyjnym, np. herbatki Jatamansi tea (Everest Ayurveda), kropli Nervamin (Diochi) do stosowania w dysharmonii w meridianie żołądka, trzustki, jelita grubego, wątroby, serca. Olejek nardowy ma właściwości uspokajające, rozkurczowe, przeciwzapalne, przeciwgorączkowe, przeciwdrobnoustrojowe, przeciwutleniające. Szczególnie ważne jest jego korzystne działanie na układ nerwowy. Łagodzi stany nerwowości, przygnębienia, niepewności, poprawia samopoczucie, przywraca spokój i wewnętrzną równowagę, relaksuje, ułatwia zasypianie. Obniża też ciśnienie krwi, zmniejsza kołatanie serca i drżenie o podłożu nerwicowym. Takie działanie olejku wynika z obecności w nim waleranonu. [14] Olejek ma też właściwości bakterio- i fungistatyczne. Hamuje rozwój bakterii Gramdodatnich: Bacillus subtilis i Staphylococcus aureus oraz Gram-ujemnych: Enterobacter aerogenes i Klebsiella pneumoniae, jak również grzybów: 11

12 Aspergillus flavus, A. niger i Fusarium oxysporum. [10, 13] Obiecujące są też wyniki leczenia nim choroby Parkinsona i zaburzeń pamięci. [13] W aromaterapii olejek jest stosowany do łagodzenia napięcia nerwowego, stresu i bezsenności oraz do leczenia przewlekłych chorób skóry, takich jak wysypka alergiczna, stan zapalny, łuszczyca. [15] W przemyśle perfumeryjnym olejek jest wykorzystywany do kompozycji orientalnych i ciężkich kwiatowych, głównie nowoczesnych typu unisex, przeznaczonych zarówno dla kobiet, jak i mężczyzn. Dobrze komponuje się z olejkiem lawendowym, różanym, jaśminowym, cedrowym, paczulowym, wetiwerowym, sosnowym, labdanowym i olejkami korzennymi. Zawierają go perfumy: Jatamansi (L Artisan Parfumeur, 2007), Esquel (Xerjoff, 2009), Dhafar (Xerjoff, 2009), Agressence (Brecourt, 2010), Leva (O Driu, 2011), Gujarat (Olympic Orchids Artisan Parfumes, 2011), Kyphi (Olympic Orchids Artisan Parfumes, 2011), Secret Out (Caron, 2011), Sonet XVII (Olympic Orchids Artisan Parfumes, 2012), Barfly (Scotch & Soda, 2012). [1] W przemyśle kosmetycznym olejek jest używany ze względu na korzystny wpływ na skórę. Działa nawilżająco, kojąco, wspomaga regenerację naskórka. Nadaje się do pielęgnacji skóry wrażliwej, podrażnionej, popękanej, suchej, z wysypką. Jest też stosowany w kosmetykach do cery dojrzałej. Pozwala dłużej zachować młody, świeży wygląd. Wchodzi w skład kremów i toników do twarzy, balsamów do ciała, żeli i płynów do kąpieli, mydeł. Zawiera go, na przykład, luksusowa seria kosmetyków Jatamansi, składająca się z kremu do twarzy, mleczka, oliwki do ciała i żelu do kąpieli, produkowana przez firmę L Artisan Parfumeur. Olejku używa się też do produkcji preparatów do włosów, m.in. szamponów i odżywek, ponieważ zmniejsza wypadanie włosów, sprawia, że stają się gładkie i jedwabiste. DR INŻ. ANNA LIS INŻ. MARTYNA KABZIŃSKA 12

13 Dr inż. Anna Lis adiunkt w Instytucie Podstaw Chemii Żywności Politechniki Łódzkiej, specjalistka w dziedzinie fitochemii, w zakresie analizy olejków eterycznych oraz substancji biologicznie czynnych w surowcach roślinnych i produktach kosmetycznych. Instytut Podstaw Chemii Żywności, Politechnika Łódzka, Łódź, ul. Stefanowskiego 4/10, tel , anna.lis@p.lodz.pl Inż. Martyna Kabzińska absolwentka studiów I stopnia kierunku Aromaty Spożywcze i Surowce Kosmetyczne na Politechnice Łódzkiej, kontynuacja studiów magisterskich na Żywieniu Człowieka i Ocenie Żywności na SGGW w Warszawie. Interesuje się m.in. surowcami kosmetycznymi oraz zależnością między odżywianiem się i aktywnością fizyczną a stanem zdrowia, jak i samą dietetyką. W przyszłości chciałaby wykonywać pracę związaną z kosmetykami lub dietetyką połączoną z aktywnością fizyczną. Literatura: 1. ( ) ( ). 3. Paudyal M.P., Rajbhandari M., Basnet P., Yahara S., Gewali M.B., Quality assessment of the essential oils from Nardostachys jatamansi (D. Don) DC and Nardostachys chinensis Batal obtained from Kathmandu Valley market, Sci World, 2012, 10(1), Rahman H., Shaik H.A., Madhauri P., Eswaraiah M.Ch., A review: pharmacognostic and pharmacological profiles of Nardostachys jatamansi DC., Elixir Pharm., 2011, 39, Lawrence B.M., A preliminary report on the world production of some selected essential oils and countries, Perf. Flav., 2009, 34(1), Lawrence B.M., Progress in essential oils, spikenard oil, Perf. Flav., 1985, 10(6), ( ). 8. Naquvi K.J., Ansari S.H., Ali M., Najmi A.K., Volatile constituents of Nardostachys jatamansi DC., a critically endangered species, Indian J., 2013, 9(3), Mahalwal V.S., Ali M., Volatile constituents of the rhizomes of Nardostachys jatamansi DC., J. Essent. Oil Bearing Plants, 2002, 5(2), Parveen Z., Siddique S., Shafique M., Khan S.J., Khanum R., Volatile constituents, antibacterial and antioxidant activities of essential oil from Nardostachys jatamansi DC. roots, Pharmacologyonline, 2011, 3, Sun H-D., Ding J-K., Lin Z-W., Che F-R., Study on the chemical constituents of the essential oils of Nardostachys grandiflora DC. and N. chinensis Batalin and their uses on the perfume, Yunan Zhiwu Yanjiu, 1980, 2(3), (SciFinder abstract) 13

14 12. Kabzińska M., Praca inżynierska, Wydział Biotechnologii i Nauk o Żywności, Politechnika Łódzka, Łódź, Singh A., Kumar A., Duggal S., Nardostachys jatamansi DC. Potential herb with CNS effect, JPRHC, 2009, 1(2), Disket J., Mann S., Gupta R.K., A review on spikenard (Nardostachys jatamansi DC. an endangered essential herb of India, Int. J. Pharm. Chem., 2012, 2(3), Lawless J., The Encyclopedia of Essential Oils, Thorsons, London, 2002,

15 Aromaterapia i nauka ROLA ZAPACHÓW W WYBUDZANIU ZE ŚPIĄCZKI W artykule omówiono podstawy mechanizmów powstawania wrażeń węchowych w mózgu. Bodźce węchowe i ich świadoma rejestracja w mózgu mogą mieć znaczenie w terapii śpiączki. Indywidualna metoda opracowana przez autorów służy procesom leczenia dzieci w klinice Budzik. Powszechnie podaje się, że człowiek rozróżnia od do zapachów. Najnowsze badania wykazują, że różnorodność zapachów otaczającego nas świata powoduje, iż liczba zapachów kodowanych w podświadomości może być znacznie wyższa, praktycznie nieograniczona i różna dla różnych ludzi. Z badań wpływu zapachu na reakcje mózgu wynika, że powszechnie przytaczana liczba kilku tysięcy zapachów dotyczy tych, które człowiek może zapamiętać i świadomie rozpoznać. Reakcje podświadome pojawiają się przy obecności substancji zapachowych, których świadomość nie rejestruje. Oznacza to, że reakcje człowieka na substancje zapachowe są znacznie bogatsze i intensywniejsze niż dotychczas przypuszczano. Wynika to przede wszystkim z możliwości badawczych, jakie dają nowoczesne urządzenia do obserwacji aktywności mózgu. Elektroencefalografia EEG - Obserwacja czuwania, pobudzenia i relaksacji mózgu w tym badania CNV (contingent negative variation) wskazujące na zmiany potencjałów tła EEG związane z procesem poznawczym. Magnetyczny Rezonans Jądrowy NMR - Obserwacja struktur mózgu. Funkcjonalny magnetyczny rezonans jądrowy fmri - Mierzy hemodynamiczną reakcję przepływy krwi mózgu (ośrodkowego układu nerwowego). Pozytonowa emisyjna tomografia komputerowa PET/CT - Obrazuje dynamiczne działania mózgu (np. fale α). 15

16 Rys. 1. Budowa i działanie zmysłu węchu człowieka według R. Axel i L. G. Buck (The Nobel Prize In Physiology or Medicine 2004, Press Release ). Neuron receptora węchowego (komórka węchowa) składa się z: błony węchowej, rzęski, mikrokosmków, komórki wspierającej komórkę węchową, aksonu (do opuszki węchowej), komórki podstawnej. Transmisja bodźców węchowych w obrębie mózgu: Receptory opuszka węchowa hipokamp, wzgórze, różne obszary kory mózgowej 16

17 Niezależnie od tych skomplikowanych i kosztownych metod do obiektywnego badania reakcji psychiki człowieka na substancje zapachowe stosuje się wiele innych metod np.: - Badanie zmian ciśnienia krwi - Zmiany tętna i pracy serca - Temperatura ciała - Zmiany potencjału elektrycznego skóry - Zmiany średnicy źrenicy oka - Zmiany tęczówki - Ruchy gałki ocznej i powiek. Trzy ostatnie są badane przy pomocy tzw. Cyber Oka połączenia kamer z systemem i programem komputerowym, które pozwalają na rejestrowanie niewidocznych gołym okiem reakcji mózgu na bodźce zewnętrzne. Z punktu widzenia oddziaływania zapachów na psychikę człowieka według Jellinka można wyróżnić dwa rodzaje reakcji na bodźce węchowe: 1. Tzw. Efekt Prousta, czyli kojarzenie bodźca węchowego ze zdarzeniem, przeżyciem, emocjami itp., które pozostaje w pamięci. Powtórne pojawienie się bodźca węchowego przywołuje zapamiętane okoliczności pierwszego (pierwszych) kontaktu z tym zapachem. 2. Reakcja hedoniczna, czyli odczuwanie przyjemności lub niechęci w stosunku do bodźca węchowego. Ta reakcja może być związana z poprzednią, gdyż stosunek do bodźca może wynikać z poprzednich kontaktów i okoliczności, w jakich miały miejsce. Z wielu badań wiadomo, że: 1. Bodźce węchowe najszybciej i najsilniej oddziałują na mózg i jego reakcje. 2. Pamięć zapachowa jest najtrwalszą ze wszystkich rodzajów pamięci i zanika najwolniej ze wszystkich dotyczących wrażeń zmysłowych. 3. Efekt Prousta jest również najtrwalszym i najsilniejszym ze wszystkich skojarzeń pozostających w pamięci. 17

18 Śpiączka jest efektem uszkodzenia pewnych obszarów mózgu w wyniku urazu lub niedotlenienia. Stan świadomości czuwania jest regulowany przez grupę komórek nerwowych w dolnej części mózgu (pień), które wysyłając sygnały uruchamiają inne jego struktury, a przede wszystkim korę mózgową. Uszkodzenie jednego z tych elementów może spowodować całkowitą lub częściową utratę zdolności komunikowania się uszkodzonego mózgu ze światem zewnętrznym. Ten stan to właśnie śpiączka (ang. Coma). W przypadku śpiączki częściowej (ang. MCS Minimally Conscious State) proces wybudzania jest szybszy i na ogół daje pozytywne rezultaty. Całkowita utrata kontaktu ze światem zewnętrznym najczęściej objawia się przejściem pacjenta w stan swoistej wegetacji z cyklem dnia i nocy, ale bez żadnych objawów reakcji na otoczenie. Ale i w takich przypadkach systematyczna i konsekwentna, a przy tym fachowa terapia i rehabilitacja mogą doprowadzić do wybudzenia nawet po bardzo długim czasie, aczkolwiek najbardziej istotny jest okres sześciu pierwszych miesięcy od urazu. Istotą terapii pacjentów w śpiączce jest znalezienie takiego zespołu bodźców, które uruchomią procesy transmisji informacji zatrzymanych lub zahamowanych w obrębie mózgu. Dobór bodźców jest procesem długim i skomplikowanym, związanym z indywidualnymi cechami pacjenta, i obejmuje obrazy, dźwięki, ruch, obecność znanych osób, potrawy itp. W ciągu ostatnich kilkunastu lat okazało się, że: bardzo skuteczną metodą uruchamiana reakcji mózgu są odpowiednio dobrane bodźce zapachowe. Badania naukowców m.in. z Izraela, USA, Australii wykazały, że odpowiednio dobrane bodźce zapachowe mogą znakomicie przyspieszyć proces odtwarzania prawidłowego funkcjonowania mózgu. Istotą tej terapii jest znalezienie takich zapachów, które pacjent znał i o których wiadomo, że wywoływały u niego silne reakcje emocjonalne przyjemność, radość, niechęć, wstręt. 18

19 Odpowiednio dobrane zapachy podaje się pacjentowi w krótkich cyklach, na zmianę, z odpowiednio dobranymi przerwami. Reakcje obserwuje się, w zależności od dostępnych możliwości, albo od najprostszej, choć najmniej obiektywnej obserwacji samego pacjenta poprzez wspomniane wyżej metody instrumentalne. AROMATERAPIA W KLINICE BUDZIK Od jesieni ubiegłego roku Pollena-Aroma pod patronatem Polskiego Towarzystwa Aromaterapeutycznego rozpoczęła współpracę z Kliniką Budzik Fundacji Akogo, która zajmuje się dziećmi w śpiączce. W oparciu o opracowaną przez PTA ankietę zbierane są informacje na temat preferencji zapachowych dzieci ulubionych lub znienawidzonych zapachów domu, otoczenia, potraw, owoców, wspomnień itd. Na podstawie tych informacji, perfumiarze Pollena-Aroma opracowują odpowiednie kompozycje zapachowe, które są przekazywane terapeutom z Kliniki Budzik, a następnie stosowane w zabiegach. Następnym etapem będzie uruchomienie Cyber Oka systemu komputerowego i programu opracowanego w Politechnice Gdańskiej, które posłuży do badania reakcji małych pacjentów na bodźce zapachowe. 19

20 ANKIETA PTA DLA KLINIKI BUDZIK Imię i nazwisko dziecka. Zapachy, które mogą budzić emocje: Ulubiony owoc (owoce). Ulubiona potrawa (potrawy). Najbardziej nielubiana potrawa. Perfumy (dezodorant) stale używane przez mamę Woda toaletowa (dezodorant) używane przez tatę Charakterystyczny zapach z domu (pachnące rośliny, potrawy, środki czystości itp.) Mydło, płyn lub żel używany do kąpieli dziecka Nielubiany zapach (zapachy) Zapach, który może budzić dobre lub złe skojarzenia (z wakacji, wizyt, przedszkola itp.). Zapachy należy aplikować na bibułkach do wąchania zanurzonych na maksimum 0,5 cm w zapachu. Podsuwać pod nos na odległość 1-2 cm na kilka sekund 2 razy w ciągu dnia. Obserwować reakcje. Powtarzać zapachy, które budzą reakcje. Przy braku reakcji podawać kolejne zapachy z listy lub olejki eteryczne. Metody nie można stosować u dzieci o stwierdzonej alergii (astma). 20

21 Partnerami współpracy PTA z kliniką Budzik są Kluby Lions Warszawa Arka i Tenerife Sur, które sfinansowały zakup laptopów do programu Cyber- Oko dla Kliniki Budzik. DR INŻ. WŁADYSŁAW S. BRUD DR INŻ. IWONA KONOPACKA-BRUD Dr Władysław S. Brud inżynier chemik, absolwent Politechniki Warszawskiej, wieloletni prezes Fabryki Substancji Zapachowych Pollena-Aroma Sp. z o.o., ekspert w dziedzinie olejków eterycznych, substancji zapachowych, perfumerii oraz teorii i psychologii zapachu. Wieloletni konsultant UNIDO (ONZ) do spraw olejków eterycznych, członek władz (przez dwie kadencje prezydent) Międzynarodowej Federacji Handlu Olejkami Eterycznymi i Aromatami (IFEAT), współzałożyciel Polskiego Towarzystwa Aromaterapeutycznego i Polskiego Towarzystwa Kosmetologów. Członek Polskiego Komitetu Normalizacyjnego, Komitetu Technicznego ISO TC-54, Europejskiej Organizacji Badań nad Chemorecepcją (ECRO), członek Rady Naukowej kwartalnika Aromaterapia. Profesor w Wyższej Szkole Zawodowej Kosmetyki i Pielęgnacji Zdrowia w Warszawie. Współautor książek Tajemnice Aromaterapii Pachnąca Apteka, Aromaterapia dla każdego, Technologia Kosmetyków, Manual of the Essential Oil Industry, Podstawy Perfumerii, Aromaterapia w Gabinecie Kosmetycznym, Ośrodku Odnowy Biologicznej, Wellness i SPA. Dr inż. Iwona Konopacka-Brud absolwentka Politechniki Warszawskiej. 30 lat pracy zawodowej poświęciła substancjom zapachowym. Specjalizuje się w dziedzinie naturalnych substancji zapachowych - olejków eterycznych i aromaterapii, czyli wykorzystania dobroczynnych właściwości olejków eterycznych w pielęgnacji zdrowia i urody. Prezes Polskiego Towarzystwa Aromaterapeutycznego, twórca i redaktor naczelna czasopisma popularno-naukowego Aromaterapia, wieloletni dyrektor ds. rozwoju w warszawskiej firmie Pollena-Aroma, współtwórca serii Dr Beta wyrobów do aromaterapii olejków eterycznych i kosmetyków. Współautorka książek: Tajemnice Aromaterapii Pachnąca Apteka, Aromaterapia dla każdego, Technologia Kosmetyków, Podstawy Perfumerii, Aromaterapia w Gabinecie Kosmetycznym, Ośrodku Odnowy Biologicznej, Wellness i SPA. Wykładowca podstaw aromaterapii na Wydziale Farmaceutycznym Uniwersytetu Medycznego w Warszawie i Wyższej Szkoły Zawodowej Kosmetyki i Pielęgnacji Zdrowia w Warszawie. Literatura: 1. G. Doman, R. Willkinson and all, Efekt intensywnej multisensorycznej stymulacji w wybudzaniu ze śpiączki i rekonwalescencji, Neuropsychological, rehabilitation, 1993, 3(2)

22 Historie ziołowe CZĄBER OGRODOWY (SATUREJA HORTENSIS L.) POŻYTECZNA PRZYPRAWA Cząber ogrodowy jest aromatyczną rośliną z rodziny jasnotowatych. Jest doskonałą przyprawą m.in. do fasoli, ziemniaków, tłustych mięs, ale także sałatek. Wchodzi w skład różnych mieszanek przyprawowych, np. pieprzu ziołowego. Poprawia trawienie i działa bakteriobójczo. Opis rośliny Cząber ogrodowy (Satureja hortensis L.), nazywany także cząberkiem lub satureją, jest silnie aromatyczną rośliną z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae). Należy do licznego rodzaju, obejmującego około 130 gatunków, spośród których duże znaczenie użytkowe ma także cząber górski (Satureja montana L.), nazywany również włoskim lub zimowym. W Polsce gatunek ten jest jednak mniej znany niż cząber ogrodowy. Fot. 1. Cząber ogrodowy w fazie kwitnienia Satureja hortensis jest rośliną jednoroczną, dorastającą do cm wysokości. Tworzy korzeń wiązkowy, sięgający w głąb ziemi nawet do 1,5 m. Ma wzniesione, silnie rozgałęzione, fioletowo nabiegłe, słabo owłosione łodygi, u dołu drewniejące [6, 13]. Posiada pojedyncze, drobne (długość mm, 22

23 szerokość 1-5 mm), lancetowate, całobrzegie liście, osadzone po 2-3 w nibyokółku. Kwiaty są grzbieciste, drobne, białe, różowe lub fioletowe. Wyrastają z kątów górnych liści, po 2 do 5 w nibyokółku. Zebrane są w jednostronne kłosy pozorne [17]. Powierzchnia liścia i kielicha kwiatowego pokryta jest gęsto włoskami gruczołkowymi. Owocem jest rozłupnia, rozpadająca się na cztery rozłupki o jajowatym kształcie, długości 1,5-2 mm i szerokości około 1 mm, barwy jasnobrązowej z ciemniejszym unerwieniem. Cała powierzchnia owocu pokryta jest drobnymi brodawkami [19]. Masa 1000 nasion wynosi około 0,6 [6]. Cząber górski jest wieloletnim, zimozielonym półkrzewem, dorastającym do 40 cm, o liściach jasnozielonych, lśniących. Liście przypominają liście cząbru ogrodowego, ale są gęściej pokryte włoskami gruczołowymi [18]. Kwiaty zebrane są na szczytach licznych pędów [8]. W obrębie gatunku wyróżnia się pięć podgatunków, a mianowicie: montanana, variegata, illyrica, kitaibelii, taurica [18]. Fot. 2. Cząber górski jest wieloletnim, zimozielonym półkrzewem Występowanie Cząber ogrodowy pochodzi ze wschodnich rejonów basenu Morza Śródziemnego. Naturalnie występuje także na terenie Azji Mniejszej, Syrii, 23

24 Egiptu [14]. Rośnie na skałach i kamienistych gruntach. W uprawie cząber pojawił się w IX w. najpierw we Włoszech, a następnie w innych krajach Europy, w tym także w Polsce. Ze względu na pochodzenie, roślina ma wysokie wymagania temperaturowe. Dobrze rośnie na stanowiskach słonecznych, glebach żyznych, próchnicznych o wysokiej zawartości wapnia [13]. Bardzo ważny jest układ warstw w profilu glebowym, który powinien zapewnić sprawne odprowadzanie nadmiaru wody opadowej i dobrą przewiewność gleby [6]. Cząber można uprawiać na terenie całego naszego kraju, najlepiej udaje się jednak w rejonach, gdzie druga połowa lata jest ciepła i słoneczna. W naszych warunkach szczególnie korzystne są pola usytuowane na lekkich skłonach południowych lub południowo-zachodnich. Naturalne osłony wietrzne, na które warto zwrócić uwagę przy lokalizowaniu plantacji, pozwalają na uzyskanie surowca o wyższej zawartości olejku eterycznego [6]. W uprawie są dwie formy cząbru ogrodowego: niemiecka wysoka (60 cm), słabo ulistniona o mniejszej ilości kwiatów i francuska silnie rozkrzewiona, znacznie niższa od poprzedniej (do 45 cm), wytwarzająca dużo liści i kwiatów [13]. Uprawę zakłada się najczęściej z siewu nasion bezpośrednio do gruntu. Nasiona wysiewane są w połowie kwietnia, w ilości 8 kg/h, w rzędy co cm, na głębokość do 0,5 cm. Nie należy ich przykrywać tylko ugnieść wałem, ponieważ nasiona najlepiej kiełkują na świetle. Wschody ukazują się po około 3 tygodniach od siewu nasion [6]. Zbiór surowca przeprowadza się w okresie kwitnienia roślin (w naszych warunkach przypada to na lipiec), ścinając pędy na wysokości około 15 cm nad ziemią [6]. Przy dobrym odrastaniu roślin, możliwy jest drugi pokos, który przeprowadza się we wrześniu. Surowiec suszy się w suszarniach naturalnych, w miejscach przewiewnych i zacienionych lub w suszarniach ogrzewanych, w temperaturze nieprzekraczającej 35 o C. Plon suchego ziela wynosi około

25 tony z hektara [6]. Na rynku są dwa typy surowca, a mianowicie, całe ziele i ziele otarte (pozbawione łodyg), które uzyskuje się po przetarciu przez sita suchego ziela [6, 13]. W przypadku odmiany Saturn, często uprawianej w Polsce, ziele otarte stanowi około 60% całego zbioru [6]. Nieco historii Nazwa rodzajowa cząbru ogrodowego nawiązuje do łacińskiego satur oznaczającego nasycony, pełny, obfity. Cząber ogrodowy, jako roślina przyprawowa, znany był już w czasach starożytnych. Stosowany był wówczas m.in. ocet cząbrowy [7]. Cząber doceniany był również jako roślina lecznicza. Starożytny lekarz Hipokrates z Kos w swoim dziele Corpus Hippocraticum podzielił zioła ze względu na kierunki działania. Cząber ogrodowy zaklasyfikowany został do dwóch grup, a mianowicie roślin o działaniu dietetycznym i wykrztuśnym [5]. Dioskorides uważał roślinę za skuteczne lekarstwo na choroby płuc, żołądka i pęcherza [5]. Cząber ogrodowy miał także znaczenie obrzędowe. Pliniusz Starszy w XXI księdze Historii naturalnej wymienił cząber ogrodowy wśród roślin, które należy uprawiać w ogrodzie jako zioła wieńcowe. Tradycja starorzymska nakazywała noszenie na głowach wieńców z roślin podczas podniosłych uroczystości i obrzędów religijnych [5]. Wieńcami z gałązek drzew, różnych ziół i kwiatów przyozdabiano posągi bogów, a także domostwa [5]. Składano je także zmarłym i przyozdabiano nimi groby [5]. Dużo później, już w czasach chrześcijańskich cząber także pojawiał się w czasie różnych uroczystości religijnych. W Polsce wchodził często w skład wianków i wiązanek poświęcanych w czasie Bożego Ciała, czy w dniu Matki Boskiej Zielnej (15 sierpnia święto Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny) [5]. Miały one chronić domostwa przed chorobami i złymi czarami. Napary z tych ziół podawano także zwierzętom. 25

26 Do środkowej Europy cząber ogrodowy wprowadziły we wczesnym Średniowieczu klasztory. Mnisi stosowali go jako roślinę leczniczą oraz przyprawową [17]. Na planie przyklasztornego ogrodu z IX wieku w Sant Gallen cząber ogrodowy widnieje zarówno w części ziołowej (hortulus), jak i warzywnej (hortus) [5]. Roślinę opisał św. Albert Wielki i św. Hildegarda [17]. W Polsce cząber ogrodowy znalazł się w uprawie prawdopodobnie w XI wieku. O tej roślinie pisał m.in. Marcin z Urzędowa oraz Syreniusz. Według jego przekazu cząber ogrodowy był wówczas spopularyzowany, ale rzadko uprawiany w polskich ogrodach [5]. W medycynie ludowej płukankę naparem z ziela cząbru stosowano w celu uśmierzania bólu zębów, głowy, [5]. Wierzono, że cząber wzbudza namiętności cielesne [7]. Matthiolus wybitny botanik z okresu Renesansu, w swoim zielniku nawiązał do rzymskiej etymologii ludowej i podał, że nazwa łacińska rośliny wywodzi się od mitycznego Satyra, znanego ze swojej lubieżności [5, 7]. Z czasem przestano uważać cząber za afrodyzjak. Surowiec zielarski Oba gatunki cząbru: ogrodowy i górski dostarczają równocennego surowca, którym jest ziele (Saturejae herba) o intensywnym zapachu, wyczuwalnym zwłaszcza po roztarciu surowca. Ziele cząbru ogrodowego odznacza się korzennym zapachem i gorzko-korzennym smakiem, podobnym do pieprzu. Cząber górski ma silniejszy smak i zapach niż cząber ogrodowy [8, 13]. Dobrej jakości surowiec powinien charakteryzować się zbliżaną do naturalnej barwą oraz intensywnym zapachem i gorzkawym smakiem. Według Normy Polskiej ziele cząbru ogrodowego nie może zawierać mniej niż 1% olejku eterycznego. Surowiec otarty może zawierać do 13% wody, 12% popiołu ogólnego, do 2% popiołu nie rozpuszczalnego w kwasie solnym i do 8% zanieczyszczeń organicznych oraz mineralnych [6]. 26

27 Do głównych związków czynnych zawartych w zielu cząbru ogrodowego oraz górskiego należy olejek eteryczny. Poza nim duże znaczenie mają także garbniki (w zielu cząbru ogrodowego 4-9%, w zielu cząbru górskiego do 4%) [12] i flawonoidy (w przypadku cząbru ogrodowego do 40 mg%). W surowcu obu gatunków występują także śluzy, żywice, karotenoidy, witamina C, składniki mineralne, takie jak wapń, potas, żelazo, magnez i sód [13]. Zwartość olejku eterycznego w zielu cząbru ogrodowego wynosi od 0,5 do 2% (2,34%) [10, 13]. Głównym składnikiem olejku jest karwakrol, którego zawartość może wynosić nawet 88%. Występują także formy o dużej zawartość tymolu (29-43%), a także takie, które charakteryzują się wysoką zawartością karwakrolu, tymolu i gamma-terpinenu, występujących w podobnej ilości, odpowiednio: 29%, 26,5%, 22,6% [4]. Poza wymienionymi związkami w olejku cząbrowym występują także inne związki, choć już w znacznie mniejszych ilościach, należą do nich: p-cymen, eugenol, linalol, beta-pinen, alfa-terpineol [3]. Cząber górski ma podobny skład chemiczny surowca co cząber ogrodowy. Zawartość oleju w zielu pierwszego z gatunków wynosi do 1,9% [12]. Głównym składnikiem olejku cząbru górskiego jest również karwakrol, który może stanowić do 70% składu olejku [1, 12, 15, 16]. W dużych ilościach mogą występować także inne związki: tymol (do 45%), p-cymen (do 39%), linalol (do 54%) [1, 11]. Ziele cząbru pobudza wydzielanie soków trawiennych, poprawia przez to trawienie i przyswajanie pokarmów. Działa rozkurczowo, wiatropędnie, moczopędnie, dezynfekująco. Surowiec stosowany jest w nieżytach przewodu pokarmowego i w leczeniu niestrawności, przy zatruciach pokarmowych, biegunkach [5, 8]. Przeprowadzone badania potwierdzają także bakteriobójcze, grzybobójcze i antyoksydacyjne właściwości ziela cząbru ogrodowego, podobnie jak górskiego. Surowiec stosuje się w postaci naparu w nieżytach przewodu pokarmowego, przy długotrwałych biegunkach. Wchodzi w skład 27

28 różnych mieszanek ziołowych o podobnym działaniu. Zewnętrznie może być stosowany do kąpieli leczących i łagodzących stany zapalne skóry [2, 3, 4, 11, 15, 16]. Cząber ogrodowy ze względu na interesujący aromat i smak ziela jest przede wszystkim ceniony, i to już od czasów starożytnych, jako roślina przyprawowa. W średniowiecznej Europie w dużej mierze korzystano z przepisów rzymskich, dlatego też zakonnicy uprawiali i stosowali cząber ogrodowy. Zachowany do dziś średniowieczny przepis na gęsinę brzmi: weź szałwii, hyzopu, cząbru, pigwy i porów, nadziej gęś i zaszyj, aby tłuszcz nie wyciekał i piecz na rożnie [7]. W Pruskiej książce kucharskiej dla białogłowy z 1805 r. autorstwa Juliane Amalie (pseudonim, nie jest znane prawdziwe nazwisko) zawarty jest opis suszenia i przechowywania cząbru, tak aby jak najdłużej zachował swoje walory przyprawowe, a zatem: majeran, tymian i cząber (..) gdy są zielone i ulistnione, bywają wiązane w małe pęczki i na powietrzu, lecz nie w słońcu suszone, potem przechowywane w takich miejscach, gdzie nie ma kurzu [5]. Taki sposób konserwowania możemy z powodzeniem zastosować i dziś, zwłaszcza jeżeli mamy z własnych przydomowych upraw zioła, warto je zebrać i wysuszyć, czy też użyć do aromatyzowania olejów i octów. Cząber jest dodawany szczególnie do potraw ciężkostrawnych, zarówno mięsnych jak i warzywnych. Bardzo dobrze komponuje się z fasolą i grochem podkreślając smak, ułatwia ich trawienie, zapobiega wzdęciom. Używa się go w stanie świeżym i suszonym do mięs, kiełbas, farszy, zup, placków ziemniaczanych, wspomnianych już potraw z fasoli i grochu, a także kapusty słodkiej i kiszonej oraz do ogórków. Ziele cząbru dodaje się na 10 minut przed zakończeniem gotowania, co zapobiega gorzkości potrawy. Dodane do zalewy peklującej działa konserwująco [5, 9]. Wchodzi w skład mieszanek przyprawowych, np. pieprzu ziołowego i bułgarskiej czubricy [9]. 28

29 Świeże listki, zwłaszcza z wierzchołków pędów, ponieważ te odznaczają się najsubtelniejszym zapachem, są doskonałym dodatkiem do sałatek [8, 7]. Cząber ogrodowy jest bardzo popularną przyprawą w Europie Zachodniej. Warto by i w naszej kuchni był częściej stosowany, ponieważ jest doskonałą przyprawą. Hieronim Bock, zaliczany do wielkiej czwórki ojców niemieckiej botaniki, tak w 1551 roku napisał o cząbrze: saturej lub hyzop ogrodowy ( ) to korzenne przyprawy ubogich ludzi do wszelkich potraw ( ) wywołują apetyt, służą żołądkowi, pobudzają do szlachetnych czynów [za 9, 17]. DR INŻ. EWELINA PIÓRO-JABRUCKA Zdjęcia Ewelina Pióro-Jabrucka Dr inż. Ewelina Pióro-Jabrucka adiunkt w Katedrze Roślin Warzywnych i Leczniczych Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Doktorat z zakresu roślin leczniczych, wykonany w Katedrze Roślin Warzywnych i Leczniczych SGGW, obroniony został w 2005 roku. Członek Polskiego Towarzystwa Nauk Ogrodniczych oraz Polskiego Towarzystwa Aromaterapeutycznego. Zainteresowania zawodowe: rośliny lecznicze zwłaszcza ich zmienność osobnicza w aspekcie gromadzenia się substancji biologicznie czynnych. Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu, Katedra Roślin Warzywnych i Leczniczych ul. Nowoursynowska 159, Warszawa, ewelina_pioro_jabrucka@sggw.pl Literatura 1. Chizzola R., Volatile oil composition of four populations of Satureja montana L. from Southern France. Acta Horticulturae 2003, 598,

30 2. Ciani M., Menghini L., Mariani F., Pagiotti R., Menghini A., Fatichenti F., Antimicrobial properties of essential oil of Satureja montana L. on pathogenic and spoilage yeasts. Biotechnology Letters 2000, 22, Deans S.G., Svoboda K.P., Antibacterial activity of summer savory (Satureja hortensis L.) essential oil and its constituents. Journal of Horticultural Science 1989, 64, Gulluce M., Sokmen M., Daferera D., Agar G., Ozkan H., Kartal N., Polissiou M., Sokmen A., Sahin F., In vitro antibacterial, antifungal and antioxidant activities of essential oil and methanol extracts of herbal parts and callus cultures of Satureja hortensis L. Journal of Agricultural and Food Chemistry 2003, 51, Kawałko M.J., Historie ziołowe. Krajowa Agencja Wydawnicza, Lublin, 1986, Kołodziej B., pod red. Uprawa ziół. Poradnik dla plantatorów. PWRiL, Poznań, 2010, Kybal J., Kaplická J., Rośliny aromatyczne i przyprawowe. PWRiL, Warszawa, 1985, Markuza-Bieniecka B., Zioła i przyprawy mojej kuchni. Wydawnictwo Warta, Warszawa, 1977, 13, Mazerant-Leszkowska A., Mała księga ziół. IWZZ, Warszawa, 1990, Pank F., Pfefferkon A., Krueger H., Evaluation of a summer savory (Satureja hortensis L.) collection with regard to morphology, precocity, yield components and essential oil and carvacrol content. Zeitschrift fuer Arznei & Gewuerzpflanzen 2004, 9, Radonic A., Milos M., Chemical composition and in vitro evaluation of antioxidant effect of free volatile compounds from Satureja montana L. Free Radical Research 2003, 37, Rosłon W., Węglarz Z., Chemical variability of savory (Satureja) genus in respect of essential oil composition and tannin content. Herba Polonica 48, Rumińska A., Rośliny przyprawowe. Cząber ogrodowy. Wiadomości Zielarskie 1992, 10, Sarwa A., Wielki leksykon roślin leczniczych. Książka i wiedza, Warszawa 2001, , , Skoibusic M., Bezic N., Chemical composition and antidiarrhoeal activities of winter savory (Satureja montana L.) essential oil. Pharmaceutical Biology 2003, 41, Skoibusic M., Bezic N., Phytochemical analysis and in vitro antimicrobial activity of two Satureja species essential oil. Phytotherapy Research 2004, 18, Strzelecka H., Kowalski J., pod red., Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Warszawa, 2000, Tutin T.G., Heywood V.H., Burges N.A., Valentine D.H., Flora Europeae 1972, 2, , Wojciechowska B., Morfologia i anatomia owoców i nasion z rodziny Labiatae ze szczególnym uwzględnieniem gatunków leczniczych. 1966, XXI, Polskie Towarzystwo Botaniczne, Warszawa 30

31 Przygoda z perfumami ZAPACHOWE KOLORY ZIMY Zima to czas prezentów. Warto wygospodarować sobie w planie zajęć chwilę wolnego czasu i wybrać się na wyprawę śladami perfumeryjnych propozycji sezonu, a jeśli nas coś zachwyci zdążymy jeszcze dopisać je do listu do Świętego Mikołaja. Jakie nowinki pojawiły się na rynku oraz jakie trendy dominują w świecie zapachów? Na te i inne pytania znajdą Państwo odpowiedź w tym artykule. Snowfall, snowfall Glistening snowfall Snowflakes falling Winter calling Te słowa zaczerpnięte z utworu śpiewanego przez Doris Day Snowfall doskonale oddają sytuację, w której obecnie się znajdujemy. Za oknami pada śnieg, drobne białe gwiazdki, lekkie niczym puch otulają ziemię białą kołderką. Fot. 1 Zimowe kobierce (Fot. M. Gwiżdż) Domy, lasy i pola szronem osiwiałe, białym całunem okryte. Mróz szyby okien bajkowymi wzorami maluje, a wraz z nimi Pani Zima szczypie w nos i w oczy śniegiem prószy. Pomimo krótkich dni, niskich temperatur i zamieci, przepełnia nas radość, jaka towarzyszy spotkaniom z rodziną i przyjaciółmi. Wzajemne obdarowywanie się dobrym słowem i drobnymi prezentami. A po bożonarodzeniowych radościach, czeka nas sylwestrowy bal i karnawałowe zabawy. W niepamięć idą wszelki smutki i zmartwienia. A radość i wzajemna życzliwość ociepla chłody zimowej aury. W trakcie bożonarodzeniowych 31