POMIĘDZY PRAWAMI DZIECKA A PAJDOKRACJĄ. REFLEKCJA NAD KARTĄ PRAW DZIECKA

Transkrypt

1 Dr Sabina Lucyna Zalewska Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie POMIĘDZY PRAWAMI DZIECKA A PAJDOKRACJĄ. REFLEKCJA NAD KARTĄ PRAW DZIECKA Prawa dziecka i obowiązki to dwie odrębne rzeczy. To, że dziecko ma prawa nie zależy od tego czy wykonuje swoje obowiązki czy nie (choć powinno to robić). Wraz z przyjściem na świat, każde dziecko nabywa prawa, na które nie trzeba zasłużyć, spełniając jakiekolwiek wymagania. Nasza współczesna rzeczywistość jednak zdawałaby się zapominać o obowiązkach, a podkreślać prawa. Gdy to odniesiemy do dziecka, to jeden krok do pajdokracji. Jednak czy rzeczywiście? Czy to nie sami dorośli stwarzają dziecku taką przestrzeń? Może sami uciekając od odpowiedzialności i bycia autorytetem dla dziecka, chcą by ono podejmowało decyzje. Wychowanie jednak zakłada, że to dorosły prowadzi dziecko, aż do momentu gdy uzna, iż może samo decydować. Często w przeszłości dorośli wykorzystywali swoje prawa. Dlatego zrodził się cały ruch, stojący na straży praw dziecka. 1. Powszechne rozumienie praw dziecka Każdy człowiek jest osobą, ale żaden człowiek nie rodzi się w pełni ukształtowany. Pełnię swojej osobowości musi rozwinąć. Każdy człowiek musi odpowiednio ukształtować swoje ciało, musi uaktywnić swoje siły motoryczne pozwalające mu się poruszać, musi rozwinąć swoje zmysły pozwalające mu na kontakt z otaczającym go światem, musi rozwinąć uczucia, dzięki którym będzie mógł reagować na rzeczywistość i wreszcie musi nauczyć się korzystać z woli i rozumu. Wola i rozum charakteryzują człowieka jako człowieka właśnie. Dzięki nim człowiek w sposób wolny i świadomy podejmuje decyzje i ponosi za nie odpowiedzialność. 1 Człowiek musi się zatem rozwinąć i dojrzeć do właściwego sobie sposobu życia. Rozwój ten wyznacza sama ludzka natura. W naturę tą wpisane są swoiste prawa. To właśnie prawa natury. Wypełnienie naturalnych praw ludzkich aktualizuje człowieka, ich zablokowanie degraduje go. 1 E. Czyż, Prawa dziecka, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 2002,, s

2 Najważniejszym, naturalnym prawem człowieka jest prawo do życia. Z niego płynie prawo do pełnego - na miarę człowieka - rozwoju. Ale prawa natury należy dobrze rozpoznać i zabezpieczyć. Takim właśnie zabezpieczeniem jest prawo stanowione, stworzone przez ludzi, ogłoszone i zobowiązujące do jego przestrzegania. O dobrym prawie mówimy wówczas gdy dobrze służy człowiekowi a więc dobrze służy jego aktualizacji. Dzieci posiadają szczególne prawa. Aktualizacja ich człowieczeństwa przebiega bowiem w szczególny sposób. Dziecko nie potrafi samo zadbać o siebie, nie potrafi samodzielnie aktualizować swojej natury. Potrzebuje do tego rodziców, opiekunów, potrzebuje wielu innych ludzi. Dlatego naturalnymi "strażnikami" praw dziecka są jego rodzice i opiekunowie. Ale dziecko potrzebuje też specjalnego zabezpieczenia w prawie stanowionym. Dobre prawo stanowione może i powinno pomagać rodzicom i opiekunom w rozwoju dziecka Prawa dziecka w rozumieniu Janusza Korczaka "Nie ma dzieci - są ludzie" - w tych kilku słowach można ująć credo pedagogiczne Henryka Goldszmita znanego pod pseudonimem Janusza Korczaka. Był z zawodu lekarzem, wychowawcą z powołania, autorem wielu książek dla dzieci i dorosłych. Powołanie pedagogiczne ogarnęło całe jego życie, całą jego osobowość. Nie założył własnego domu, ponieważ jak wyznał - "za syna wybrałem ideę służenia dziecku i jego sprawie". Decyzji tej był wierny do tragicznej śmierci z wychowankami w hitlerowskim obozie zagłady w 1942 roku. 3 Walka o dobro, sprawiedliwość i ochronę praw dziecka, poznanie i zgłębianie jego potrzeb wypełniły całe życie Janusza Korczaka. Jego dokonania zdumiewają nas do dziś swoją aktualnością, wzbudzają podziw i zainteresowanie nie tylko wychowawców, pedagogów i psychologów, ale i wszystkich przyjaciół dzieci. 4 Centralny motyw działalności i twórczości J.Korczaka stanowi - prawo każdego dziecka do życia i odpowiedniego jego poziomu. Pisał o konieczności zapewnienia dziecku odpowiedniej jakości życia w sferze jego potrzeb fizycznych, emocjonalnych, intelektualnych i społecznych. W tym miejscu warto przypomnieć że tytuł jednego z jego utworów brzmi: "Prawo dziecka do szacunku" - i stanowi programową syntezę jego twórczości. Trafnie współcześni przypisują J.Korczakowi tytuł Obrońcy Praw Dziecka. Z naczelnej zasady przyjętej przez J.Korczaka, iż dziecko jest człowiekiem wynika troska o wciąż gwałcone 2 Geneza praw dziecka, z dnia S. Wołoszyn, Korczak, Wiedza Powszechna, Warszawa 1982, s Tamże. 2

3 przez dorosłych prawa. Spośród wielu praw, o których pisał i o które walczył, jako zasadnicze należy wymienić: 5 Prawo do szacunku. Jest to prawo najbardziej lekceważone we współczesnym świecie. Dzieci trzeba nie tylko kochać, ale też dobrze traktować, a to oznacza indywidualne podejście do każdego wychowanka. Wielu starań powinno dołożyć społeczeństwo, by uczeń miał prawo do poszanowania godności własnej w sprawach osobistych, rodzinnych i koleżeńskich. Prawo do niewiedzy. Dla kilkuletniego dziecka nie wszystko jest proste i jasne jak nam się wydaje. Otaczający świat jest dla niego nieznany. Dorośli powinni mieć wiele wyrozumiałości i cierpliwości wobec niekończących się pytań dziecka. W konwencji czytamy: " Zadaniem dorosłych jest cierpliwe i wytrwałe niesienie pomocy podopiecznym w chwili, gdy potrzebują oni przewodnika, by wybrać i zdecydować kim być, co robić, jaką postawę przyjąć w zbiorowości ludzkiej i na podstawie jakich wartości budować przyszłość." Prawo do niepowodzeń i łez. Nie wolno oskarżać dziecka za niepowodzenia, lecz należy cierpliwie czekać, aż dziecko wydorośleje, nabierze życiowego doświadczenia. Zamiast karania współczesna psychologia proponuje - " pokaż dziecku jak można naprawić zło". Prawo do upadków. Obcując na co dzień z dziećmi nie powinno nas dziwić, że dzieci upadają czy grzeszą. Wychowawca uznając prawo do upadku, akceptując błędy podopiecznych musi pamiętać, że jego obowiązkiem jest obserwowanie zachowania, wyjaśnianie przyczyn nieprawidłowości i odchyleń w rozwoju oraz podejmowanie działań kompensacyjnych wobec dzieci, które tego potrzebują. Prawo do własności. Poszanowanie tego prawa jest konieczne zarówno ze strony nauczycieli jak i rodziców. Uczymy dzieci, że mają prawo do własności, ale również powinny je respektować wobec innych. Prawo do tajemnicy. Dzieci, nawet te najmłodsze, mają swoje tajemnice osobiste, rodzinne czy koleżeńskie. Dorośli powinni je szanować. Nauczyciel szanujący tajemnicę dziecka, uczy swoja postawą, że są sprawy, o których nie mówi się wszystkim. 5 J, Kopczyńska- Sikorska, Idee praw dziecka w życiu i pracy J. Korczaka, Wychowanie w przedszkolu 1992, nr 6, s. 7-11; por. także: D. Al.- Khamisy, Z dziećmi o prawach dziecka, Edukacja w Przedszkolu 2000, nr 5, s

4 Prawo do radości. J. Korczak w swoim pamiętniku pisał - "dziecku potrzebna jest jasność szczęścia i ciepło miłości... Niech dzieci się śmieją, niech będą wesołe." Dziecko powinno wychowywać się w miłej i serdecznej atmosferze, pełnej uśmiechu i radości. Prawo do wypowiadania swoich myśli i uczuć. Łamanie tego prawa jest krzywdą wyrządzoną dziecku, którą trudno w życiu naprawić. Należy dać dziecku prawo do wyrażania własnych poglądów i uczuć, przyjmując je stosownie do wieku i dojrzałości dziecka. Dzieci potrzebują tego, by ich uczucia były akceptowane i doceniane. Prawo do dnia dzisiejszego. Dziecko żyje teraźniejszością, bieżącą chwilą i to liczy się najbardziej. Wszystko co było w przeszłości czy dopiero ma nadejść, nie jest dla niego tak ważne. "Dla jutra lekceważy się to, co je dziś cieszy, smuci, dziwi gniewa, zajmuje. Dla jutra, którego nie rozumie (...) kradnie się lata życia" - to słowa J. Korczaka. Janusz Korczak uważany jest za człowieka, który jako jeden z pierwszych zapoczątkował walkę o prawa dziecka. Bardzo często podkreślał fakt, że dziecko, żyjąc w świecie dorosłych, jest od nich uzależnione, a tym samym wskazywał, że pozycja dziecka jest nieporównywalnie gorsza od pozycji dorosłego. W związku z tym wskazywał potrzebę uznania dziecka za w pełni wartościowego człowieka już od momentu narodzin. W przedstawionej przez Korczaka koncepcji systemu wychowawczego mamy do czynienia nie tylko z prezentacją technik i środków stosowanych w działaniach pedagogicznych, ale także dużo cennych porad wskazujących, jak mądrze i skutecznie opiekować się dzieckiem i jak obdarzać go rozumną miłością. Porady Janusza Korczaka nie mają w sobie nadmiaru dydaktyzmu. Jego dzieła - napisane kunsztownym językiem literackim - są dobrym poradnikiem nie tylko dla rodziców, ale także dla wychowawców, nauczycieli i opiekunów. Do najbardziej znanych i podkreślanych poglądów Janusz Korczaka można zaliczyć: 6 potrzeba indywidualnego podejścia wychowawcy do każdego dziecka zauważenie i podkreślanie wyjątkowej roli dziecka w życiu społecznym akcentowanie i przestrzeganie praw dziecka 6 M. Falkowska, Myśl pedagogiczna Janusza Korczaka Nowe źródła, Nasza Księgarnia, Warszawa 1983, s

5 Z tych poglądów jasno wynika to, że Korczak nieustannie podkreślał fakt, że dziecko w żadnym momencie swojego życia nie może być przedmiotem manipulacji świata dorosłych. Często podkreślał, że dorośli unikają dopuszczania dzieci do spraw codziennych, tłumacząc się tym, że dzieci są zbyt małe i niedoświadczone. Według niego dziecko to aktywna i samoistna jednostka zasługująca na szacunek i przestrzeganie jej praw. Stary Doktor był także człowiekiem ceniącym podstawowe ludzkie wartości: sprawiedliwość, szacunek, godność, piękno, prawdę i miłość do bliźniego. Z tych wartości wyrasta jego stosunek do dziecka i dlatego tak często apelował do wychowawców, aby zatroszczyli się o podstawowe prawa dziecka. 7 Bardzo ważną postulowaną przez Korczaka ideą pedagogiczną jest partnerstwo w relacjach pomiędzy wychowawcą a wychowankiem. Partnerstwo to powinno opierać się wzajemnym zaufaniu. Dziecko powinno ufać wychowawcy, ale także wychowawca powinien posiadać zaufanie do dziecka, do jego umiejętności i rozsądku. Interpersonalne relacje pomiędzy wychowawcą a wychowankiem powinny opierać się na pełnym porozumieniu obu stron, na wspólnym działaniu i na wspólnym podejmowaniu decyzji ważnych dla obu stron. Dlatego postulaty Korczaka dotyczące podmiotowości dziecka i poszanowania jego prawa do godności, szacunku i własnego rozwoju nie tracą nic na wartości. Wprawdzie już od wielu lat wychowanie zmienia się na korzyść dzieci, które coraz rzadziej są poddawane "wychowawczej tresurze" i coraz rzadziej uczestniczą w bezmyślnych działaniach pedagogicznych. Jednak często dzieje się tak, że po upadku przestarzałych metod wychowania brakuje nowych propozycji, które mogłyby zastąpić stary system wychowawczy. Dlatego wciąż aktualna wydaje się być teza Korczaka mówiąca o konieczności pokazywania dzieciom tego, że mają prawo do sprzeciwu wobec dorosłych, którzy wykazują przejawy dominacji nad dzieckiem. 8 Ważnym postulatem wysuwanym przez Korczaka jest przestrzeganie zasad etyki dnia codziennego. Korczak domagał się tego, aby obie strony procesu wychowawczego nie stawiały sobie zbyt radykalnych celów. Chciał, aby te cele były realistyczne i tym samym możliwe do spełnienia. W dziełach Korczaka przewija się przestroga, aby wychowawcy i pedagodzy nie trwali w przekonaniu, że jakiś naukowy i społecznie zaakceptowany system wychowawczy jest systemem słusznym, gdyż jego skuteczność może być jedynie pozorna. Jako jeden z pierwszych zauważył, że w ogólnie przyjętym systemie wychowawczym jest 7 Tamże. 8 M. Grzegorzewska, Wspomnienia o Januszu Korczaku, WSIP, Warszawa 1989, s

6 zazwyczaj tak, że dziecko staje się przedmiotem oddziaływań pedagoga. A powinno być podmiotem. Korczak apelował o to, aby wychowawca odnosił pojęcie wolności nie tylko do siebie, ale również o to, aby akceptował prawo do wolności także i swoich wychowanków. W takim podejściu do procesu wychowawczego przewija się zasada solidarności w toku całej szkolnej edukacji. Stary Doktor twierdził, że osoby zajmujące się pozyskiwaniem i zatrudnianiem kadr pedagogicznych powinny zwracać baczną uwagę na kandydatów na przyszłych wychowawców. Ma to być gwarancją tego, że do pracy z dziećmi nie będą zatrudniane osoby, które nie mają odpowiednich kwalifikacji i odpowiedniego podejścia do najmłodszych członków społeczeństwa. Bowiem dobry wychowawca różni się od złego ilością popełnionych błędów oraz krzywd i trzeba zrobić wszystko, aby tego uniknąć. 9 Korczakowskie prawa dziecka są aktualne do dziś. Jego myśli, idee, jego cele ocalały i większość z nich zrealizowano w Konwencji Praw Dziecka. 3. Konwencja o Prawach Dziecka Po raz pierwszy prawa dzieci ujęto w Deklaracji Genewskiej w 1924 r., natomiast pełny ich zbiór został zapisany w Konwencji o Prawach Dziecka przygotowanej przez Organizację Narodów Zjednoczonych w 1989 r. Prawa zawarte w Konwencji można podzielić na: 10 prawa osobiste - to te, które przysługują każdemu człowiekowi dlatego właśnie, że jest człowiekiem. Nikt ich ludziom nie daje i nikt ich nie może odebrać.; prawa socjalne - to prawa, które są wynikiem umowy między obywatelem a państwem; prawa polityczne - pełne prawa polityczne przysługują po ukończeniu 18 lat, jednak Konwencja przyznaje dzieciom prawo do stowarzyszania się w organizacjach i klubach. W Konwencji nie zapomniano o prawach specjalnych: 11 dla dzieci należących do mniejszości narodowych - mają one prawo do uczenia się ojczystego języka, religii, własnej kultury; 9 M. Falkowska, Kalendarz życia, działalności i twórczości Janusza Korczaka, Nasza Księgarnia, Warszawa 1989, s E. Kantowicz, Ochrona praw dziecka: w kontekście działalności UNICEF, Wydawnictwo ŻAK, Warszawa 1996, s ; por. także: Prawa człowieka w edukacji, Powszechna Deklaracja Praw Człowieka Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Konwencja o Prawach Dziecka, WOM, Zielona Góra B. Gronowska, T. Jasudowicz, C. Mik, O prawach dziecka, Wydawnictwo Comer Toruń 1994, s

7 dla dzieci sprawnych inaczej istnieje prawo do szczególnej opieki lekarskiej i możliwie najlepszych warunków życia i nauki; dla sierot istnieje prawo do innej, zastępczej rodziny lub opieki państwa. dla dzieci, którym zdarzyło się popełnić przestępstwo istnieje prawo łagodniejszego traktowania niż dorosłych przestępców. Polska ratyfikowała Konwencję 7 lipca 1991 r., jednak z pewnymi zastrzeżeniami oraz własną interpretacją niektórych przepisów. Zgodnie z pierwszym zastrzeżeniem, a wbrew tekstowi konwencji, dziecko adoptowane nie ma prawa poznać danych swoich rodziców naturalnych. Drugie zastrzeżenie dotyczy zapisu o wieku, w którym istnieje możliwość powołania do służby wojskowej lub podobnej i uczestnictwa w działaniach wojennych, a które będzie regulowane zgodnie z przepisami obowiązującymi w Polsce (ale nie niższym niż 15 lat). W następujących po tych zastrzeżeniach deklaracjach (będących w istocie interpretacjami) strona polska stwierdza, że prawo do swobody myśli, sumienia i wyznania oraz wyrażania własnych poglądów przez dziecko i występowania w sprawach dziecka dotyczących, w postępowaniu administracyjnym i sądowym jest obwarowane poszanowaniem władzy rodzicielskiej i musi być zgodne z polskimi zwyczajami i tradycjami dotyczącymi miejsca dziecka w rodzinie i poza rodziną. W drugiej deklaracji strona polska stwierdza, że poradnictwo dla rodziców oraz wychowanie w zakresie planowania rodziny powinno pozostawać w zgodzie z normami moralności. 12 W Polsce istnieją instytucje broniące praw dziecka. Do nich zaliczamy Komitet Ochrony Praw Dziecka. Komitet Ochrony Praw Dziecka 13 jest organizacją pozarządową, nie przynoszącą zysków. Działalność Komitetu jest apolityczna i ma charakter służby społecznej, chroniącej dziecko przed krzywdą i naruszaniem jego podstawowych praw i interesów. Misją KOPD jest ochrona praw i interesów dziecka. Głównym celem KOPD jest pomoc dziecku krzywdzonemu i jego rodzinie. Oferta KOPD adresowana jest do rodzin i w szerokim zakresie do dzieci - ofiar przemocy emocjonalnej, fizycznej i seksualnej oraz zaniedbań i niewłaściwej opieki. Dla realizacji ochrony dziecka, jego praw i interesów Komitet podejmuje następujące działania: prowadzi działalność interwencyjną, kontrolną i profilaktyczną oraz edukacyjnoszkoleniową; 12 Tekst Konwencji o prawach dziecka opublikowany w wraz z załącznikiem zawierającym zastrzeżenia i deklaracje strony polskiej (Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526). 13 Komitet Ochrony Praw Dziecka, z dnia

8 upowszechnia znajomość praw dziecka, ujawnia ich naruszanie w życiu rodzinnym i społecznym; podejmuje inicjatywy i działania na rzecz doskonalenia systemu ochrony praw dziecka; broni praw indywidualnych i zbiorowych dziecka, dba o prawidłowe stosowanie wobec dziecka przepisów prawa; inicjuje i rozwija specjalistyczne formy pomocy rodzinie, prowadzi własne placówki jak: ośrodki interwencyjne, opiekuńczo wychowawcze, interwencji kryzysowej, mediacyjne, poradnie dla dzieci i rodzin i inne; organizuje i prowadzi różne formy wypoczynku dla dzieci i młodzieży; podejmuje działania na rzecz ochrony praw dzieci niepełnosprawnych; udziela wszechstronnej pomocy dzieciom i ich rodzinom poszkodowanym w wypadkach komunikacyjnych; podejmuje wszelkie inne działania zmierzające do ochrony interesów dziecka, w tym m.in. działania z zakresu profilaktyki uzależnień i przeciwdziałania przemocy. Inną instytucją jest Rzecznik Praw Dziecka. Został powołany ustawą z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka (Dz. U. z dnia 31 stycznia 2000 r. ze zm. Dz.U ). Katalog problemów zgłaszanych do Rzecznika jest bardzo szeroki. Wiele rozpatrywanych spraw wskazuje na luki w istniejącym prawie, sprzeczność przepisów prawnych bądź brak rozwiązań systemowych. W tak trudnych przypadkach na wymienione niedoskonałości nakładają się różnice opinii zaangażowanych stron oraz brak obiektywizmu. Największą grupę stanowią listy związane z pomocą finansową; dotyczą trudności w uzyskaniu świadczeń z zakresu pomocy społecznej lub ubezpieczeń społecznych (renta, alimenty); wiele dotyczy pomocy w uzyskaniu mieszkania bądź lokalu socjalnego. Do Rzecznika napływają także protesty społeczności lokalnych dotyczących realizacji prawa do nauki: likwidacji szkół i placówek, zmiany obwodów szkolnych, dowozu dzieci do szkół, dwuzmianowości zajęć lekcyjnych. Najczęściej są to listy zbiorowe z prośbą o wstawiennictwo. Natomiast indywidualne wystąpienia wiążą się z niewłaściwym traktowaniem uczniów przez nauczycieli, wypadków na terenie szkoły i z przemocą rówieśniczą. Najczęściej poruszane kwestie związane z prawem do ochrony zdrowia dotyczą finansowania kosztów leczenia oraz zwolnienia rodziców z opłat za pobyt w szpitalu przy chorym dziecku. W przypadku dzieci niepełnosprawnych sygnalizowane są problemy kosztów rehabilitacji, bezpłatnego transportu, zakupu specjalistycznego sprzętu. Osobną 8

9 grupę stanowią sprawy związane z orzecznictwem sądowym i egzekwowaniem wyroków, utrudnianiem kontaktów z dzieckiem przez jednego z rodziców, zawieszaniem lub ograniczaniem władzy rodzicielskiej, kwestie związane z uprowadzeniem dziecka za granicę. Szereg zapytań (głównie telefonicznych) dotyczy uzyskania informacji lub porady jak i gdzie rozwiązać konkretny problem np. jak reagować na przemoc wobec dzieci. Do Rzecznika zgłaszają się głównie rodzice i opiekunowie dzieci, krewni a także same dzieci. Liczne uwagi i postulaty formułowane są również przez osoby profesjonalnie zajmujące się dziećmi (pedagodzy szkolni, psycholodzy, nauczyciele) i organizacje pozarządowe Pajdokracja Słowo pajdokracja pochodzi od greckiego słowa país, paidós i oznacza dziecko oraz słowo kratós co oznacza siła, władza. W pojęciu politycznym najszerzej rozpowszechnionym to rządy sprawowane przez osoby młode, niedoświadczone; także w znaczeniu grupy młodych osób sprawujących władzę. Pojęcie to funkcjonuje również w pedagogice i jest to metoda wychowawcza akcentująca w nauce zaspokojenie tych potrzeb dzieci, które wynikają z ich indywidualnych zdolności i zainteresowań, czyli podporządkowanie procesu edukacyjnego woli dziecka, a nie dziecka wymogom edukacyjnym. 15 Pajdokracja w ścisłym tego słowa znaczeniu, czyli rządy dzieci nad samymi sobą i nad osobami dorosłymi, nigdy nie istniała i nawet trudno byłoby nam sobie taki ustrój wyobrazić, gdzie zakres praw politycznych byłby odwrotnie proporcjonalny do wieku. Jedyną historycznie znaną namiastką takiej władzy był Parlament Dziecięcy działający w domu dziecka prowadzonym przed II wojną światową przez Janusza Korczaka. Można jednak mówić o pajdokratycznych tendencjach, które ujawniają się w czasach współczesnych. 16 Pojęcie pajdokracji powstało jako przeciwstawienie dla autorytarnej władzy ojcowskiej cechującej prawie wszystkie społeczeństwa starożytne, gdzie zwykle ojciec był panem życia i śmierci własnych dzieci. Elementy pajdokracji znajdziemy w wielu komediach granych w antycznych teatrach, których twórcy choćby na niwie artystycznej mogli zbuntować się, poprzez pewną ironię, przeciwko absolutnej władzy ojcowskiej. W praktyce politycznej lub społecznej pajdokracja nigdy nie znalazła zastosowania w świecie 14 Prawa dziecka z dnia M. Krasnodębski, Człowiek i paideia. Realistyczne podstawy filozofii wychowania, Wydawnictwo SWPR, Warszawa2008, s Pajdokracja, z dnia

10 starożytnym, gdzie podchodzono z wielką atencją dla ludzi starszych, widząc w nich synonim mądrości, umiarkowania, okiełznania namiętności przez rozum. Ten szacunek dla starości uwidacznia się właściwie u wszystkich znanych nam myślicieli antycznych. 17 Procesy o charakterze pajdokratycznym uwidaczniają się dopiero wraz z postępami emancypacji społecznej jaką obserwujemy od czasu ŕ rewolucji francuskiej. Pajdokracja przybiera różnorakie formy: Modę na symulacje różnorakich debat parlamentarnych z udziałem dzieci. Najbardziej znanym przedstawieniem, zwanym mianem parlamentu dziecięcego, jest przejmowanie przez dzieci w dniu 1 VI władzy w Sejmie RP i symulacji debaty parlamentarnej. Teoretycznie jest to zabawa, jednak ma ona głęboki wymiar polityczny, który możemy określić jako indoktrynację dzieci w ideologii demokratycznej, wytwarzanie myślowych stereotypów, mających wykazać bezalternatywność ustroju demokratycznego. Podobne dziecięce parlamenty spotykamy w różnych inicjatywach prowadzonych przez zwolenników lewicowej ideologii emancypacji w wielu państwach europejskich. Znany jest przykład czeskiego miasteczka Hrusov, gdzie Parlament Dziecięcy stanowi część samorządowej Rady Społeczności, pisze i przedstawia wnioski o przyznanie środków finansowych, jest informowany o finansowych aspektach funkcjonowania centrum integrującego dzieci czeskie i cygańskie, stale uczestniczy w spotkaniach zmierzających do określenia jego planów. Parlament ten uczestniczy w akceptowaniu nowych członków personelu centrum integracyjnego i odbywa regularne spotkania z personelem. Jedną z założycielek tego parlamentu jest 12-letnia Svetlana Kroštenová, obecnie członkini jury mieszczącego się w Szwecji Children s Human Rights Award. Aktywiści organizują zawody i konkursy. Uczestniczą też w treningach dotyczących psychologii, rozwiązywania konfliktów, pracy z małymi dziećmi, komunikacji, zdrowia, edukacji seksualnej, narkotyków. Ponieważ część młodzieży miała problemy z policją, a policja oskarżana jest o nadużycia, odbywają się spotkania z przedstawicielami policji, którzy prowadzą szkolenia i mają też okazję poznać punkt widzenia młodych Cyganów. 2. Stałe obniżanie cenzusu wiekowego dla uzyskania praw politycznych. Pierwsze systemy wyborcze w Europie po rewolucji francuskiej tak te cenzusowe, jak i oparte na zasadzie powszechnego prawa wyborczego dosyć wysoko określały wiek niezbędny do posiadania czynnych i biernych praw wyborczych. Czynne prawo wyborcze posiadali 17 Z. Matulka, Wychowanie do wolności jako podstawowy problem pedagogiczny, (w:) Pedagogika ogólna. Problemy aksjologiczne, T. Kukułowicz, M. Nowak (red.), Wydawnictwo KUL, Lublin 1997, s Pajdokracja, z dnia

11 początkowo mężczyźni mający ukończone lat, a bierne mający więcej niż 30 lat, a czasem nawet aż 40. Obostrzenia te wynikały z przekonania, że człowiek młody, życiowo niedoświadczony, który nie założył rodziny i nie pracujący na swoje utrzymanie nie jest zdolny do podejmowania racjonalnych wyborów politycznych i jest podatny na działanie haseł i ideologii rewolucyjnych. Zasada o charakterze pajdokratycznym jakim jest obniżenie cenzusu wyborczego do 18 roku życia upowszechniła się dopiero po II wojnie światowej, wraz z przejęciem władzy przez partie lewicowe, które starały się maksymalnie obniżyć cenzusy wyborcze. Niektóre lewackie partie polityczne na zachodzie Europy np. niemieccy Zieloni - postulują dziś obniżenie granicy praw politycznych nawet do 16 roku życia, gdyż badania wykazują, że nastolatkowe statystycznie kilkakrotnie częściej głosują na partie lewicowe i ekologiczne. Okres młodzieńczy o czym zaświadcza psychologia jest okresem buntu wobec zastanego świata i jego wartości, co wyraża znany aforyzm przypisywany zwykle Otto von Bismarckowi że kto za młodu nie był socjalistą, ten na starość będzie świnią. 3. Egalitaryzację rodziny w postaci upadku władzy ojcowskiej i szacunku dla obojga rodziców. Formą familijną pajdokracji jest regres a czasami wręcz zanik autorytetu rodziców i równouprawnienie dzieci w procesie podejmowania decyzji dotyczących spraw rodziny, a także tego, co popularnie zwie się dobrem dziecka. Bardzo często wskazuje się, że przejawem tego postępującego braku szacunku dla rodziców jest zwyczaj mówienia sobie na ty dzieci i rodziców. Inną formą postępu pajdokracji jest objęcie dzieci ochroną prawną, mającą zabezpieczyć je od rzekomego zagrożenia despotyzmem rodziców. Stąd też mnożenie kampanii o maltretowaniu dzieci przez opiekunów i wynikająca z tego potrzeba tworzenia różnych urzędów w rodzaju Rzecznika Praw Dziecka oraz coraz skuteczniejsza prawna ochrona woli dzieci i młodocianych przed próbami narzucania im woli przez rodziców; zakaz karania fizycznego za nieposłuszeństwo, który obowiązuje w wielu krajach zachodnich. Wszystkie wymienione powyżej formy pajdokracji mają oblicze ideologiczne. U ich podstaw tkwi lewicowa teza, że człowiek musi być bezustannie emancypowany od wszelkich form uzależnienia i uczony posługiwania się własnym rozumem. Tyle tylko, że promotorzy tych idei zdają się nie zauważać, że rozum dziecka lub osoby młodocianej nie wykazuje jeszcze cech dojrzałości, aby podejmować racjonalne decyzje dotyczące własnej osoby. Pozwala to jednak manipulować takimi osobami politycznie i światopoglądowo i zapewne o to właśnie emancypatorom dzieci właśnie chodzi. 11

12 unieść. 19 Teraz problem ten przybrał inny wymiar. Nie młodzież, ale już dzieci, w sposób Pajdokracji nie wytwarza młodzież, lecz starsi, użyczając jej swej sankcji. Istnieje ona bowiem tylko tam, gdzie starsi nie tylko nie chcą tłumić w młodzieży uroszczeń nieprzystojnych jej wiekowi, a dla sprawy publicznej niebezpiecznych, lecz zachowaniem swym sami je podsycają tak pisał Feliks Koneczny w 1912 roku, wskazując na niebezpieczeństwo wkładania w ręce młodzieży władzy, której młodzież nie jest w stanie nieformalny wkraczają na teren władzy rodzicielskiej i nauczycielskiej. Wanda Papugowa 20 ten aktualny choć rzadko poruszany problem, podejmuje w bardzo interesującym sposób: Władza jednostki lub instytucji to zdolność osiągania własnych celów bądź na mocy prawa, bądź też dzięki sprawowanej kontroli, lub posiadanym wpływom - taką definicję podaje Oksfordzki słownik filozoficzny 21, z komentarzem, że nie zakłada ona świadomego celu działania obdarzonego władzą podmiotu. Oznacza to, że władzę można sprawować również bezwiednie, bez zamiaru jej sprawowania, niekompetentnie i niepraworządnie. Podstawą do kontroli zachowania dziecka przez dorosłego jest powszechne akceptowanie normy społecznej mówiącej, że dziecko ma słuchać starszych. Pozycja dziecka w świecie dorosłych jest pozycją zależności, wynikającą z naturalnych uwarunkowań. Kolejność urodzeń i pozycja w grupie rodzinnej stoi na straży porządku społecznego. Ten ład zapewnia dziecku poczucie bezpieczeństwa, daje podwaliny do rozwoju moralnego i tworzenia szacunku. Osoba dorosła, stoi na szczycie hierarchii, zapewnia to, co do życia niezbędne, ale również sprawuje kontrolę i w oczach dziecka poddającego się władzy uchodzi za eksperta od wszystkiego. Podziw, jaki dziecko ma dla swoich rodziców, we wczesnym okresie swego życia, jest istotnym elementem tej relacji wobec rodzicielskiego autorytetu. Autorytetu naturalnego, którego nie można poważyć żadnymi zmianami społecznymi, reformami czy rewolucjami. Jest to bowiem poparta ogólnoludzkim doświadczeniem zależność małej istoty od dorosłej i niekwestionowana silna pozycja dorosłej, wzmacniana zadaniami opieki i kontroli. 19 P. Biliński, Feliks Koneczny Życie i działalność, Wyd. Ad astra, Warszawa 2001, s W. Papugowa, Czy grozi nam pajdokracja?, Wychowawca 2007, nr 4, s S. Blackburn, Oksfordzki Słownik Filozoficzny, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 2004, s

13 Zakończenie Znakiem etycznej edukacji jest nauczanie wolności. Wolność to fundament osoby ludzkiej, znak rozpoznawalny człowieka zdolnego wykraczać poza zasięg doświadczenia i poznania ludzkiego. Daje możliwość i świadomość wyboru, oznacza władzę człowieka nad samym sobą. Wychowując do wolności nauczyciel wprowadza dziecko w przestrzeń prawdy (edukacyjnej i moralnej) oraz mądrości. Prawda ujawnia to, co jest dobrem dla człowieka. 22 Każdy człowiek ma swoje prawa niezależnie od tego, ile ma lat. Co więcej, nikt nie może mu tych praw odebrać nawet jeżeli jest jego rodzicem. Wręcz przeciwnie dorośli mają być strażnikami praw przysługujących ich dzieciom. W dzisiejszej rzeczywistości ma się wrażenie, że robią to aż za nadto, zapominając o obowiązkach dziecka, często wynikających z tych praw właśnie. Do przestrzeni publicznej, która dba o prawa dziecka przyłącza się szereg instytucji. Często instytucje te starają się wyręczyć rodzica w jego obowiązkach wychowawczych. Jeśli rodzic jest do podjęcia ich niezdolny, to dobrze. Jeśli jednak samo dziecko występuje przeciw rodzicowi z pomocą instytucji, nawet wtedy gdy tylko stara się spełnić swoje role wychowawcze? Wtedy pojawia się konflikt. Często dzieci szantażują rodziców, ze jeśli nie spełnią ich oczekiwań to zgłasza się do takich instytucji. Skąd taki sposób działania u małego dziecka? Wydaje się, że taka przestrzeń stworzyli właśnie rodzice. Przyzwyczajają dziecko do samodzielnego podejmowania decyzji w różnych kwestiach (istotnych i mniej istotnych). A gdy dochodzi do konfliktu i konfrontacji egzekwują swoje prawa rodzicielskie i zabierają dziecku prawo do decyzji. W tym właśnie momencie, to dziecko poprzez instytucje zaczyna dochodzić swych wcześniejszych praw. Odpowiedzi na te dylematy można szukać w pedagogice Marii Montessori. Swoboda jest podstawą wszystkiego jest drogą i jednocześnie celem. W pedagogice tej są one ze sobą nierozerwalnie związane. Celem jest rozwijanie zdolności do odpowiedzialnego obchodzenia się z daną człowiekowi swobodą, drogą zaś ćwiczenie się w takim podejściu do wolności. Rodzi się zaraz pytanie czy nie skończy się to chaosem, gdy każdy będzie mógł robić, co mu się podoba? Swobodę trzeba budować. To bardzo mozolny proces. Co jest warunkiem jej prawidłowego rozwoju? Na pewno wolność wyboru, samodzielność w myśleniu i formułowaniu myśli. Nie można też zapominać, że zawsze jest ona uzależniona od możliwości danego człowieka. Najważniejsze jednak to uświadomienie sobie, że swoboda i 22 B. Lulek, Miłość, wolność, otwartość, Wychowawca 1999, nr 9, s

14 przymus wykluczają się nawzajem. Jest to podejście pełne szacunku i godności do drugiego człowieka. Bibliografia: Al.- Khamisy D., Z dziećmi o prawach dziecka, Edukacja w Przedszkolu 2000, nr 5, s Biliński P., Feliks Koneczny Życie i działalność, Wyd. Ad astra, Warszawa Blackburn S., Oksfordzki Słownik Filozoficzny, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 2004, s Czyż E., Prawa dziecka, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa Falkowska M., Kalendarz życia, działalności i twórczości Janusza Korczaka, Nasza Księgarnia, Warszawa Falkowska M., Myśl pedagogiczna Janusza Korczaka Nowe źródła, Nasza Księgarnia, Warszawa Gronowska B., Jasudowicz T., Mik C., O prawach dziecka, Wydawnictwo Comer Toruń Grzegorzewska M., Wspomnienia o Januszu Korczaku, WSIP, Warszawa Kantowicz E., Ochrona praw dziecka: w kontekście działalności UNICEF, Wydawnictwo ŻAK, Warszawa Kopczyńska- Sikorska J., Idee praw dziecka w życiu i pracy J. Korczaka, Wychowanie w przedszkolu 1992, nr 6, s Krasnodębski M., Człowiek i paideia. Realistyczne podstawy filozofii wychowania, Wydawnictwo SWPR, Warszawa2008. Lulek B., Miłość, wolność, otwartość, Wychowawca 1999, nr 9, s Matulka Z., Wychowanie do wolności jako podstawowy problem pedagogiczny, (w:) Pedagogika ogólna. Problemy aksjologiczne, T. Kukułowicz, M. Nowak (red.), Wydawnictwo KUL, Lublin 1997, s Papugowa W., Czy grozi nam pajdokracja?, Wychowawca 2007, nr 4, s Prawa człowieka w edukacji, Powszechna Deklaracja Praw Człowieka Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Konwencja o Prawach Dziecka, WOM, Zielona Góra Tekst Konwencji o prawach dziecka opublikowany w wraz z załącznikiem zawierającym zastrzeżenia i deklaracje strony polskiej (Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526). 14

15 Wołoszyn S., Korczak, Wiedza Powszechna, Warszawa Źródła nietrwałe: Geneza praw dziecka, z dnia Komitet Ochrony Praw Dziecka, z dnia Pajdokracja, z dnia Prawa dziecka z dnia