Epidemia protestów. Mechanizmy rozprzestrzeniania się strajków w lipcu-sierpniu 1980

Transkrypt

1 Tomasz Kozłowski Epidemia protestów. Mechanizmy rozprzestrzeniania się strajków w lipcu-sierpniu 1980 Tekst przygotowany na seminarium Solidarność nowe podejścia do analizy ruchu społecznego, Collegium Civitas, 25 listopada 2013 Artykuł opisuje na konkretnych przykładach mechanizmy inicjowania i rozprzestrzeniania się strajków. W kolejnych częściach artykułu opisane zostały kolejno: skala strajków, mechanizmy rozprzestrzeniania się protestów w lipcu 1980 oraz nowe czynniki, które sprawiły, że fala sierpniowa zdecydowanie przewyższyła lipcową. Artykuł jest częścią pracy opisującej narodziny Solidarności od strajków lipcowych do zarejestrowania związku przez Sąd najwyższy 10 listopada 1980 r. W pracy analizuję zjawiska dotycząc mobilizacji społecznej w okresie lipiec-sierpień 1980 r. oraz w momencie powstawania nowych związków zawodowych w okresie wrzesień-listopad 1980 r. Punktem wyjścia będzie opis procesu narastania, rozprzestrzeniania i organizacji strajków, który kończy się przekształceniem w nowy ruch społeczny. Istotnym punktem jest analiza procesu tworzenia nowych związków zawodowych. Część pracy stanowić będzie także tradycyjne ujęcie historii politycznej. Podstawę źródłową pracy stanowią zachowane dokumenty odnalezione w czasie kwerend w Archiwum Akt Nowych (m.in. w zespołach KC PZPR, Prokuratury oraz Ministerstwa Sprawiedliwości), Archiwum IPN, zbiorach Stowarzyszenia Archiwum Solidarności, Archiwum Komisji Krajowej w Gdańsku oraz archiwum Ośrodka KARTA. Skala protestów Dokładne oszacowanie skali protestów jest trudne. Po latach, z powodu braku innych źródeł, zmuszeni jesteśmy opierać się głównie na materiałach wytworzonych przez aparat PZPR oraz MSW. Dane te nie są całkowicie miarodajne, problemem są np. nie całkiem jasne metody kwalifikacji zdarzeń w analizach pojawiają się rozróżnienia na strajki, krótkotrwałe przerwy w pracy, poważne nastroje niezadowolenia, mogące się przekształcić w przerwy w pracy. Nie wiemy, gdzie przebiegała granica między przerwą w pracy a

2 strajkiem. Można z dużą dozą prawdopodobieństwa założyć, że przyjęte kryteria były płynne i nie zawsze rzetelnie odzwierciedlały rzeczywistość. Nawet statystyki opracowywane w ramach działalności Komitetu Centralnego różniły się między sobą, nie wspominając już o rozbieżnościach między raportami partii i MSW. Brak precyzji wynikał ze sposobu zbierania informacji oraz sporządzania raportów. Nawet kierownictwo SB było przekonane, że informacje o strajkach spływały zbyt późno, często były niedokładne, a nawet nie zawierały informacji o liczbie protestujących 1. Zjawisko takie zaobserwował, w skali badań mikro, dotyczących jednego ośrodka, Marcin Dąbrowski, kiedy porównywał szacunki PZPR i swoje obliczenia dotyczące liczby zakładów, których załogi strajkowały w czasie lubelskiego lipca 2. Mimo niedostatków informacje zawarte w tych źródłach pozwalają ustalić, jeżeli nie dokładne dane, to przynajmniej określone tendencje. Zestawienie obrazujące chronologiczny rozwój sytuacji strajkowej, zawierające informacje o liczbie strajkujących pracowników oraz zakładów w konkretnych dniach. znajduje się w tabeli sporządzonej głównie na materiałach KC PZPR 3. Lipcowa fala strajków była dużo mniejsza niż sierpniowa. Zgodnie z oficjalnym i najczęściej podawanym bilansem dotyczącym lipca, strajki objęły 177 zakładów i 81 tysięcy pracowników 4. Informacja ta wydaje się opierać na obliczeniach Służby Bezpieczeństwa, która w swoich raportach podaje te same dane (177 zakładów i uczestników). Co ciekawe, I Sekretarz KC PZPR za bardziej wiarygodne uznał obliczenia SB niż te oparte na informacjach aparatu partyjnego. Według analizy sporządzonej 7 sierpnia przez Wydział Organizacyjny KC PZPR fala strajków była nieco większa 5. Zdecydowany prym wiodło województwo lubelskie, w którym, jak szacowano, w strajkach brało udział osób. To ponad dwa razy więcej niż w Warszawie (ok. 18 tysięcy), ponad pięć razy tyle co w województwie kaliskim (11200 osób) i tarnobrzeskim (6620). Kolejne ośrodki były mniej aktywne - liczbę osób, które przerwały tam 1 AIPN, SZ 0012/378/DVD, t.1, Telekonferencja z zastępcą dyrektora Departamentu III A płk Barszczewskim, k Jak zauważa Marcin Dąbrowski: Z powodu upływu czasu, braku odpowiednich źródeł, likwidacji wielu przedsiębiorstw po 1989 r. i związanych z tym trudności z dotarciem do uczestników wydarzeń z lata 1980 r., zapewne nigdy nie uda się ustalić pełnej listy strajkujących zakładów i instytucji. Liczby powyższe nie obejmują zresztą zakładów, które nie przerwały pracy, a ich udział w wydarzeniach ograniczył się, z różnych powodów, do przedstawienia listy postulatów lub do wynegocjowania jakichś uzgodnień z dyrekcją. Nie wykluczone, że dalsze poszukiwania źródłowe nieznacznie powiększą podane wyżej liczby (M. Dąbrowski, Lubelski lipiec 1980, Lublin 2000, s. 165). 3 Patrz załączona tabela 4 Była to oficjalna wykładnia podana przez I Sekretarza KC PZPR (Informacja o przebiegu i tle wydarzeń strajkowych. Materiał na VI Plenum KC PZPR, Nowe Drogi, nr 10-11, 1980, s. 43). 5 AAN, KC PZPR, 933/30, Wykaz województw w których w okresie 1 VII - 4 VIII wystąpiły przerwy w pracy, b.p.

3 pracę szacowano się na około tysiąc osób. Ogółem w tym okresie protesty miały miejsce w 210 zakładach pracy (w tym 136 leżały na terenie województwa lubelskiego). Wzięło w nich udział prawie 100 tysięcy osób. Na podstawie swoich autorskich wyliczeń Marcin Dąbrowski szacuje, że strajki na lubelszczyźnie objęły ponad 150 zakładów i około tyś osób 6. Jest to wynik zbliżony do tego uzyskanego przez KC PZPR. W tej sytuacji uzasadniona jest rewizja dotychczasowej wersji oficjalnej, opracowanej na podstawie raportów MSW. Podobnie w przypadku fali sierpniowej jesteśmy tylko w stanie oszacować skalę protestów, które przetoczyły się przez kraj. Przy konstruowaniu tabeli posłużyłem się głównie źródłami proweniencji KC PZPR. Swoje szacunki miało także MSW 7, informacje na ten temat przyjmowało i przetwarzało RWE 8. Pod koniec sierpnia 1980 r. fala sięgnęła i przekroczyła najprawdopodobniej 700 tys. osób strajkujących. Napięcie wzrastało od 16 sierpnia, czyli mniej więcej od momentu stworzenia w Gdańsku pierwszego MKS. Tendencja spadkowa pojawiła się po podpisaniu porozumień sierpniowych, spadek liczby strajkujących nie był jednak równomierny. Centrum strajków było Wybrzeże, szczególnie Gdańsk. Strajk w mieście narastał stopniowo, począwszy od wybuchu protestu w Stoczni Gdańskiej im. Lenina, przez kolejne zakłady aż do paraliżu całego miasta. Nie udało się odnaleźć dokładnych wyliczeń strajkujących w dniach sierpnia, dostępne jest jednak zestawienie z 29 sierpnia 1980 r. zgodnie z którym w całym kraju strajkowało ponad 643 tysiące osób w 653 zakładach. Można z dużą dozą prawdopodobieństwa przyjąć, że w następnym dniu liczba strajkujących przekroczyła 700 tysięcy. MSW szacowało, że w sierpniowej fali strajków wzięło udział ok. 750 zakładów i 700 tys. osób 9. Z zestawienia analiz cząstkowych wyłania się liczba co najmniej 714 tys. strajkujących w 726 zakładach. Jeżeli przyjmiemy, że strajki miały miejsce w 750 zakładach to możemy zaryzykować tezę, że w strajkach w różnych okresach sierpnia wzięło udział nawet 740 tys. osób. Przedstawione dane mogą oczywiście budzić wątpliwości. Według innych obliczeń w okresie od początku lipca do końca września strajki miały się przetoczyć przez 1513 zakładów a udział miało wziąć ok. 1 milion 170 tys. pracowników. Dane te wydają się jednak zawyżone. 6 M. Dąbrowski, Lubelski lipiec 1980, Lublin 2000, s K. Dubiński: Zapowiedź sierpniowego przełomu. Meldunki MSW o sytuacji w kraju w okresie 1 lipca 16 sierpnia 1980, Zeszyty Historyczne, 2000, nr 133, s ; G. Majchrzak, Informacje sytuacyjne MSW z sierpnia 1980 roku, Zeszyty Historyczne, 2003, nr 145, s August The strikes in Poland, red. W. F. Robinson, Munich, AIPN, BU 0296/229/DVD, t. 5, Informacja dotycząca stanu zagrożeń bezpieczeństwa wewnętrznego kraju w sierpniu 1980 r., k. 21.

4 Inicjowanie i rozprzestrzenianie protestu Jako umowny początek fali protestów można uznać 1 lipca 1980 r. - tego dnia wprowadzono podwyżki cen żywności, co było katalizatorem aktywności robotników w całym kraju. Jeżeli porównamy je z podwyżkami cen z lat 1970 i 1976, które także doprowadziły do protestów to zauważymy, że były one o wiele bardziej dokuczliwe. Koszt utrzymania rodziny wzrósł wtedy co najmniej o kilkanaście procent. W przypadku podwyżki z lipca 1980 r. zaledwie o ok. 1 procent 10. Wyraźnie wskazuje to, że geneza protestów jest o wiele bardziej skomplikowana 11. Na początku strajki były zazwyczaj krótkotrwałe. Np. w sanockim Autosanie strajk rozpoczął się i zakończył już pierwszego lipca, po tym jak załoga uzyskała obietnicę otrzymania premii. Podobna sytuacja miała miejsce w Ponarze, po przywróceniu starych norm pracy. Spośród zakładów, które rozpoczęły strajk 1 lipca, na dłuższy protest zdecydowała się tylko załoga WSK Mielec. Protest trwał przez pięć kolejnych dni, wzięło w nim udział ok. 2,5 tys. robotników, czyli ok. 13% całej załogi. Protest takiej części załogi wystarczył, aby sparaliżować pracę 16 spośród 33 wydziałów. Wydaje się, że bezpośrednim impulsem do rozpoczęcia protestu nie była podwyżka cen mięsa, chociaż ona też miała niebagatelny wpływ. Żądano jednak przede wszystkim zmiany decyzji o przeszeregowaniu pracowników produkcyjnych na mniej korzystną tabelę płac. Jako pierwsi stanęli pracownicy nielicznych wydziałów, jednak protest rozszerzył się na kolejne, które ogłaszały akcję solidarnościową. Lista postulatów rosła, ponieważ każdy wydział zgłaszał własne. Robotnicy nie zdecydowali się na zwołanie komitetu strajkowego czy służb porządkowych. Strajk rozprzestrzeniał się nie poprzez narzucenie ram organizacyjnych ale spontanicznie. Pracownicy jednych wydziałów namawiali kolegów z innych do protestu. Załogi pracujące na innych zmianach, dla których zostawiano kartki z instrukcjami typu przerwijcie pracę, żądajcie odpowiedzi, solidaryzowały się z protestującymi kolegami. Ostatecznie władze zakładu zostały zmuszone do przystania na żądania: podniesienia premii oraz płac za wolne soboty dla pracowników akordowych oraz zmianę grup zaszeregowania. Robotnicy powrócili do pracy. Obawiali się co prawda, czy ich żądania zostaną spełnione i 10 A. Stanowski, Wydarzenia lipcowe: źródła - mechanizmy następstwa, Miesiące. Przegląd Związkowy, nr 1, VII 1981, s Ostatnio na ten temat: M. Zaremba, Zimno, ciepło, gorąco. Nastroje Polaków od zimy stulecia do lata 1980 [w:] Solidarność od wewnątrz , red. A. Friszke, K. Persak, P. Sowiński, Warszawa 2013, s

5 utrzymane w dłuższym okresie czasu, jednak byli zmotywowani - przyśpieszyli pracę aby nadrobić opóźnienia. Ten strajk miał kilka cech charakterystycznych dla większości strajków z lipca 1980 r. Jego rozpoczęcie było spontaniczne, zaczynał się od zatrzymania pojedynczych wydziałów, następnie przenosił się na inne załogi. Mimo tego, że w strajku brały udział tysiące członków załogi, nie decydowano się na stworzenie sformalizowanego kierownictwa. Wreszcie strajkujący ustępowali po otrzymaniu obietnic poprawy warunków zaopatrzenia oraz płac. Zazwyczaj za rozprzestrzenianie informacji o strajku odpowiedzialni byli pojedynczy ludzie, którzy inicjowali działania przekonując innych do swoich racji. W badaniach prowadzonych nad strajkami w województwie warszawskim zarejestrowano przypadek z zakładów Świerczewskiego, gdzie inicjatorem akcji protestacyjnej (petycji) był pracownik umysłowy w Dziale Gospodarki Narzędziowej, członek PZPR, który zachęcił jeszcze dwie kobiety, także pracownice umysłowe tego działu, do zorganizowania akcji zbierania podpisów pod petycją 12. Często decydującą rolę odgrywali pracownicy, którzy z racji specjalizacji byli bardziej mobilni od swoich kolegów. W warszawskich Zakładach Wytwórczych Urządzeń Telefonicznych szczególną aktywność wykazywali pracownicy Działu Mechanicznego, pełniącego funkcje usługowe wobec innych wydziałów, mogący swobodnie poruszać się po terenie zakładów - >>roznosili<< oni wiadomość o strajku na inne wydziały (później kilku z nich stanęło na czele załogi w czasie negocjacji z dyrekcją) 13. Protesty rozpoczynały się najczęściej od drobnych incydentów, od zawiązania się dyskusji w grupach, brygadach, na stanowiskach pracy oraz spontanicznych zebrań. Najczęściej dochodziło do takich zgromadzeń w czasie przerw śniadaniowych oraz w trakcie postojów wywołanych np. brakami w zaopatrzeniu lub spóźnianiem się autokarów dowożących ludzi do pracy. Wtedy, korzystając z chwili wolnego, pracownicy zaczynali dyskusje, a do głosu dochodzili najczęściej ci, którzy najgłośniej artykułowali niezadowolenie. Za ich przykładem szli kolejni. Do pracy już nie wracano. Domagano się przybycia kogoś z władz aby przekazać mu postulaty załogi. Liderzy zgłaszali żądania przy aplauzie zebranych pracowników. 12 J. Drążkiewicz, A. Rychard, Strajki w regionie warszawskim w lecie 1980 [w:] Studia nad ruchami społecznymi, t. IV, pod red. J. Kulpińskiej, Warszawa 1990, s J. Drążkiewicz, A. Rychard, Strajki w regionie warszawskim w lecie 1980 [w:] Studia nad ruchami społecznymi, t. IV, pod red. J. Kulpińskiej, Warszawa 1990, s. 30.

6 Były to wiece o charakterze żywiołowym, nie były planowane, a co za tym idzie nie były także dobrze zorganizowane. Unikano sformalizowanych sposobów postępowania obawiano się, że wtedy starania zakończyłby się fiaskiem. Unikano zwołanych przez komórki partyjne zebrań, wierzono tylko w spontanicznie wyłonioną reprezentację pracowniczą lub przekazywanie żądań przez majstrów. Wiece nie miały charakteru agresywnego, zebrani nic nie niszczyli, nie wychodzili także poza zakłady. Wydaje się, że podobnie jak władze, także robotnicy unikali określania swojej działalności mianem strajku. O ile władze sięgały najczęściej po określenie przerwy w pracy to pracownicy mówili właśnie o wiecach. Wtedy nie używało się słowa strajk wspominał Julian Dziura z Fabryki Samochodów Ciężarowych, używano raczej określenia wiec 14. Przedstawiane żądania protestujący formułowali na bieżąco, więc dotyczyły rzeczy najbardziej dokuczliwych i aktualnych: podwyżek czy poprawy zaopatrzenia. Jak określił to Jan Lityński: Najpierw był strajk - mówimy, że strajk i stajemy - a potem były postulaty 15. W analizach zwracano uwagę na to, że formułowanie żądań i postulatów odbywało się na ogół w atmosferze dużego podniecenia i jednostkowych wypowiedzi agresywnych - zwłaszcza ze strony kobiet oraz pracowników młodszych wiekiem i stażem pracy. W miarę przedłużania się przestojów wzrastały przejawy zniecierpliwienia i napastliwości 16. W strajkach nie brali udziału wszyscy pracownicy. W wielu zakładach, w których praca odbywała się w systemie zmianowym, strajkowały często tylko pojedyncze zmiany. Czasem najbardziej zdeterminowani pracownicy starali się zatrzymać pracę całego zakładu. Notowano przypadki jak w WSK Świdnik, gdzie na początku lipca panowało zamieszanie, jedni chcą pracować, inni przeszkadzają wyłączając prąd, maszyny, wentylatory itp. Od godzin rannych przed budynkiem dyrekcji gromadzi się grupa osób o nieustalonej dotychczas liczebności 17. Protesty, początkowo angażujące nieliczną grupę, często dezorganizowały pracę na innych wydziałach, czy nawet w innych zakładach. 11 lipca w FSO na pierwszej zmianie nie podjęło pracy ponad 3 tys. osób na 7 tys. zatrudnionych. Postój objął cztery duże wydziały produkcyjne spośród piętnastu; spawalnia nie może przystąpić do pracy z powodu braku podzespołów dostarczanych przez wydziały kontynuujące postój G. Józefczuk, Wtedy nie było jeszcze słowa strajk, Gazeta Wyborcza Lublin, nr 160, 12 VII Jak się zaczęło. Ze Zbigniewem Bujakiem i Zbigniewem Janasem rozmawiają Jan Lityński i Adam Michnik, Krytyka. Kwartalnik polityczny, nr 8, 1981, s AAN, KC PZPR, 933/30, Informacja o przestojach w zakładach pracy w lipcu 1980, b.p. 17 AAN, KC PZPR, 839/479, Informacja Wydziału Organizacyjnego z 11 VII 1980, b.p. 18 AAN, KC PZPR, 839/479, Informacja Wydziału Organizacyjnego z 11 VII 1980, b.p.

7 Zbigniew Janas wspominał rozpoczęcie strajku w Ursusie: Poleciałem do ślusarni. Trochę ich psychologicznie wziąłem. Mówię: Słuchajcie, tu inni stoją, a my co? Czytamy, czytamy [ Robotnika ], i nic? I będziemy tak stać? A oni, widać, mają stracha. Mówię: słuchajcie, zdecydujecie - staniemy, bo jak inni stoją, to i my, żebyśmy sie jeszcze nie zbłaźnili. Zdecydowaliśmy, że stoimy. To ja biegnę do hydraulików: Słuchajcie, coś trzeba zrobić, ślusarze mówią, że stoją (...) I z tymi hydraulikami poszliśmy do ślusarzy. Potem poleciałem do elektryków: słuchajcie, tu siedzą hydraulicy, ślusarze, coś trzeba robić, chodźcie, pogadamy. I tych elektryków ściągnąłem na jedną stołówkę. Mówię wszystkim: organizujemy. Odpowiadają: organizujemy. Zbigniew Bujak wspominał: Stają brygady remontowe, ale ciepłownia jeszcze pracuje. Natomiast już zatrzymanie kotłów, zmniejszenie pary zatrzymuje kuźnię, zatrzymuje wodę, zatrzymuje cały zakład 19. Wraz z upływającym czasem i kolejnymi zakończonymi, najczęściej w drodze negocjacji, protestami wzrastała świadomość, że strajk jest skuteczną metodą zmuszenia kierownictwa zakładu do ustępstw. Z czasem coraz częstszą przyczyną przerywania pracy przez kolejne wydziały były informacje o tym, że ich kolegom udało się wynegocjować ustępstwa. W Ostrołęce miał miejsce następujący przypadek: Wczoraj [tj. 14 lipca] w Zakładach Mięsnych na II zmianie 35 kobiet z wydziału oczyszczania jelit przerwało pracę, domagając się zniesienia cen komercyjnych w kiosku zakładowym lub podniesienia płac. Dyrektor w ramach posiadanych uprawnień obniżył im normy o 10%, po czym podjęły one pracę. Dziś rano [15 lipca] przerwało pracę 100 robotników na wydziale uboju, wysuwając analogiczny postulat dotyczący cen komercyjnych i płac. Podjęto z nimi rozmowy 20. Podobne przykłady, dla zakładów z Lubelszczyzny, przytacza Adam Stanowski: W wydziale remontowym główny mechanik kategorycznie powiedział: >>Nie dostaniecie tego, co narzędziownia, tylko 15 procent premii<<. Zdzisław Tyszko zadzwonił do narzędziowni: >>Dostaliście swoje?<< >>Dostaliśmy<< usłyszał. >>U nas ma być to samo<< powiedział głównemu mechanikowi. >>A jak nie, to ja do pracy nie przystępuję<<. W Lubartowskich Zakładach Garbarskich: Przed przyjechał do nas facet z chemicznego, nie znam nazwiska, na podnośniku. >>Co się u was dzieje?<< >>No, my nie robimy<<. 19 Jak się zaczęło. Ze Zbigniewem Bujakiem i Zbigniewem Janasem rozmawiają Jan Lityński i Adam Michnik, Krytyka. Kwartalnik polityczny, nr 8, 1981, s AAN, KC PZPR, 839/479, Informacja Wydziału Organizacyjnego z 15 VII 1980, b.p.

8 >>Skoro wy nie robicie, to ja przyprowadzam wszystkich<<. I pojechał tym wózkiem. Przyszli wszyscy z chemicznego. >>Co się dzieje?<< - >>Strajk!<< 21. Najczęściej przyłączanie się kolejnych wydziałów miało charakter woluntarny. Przypadki wymuszania strajku były nieliczne (pojedyncze przypadki miały miejsce w WSK Mielec, ZNTK w Ostrowie Wielkopolskim, MPK w Lublinie, Zakładach Elektrotechniki Motoryzacyjnej w Dusznikach, Lokomotywowni i Wagonowni w Lublinie). Najczęściej łamistrajków starano się nakłonić do zmiany decyzji groźbami, wyłączaniem energii elektrycznej czy instalacji, wypuszczaniem powietrza z kół autobusów, blokowania bram wyjazdowych oraz torów 22. Dobra rada staniesz to dostaniesz rozprzestrzeniała się po kraju. W Krakowie rozszerza się wiadomości o uzyskiwaniu dużych podwyżek płac w wyniku strajków i o poprawie zaopatrzenia wszędzie tam, gdzie strajki były. Informacje te rozprzestrzeniały się w kolejkach sklepowych. W Szczecinie rozpowszechniały się informacje o podwyżkach w zakładach, które stanęły: Ursus, FSO Żerań, FSO Lublin, WSK Mielec. Te same zakłady wymieniano w Płocku: Jak określił to jeden z robotników: Kto głośno krzyczy ten otrzymuje więcej i szybciej niż inni. W Radomiu popularna robi się opinia, że >>tylko przez strajk można coś wywalczyć<<. Opnie takie są propagowane w zakładach metalowych, wśród kolejarzy (...) i innych. Nie bez znaczenia był fakt, że wszystkie protesty odbywały się bez użycia przemocy z żadnej ze stron. Te powszechne przekonanie opisuje barwny fragment raportu KW, w którym informuje się, że w opinii ludzi przykład spokojnej organizacji strajku pokazany był w filmie >>pogoda dla bogaczy<< i ( ) taki przebieg miały zakłócenia w Lublinie 23. Największe strajki zaczynały się na zasadzie domina. 14 lipca w Warszawskiej Fabryce Pomp nie pracowało na I zmianie ok. 450 pracowników wydziałów: montażu, narzędziowni, mechanicznego i głównego mechanika. Przerwali pracę po udzieleniu przez dyrekcję zakładu odpowiedzi na wcześniej przedłożone postulaty załogi, że w rezultacie 21 A. Stanowski, Wydarzenia lipcowe: źródła - mechanizmy następstwa [w:] Miesiące. Przegląd Związkowy, nr 1, VII 1981, s AIPN, SZ 0012/378/DVD, t. 1, Telekonferencja z zastępcą dyrektora Departamentu III A płk Barszczewskim, k AAN, KC PZPR, XII/4460, Teleks Krystyna Dąbrowy do Wydziału Organizacyjnego KC PZPR, 16 VII 1980; AAN, KC PZPR, XII/4460, Informacja o nastrojach w Szczecinie, 17 VII 1980; AAN, KC PZPR, XII/4460, Informacja na temat aktualnych nastrojów społeczeństwa województwa Płockiego, 18 VII 1980; AAN, KC PZPR, XII/4468, Informacja dot. nastrojów wśród społeczeństwa Radomia, 25 VII 1980; AAN, KC PZPR, XII/4468, Teleks w sprawie aktualnej sytuacji w woj. wałbrzyskim, 21 VII 1980

9 planowanej regulacji płac robotnicy otrzymają ok zł podwyżki. Pracownicy mówią, że >>taka podwyżka ich nie urządza<<. Domagają się oni zwiększenia zarobków o 1000 zł, twierdząc, że taką podwyżkę otrzymali pracownicy FSO 24. Rozprzestrzenianie protestów mogło odbywać się na podstawie klucza geograficznego w przypadkach, kiedy uzyskiwano informację o strajkach w pobliskich zakładach i kiedy protest niektórych grup zawodowych paraliżował prace innych. W lipcu najlepiej obrazuje to przykład Lublina. Jednak zauważyć można także rozprzestrzenianie protestu według klucza branżowego. 16 lipca w Fabryce Samochodów Małolitrażowych w Zakładzie nr 1 w Bielsku załoga tego zakładu wymusiła na kierownictwie podjęcie rozmów dotyczących podwyżek oraz trybu pracy. Katalizatorem tego wystąpienia był fakt, że w zakładzie dochodziło do przestojów produkcyjnych z powodu braku części dostarczanych przez FSC Lublin. Co więcej, kiedy jeden transport części dotarł na miejsce, to w trakcie rozładunku kierowca z Lublina i jego pomocnik rozmawiali z pracownikami. Po rozładunku załoga wydziału nie podjęła pracy i zażądała rozmowy z dyrekcją ( ) W dyskusji powoływano się na przykład Lublina. W Białej Podlaskiej 18 lipca do pracy nie przystąpiła grupa kierowców i mechaników oddziału Transbudu, stawiali oni żądania dotyczące podwyżek płac, zasiłków rodzinnych, poprawy zaopatrzenia w węgiel i mięso. Na koniec oświadczyli, że nie przerwą strajku do momentu przystąpienia do pracy załogi Transbudu w Lublinie 25. Mechanizm eksportowania strajku był bardzo istotny. Szczególną rolę odgrywały transmisje Radia Wolna Europa, które towarzyszyły zawiązywaniu się strajków już od początku lipca 1980 r. Informacje, przekazywane z kraju za pośrednictwem opozycji demokratycznej, odczytywane były m.in. przez Radio Wolna Europa i w ten sposób wracały do kraju za pośrednictwem fal eteru do kraju. Informacje zbierali od swoich współpracowników oraz zaprzyjaźnionych działaczy z całego kraju. W Ursusie byli to Zbigniew Bujak i Zbigniew Janas. Na Wybrzeżu ludzie związani z WZZ. Do Lublina udał się Wojciech Onyszkiewicz. Witold Łuczywo obserwował sytuację w Zakładach im. Róży Luksemburg i Zakładach im. Karola Świerczewskiego oraz w Żyrardowie. Informacje były w miarę możliwości weryfikowane, jednak nie zawsze przebiegało to bez problemów strajkujący obawiali się podejmowania rozmów na temat akcji strajkowych z osobami, których nie znały. Zebrane dane były następnie przekazywane 24 AAN, KC PZPR, 839/479, Informacja Wydziału Organizacyjnego z 14 VII 1980, b.p. 25 AAN, KC PZPR, 839/479, Informacja Wydziału Organizacyjnego z 17 VII 1980, b.p.; AAN, KC PZPR, 839/479, Informacja Wydziału Organizacyjnego z 18 VII 1980, b.p.

10 Eugeniuszowi Smolarowi pracującemu w BBC. Wkrótce informacje przekazywane przez KSS KOR zyskały uznanie ze strony zagranicznych korespondentów, którzy uznali to źródło za wiarygodne i coraz chętniej korzystali z jego pośrednictwa. Informacje o strajkach lubelskich przekazano do UPI, ANSA, AFP, AP, DPA i Financial Times 26. Jan Józef Lipski określał schemat działań prowadzonych przez KSS-KOR: rano w którymś z zakładów wybuchał strajk. Jeżeli był tam ktokolwiek związany z KOR-em, jeżeli istniała grupa kolporterska >>Robotnika<< albo ktoś zapisał sobie jakiś telefon za >>Komunikatem<< KOR-u ten biegł do telefonu. KOR musiał wiedzieć. I już we wczesnych godzinach popołudniowych nie tylko rozporządzano niezbędnymi informacjami, ale je gorączkowo sprawdzano. W godzinach późniejszych można je było przedstawić dziennikarzom z agencji prasowych, akredytowanym w Warszawie oraz zagranicznym współpracownikom KOR-u cały serwis informacyjny: kto strajkuje? Cały zakład, wydział, część załogi? czego żądają strajkujący? czy powołano komitet strajkowy; kto mu przewodniczy; jak odnosi się do strajku dyrekcja? Wieczorem rozgłośnie całego świata podawały, również w języku polskim, wiadomości 27. Centrum zbierania informacji było mieszkanie Jacka Kuronia. Informacje przekazywane przez RWE dawały słuchaczom rozeznanie na temat tego co naprawdę dzieje się w zakładach pracy na terenie całego kraju. Rola jaką odegrały te komunikaty trudna jest do zmierzenia. Pewne jest, że były one niezwykle istotnym elementem wpływającym na postawy załóg. Marcin Dąbrowski, analizując przyczyny powstania tak wielkiego ośrodka strajkowego na Lubelszczyźnie wskazuje wręcz na to, że o ile skala strajku to niewytłumaczalny fenomen to właśnie jednym z kluczowych czynników jego zaistnienia były audycje RWE lipca 1980 r. w fabryce Samochodów Ciężarowych coraz głośniej mówiono o strajku w WSK PZL. Julian Dziura z tamtego zakładu wspominał: Robotnicy pytali, czy coś wiem o Świdniku. Pytali mnie, bo mieli do mnie zaufanie. Wiem, odpowiedziałem, bo słuchałem Radia Wolna Europa 29. Rola informacyjna audycji radiowych była istotna nie tylko przy podejmowaniu decyzji o rozpoczęciu strajku ale także o kształcie późniejszych działań, było to często kluczowe źródło informacji: W niektórych pomieszczeniach ludzie na bieżąco słuchają 26 A. Friszke, Telefon Jacka Kuronia. KSS KOR wobec strajków latem 1980, Wolność i Solidarność : studia z dziejów opozycji wobec komunizmu i dyktatury, nr 1, 2010, s J. J. Lipski, KOR, Warszawa 2006, s M. Dąbrowski, Lubelski Lipiec 1980, Lublin 2000, s G. Józefczuk, Wtedy nie było jeszcze słowa strajk, Gazeta Wyborcza Lublin, nr 160, 12 VII 2005.

11 BBC. Przekazują informacje o wydarzeniach w innych regionach, m. in. w pobliskim WSK Świdnik 30. Istotne było także wsparcie ze strony działaczy opozycji demokratycznej. Członkowie i współpracownicy KSS KOR już od wprowadzenia lipcowych podwyżek cen bacznie obserwowali rozwój sytuacji w środowisku robotniczym. 2 lipca 1980 r. wydano oświadczenie, w którym czytamy: KSS KOR w pełni solidaryzuje się ze strajkującymi i popiera ich żądania. Szczególnie podkreślamy nasze poparcie dla postulowanego przez strajkujących dodatku drożyźnianego. Następnie podawano szereg warunków sine qua non poprawy sytuacji w kraju i apelowano: Jest sprawą zasadniczej wagi, by dyskusje i pertraktacje, przed którymi stoimy, odbywały się w spokoju, a ich wyniki wyrażały rzeczywiście stanowisko wszystkich grup społecznych. Władze muszą zrozumieć, że nie unikną pertraktacji ze społeczeństwem. A aby osiągnąć konsensus należy umożliwić zebraniom pracowniczym powoływanie Komisji Robotniczych, Komisji Pracowniczych, niezależnych związków zawodowych i innych przedstawicielstw, które zdolne będą bronić interesów pracowników. Należy umożliwić organizowanie się obywateli do walki o swoje prawa oraz wysuwanie i przeprowadzanie inicjatyw mających na celu dobro społeczeństwa. Dla ułatwienia tego należy zmienić ustawę o zgromadzeniach i stowarzyszeniach 31. Według Kuronia należało wykorzystać sytuację i organizować robotników wokół żądań o rekompensaty i podwyżki. Jeżeli robotnicy zjednoczyliby się i stworzyli zręby organizacji, to otworzyłoby to drogę do stworzenia ruchu społecznego upominającego się już nie tylko o kwestie materialne. Podstawowym działaniem, na jakim należało się skoncentrować było stworzenie sprawnie działającej sieci dystrybucji informacji. Planowano zbierać informacje z terenu, a następnie przekazywać syntetyczne sprawozdania do zagranicznych korespondentów czy BBC 32. Jacek Kuroń w czasie dyskusji nad sytuacją w kraju oceniał, że władze podwyższając ceny uruchomiły przy współudziale KOR-u mechanizm dużego, zorganizowanego, strajkowego nacisku na płace (...) teraz cała Polska dowie się za pośrednictwem prasy i radia oraz KOR-u, że władze zmuszone były wycofać się z podwyżek. Podkreślał wyjątkowość sytuacji i zaznaczał, że należy ją wykorzystać wskazując społeczeństwu, jak można się 30 A. Stanowski, Wydarzenia lipcowe: źródła - mechanizmy - następstwa, Miesiące, nr 1, 1981, s Robotnik, numer specjalny 57, 12 VII A. Friszke, Telefon Jacka Kuronia. KSS KOR wobec strajków latem 1980, Wolność i Solidarność : studia z dziejów opozycji wobec komunizmu i dyktatury, nr 1, 2010, s

12 zorganizować i walczyć o swoje prawa 33. Największy nacisk kładziono na kwestię organizacji wewnętrznej strajku. Ważne było, aby w czasie protestu panowała maksymalna dyscyplina, aby strajkujący unikali wychodzenia poza zakłady pracy oraz żeby prowadzili negocjacje przez wybranych przedstawicieli. Tylko takie prowadzenie strajku gwarantowało sukces. Dyscyplina, wspólne działanie i świadomość celu sprawiały, że władze nie mogły pozwolić sobie na zastraszanie i szykanowanie strajkujących czy też zignorowanie ich żądań. Ten know how był przedstawiany robotnikom głównie za pośrednictwem pisma Robotnik i ulotek. W ulotce Jak strajkować instruowano o podstawowych zasadach prowadzenia skutecznego strajku. Sugerowano w niej aby dokładnie przemyśleć stawiane żądania, spisać je i przedstawić jak największej grupie pracowników zakładu. Po uzyskaniu ich poparcia należy wyłonić delegację (Komitet Strajkowy), która uda się do dyrekcji i postawi żądania. Komitet będzie prowadził negocjacje do skutku, a strajk zakończy dopiero spisana umowa. Wtedy Komitet Strajkowy przekształci się w Komisję Robotniczą, która w imieniu załogi kontrolować będzie realizację umowy 34. Podobne rady można znaleźć w numerach Robotnika 35. Czemu zaczęło się w Gdańsku, nie w Lublinie. Przy okazji rocznic lansowane jest hasło zaczęło się w Lublinie. Wskazuje się na to miasto jako miejsce, gdzie zapoczątkowano łańcuch wydarzeń prowadzący do powstania Solidarności. W chwili przesilenia tamtejszych strajków, które przypadło na 18 i 19 lipca, w całym województwie, według informacji zbiorczych PZPR, nie pracowało naraz od 63 do 67 zakładów. 18 lipca w 50 zakładach strajkowało 15 tysięcy osób, w kolejnych 12 zakładach około osób 36. Łącznie protesty przetoczyły się przez ponad setkę zakładów. Według informacji przytaczanych przez Marcina Dąbrowskiego 18 lipca strajkowało 79 zakładów i 18 tysięcy osób sytuację tę określa on mianem strajku generalnego miasta 37. Strajki od drugiego tygodnia lipca zaczęły się przetaczać po największych zakładach województwa lubelskiego. Zaczęły protestować załogi m.in. w Fabryce Maszyn Rolniczych Agromet (9-14 lipca), Lubelskich Zakładach Naprawy Samochodów (10-14 lipca) czy w Fabryce Samochodów Ciężarowych w Lublinie (11-19 lipca). Stawiane postulaty dotyczyły 33 IPN BU, 0204/1405/CD, t. 18, k. 170, meldunek operacyjny, 5 VII A. Friszke, Telefon Jacka Kuronia. KSS KOR wobec strajków latem 1980, Wolność i Solidarność : studia z dziejów opozycji wobec komunizmu i dyktatury, nr 1, 2010, s Robotnik, nr 58, 22 VII 1980, Robotnik, nr 59, 15 VIII AAN, KC PZPR, 945/30, Informacja dotycząca przestojów w pracy w województwie lubelskim, b.p. 37 M. Dąbrowski, Lubelski lipiec 1980, Lublin 2000, s. 129.

13 głównie kwestii socjalnych i pracowniczych. Ze względu na obawę przed represjami niechętnie powoływano zorganizowane kierownictwo strajku np. w Lubelskich Zakładach Naprawy Samochodów reprezentacje wyłoniono dopiero po 2 dniach strajku. Podobnie w Fabryce Samochodów Ciężarowych w Lublinie, gdzie 12 lipca powstało przedstawicielstwo na czele którego stał Stanisław Daniel (14 lipca pod jego kierownictwem powołano Grupę Roboczą) 38. Obawy przed formalnym wyłonieniem przywództwa strajku nie były nieuzasadnione. W Zakładach Zmechanizowanego Sprzętu Domowego Predom-Eda w Poniatowej pod wpływem działań SB podjęto próbę zwolnienia Zdzisława Tyszki - jednego z przywódców strajku. Jedną z kluczowych kwestii w rozrastaniu się strajku lubelskiego była spawa pracowników sektora transportu, szczególnie kolei. W lubelskim węźle PKP do strajku przystąpiły załogi lokomotywowni, wagonowni, obsługa budynków oraz drużyny motornicze. Od 17 lipca strajkował już cały Lubelski Węzeł Kolejowy. Z tego względu władze były zmuszone ograniczyć do minimum ruch pociągów towarowych oraz osobowych do Lublina. Strajkujący pracownicy PKP byli szczególnie twardymi negocjatorami. Ich postawa zachęcała do strajku innych pracowników kolei. Obsadę pociągów lokalnych powierzono pracownikom z Chełma, Dęblina i Zamościa. Nie był to dobry ruch już 17 lipca załoga z węzła PKP Dęblin zagroziła strajkiem żądając m.in. podwyżek 39. Transport PKS silą rzeczy był połączony z wieloma ośrodkami. Protesty w lubelskich zakładach PKS bardzo szybko przyczyniły się do dezorganizacji. Lubelski PKS obejmował bowiem województwa: lubelskie, bialsko-podlaskie, chełmskie oraz zamojskie. Na terenie samego województwa lubelskiego działały cztery oddziały towarowo-spedycyjne (2 w Lublinie, po jednym w Kraśniku i w Puławach), 3 oddziały osobowe (Lublin, Kraśnik i Puławy), jednej oddział towarowo-osobowy w Opolu Lubelskim. Ich usługi bardzo ważne były zarówno jeżeli chodzi o dowóz pracowników jak i towarów. Z ich usług korzystały m.in. Zakłady Azotowe w Puławach, Fabryka Samochodów Ciężarowych w Lublinie, Zakłady Lubelskiego Zagłębia Węglowego, Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego w Świdniku, Kombinat Budowlany w Lublinie, Fabryka Łożysk Tocznych w Kraśniku, cukrownie i inne 38 M. Dąbrowski, NSZZ Solidarność Region Środkowo-Wschodni [w:] NSZZ Solidarność , tom 5: Polska Środkowo-Wschodnia, pod red. Ł. Kamińskiego i G. Waligóry, Warszawa 2010, s AAN, KC PZPR, 839/479, Informacja Wydziału Organizacyjnego z 17 VII 1980, b.p.

14 zakłady przemysłu spożywczego, Przedsiębiorstwo Spedycji Krajowej. W pięciu z ośmiu wszystkich wyżej wymienionych wydziałach PKS doszło do strajków 40. Oddźwięk strajku PKP był jednak o tyle większy, że prowadził do przerw w dostawach surowców, co skutkowało zakłóceniem funkcjonowania całego miasta. Obraz tego wydarzenia dobrze uchwyciła krótka informacja Wydziału Organizacyjnego KC PZPR: KW w Lublinie poinformował, że dziś [18 lipca] ( ) Łącznie nie pracują obecnie 43 przedsiębiorstwa [Jest to informacja z godzin porannych, jeszcze niepełna]. Od początku dnia nie pracuje 500 osobowa załoga Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego. Prowadzone są intensywne rozmowy celem skłonienia kierowców autobusów i trolejbusów do rozpoczęcia prący. Podjęto decyzję obsługiwania miejskich linii komunikacyjnych taborem PKS, wykorzystuje się także autobusy zakładowe. Liczne są spóźnienia udających się do pracy. Sytuacja w PKP pozostaje bez zmian. Ruch pasażerski odbywa się do stacji w pobliżu Lublina, skąd pasażerowie zabierani się do miasta autobusami PKS 41. Z resztą o strajku mówili kolejarze w całej Polsce: wśród kolejarzy więzła szczecińskiego rozpowszechniana jest informacja o przerwaniu pracy na węźle PKP Lublin oraz o zgłoszonych prze tamtejsze drużyny konduktorskie postulatu podwyżki płac. Koledzy z Lublina inspirowali kolejarzy i pracowników węzłów PKP w Sierpcu i Kutnie. Kolejarze z Radomia jeżdżący do Lublina dowiadywali się o strajkach ale musieli też wysłuchiwać od tamtejszych kolegów, że wy jesteście dziady, to myśmy dla was wywalczyli podwyżkę 42. Biuro Polityczne KC PZPR stanęło przed zadaniem opanowania tej sytuacji. Strajk ogarnął jedno województwo, jednak nie przenosił się dalej. Nie zaobserwowano zjawiska strajków solidarnościowych w innych częściach kraju. Strajki nie rozprzestrzeniały się kluczem geograficznym, raczej nie paraliżowały także działania poszczególnych branż. Zakłady przemysłu maszynowego zazwyczaj funkcjonowały bez większych problemów, podobnie, poza samym Lublinem, przemysł chemiczny i komunikacja. Do Lublina przykładano jednak szczególną wagę, ponieważ, jak ujął to Edward Gierek w czasie spotkania Biura Politycznego 18 lipca 1980 r.: Najbardziej niepokojąca sytuacja jest na kolei. To uderzenie strategiczne. 40 AAN, KC PZPR, XII/3510, Informacja w sprawie realizacji wniosków zgłoszonych przez załogi jednostek transportowych i zaplecza remontowego resortu komunikacji w województwie lubelskim, VIII 1980, k AAN, KC PZPR, 862/24, teleks nr 135 z dnia 8 lipca od kierownika wydziału przemysłu transportu i budownictwa KC PZPR Zbigniewa Zielińskiego do I sekretarzy KW PZPR, b.p. 42 AAN, KC PZPR, XII/4460, Informacja o nastrojach w Szczecinie, 17 VII 1980; AAN, KC PZPR, XII/4460, Informacja na temat aktualnych nastrojów społeczeństwa województwa Płockiego, 18 VII 1980; AAN, KC PZPR, XII/4468, Informacja dot. nastrojów wśród społeczeństwa Radomia, 25 VII 1980

15 Lublin leży na trasie zaopatrzenia wojsk radzieckich, w NRD. Jeśli to się będzie przedłużać należy liczyć się z pytaniami towarzyszy radzieckich. Na marginesie trzeba zaznaczyć, że kwestia zakłócenia działania transportu nie ograniczała się do kwestii Lublina i zabezpieczenia zaopatrzenia wojsk radzieckich. Dla władz ważna była kwestia zachowania niezakłóconej pracy całego sektora transportu lipca miała miejsce kulminacja strajków w Lublinie. Dzień później do miasta przybyła komisja kierowana przez Mieczysława Jagielskiego. Aby ułatwić komisji pracę oraz uspokoić nastroje, dzień 21 lipca został ogłoszony w wielu zakładach dniem wolnym od pracy. 20 lipca przypadał w niedzielę, 22 lipca był świętem państwowym. Co prawda 21 lipca i tak protestowano w 18 zakładach w województwie, jednak była to już o wiele mniejsza skala 44. W ten sposób władze nie tylko kupiły sobie czas ale także uspokoiły nastroje dni wolne były jednym z istotnych elementów, które przyczyniły się do wygaśnięcia fali strajkowej 45. Komisja Rządowa do rozpatrzenia postulatów zgłoszonych przez załogi pracy w woj. lubelskim zgromadziła listę żądań i rozpoczęła procedowanie. Jej praca okazała się jednak zbędna z powodu zbliżającego się przełomu sierpnia 1980 r. Na początku sierpnia fala strajków wydawała się wygasać. Bardzo optymistyczne spojrzenie na rozwój spraw miały władze. I Sekretarz KC PZPR, minister spraw wewnętrznych, minister obrony narodowej, przewodniczący Centralnej Rady Związków Zawodowych, 12 spośród 19 członków Biura Politycznego i Sekretariatu KC udało się na urlopy 46. Przetrwano kryzys związany ze strajkami w Lublinie. Nie pojawiały się nowe, silnie ogniwa strajkowe na mapie. Robotnicy podejmowali działania, które nie stwarzały wyjątkowego zagrożenia. Nie wychodzili na ulice nic nie wskazywało na to, że powtórzy się sytuacja z 1970 czy Z drugiej strony lęk wśród załóg był zbyt duży, aby decydowali się oni na formowanie komitetów strajkowych i eskalację konfliktu. W lipcu i na początku sierpnia 1980 r. tylko w trzech zakładach załogi zdecydowały się zorganizować wiec na placach fabrycznych przez budynkami administracji zakładu (WSK Świdnik, FSC Lublin i ZNTK w Ostrowiu Wielkopolskim). Nawet 43 AAN, KC PZPR, 862/24, teleks nr 135 z dnia 8 lipca od kierownika wydziału przemysłu transportu i budownictwa KC PZPR Zbigniewa Zielińskiego do I sekretarzy KW PZPR, b.p. 44 M. Dąbrowski, NSZZ Solidarność Region Środkowo-Wschodni [w:] NSZZ Solidarność , tom 5: Polska Środkowo-Wschodnia, pod red. Ł. Kamińskiego i G. Waligóry, Warszawa 2010, s. 501; AAN, KC PZPR, XIA/1307a, Zestawienie przerw w pracy w VII 1980 r. według dni, k M. Dąbrowski, Lubelski Lipiec 1980, Lublin 2000, s A. Paczkowski, Droga do mniejszego zła. Strategia i taktyka obozu władzy lipiec 1980 styczeń 1982, Kraków 2002, s. 27.

16 SB była zdania, że przebieg przerw w pracy był spokojny. Nic nie było wiadomo aby w czasie protestów zniszczono jakiekolwiek maszyny czy urządzenia 47. Więcej wyczucia miał Jacek Kuroń, który twierdził, że strajki zostały wygaszone tylko na chwilę, a zakłady, które jeszcze nie dostały podwyżek wyciągną lekcje z tego co się stało i także przystąpią do protestów. Kuroń przewidywał, że fala strajków powtórzy się w niedługim czasie. Stawianie żądań podwyżek uważał w dłuższej perspektywie za pozbawione sensu ze względu na dalszą dewastację stanu gospodarki. Dostrzegał jednak, że koncesjonowane przez władze związki zawodowe są skompromitowane a robotnicy uczą się organizować w komitetach strajkowych. Liczył, że uda się przekuć żądania płacowe na żądania o charakterze politycznym 48. Żeby odpowiedzieć na pytanie dlaczego strajk w Gdańsku doprowadził do zatrzymania się wielu zakładów całym kraju trzeba skupić się na kilku czynnikach. Pierwszym z nich jest celowe działanie liderów strajkowych, którzy wybrali sposób rozpoczęcia strajku oraz czas akcji. Bogdan Borusewicz wspominał o tym, że strajk już wisiał w powietrzu: Oni otwarcie to odczuwali [inicjatorzy strajku]. Jeden z nich któregoś dnia usłyszał, że dzisiaj mieli zastrajkować. A to powiedział Felski, który pracował wtedy z dala. Jeden puścił informację, a drugi to usłyszał. Wynikało z tego, że hasło przeszło przez całą stocznię w ciągu jednego dnia. Był to dowód, że jest atmosfera strajkowa. Akcja została przez niego i kilka wtajemniczonych osób przygotowana. Liczono także na wsparcie innych osób z WZZ i opozycji. O strajku natychmiast powiadomiono Kuronia z nadzieją, że uda mu się nadać informację przez zachodnie radia: Alina oglądała tę demonstrację, z plakatem niesionym na czele. Dzwoni do Kuronia do warszawy. Jacek, widzę, że w stoczni jest strajk. Co ty mówisz? W stoczni Gdańskiej strajk. Idzie pochód! Co ty mówisz? Powtórz jeszcze raz Idę po długopis, bo nie mogę znaleźć Dla Aliny było to najdłuższe oczekiwanie w życiu. O k...a! stękną Jacek, gdy Alina powtórzyła co widzi. Potem także telefony wyłączono, ale ona zdążyła. I wiadomość poszła w świat. Wraz z trwaniem strajku do stoczni ciągnęły osoby z gdańskich WZZ, RMP ale także osoby, które znalazły się w pobliżu przypadkiem: sierpień, szczyt urlopowy. W 47 AIPN, SZ 0012/378/DVD, t. 1, Telekonferencja z zastępcą dyrektora Departamentu III A płk Barszczewskim, k AIPN, BU 0296/248/DVD, t. 5, Informacja dotycząca negatywnych inicjatyw grup antysocjalistycznych na tle aktualnej sytuacji społeczno-gospodarczej, 26 VII 1980, k. 3; AIPN, BU 0204/1417/DVD, t. 39, Meldunek operacyjny z 28 VII 1980, k ; tamże, Meldunek operacyjny z 30 VII 1980, k

17 Dębkach między innymi Mirek Chojecki, Konrad Bieliński, Ewa Milewicz, która miała samochód. Zabierała ich i przyjeżdżali do stoczni 49. W działaniach strajkujących w stoczni nie widać wahania, które często towarzyszyło robotnikom w innych zakładach w lipcu. Jedną z kluczowych spraw dla powodzenia strajku było zawładnięcie przestrzenią, stworzenie bazy do prowadzenia swojej działalności. Od momentu kiedy 14 sierpnia około 11 powołano Komitet Strajkowy, na którego czele stanął Lech Wałęsa, ekspansywność strajkujących stała się niezwykła. W czasie pierwszego spotkania z dyrekcją Wałęsa zażądał, aby przydzielono im zmegafonizowaną salę, teren do rozmów z nagłośnieniem zewnętrznym tak, żeby rozmowy były słyszane przez wszystkich - żądania te zostały spełnione chwilę później. Już o 13 ok osób przysłuchiwało sie rozmowom między Komitetem Strajkowym a dyrektorami, I sekretarzem KZ i zastępcą przewodniczącego Rady Zakładowej związków zawodowych 50. Do pierwszej zmiany robotników dołączyła druga. Rozmowy przeciągały się. Ok Komitet Strajkowy ogłosił strajk okupacyjny, m.in. po sygnałach wsparcia ze Stoczni Remontowej: Jutro do was dołączymy. Stocznia całkowicie przeszła pod kontrolę strajkujących: przez radiowęzeł nadawano kluczowe informacje dotyczące sytuacji, ograniczono możliwość wejścia tylko do jednej bramy, co miało służyć wyłapywaniu alkoholu (ogłoszono prohibicję na terenie zakładu) oraz osób niepożądanych (obawiano się SB, działaczy partyjnych oraz prowokatorów). Już nad ranem 15 sierpnia fala strajkowa rozlała się na kolejne zakłady, stanęły sąsiednie stocznie gdańskie. Jak opisywał Bogdan Borusewicz Na trzeci dzień [16 VIII] staje najważniejsza [stocznia] gdyńska ( ) staje Komuna Pryska i zaczyna się reakcja łańcuchowa. Stocznia stała się najważniejszym punktem Gdańska. Stanęła znaczna część komunikacji. Pracownicy komunikacji nie zgadzali się na uregulowanie ich podwyżek analogicznie do kolegów z Warszawy bo czekają, co będzie w stoczni. We wszystkich zakładach, gdzie przerywano pracę i zbierano postulaty notowano, że jest pełna solidarność i poparcie dla pracowników Stoczni im. Lenina. Po mieście zaczęła się roznosić pogłoska o mającym nastąpić 18 sierpnia strajku generalnym w całym kraju. Mówiono, że jeśli nie będzie strajku w kraju to obejmie on Gdańsk. Szykowano się do długiego strajku. Do stoczni zaczęto zwozić pożywienie. Jednocześnie w całym Trójmieście ludzi zaczęli masowo wykupywać produkty 49 E. Szcześniak, Borusewicz. Jak runął mur, Warszawa 2005, s. 119, AAN, KCPZPR, 929/61, Informacja o sytuacji społeczno-politycznej w Gdańsku w dniach VIII 1980, b.p

18 spożywcze. Przed sklepami tłoczyły się coraz dłuższe kolejki a chleba brakowało. Dzień wcześniej do sprzedano 90 ton, dzień później już 136 ton 51. Inne zakłady Gdańska były gotowe przyłączać się do strajku. Władze postanowiły zastosować taktykę sprawdzoną w lipcu zawierania porozumień z reprezentacjami poszczególnych zakładów. Nową inicjatywą I sekretarza KW Tadeusza Fiszbach, była taktyka przejmowania komitetów strajkowych poprzez dołączanie zaufanych pracowników. Zastosowanie tego wybiegu prawie doprowadziło do załamania strajku w stoczni, kiedy 16 sierpnia dyrektor oznajmił, że uwzględnia postulaty strajkujących a poszerzony komitet strajkowy przegłosował zakończenie strajku. Gdyby w kolejnych godzinach nie zatrzymano części strajkujących w stoczni i nie ogłoszono kontynuacji strajku, najprawdopodobniej skończyłoby się jak w Lublinie poszczególne zakłady zawarłyby swoje porozumienia. Tymczasem doszło do istotnej zmiany. Mimo oskarżeń części innych zakładów o zdradę w stoczni powołano Międzyzakładowy Komitet Strajkowy, który wystosował listę 21 uniwersalnych postulatów strajkowych o charakterze zarówno socjalnym jak i politycznym. Nowa sytuacja wymagała usankcjonowania i stworzenia zjednoczonego kierownictwa strajkowego, tak aby żaden zakład nie mógł zawrzeć porozumienia samotnie. Bogdan Borusewicz akcentował aspekt kontroli: Strajk się rozszerza. Chodziło o to, żeby nie rozlał się w sposób niekontrolowany. Żeby stocznia była nadal ośrodkiem kierowniczym, centrum sterującym strajkami ( ) I dlatego tworzymy Międzyzakładowy Komitet Strajkowy oraz jego prezydium, w którym my będziemy mieli większość 52. Był to więc poniekąd efekt nauki płynącej z kryzysu i zakończenia strajku 16 sierpnia. Wynalazek MKS jako sposób kierowania strajkiem był potem przejmowany przez inne strajkujące miasta m.in. Szczecin, Elbląg, Wrocław. Do MKS poszczególne zakłady przysyłały swoich przedstawicieli. Ich rolą było reprezentowanie swoich macierzystych zakładów i utrzymywanie z nimi kontaktu. Obrady MKS nagrywali nieraz na kasety i wysyłali. Kiedy przywrócono łączność do dostępnych obok świetlicy telefonów w przerwach obrad ustawiały się kolejki 53.MKS-y podejmowały także próby rozszerzania strajku na inne zakłady. \Gdański KW informował: do poszczególnych 51 AAN, KC PZPR, 929/61, Sytuacja w województwie Gdańskim 15 VIII 1980, cz II, b.p.; J. Jankowska, Portrety niedokończone. Rozmowy z twórcami Solidarności , oprac. A. Friszke, Warszawa 2003, s. 65; AAN, KC PZPR, 929/61, Informacja o sytuacji w województwie Gdańskim w dniu 15 VIII 1980, cz IV., b.p.; AIPN, BU 2386/21114, Sytuacja w kraju na dzień 15 VIII 1980 według informacji Służby Bezpieczeństwa, k ; AAN, 929/61, Informacja o sytuacji w woj. Gdańskim w dniu 15 VIII 1980, cz VII., b.p. 52 E. Szcześniak, Borusewicz. Jak runął mur, Warszawa 2005, s M. Siedziako, Strajkowa codzienność Sierpnia 80 w Szczecinie [w:] Szczecin. Codzienność miasta i jego mieszkańców, Szczecin 2012, s. 261.

19 miast i gmin nadal docierają emisariusze MKS z materiałami propagandowymi 54. Rolę delegatów opisywał Waldemar Ban: Człowiek przebywający w stoczni czuje się pewny, podładowany, przekonany, że wszystko się uda. Ta determinacja tych ludzi, te listy i wizyty solidarnościowe... Właśnie dopiero co taki podładowany pojechałem do siebie, do Selfy, a tam zupełnie inna atmosfera ( ) Dopiero trzeba siąść z ludźmi, parę rzeczy wyjaśnić, a najlepiej wziąć taśmę z nagraniem ze stoczni, puścić ludziom fragmenty tej twardej dyskusji, umocnić ich 55. Strajki na Wybrzeżu były majstersztykiem samoorganizacji. Kiedy władze wstrzymały dostawy paliwa do strajkującej stoczni, MKS zwrócił się z apelem do mieszkańców Trójmiasta o darowizny w postaci paliwa, aby można było utrzymać transport. Na teren stoczni regularnie dostarczano jedzenie. Służby specjalne obserwowały, jak do stoczni przyjeżdżały m.in. samochody-chłodnie z Daltony. Ze strajkującymi portowcami jedzeniem dzielili się marynarze ze statków, które utknęły w porcie. MKS zbierał też datki zarówno z zagranicy jak i z kraju. 21 sierpnia Lech Wałęsa oświadczył, że MKS dysponuje już kwotą pół miliona złotych i w razie potrzeby będzie wypłacał zasiłki dla potrzebujących robotników. Z kolei fundusz na budowę pomnika upamiętniającego pomordowanych w grudniu 1970 zebrał do 27 sierpnia 145 tys. złotych. Mimo zabezpieczania dostaw żywności 22 sierpnia MKS zgodził się aby strajkujący (w stoczni przebywało ok. 6-7 tys. osób) mogli opuszczać teren zakładu i pożywiać się w domu. MKS miały zorganizowaną strukturę i własną prasę. Strajki w jednych zakładach blokowały prace kolejnych, życie codzienne zupełnie zmieniło swój tryb. Miasto zamieniło się w organizm funkcjonujący na innych zasadach: w zakładach powstawały kolejne komitetu strajkowe, zbierano pieniądze na fundusz dla strajkujących, aprowizowano ich w żywność, którą przywozili nawet rolnicy z okolicznych miejscowości. Członkowie aparatu administracyjno-partyjnego ponieśli ostateczną klęskę - usuwano ich z zakładów, nie wpuszczano ich na teren bez zgody MKS 56. Nowa jakość komunikacji Utrzymanie strajku w Gdańsku oraz eksport protestu do innych miast zależało w największym stopniu od stworzeniu sprawnych narzędzi komunikacji. Kluczowe były trzy - 54 AAN, KC PZPR, 929/61, Informacja o sytuacji w woj. gdańskim w dniu 26 VIII 1980, b.p. 55 M. Szejnert, T. Zalewski, Szczecin: Grudzień, Sierpień, Grudzień, Warszawa 1984, s AIPN, BU 2386/21114, Informacja WSW z 28 VIII 1980, k. 197; AAN, KC PZPR, 929/61, Informacja o sytuacji w woj. gdańskim w dniu 24 VIII 1980, b.p.

20 obserwowane już w lipcu bezpośrednie kontakty między poszczególnymi zakładami ale także dwie formy wcześniej nie obserwowane: niezależna prasa oraz przekazy dźwiękowe. Andrzej Gwiazda zauważył, że Podstawą komunikacji były bezpośrednie kontakty. Codzienne posiedzenia MKS-u były formalnymi zebraniami z porządkiem obrad, dyskusją i podejmowaniem decyzji przez głosowanie. Z chwilą ogłoszenia zamknięcia zebrania zaczynała się powszechna dyskusja ( ) Cały dzień na sali BHP siedzieli delegaci strajkujących zakładów, nagrywali wszystko na magnetofon, notowali, brali bibułę i przekazywali do swoich zakładów. Podobnie wyglądała łączność z całym krajem, ze Szczecinem, Katowicami, Jastrzębiem, oparta na kontaktach bezpośrednich. Mimo blokady informacji, wieść o strajku rozchodziła się błyskawicznie. Ludzie wsiadali w samochód, jechali do Gdańska i pytali - >>Co robicie?<< i >>Jak to zrobić u nas?<< Z Gdańska wyjeżdżali emisariusze z paczkami ulotek i wieźli je do zakładów na drugim końcu Polski 57. Postawą przy koordynacji działań były bezpośrednie kontakty między MKS gdańskim i szczecińskim oraz innymi zakładami. Dla strajkujących na Wybrzeżu kluczowe było utrzymanie kontaktu i przekazywanie informacji. Władze dobrze zdawały sobie z tego sprawę. Słynnym wybiegiem było odcięcie łączności telefonicznej w stoczni, która pod naciskiem trzeba było wkrótce przywrócić. Stanisław Kania tłumaczył, że MKS zażądał umożliwienia mu łączności ze Szczecinem i na cały kraj. Na Szczecin się zgodziliśmy, na kraj nie 58. Szczecin także domagał się wznowienia łączności z Gdańskiem a kiedy nie było jeszcze tej możliwości radzono sobie inaczej. 23 sierpnia, w przerwie negocjacji między komisją a szczecińskim MKS, zadecydowano, że należy nawiązać stałą łączność z Gdańskiem i omówić stanowisko. Wysłano tam 4 osoby z MKS i reprezentanta komisji rządowej, dwie miały wrócić, dwie pozostać na miejscu jako stali łącznicy 59. Symbolem braku zaufania między strajkującymi i władzami było to, że jedyna w tej delegacji osoba z komisji rządowej, wiceminister przemysłu ciężkiego i maszyn rolniczych Białkowski, był nie tyle jej pełnoprawnym uczestnikiem, co raczej zakładnikiem. Jak wyraził to Barcikowski: zażądali [strajkujący] dołączenia do nich członka 57 Gwiazdozbiór w Solidarności. Joanna i Andrzej Gwiazdowie w rozmowie z Remigiuszem Okraską, Łódź 2009, s Protokół nr 23 z posiedzenia Biura Politycznego KC PZPR 23 sierpnia 1980 r. 59 Kalendarium [w:] Szczeciński kryzys sierpniowy 1980 r. Kronika wydarzeń. Podstawowe dokumenty, red. J. Jarocki, J. Brych, Szczecin 1980, s