DZIEJE MIEJSCOWOŚCI GMINY ZAMOŚĆ. Wiesław Bondyra Ewa Lorentz Ewa Prusicka Kołcon Mariusz Korzeniowski

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "DZIEJE MIEJSCOWOŚCI GMINY ZAMOŚĆ. Wiesław Bondyra Ewa Lorentz Ewa Prusicka Kołcon Mariusz Korzeniowski"

Transkrypt

1 1

2

3 DZIEJE MIEJSCOWOŚCI GMINY ZAMOŚĆ Wiesław Bondyra Ewa Lorentz Ewa Prusicka Kołcon Mariusz Korzeniowski Zamość 2010

4

5 Szanowni Państwo, Dzieje miejscowości Gminy Zamość są pierwszym dziełem, które w tak obszerny sposób opowiada o wydarzeniach i ludziach w nich uczestniczących, a które miały miejsce w ciągu wieków na terenach tworzących dziś Gminę Zamość. Cieszymy się jego powstaniem, możliwym dzięki pozyskaniu wsparcia ze środków Unii Europejskiej w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego. Książka jest integralną częścią międzynarodowego projektu Zielone serca Europy promocja walorów kulturowych i turystycznych terenów Gminy Zamość. Nasz dorobek należy do skarbnicy wielkiego europejskiego dziedzictwa. Bogata historia 35 ciu miejscowości, wciąż napływające przekazy, materiały, relacje, prowadzone badania, skłaniają do kontynuowania dalszych prac nad rozszerzeniem wydawnictwa. Dziękuję autorom i wszystkim osobom, dzięki którym mogło powstać to dzieło. Zapraszam do lektury i włączenia się w kolejny etap odkrywania nieznanych kart z dziejów miejscowości Gminy Zamość. Ryszard Gliwiński Wójt Gminy Zamość

6

7 SPIS TREŚCI Wstęp... 7 Środowisko geograficzne Ogólny zarys dziejów na tle losów regionu Gmina Zamość dzisiaj Dzieje miejscowości Białobrzegi Białowola Borowina Sitaniecka Bortatycze Hubale Hyża (Chyża) Jatutów Kalinowice Lipsko Lipsko Kosobudy Lipsko Polesie Łapiguz Mokre Płoskie Pniówek Siedliska Sitaniec Sitaniec Błonie Sitaniec Kolonia Sitaniec Wolica Skaraszów Skokówka Szopinek Topornica Wieprzec Wierzchowiny Wólka Panieńska Wólka Wieprzecka Wychody Wysokie Zalesie Zarzecze Zawada Zwódne Żdanów Żdanówek KRAJOBRAZ KULTUROWY BIAŁOBRZEGI BIAŁOWOLA BOROWINA SITANIECKA BORTATYCZE I KOLONIA BORTATYCZE HUBALE HYŻA JATUTÓW KALINOWICE LIPSKO LIPSKO KOSOBUDY LIPSKO POLESIE ŁAPIGUZ MOKRE PŁOSKIE PNIÓWEK SIEDLISKA SITANIEC SITANIEC BŁONIE KOLONIA SITANIEC SITANIEC WOLICA SKARASZÓW SKOKÓWKA SZOPINEK TOPORNICA WIEPRZEC WIERZCHOWINY WÓLKA PANIEŃSKA WÓLKA WIEPRZECKA WYCHODY WYSOKIE ZALESIE ZARZECZE ZAWADA ZWÓDNE ŻDANÓW ŻDANÓWEK BIBLIOGRAFIA INDEKS OSÓB ANEKS MAPY

8

9 Wstęp Historia niniejszego wydawnictwa rozpoczęła się jeszcze w 1993 r., kiedy ówczesne władze Gminy Zamość wystąpiły z inicjatywą opracowania dziejów miejscowości, wchodzących do tej jednostki samorządowej. W pracach nad powstaniem wydawnictwa wzięli udział: E. Lorentz, E. Prusicka-Kołcon, M. Korzeniowski i W. Bondyra. Inicjatywa ta była ze wszech stron cenną, a na tamte czasy wręcz pionierską, przynajmniej na skalę regionu. Okazała się sensowna i konieczna, choćby ze względu na ówczesny brak poważniejszych historycznych monografii obszarów Zamojszczyzny 1, może poza bardzo ogólnym i hasłowym Słownikiem historycznym miejscowości woj. zamojskiego 2. Miała służyć popularyzacji i pogłębieniu wiedzy - w tym historycznej - o terenie obecnej Gminy i zamieszkującej ją społeczności (co ukrywa się pod tak modnym dziś pojęciem małej ojczyzny ). Miała być pomocna instytucjom koordynującym sprawy społeczne, a nade wszystko prezentacji Gminy na zewnątrz. Ponadto podjęcie takiej tematyki było potrzebne dla wyjaśnienia specyfiki regionu na etniczno kulturowym pograniczu polsko ruskim oraz dziejowych relacji z dawną Ordynacją Zamojską 3 i miastem Zamość. O ile o tym ostatnim wiemy stosunkowo dużo, to już o okolicznych wsiach częstokroć o historii daleko odleglejszej i bogatszej aniżeli samego Zamościa wiemy raczej niewiele, a o niektórych z nich zgoła nic. Naprawienie takiego stanu rzeczy stawiała sobie za cel właśnie ta publikacja. Okazało się, iż perspektywa tej edycji również spotkała się z życzliwością wśród społeczności Gminy, regionalistów oraz kręgów naukowych. Jakież więc było nasze zdziwienie i rozczarowanie, gdy ta publikacja w 1994 r. ukazała się, lecz zaledwie w postaci powielonego maszynopisu. W następnych latach ukazało się kilka kolejnych wydawnictw, zarówno popularnych, jak i popularno naukowych, o zbliżonej tematyce, a przy tym często wzorowanych na powyższej. Opisy we fragmentach pojawiły się także w prasie i w internecie. Ich autorzy co zrozumiałe czerpali z naszych ustaleń, niekiedy przepisując treści dosłownie, lecz co gorsza powielając niektóre ówczesne błędy i niedociągnięcia. W ostatnich dwóch latach nowe władze Gminy, na czele z Wójtem Ryszardem Gliwińskim, wystąpiły z nową inicjatywą reedycji pierwotnej publikacji, tym razem jako pozycji prawdziwie książkowej, poprawionej i poszerzonej, z bogatą szatą graficzną, z wykorzystaniem dostępnych dziś możliwości technicznych. Jej cele pozostały praktycznie te same, a prace nad nią podjęła trójka z dawnych autorów. W efekcie E. Prusicka-Kołcon opracowała znaleziska archeologiczne, środowisko geograficzne i dzieje powojenne, E. Lorentz opracowała krajobraz kulturowy, zaś W. Bondyra opracował ogólny zarys dziejów i dzieje poszczególnych miejscowości od początków do 1945 r. 4 W części poświęconej krajobrazowi kulturowemu Gminy Zamość, podjęta została próba zdefiniowania elementów składających się na tożsamość kulturową tego terenu. Na ukształtowanie krajobrazu kulturowego gminy wpłynęły warunki geograficzne, przyrodnicze oraz działalność człowieka. Dziedzictwo człowieka w tej konkretnej przestrzeni uzyskało swój wymiar materialny i niematerialny. Specyfika krajobrazu kulturowego otuliny Zamościa wiąże się z zagospodarowaniem tej okolicy przez rozbudowę wsi i założeń dworsko-folwarcznych Ordynacji Zamojskiej. Od funkcjonowania organizmu gospodarczego jakim była Ordynacja, uzależniona była sieć drożna, położenie i układ wsi, powiązania widokowe i funkcjonalne ośrodków dworskich i wiejskich z otaczającym terenem oraz stan zachowania architektury i zadrzewienia. Zmienność struktury materialnej krajobrazu kulturowego, dała o sobie znać zwłaszcza w okresie powojennym, który zapoczątkował proces degradacji wartości krajobrazowych i zabytkowych. Minione lata budownictwa socjalistycznego wytworzyły wśród mieszkańców wsi przeświadczenie, że spuścizny dawnego, zgrzebnego życia, należy się czym prędzej pozbyć i zastąpić ją cywilizowaną nowoczesnością. W krajach zachodnich w tym czasie, rolnicy dbali o stare domy, nie rezygnując z nowoczesności. Ta dbałość wynikała 1. Zamojszczyzna jest dziś pojęciem dość nieprecyzyjnym, zwykle kojarzonym z obszarem niedawnego województwa zamojskiego, sprzed reformy z 1999 r. 2. W. Bondyra, Słownik historyczny miejscowości województwa zamojskiego, Lublin Zamość Poza Jatutowem i Wólką Panieńską, wszystkie pozostałe miejscowości Gminy ongiś wchodziły w skład Ordynacji Zamojskiej. 4. Dane archeologiczne i dzieje po 1945 r. w ogólnym zarysie dziejów uzupełniła E. Prusicka-Kołcon. Natomiast W. Bondyra w części właściwej rozszerzył faktografię dotyczącą XIX i I połowy XX stulecia, wcześniej opracowywaną przez M. Korzeniowskiego, a także poszerzył niektóre z opisów dawnych zabytków, zwłaszcza sakralnych. 7

10 jednak przede wszystkim z faktu, że znali wartość czysto dochodową tych obiektów. W atmosferze tych autentycznych, wiejskich siedzib można gościć turystów, zwabionych możliwością spędzenia ciekawego urlopu. Nasz krajobraz kulturowy z pewnością wyglądałby inaczej, gdybyśmy potrafili respektować proste prawo szacunku dla przyrody i otoczenia. Drewniane domy mają to do siebie, że żyją: jak ludzie starzeją się i umierają. Tym właśnie przemijaniem domy z drewna upodabniają się do otaczającej je przyrody. Drewno w miarę starzenia się zmienia swój koloryt, starzejące się belki domu pokrywają się siecią drobnych pęknięć podobnych do zmarszczek na twarzy człowieka. Z biegiem lat pogłębiają się ślady używania drzwi, podłóg, progów. Zniszczone upływem czasu, wyglądają szlachetnie i stanowią o tożsamości danego miejsca. Krajobraz kulturowy to nie tylko architektura. To także drogi, łąki, pola. Tożsamość miejsca istnieje i trwa w przestrzeni, ale także w ludziach, którzy w tej przestrzeni żyją. Warto znaleźć pomysł na tę tożsamość obecnie, odsłonić ją, wyróżnić. Nikt nie będzie potrafił zrobić tego lepiej od samych mieszkańców, jeżeli tylko nie ulegną modom i pomysłom z zewnątrz, natomiast odkryją to co własne, swoje, zawsze w jakiś sposób unikalne. Naszą intencją jest, aby napisana przez nas książka miała swój udział w odkrywaniu tożsamości regionu przez mieszkańców gminy Zamość. Zachowanie zagrożonego dziedzictwa kultury wymaga bowiem czynnego udziału lokalnych społeczności. Zależy nam, jako autorom, na uświadomieniu wartości, jaką w krajobrazie mają odniesienia do dziedzictwa kulturowego, do jego sfery historycznej. Nie zawsze jest to historia Wielka. Stare, drewniane domy mają swoje historie, mniejsze, skromniejsze, ale często przejmująco prawdziwe. Miejsca wartościowe tworzą się tam, gdzie są ludzie, którzy odczuwają taką symboliczną potrzebę. Ta bardzo ludzka potrzeba uruchamia się tam, gdzie istnieje otwartość na pamięć i dziedzictwo miejsca. Budowaniu tej otwartości i wrażliwości na krajobraz kulturowy ma służyć nasza książka. Promowanie ochrony krajobrazu, gospodarowanie nim i jego planowanie mają podstawowe znaczenie w zrównoważonym rozwoju gmin 5. Toteż rozpoznanie przedmiotu ochrony jest pierwszym i niezbędnym krokiem w tym kierunku. Taki cel ma niniejsze opracowanie. Ważnym etapem pracy nad tematem, była konfrontacja źródeł historycznych z badaniami terenowymi. Ten podniesiony przed laty postulat badawczy, przynajmniej po części staramy się zrealizować 6. Prezentacja krajobrazu kulturowego w niniejszej książce jest pierwszą próbą porównania wyników badań terenowych ze źródłami archiwalnymi. Pomimo, że nie wyczerpuje całości problematyki, daje to w efekcie czytelny obraz stanu zachowania krajobrazu kulturowego gminy, co w przyszłości pomoże w opracowaniu programu jego ochrony. Walory estetyczne zachowanej architektury dawnych chałup nie zawsze są łatwe do zauważenia dla przeciętnego obserwatora. Większość zabudowy wiejskiej nie należy już do klasycznych chat. Są to głównie domy budowane w latach międzywojennych, a ich stan techniczny bywa jeszcze zupełnie dobry. Drewniane budynki mieszkalne i gospodarcze wykonane są w sposób bardzo prosty. Ich piękno tkwi właśnie w tej prostocie i nieukrywaniu elementów konstrukcyjnych. Tradycyjne w formie, niewielkie w skali, wyposażone w najprostszy detal, chałupy oceniane z osobna jako efekt pracy wiejskiego cieśli, wyróżniają się doskonale dobranymi proporcjami. Razem, tworzą niepowtarzalną całość krajobrazu wsi. Stanowią specyficzne zespoły harmonijnie powiązane z otaczającą przyrodą, a czasem wręcz wtopione w krajobraz. Dzięki nim zabudowa każdej wsi, ma swoją spoistość i tożsamość. Istotną wartością krajobrazu kulturowego gminy jest zachowana proporcja, między terenami zielonymi a zabudową. Czytelne są granice wsi. Są to nadal wsie rolnicze. Zbudowane wzdłuż rzek, na osnowie dróg ordynackich, stanowią tylko część malowniczego pejzażu pól, łąk i zieleni wysokiej. Dlatego teren Gminy Zamość można określić mianem zielonego pierścienia wokół miasta. Z tym niezmienionym od wieków charakterem wsi, wiąże się autentyzm zachowanej dawnej architektury. Literatura przedmiotu jedynie z pozoru wydaje się bardzo bogata, ponieważ w rzeczywistości większość wykorzystanych materiałów traktuje omawiane miejscowości zupełnie marginesowo. Do najistotniejszych i najbardziej przydatnych niewątpliwie należą prace K. Sochaniewicza, A. Tarnawskiego, R. Orłowskiego, Z. Klukowskiego oraz znakomite, dotychczas nie wydane drukiem dzieło ordynackiego archiwisty M. Stworzyńskiego 7. W pewnym stopniu korzystano z opracowań M. Stankowej, A. Janeczka, J. Kasperka, W. Śladkowskiego, L. Głowackiego i wielu innych. Ponadto uwzględniliśmy obfitą literaturę z dziedziny archeologii, 5. Zobowiązuje do tych działań Ustawa o Ochronie Zabytków z dnia 23 lipca 2003 r. oraz ratyfikowana przez Polskę w dniu 27 września 2004 r. Europejska Konwencja Krajobrazowa. 6. A. Pawłowska, Materiały do zagadnień etnograficznych w zasobie Archiwum Państwowego w Lublinie, Archeion, t. XC: 1992, s Biblioteka Narodowa, Biblioteka Ordynacji Zamojskiej, sygn [M. Stworzyński, Opisanie statystyczno historyczne dóbr Ordynacji Zamojskiej, z 1834 r.]. Pełne opisy pozostałych prac znajdują się w Bibliografii. 8

11 historii architektury, zabytków i przyrody. Nie stroniliśmy także od popularnych publikacji w lokalnej prasie, jednak z zastrzeżeniem potencjalnej ich niepełnej wiarygodności, z braku oparcia w źródłach. Oczywiście nie mogliśmy pominąć rękopiśmiennych i kartograficznych zbiorów archiwalnych. Wprawdzie znaczna część najstarszych i zapewne najcenniejszych dokumentów uległa zagładzie podczas minionych zawieruch wojennych i pożarów, np. zamków w Szczebrzeszynie w 1583 i Krasnymstawie w 1648 r. oraz kościołów w Żdanowie w 1656 i Sitańcu w 1915 r. Jednak cennych materiałów głównie o charakterze gospodarczym dostarczyły nam lubelskie zbiory rękopiśmienne i kartograficzne dawnej Ordynacji Zamojskiej. Wykorzystano również inne rozproszone źródła w zbiorach w Warszawie, Krakowie, Zamościu oraz we Lwowie. Wielce pomocną była także dokumentacja przechowywana w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie Delegatura w Zamościu i Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Lublinie. Zamieszczone w układzie słownikowym opisy poszczególnych miejscowości składają się z kilku członów. W części historycznej pierwszy człon ma za zadanie ułatwić Czytelnikowi odnalezienie danej wsi na mapie współczesnej Gminy. W większości przypadków podjęto też próbę wyjaśnienia pochodzenie nazwy miejscowości, w miarę możliwości podając je we wszystkich ongiś występujących formach. Później następuje właściwy szkic dziejów do czasów obecnych, ułożonych chronologicznie i problemowo. Zawiera on także informacje o istotniejszych znaleziskach archeologicznych. Zamieszczone tabele obrazują zmiany w liczbie domostw i mieszkańców na przestrzeni ostatnich dwóch stuleci. Odrębną część stanowi omówienie tzw. krajobrazu kulturowego, czyli zabytków architektury (również dziś nie istniejących), sztuki i przyrody oraz etnografię. Integralną częścią pracy są załączone reprodukcje, fotografie, plany i mapy, niejednokrotnie niezmiernie ciekawe i cenne. * Pragnęlibyśmy podziękować tym wszystkim, dzięki którym dokonano opracowania i edycji niniejszej publikacji. W szczególności dziękujemy: Muzeum Zamojskiemu w Zamościu, Archiwum Państwowemu w Zamościu, Archiwum Państwowemu w Lublinie oraz Mieszkańcom Gminy Zamość, którzy udostępnili posiadane fotografie, materiały i poświęcili nam swój czas. Autorzy 9

12

13 WYKAZ SKRÓTÓW a - armia AGAD - Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie AJZ - Archiwum Jana Zamojskiego... AK - Armia Krajowa AK Zamojszczyzna - J. Jóźwiakowski, Armia Krajowa na Zamojszczyźnie. AOZ - Archiwum Ordynacji Zamoyskich ze Zwierzyńca APL - Archiwum Państwowe w Lublinie APZam. - Archiwum Państwowe w Zamościu ark. - arkusz ASK - Archiwum Skarbu Koronnego AZP - Badania powierzchniowe Archeologicznego Zdjęcia Polski BCh - Bataliony Chłopskie BK - brygada kawalerii Boniecki - A. Boniecki, Herbarz polski CBel. - Castrensia Belzensia (Księgi Grodzkie Bełskie) CCrasnost. - Castrensia Crasnostaviensia (Księgi Grodzkie Krasnostawskie) CGraboviec. - Castrensia Graboviecensia (Księgi Grodzkie Grabowieckie) ChKg-k - Chełmski Konsystorz Greckokatolicki CPAH - Centralne Państwowe Archiwum Historyczne we Lwowie cz. - część DP - dywizja piechoty Dz.U. - Dziennik Ustaw Fijałkowski-Kseniak - D. Fijałkowski, M. Kseniak, Parki wiejskie Lubelszczyzny Inscript. - Inscriptiones (Zapisy) Janeczek - A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego... k. - karta Kasperek - J. Kasperek, Gospodarka folwarczna w Ordynacji Zamojskiej w II połowie XVIII w. Kozicki - Wypisy ks. Z. Kozickiego z ksiąg grodzkich i ziemskich chełmskich i krasnostawskich w Bibliotece PAN w Krakowie ks. - księga (w przypisach) LBN ANU - Lwowska Biblioteka Naukowa Akademii Nauk Ukrainy mjr - major mps - maszynopis MRPS - Matricularum Regni Poloniae Summaria Nosek - S. Nosek, Materiały do badań nad historią starożytną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza Wisły i Bugu oprac. - opracowanie p. - pars (część) Pol.XVI w. - Źródła Dziejowe. Polska XVI wieku pod wzgledem geograficzno--statystycznym Por. - porównaj pp - pułk piechoty ppor. - podporucznik PPS - Polska Partia Socjalistyczna ps. - pseudonim PSOZ - Państwowa Służba Ochrony Zabytków R. - rocznik red. - redakcja Relat. - Relationes (Relacje) rkps - rękopis SDKPiL - Socjal-Demokracja Królestwa Polskiego i Litwy SG - Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego... Skorowidz... - Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej SL - Stronnictwo Ludowe stan. - stanowisko Stankowa - M. Stankowa, Dawny powiat szczebrzeski w XIV-XVIII w. Statuta - Statuta Ordynacyi Zamoyskiey Stworzyński - M. Stworzyński, Opisanie statystyczno-historyczne dóbr Ordynacji Zamojskiej Tabella... - Tabella miast, wsi i osad z 1827 r. tabl. - tablica Tarnawski - A.Tarnawski, Działalność gospodarcza Jana Zamoyskiego Ter.Bel. - Terrestria Belzensia (Księgi Ziemskie Bełskie) Ter.Crasnost. - Terrestria Crasnostaviensia (Księgi Ziemskie Krasnostawskie) v. - verso WiN - Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość właśc. - właściciel ZDM - Zbiór dokumentów małopolskich... Zob. - zobacz ZWZ - Związek Walki Zbrojnej 11

14

15 Środowisko geograficzne Gmina Zamość położona jest w południowej części Wyżyny Lubelskiej, w obrębie jej najrozleglejszego obniżenia zwanego Padołem Zamojskim. Południowy skrawek gminy w okolicach Lipska-Polesia, zajmuje Roztocze Środkowe. Ukształtowanie rzeźby Padołu Zamojskiego nastąpiło ostatecznie w okresie czwartorzędu. Jest to teren równinny, miejscami podmokły. Jego podłoże stanowią mało odporne margle górnokredowe i kreda pisząca. Na nich zalegają dość zróżnicowane gleby: brunatne nalessowe, rędziny, bielicoziemne na piaskach, a na znacznych powierzchniach o szerokich dolinach rzek urodzajne zalewowe mady. Charakterystyczne w krajobrazie są niewysokie garby wznoszące się do m ponad doliny rzek, zbudowane z opok marglistych, odporniejszych od kredy na niszczenie przez wodę. Pomiędzy takimi garbami potworzyły się często bezodpływowe zagłębienia, rozlewiska i torfowiska 8. Sieć hydrograficzną bardzo ważny element dla rozwoju środowiska przyrodniczego tworzy na terenie gminy rzeka Łabuńka - prawy dopływy Wieprza. Lewy dopływ Łabuńki, Topornica, łączy się z nią na terenie miasta Zamościa. Szerokie, niegdyś silnie zabagnione doliny obu rzek, stanowiły zabezpieczenie obronne dla miasta i twierdzy. Mniejszy dopływ Łabuńki to Czarny Potok, nieuregulowana struga o niedużym przepływie, która łączy się z Łabuńką na terenie Sitańca -Wolicy. W Wólce Wieprzeckiej swoje źródła ma niewielka rzeczka Wieprzec, prawy dopływ Topornicy 9. Klimat tego terenu jest typowy dla klimatu kontynentalnego, charakteryzującego się mroźnymi zimami i gorącym latem. Opady atmosferyczne należą do stosunkowo dużych i wynoszą w ciągu roku ok. 600 milimetrów. Wklęsłość Padołu w stosunku do obszarów sąsiadujących, wpływa na kształtowanie się ciekawych zjawisk klimatycznych. Napływające tu masy powietrza niezbyt łatwo mogą wydostać się z nieckowatego terenu, co w efekcie przynosi pogłębienie temperatur: w przypadku mrozów jest tu zwykle co najmniej pół stopnia mroźniej niż na sąsiadujących obszarach Wyżyny Lubelskiej i Roztocza, zaś w przypadku temperatur plusowych jest o około jeden stopień, a nawet więcej, cieplej 10. Roztocze Środkowe, wchodzące nieznacznie od południa na tereny gminy Zamość, to obszar pozbawiony pokrywy lessowej. Spoczywające na płaskiej antyklinie kredowej płaty piaskowców i wapieni mioceńskich, zbudowały tu kulminacje powyżej 300 m n.p.m. Obszar Roztocza Środkowego, w przeciwieństw do Padołu Zamojskiego, jest dość silnie zalesiony 11. Bardzo urozmaicony krajobraz w okolicach Lipska i Lipska-Polesia jest najbardziej malowniczą częścią gminy. Na terenie Roztocza, w okolicach Zwierzyńca, utworzony został Roztoczański Park Narodowy z cennymi borami jodłowymi i buczyną karpacką oraz niezwykle ciekawym światem roślin i zwierząt. Południowo-zachodnie tereny gminy Zamość leżą na obszarze tzw. otuliny, czyli strefy ochronnej Parku. 8. J. Kondracki, Geografia fizyczna Polski, Warszawa 1998, s. 12; H. Maruszczak, Geologiczno-morfologiczne warunki rozwoju gospodarczego Zamojszczyzny [w:] Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, red. K. Myśliński, Zamość 1969, s E. Muszyńska, Charakterystyka hydrograficzna [w:] Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, s W. Zinkiewicz, Klimat [w:] Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, s J. Kondracki, op. cit., s

16 Ogólny zarys dziejów na tle losów regionu Po raz pierwszy człowiek pojawił się na terenie Zamojszczyzny 12 w schyłkowym paleolicie, tj. około XI tysięclecia przed naszą erą. Wówczas klimat po zlodowaceniach zaczął się stopniowo ocieplać, stwarzając dogodne warunki do osiedlania się. Ślady pobytu człowieka w schyłkowym paleolicie znamy głównie z terenów wschodniej Zamojszczyzny ( Gródek Nadbużny, Masłomęcz). Niedawno zarejestrowano je również na terenie dzisiejszej gminy Zamość w Sitańcu-Wolicy. Są to narzędzia krzemienne przypisywane kulturom: lyngbijskiej i świderskiej. Około 8300 lat p.n.e. rozpoczął się następny okres w dziejach, nazwany środkową epoką kamienia (mezolitem). Wówczas po ostatecznym ustąpieniu zlodowacenia tzw. podlaskiego (Günz), nastąpiło dalsze ocieplenie klimatu i w związku z tym przeobrażenie gospodarki ówczesnych społeczeństw. Duże zwierzęta albo wywędrowały na północ (renifer) albo wymarły (mamut), a ich miejsce zajęły zwierzęta mniejsze, lecz za to liczniejsze. Zdobywanie pożywienia stało się łatwiejsze, a tryb życia bardziej osiadły. Stosunkowo gęsta sieć rzek i bagien na tym obszarze umożliwiła rozprzestrzenienie się osadnictwa, związanego ze zbieractwem, łowiectwem i rybołówstwem. Osady występowały wówczas na terenach piaszczystych i wydmowych w pobliżu rzek. Z terenu gminy Zamość znamy pozostałości obozowisk mezolitycznych w Wólce Wieprzeckiej i Topornicy. Późniejsze chronologicznie zabytki archeologiczne pochodzą z neolitu - młodszej epoki kamienia (około lat p.n.e.). Jest to okres zapoczątkowany licznymi przeobrażeniami, które miały miejsce na początku VI tysiąclecia p.n.e. nad środkowym Dunajem. Przybyłe z Półwyspu Bałkańskiego grupy ludności przyniosły ze sobą umiejętność hodowli zwierząt (wcześniej udomowionych), uprawę roli, produkcji udoskonalonych narzędzi kamiennych oraz lepienia i wypalania naczyń z gliny. Od tej ostatniej umiejętności, tj. lepienia naczyń glinianych, ich form i sposobu zdobienia, przybyłe i osiadłe na dzisiejszych ziemiach polskich społeczności otrzymały, nadane przez archeologów, nazwy: kultury ceramiki wstęgowej rytej, lubelsko-wołyńskiej 13, pucharów lejkowatych, amfor kulistych, ceramiki sznurowej. Na interesujących nas terenach gminy Zamość pozostałości osadnictwa tych grup odkryto: w Białobrzegach, Białowoli, Borowinie Sitanieckiej, Bortatyczach, Hubalach, Hyżej, Lipsku -Kosobudach, Lipsku-Polesiu, Łapiguzie, Pniówku, Sitańcu-Błoniu i Wolicy, Szopinku, Wieprzcu, Wysokiem i Zarzeczu. Szczególne miejsce wśród zarejestrowanych stanowisk neolitycznych zajmuje cmentarzysko kultury lubelsko-wołyńskiej w Topornicy. Około 2200 r. p.n.e. ziemie dzisiejszej Zamojszczyzny weszły w nową erę dziejową. Za sprawą kaukaskich i bliskowschodnich ośrodków metalurgicznych zaczęły stopniowo napływać nowe idee kulturowe, których nośnikiem był nowy metal brąz. Na terenach dzisiejszej gminy Zamość wczesna epoka brązu ( r. p.n.e.) reprezentowana jest przez sporą ilość zabytków, wśród których udało się wyróżnić przede wszystkim materiały związane z kulturą trzciniecką: w Białowoli, Hubalach, Hyżej, Lipsku, Lipsku-Kosobudach, Lipsku-Polesiu, Pniówku, Sitańcu-Błoniach, Szopinku, Topornicy, Wieprzcu, Wólce Wieprzeckiej, Wysokiem, Zarzeczu, Żdanowie i Zwódnem; z kulturą strzyżowską: w Bortatyczach, Łapiguzie i Hyżej oraz z kulturą mierzanowicką w Pniówku. Na uwagę zasługuje odkrycie w czasie prac wykopaliskowych na terenie dawnego browaru ordynackiego w Żdanowie dwóch obiektów grobowych kultury mierzanowickiej. Liczniejsze prehistoryczne znaleziska w dolinie górnego biegu rzeczki Łabuńki pochodzą z okresu stosunkowo późnego, bo dopiero z czasów kultury łużyckiej (ok lat p.n.e.). Ludy tej kultury powszechnie już użytkowały wyroby z brązu, później także z żelaza, a podstawą utrzymania było rolnictwo. Największe zmiany dokonały się w tym czasie w sferze wierzeń. Naczelnym bóstwem stało się słońce, a konsekwencją tego był kult ognia jako siły oczyszczającej. Ludność kultury łużyckiej swoich zmarłych paliła na stosie, a spalone szczątki wkładała najczęściej do naczyń glinianych, zwanych popielnicami (groby popielnicowe) lub rzadziej bezpośrednio do ziemi (groby jamowe). Cmentarzyska zakładano na stokach wzniesień, często w pobliżu cieków wodnych. Ciałopalne cmentarzyska łużyckie odkryte zostały: w Pniówku, Topornicy i Wieprzcu. Bliżej nieokreślone chronologicznie cmentarzyska, przypuszczalnie związane z epoką brązu, znajdują się w Białobrzegach i Bortatyczach. 12. Nazwa umowna, zwykle utożsamiana z byłym województwem zamojskim. 13. Kultura ta w dotychczasowej literaturze fachowej zwana była kulturą wołyńsko-lubelskiej ceramiki malowanej. Nowe ustalenia badaczy w ostatnich latach wpłynęły na zmianę nazwy tej jednostki kulturowej i obecnie używany jest termin kultura lubelsko-wołyńska. 14

17 W kolejnych stuleciach osadnictwo na terenach dzisiej gminy Zamość postępowało nieustannie, co miało związek z wpływami najpierw celtyckimi (400 r. p.n.e. pocz. n.e.), a później rzymskimi (pocz. n.e. V w.). Oddziaływanie Celtów na ziemie polskie przyczyniło się do powstania kultury przeworskiej. Najstarsze znalezisko tej kultury z terenów Zamojszczyzny datowane jest już na II w. p.n.e. i pochodzi z Lipska. Wśród zabytków rzymskich należy wyróżnić pojedyncze znaleziska monet: w Bortatyczach, Topornicy i Sitańcu ( Mogiła Chmielnickiego ). Na szczególną uwagę zasługuje odkrycie w Wieprzcu grobu kultury wielbarskiej z III-IV w. (dokładnie faza C 2 okresu wpływów rzymskich), który stanowi najdalej wysunięte na południe pewne stanowisko tej kultury w Polsce. Rozwoju osadnictwa nie zahamował chaos wielkich wędrówek ludów koczowniczych w V-VI stuleciu n.e. W wiekach VII-IX n.e. przybywało wiecej osad, wiązanych często z zachodniosłowiańskim plemieniem Lędzian (Lędziców), Wiślan oraz wschodniosłowiańskimi Dulebami-Wołynianami. Obok bardziej znanych znalezisk w Sąsiadce (gród Sutiejsk), Czermnie (domniemany gród Czerwień) i Gródku Nadbużnym (domniemany gród Wołyń), możemy tu wymienić także ślady grodzisk w Guciowie i w Lipsku-Polesiu (Feliksówce). Być może stanowiły one prapoczątek wczesnośredniowiecznych, słynnych i zarazem tajemniczych Grodów Czerwieńskich, poświadczonych w licznych przekazach latopisów ruskich. Położone na zachodnich rubieżach państwa kijowskiego, ustawicznie były terenem spornym pomiędzy Polską i Rusią. Wchodziły nawet w skład państwa piastowskiego do roku 972/981 i w latach Kres ich istnieniu położył wielki najazd mongolski Batuchana w 1240/41 roku. Po tym ciosie Grody Czerwieńskie już nigdy nie podniosły się z upadku. Czternaste stulecie zapoczątkowało zupełnie nową erę w dziejach obszarów dzisiejszej Zamojszczyzny. Dotychczas pozostające pod panowaniem ruskich książąt halicko-włodzimierskich z dynastii Romanowiczów-Rurykowiczów, po ich wymarciu w 1323 (1340) r., stały się areną zaciętych i długotrwałych ( ) walk polsko-litewskich. W 1366 r. ostatecznie zawładnęła nimi Polska, swe nowe nabytki (ziemie chełmska, bełska, lwowska, przemyska, halicka, sanocka) określająca później mianem Rusi Czerwonej. Po przejściowym obcym zarządzie, w latach w końcu spacyfikowano księstwo chełmsko-bełskie (w skład którego wchodziło terytorium dzisiejszej gminy Zamość), ziemię chełmską z powiatem szczebrzeskim wcielając bezpośrednio do Korony Królestwa Polskiego, zaś księstwo bełskie ówczesny król Władysław Jagiełło nadał w dziedziczne lenne władanie księciu płocko-rawskiemu Ziemowitowi (Siemowitowi) IV jako wiano jego żony Aleksandry, siostry Jagiełły. W rękach potomków Ziemowita pozostawało ono do 1462 r., kiedy także i te dzielnice inkorporowano do Korony. Właśnie z epoki wczesnojagiellońskiej posiadamy pierwsze wzmianki historyczne o istniejacych tu miejscowościach. Przypuszczać należy, iż część z nich (mianowicie Bortatycze, Hyża, Mokre, Płoskie, Pniówek, Wieprzec, Żdanów) istniały już dużo wcześniej i były pierwotnie osadami organicznie należącymi do włości (okręgu) ruskiego grodu Grabowiec, reprezentując - wg K. Sochaniewicza - pospolity w tych okolicach typ osad rybacko-pasterskich. Pozostałe miejscowości najpewniej powstały już w czasach przynależności do państwa polskiego. Peryferyjnie położone ziemie Rusi Czerwonej były podówczas stosunkowo słabo zaludnione (w II poł. XVI w. gęstość zaludnienia w ziemi chełmskiej wynosiła 6,68 osób na 1 km 2 ; dla porównania gęstość zaludnienia dla całej ówczesnej Korony sprzed unii lubelskiej wynosiła 9,2 osoby na 1 km 2, zaś na najbardziej zaludnionym Mazowszu aż 21,4 osoby na 1 km 2 ). Ciągłe niepokoje i częste najazdy tatarskie nie sprzyjały większemu rozwojowi krainy. Aktywizacja osadnictwa rozpoczęła się wraz z masowym napływem szlachty, zwłaszcza mazowieckiej, do ówczesnego księstwa bełskiego. Wkraczająca tu głównie średnia własność ziemska była bowiem głównym nośnikiem cywilizacyjnej akcji osadniczej i gospodarczej. Napływowa szlachta szybko wciągnęła nieliczną miejscową szlachtę ruską w orbitę swych wpływów, powodujac rychło jej całkowitą polonizację. W dalece mniejszym stopniu polska kolonizacja wpłynęła na tutejszą tzw. rusińską 14, rdzenną ludność chłopską. Znaczna część obszarów dzisiejszej gminy Zamość do linii rzeki Łabuńki (m.in. Bortatycze, Hyża, Lipsko, Mokre, Płoskie, Pniówek, Wieprzec, Żdanów) w XIV-XV stuleciu należała do prywatnego powiatu szczebrzeskiego, który z czasem - jako prywatny - zatracił swe administracyjne i sądownicze znaczenie na rzecz 14. Ludności tzw. rusińskiej (ruskiej) nie należy tu utożsamiać z ukraińską. Początki ukraińskiej świadomości narodowej to bowiem sprawa dopiero XIX stulecia. Por. S. Gawlas, H. Grala, Nie masz Rusi w Rusi. W sprawie ukraińskiej świadomości narodowej w XVII w. (W związku z książką T. Chynczewskiej-Hennel, Świadomość narodowa szlachty ukraińskiej i Kozaczyzny od schyłku XVI do połowy XVII w., Warszawa 1985), Przegląd Historyczny, t. LXXVII:1986, z. 2, s

18 królewskiego Krasnegostawu. W 1379 roku 15 król Ludwik Węgierski nadał go Dymitrowi z Klecia, Goraja i Kraśnika, marszałkowi Królestwa, z prawem zwierzchności nad miejscową lenną szlachtą. Kompleks dóbr ziemskich Dymitra, złożony z włości szczebrzeskiej, gorajskiej, turobińskiej i kraśnickiej, był największym dominium szlacheckim na tym obszarze, otoczonym przez królewszczyzny oraz dobra szlachty średniej i drobnej. W związku z tym, że sam Dymitr nie miał synów, jego wielkie posiadłości w 1400/05 r. rozdzielono pomiędzy jego córki i bratanków, synów Iwonii ze Stojanic. Bratankowie, otrzymawszy w dziale włość szczebrzeską i część gorajskiej, początkowo zarządzali nimi wspólnie. Jednakże wkrótce potem doszło do podziału: Andrzej Cyryl (Czuryło) objął Stojanice w ziemi przemyskiej, Mikołaj objął Lipsko, Aleksander - Goraj, zaś Prokop (Proć) przejął Szczebrzeszyn. Po Prokopie włością szczebrzeską rządził syn - Zygmunt Prokop, a po nim od około 1457 r. jego małoletnia córka Zygmunta, która w 1471 r. wniosła Szczebrzeszyn w wianie swemu mężowi Janowi Amorowi Tarnowskiemu, późniejszemu kasztelanowi krakowskiemu. Po licznych sporach spadkowych w latach ostatecznie dobra szczebrzeskie przypadły Piotrowi Kmicie, późniejszemu marszałkowi wielkiemu koronnemu, a po bezpotomnej śmierci tegoż w 1553 r., dekret sejmowy z 1555 r. zasądził je wielkopolskim Górkom. W roku 1593 bracia Czarnkowscy, dziedziczący po swym - zmarłym w 1592 r. - wuju Stanisławie Górce, ostatnim przedstawicielu możnego rodu, ostatecznie odstąpili mocno zadłużoną włość szczebrzeską kanclerzowi Janowi Zamoyskiemu, który niemal natychmiast włączył ją do swej niedawno powstałej Ordynacji Zamoyskiej 16. Pozostałe miejscowości dzisiejszej gminy Zamość, na północ od linii rzeki Łabuńki (m.in. wsie Sitaniec i Szopinek), na przełomie XIV i XV stulecia przynależały do księstwa bełskiego Ziemowita IV Mazowieckiego. Około 1412 r., w nieznanych bliżej okolicznościach, granice posiadłości książąt bełsko-mazowieckich przesunęły się na zachód, wcinając się wgłąb włości szczebrzeskiej Gorayskich (wsie Bortatycze, Janowice, Płoskie, Siedliska, Kulików, a być może nawet i Wielącza). Dopiero 27 stycznia 1430 r. pod naciskiem Jagiełły zawarto akt graniczny, odbierający księstwu bełskiemu wszystkie (poza Szopinkiem) sporne tereny i włączający je do ziemi chełmskiej, później powiatu krasnostawskiego tej ziemi. Na tych obszarach w XV-XVI w. dominowała zrazu gniazdowa szlachta średnia i cząstkowa: Sitańscy, Chomęccy, Snopkowscy, Stabrowscy, Niemierzowie-Ostrowscy, Jan(i)owscy, Łabuńscy (po nich Oleśniccy herbu Radwan) i Horyszowscy. Zdominowana przez sąsiadów - panów na zamku w Szczebrzeszynie - nie odgrywała poważniejszej roli, dopóki w potęgę nie wzrośli przybysze z ziemi łęczyckiej - Zamoyscy herbu Jelita vel Koźlerogi. Pojawili się oni tu w I połowie XV w. Jak pisał w następnym stuleciu heraldyk B. Paprocki, w 1443 r....tomasz z Łaźnina w onym kraju [tj. Rusi Czerwonej] dostał u Andrzeja Piwo Zamościa Starego i Wierzbia [w pow. grabowieckim ziemi bełskiej], za które dał pewną summę pieniędzy, a utwierdzając kontrakt zamianą, jako naonczas był obyczaj, pewne części we wsi swej Wżdżarach, w ziemi łęczyckiej [...] Tegoż Tomasza po wsi Zamościu, Ruś Zamośckim przezwała.... Odtąd włości Zamoyskich nieustannie się rozrastały. Tu szczególne zasługi dla rodu położył Mikołaj Zamoyski ( ), kanonik krakowski i referendarz duchowny koronny. Już w 1554 r. dobra ziemskie wszystkich linii Zamoyskich obejmowały: Skokówkę cum fortalicio, Żdanów, Kalinowice, pół Pniowa, Tworyczów, Łętownię (Kitow), Stary Zamość, Wierzbę, części w Chomęciskach i Tarzymiechach, a także Ruskie Piaski, Krasne, Żuków i Niewirków. Jednak właściwe podstawy potęgi rodu stworzył dopiero Jan Zamoyski, kanclerz i hetman wielki koronny, człowiek niewątpliwie wybitny i zdolny, ale także bardzo ambitny i bezwzględny w dążeniu do wyznaczonego sobie celu, jakim była rozbudowa własnego majątku. Konsekwentnie działając, w latach potrafił skupić w swym ręku większość obszarów dzisiejszej Zamojszczyzny (a miejscowości dzisiejszej gminy 15. Tak twierdzi K. Myśliński (Dzieje kariery politycznej w średniowiecznej Polsce. Dymitr z Goraja , Lublin 1981, s ,220). Podobnie M. Stankowa (Dawny powiat szczebrzeski..., s. 20) i L. Bieńkowski (Działalność organizacyjna biskupa Jana Biskupca w diecezji chełmskiej , Roczniki Humanistyczne KUL, t. VII:1958, s. 248), ustalając ten fakt na ok r. Natomiast S. Arnold (Dymitr z Goraja, Teka Zamojska, R. 4:1921, s. 45) wyznacza nadanie włości i powiatu szczebrzeskiego na 1388/89 r., a więc już za panowania Władysława Jagiełły. Znamiennym przy tym jest, że Dymitr był jedynym wówczas Rusinem (poza Iwanem Kustrą z Krzeszowa i Leżajska), który uzyskał tak duże nadanie ziemskie na Rusi Czerwonej. 16. Akt nabycia włości szczebrzeskiej z 19 czerwca 1593 r. wymieniał obok miasta Szczebrzeszyna także wsie: Michalów, Błonie, Rozłopy, Deszkowice, Złocień (Złojec), Zarudzie, Wszepsy, Wysokie, Bortatycze, Białobrzegi, Siedliska, Niedzieliska, Wielącza, Bodaczów, Bród Stary, Bród Wołoski z Wólką Nową, Żurawnica, Wywłoczyca, Topólcza, Kawęczyn, Kosobudy, Obrocz, Wólka przy Hucie, Górecko z Wólką, Wola Wieprzecka i część wsi Wieprzec. Ponadto uwzględniono także nabyte wsie lenne: Topornica, Sułowiec, Powałka, Źrebce, Nielisz, Radecznica i pół Pniowa. Ogółem 27 i ½ wsi poddanych oraz 6 i ½ wsi lennych. APL, Acta Castrensia Szczebrzeszynensia, sygn.1, k Uderza brak w tym zestawieniu wsi Płoskie i Hyża. 16

19 Zamość leżały wówczas na północno-wschodnim krańcu jego latyfundium). Ukoronowaniem starań w tej mierze było utworzenie w 1589 r. Ordynacji Zamojskiej, swoistego państwa w państwie, z własną administracją, własnym ośrodkiem kulturalno-oświatowym i gospodarczym, własnym wojskiem, prawem i sądownictwem. Dzięki inicjatywie kanclerza, w mniejszym stopniu także jego nastepców, rozbudowa Ordynacji przebiegała bardzo szybko. Z chwilą utworzenia liczyła ona 3 miasta i 39 wsi, zaś w chwili śmierci twórcy w 1605 roku już 6 miast, 149 wsi, 42 folwarki na obszarze 3.830,2 km 2. Miała łanów ziemi uprawnej. W 1688 r. na prawie tym samym obszarze (doszły tu tylko dobra lipskie, włączone po 1631 r.) było już 9 miast, 168 wsi i 60 folwarków; zaś w końcu XVIII stulecia - 10 miast, 221 wsi i osad stałych oraz 97 folwarków, z ludnością (w 1798 r.) 103 tysięcy osób, w tym 83,2 % ludności chłopskiej. Konstytucja sejmu z 1589 r., zezwalająca na utworzenie Ordynacji Zamojskiej. (Volumina Legum, t. II, Warszawa 1783, s. 1282). Pod względem gospodarczym Ordynacja przeżyła swą świetność po raz pierwszy za życia twórcy, po raz wtóry dopiero w II połowie XVIII w., za rządów Andrzeja Zamoyskiego. Mimo prób ustanawiania sprawnego bezpośredniego zarządu, zdecydowana większość majątków ordynackich tradycyjnie oddawana była w dzierżawę osobom z zewnątrz. Szybko postępującej akcji osiedleńczej i gospodarczej towarzyszyły duże jej zaburzenia. Położone na południowo-wschodnich kresach ówczesnej Rzeczypospolitej, tereny owe były narażone na częste rabunkowe najazdy tatarskie. Klęski połowy XVII stulecia i niszczycielskie wyprawy kozackie B. Chmielnickiego w 1648 r., moskiewsko-kozackie w 1655 r., szwedzkie Karola Gustawa w 1656 r., siedmiogrodzkie Jerzego Rakoczego w 1657 r., szwedzkie, saskie, rosyjskie i kozackie (Mazepy) w dobie wojny północnej , oraz przemarsze własnych niepłatnych i niekarnych wojsk, doprowadziły do tego, iż przez długie lata wsie i miasteczka ordynackie nie mogły wydźwignąć się z wielkiego upadku. Ruinę gospodarczą powodowały też gorszące konflikty zbrojne i zajazdy pomiędzy pretendentami do zarządu Ordynacją w latach i Jeśli dodamy do tego zwykle wiernie towarzyszące wojnom zarazy i głód oraz pożary w znakomitej większości drewnianych budowli, to otrzymamy dość niemiły obraz tych czasów, tuż przed upadkiem szlacheckiej Rzeczypospolitej. Herb Jelita rodu Zamoyskich (K. Niesiecki, Herbarz polski, Lipsk 1839, s. 482). 17

20 18 W wyniku pierwszego i trzeciego rozbioru (w 1772 i 1795) tereny dzisiejszej Zamojszczyzny zostały zagarnięte przez Austrię. Austriacy zaprowadzili tu własne porządki. Między innymi ordynatom zamojskim zakazano utrzymywania prywatnych wojsk nadwornych, a ich miejsce w Zamościu zajął garnizon austriacki. Zgodnie z linią polityki tzw. józefińskiej (absolutyzmu oświeconego cesarza Józefa II), instytucjom kościelnym odebrano większość posiadanych dotychczas majątków, a nowe austriackie sądownictwo rządowe poczęło wypierać dominialne ordynackie. W 1809 r., po krótkiej zwycięskiej wojnie z Austrią i pokoju w Schönbrunn, tereny Zamojszczyzny w większości weszły w skład wasalnego wobec Napoleona Księstwa Warszawskiego, po 1815 r. zamienionego w Królestwo Polskie, przyłączone do carskiej Rosji. Jedynie południowe skrawki pozostały przy Austrii, w obrębie tzw. Galicji i Lodomerii. Zarówno podczas konfederacji i powstań XVIII stulecia, jak również i w powstaniach narodowych XIX wieku, Ordynacja wzięła udział znikomy. Najwidoczniej nieaktywna postawa ordynatów wynikała z tego, iż mieli oni zbyt wiele do stracenia, aby ryzykować pełne uczestnictwo w niepewnych, a właściwie z góry skazanych na niepowodzenie przedsięwzięciach. Najistotniejszą wówczas rolę odgrywała ciągle twierdza zamojska, ważny obiekt strategiczny w skali całego kraju. O panowanie nad nią zabiegały wszystkie opcje polityczne i militarne tego okresu. Dlatego po 1772 r. rychło zajęli ją Austriacy (choć początkowo planowali likwidację twierdzy), po wojska Księstwa Warszawskiego, w Rosjanie, a po 1815 r. wojska Królestwa Polskiego. W końcu, w roku 1821, na żądanie wielkiego księcia Konstantego Romanowa, miasto i twierdza zostały wykupione od ordynatów przez skarb kongresowego Królestwa Polskiego. W 1823 r. Ordynacja otrzymała w zamian 2 całe wsie i 5 części wsi oraz pałac w Warszawie. Od tego czasu twierdza była nieustannie rozbudowywana, a życie okolicznych wsi zostało jej podporzadkowane. Między innymi w latach w związku z nowym rozplanowaniem fortecy i wytyczeniem szerokiego na 1,2 km pasa przedpola fortyfikacji - zlikwidowano w tym obrębie wszystkie zabudowania, przenosząc nawet całe osady (np. Janowice czy Przedmieścia Lwowskie i Hrubieszowskie). Upadek znaczenia twierdzy zamojskiej nadszedł w II połowie XIX w., wraz z rozwojem wielkokalibrowej broni palnej. Twierdza okazała się przestarzała i dekret carski z 1866 r. zadecydował o jej likwidacji oraz częściowym wyburzeniu fortyfikacji. Rezygnacja z militarno-strategicznego znaczenia Zamościa zmieniła nie tylko życie miasta, lecz także i okolicznych wsi. Jednakże w tym samym czasie rozpoczęły sie znaczne niepokoje na wsi. Sytuacja tu komplikowała się coraz bardziej. Wprawdzie już w II polowie XVIII stulecia próbowano w Ordynacji zaprowadzić gospodarkę czynszową w miejsce pańszczyźnianej, lecz gdy okazało się to niekorzystne dla prac w folwarkach, natychmiast z tego zrezygnowano. Jeszcze raz gospodarkę czynszową zaprowadzono w latach (od 1833 r. dobrowolną w formie okupu, od obowiązkową), lecz i wówczas często okazywało się, iż było to bardziej niekorzystne dla chłopów, niźli dawny system. Dopiero carski ukaz uwłaszczeniowy rozwiązywał - zdawało się - problem chłopski. Reforma uwłaszczeniowa z 19 lutego 1864 r. znosiła wprawdzie ostatecznie system pańszczyźniany, ale nie likwidowała ciągłych zależności wsi od dworu. Przysłowiową kością niezgody pomiędzy chłopami a dworem pozostały bowiem tzw. prawa serwitutowe. Ponadto chłopi za otrzymane na własność grunty zmuszeni byli do spłat pieniężnych, rozłożonych na dłuższy okres czasu. Choć początkowo sytuacja w okolicach Zamościa nie była najgorsza, ponieważ w 1870 r. przeważały tu gospodarstwa duże (powyżej 15 mórg, czyli 8,4 ha, stanowiące ok. 54 % ogółu gospodarstw) i średnie (od 3 do 15 mórg, ok. 37 % ogółu). Jednakowoż postępujące przeludnienie wsi i niemożność znalezienia pracy w słabo pod względem przemysłowym rozwiniętym rejonie, powodowało rozdrabnianie gospodarstw. W wyniku tego do 1904 r. zmniejszyła się liczba gospodarstw dużych (do 15,5 %), a wzrosła liczba gospodarstw średnich (do 79,2 %). Bezrolni chłopi mogli znaleźć zatrudnienie tylko jako najemni robotnicy w majątkach ziemskich, najczęściej ordynackich, na warunkach korzystnych dla właścicieli, którzy zdawali sobie sprawę z nikłej podaży pracy. Dodatkowo ciągłe napięcia istniały na tle niezrealizowania przez Ordynację serwitutów, głównie leśnych (do roku 1912 w pow. zamojskim tylko w 90 na 194 wszystkich wsi i osiedli uregulowano prawa serwitutowe). Napięcia owe znajdowały swe ujście w masowych wystąpieniach chłopskich. Postulatów wiejskich - wskutek oporu Ordynacji - nie zrealizowano w pełni, mimo obietnic, także w okresie międzywojennym. Sytuację załagodzono dopiero po reformie rolnej z 6 września 1944 r., choć wówczas - pomimo innego stanowiska chłopów - upaństwowiono wszystkie lasy ordynackie, a zamiast dużych pełnowartościowych gospodarstw, dla doraź-

21 nych celów ideologiczno-propagandowych tworzono małe i nieekonomiczne gospodarstwa chłopskie. Dla tych terenów tragiczne w skutkach były działania obu wojen światowych. Podczas I wojny światowej, w sierpniu i wrześniu 1914 r. austro-węgierskie wojska II Korpusu z 4 A gen. Auffenberga w tych okolicach stoczyły przegraną tzw. bitwę pod Komarowem z rosyjskim XXV Korpusem z 5 A gen. Plehwe. Austriacy musieli się wycofać. Jeszcze krwawsze - i bardziej niszczące dla miejscowej ludności walki rozegrały się w roku następnym. W czerwcu i lipcu 1915 r. ofensywa austro-węgierskiej 4 A arcyks. Józefa Ferdynanda Habsburga i niemieckiej 11 A feldmarszałka Mackensena zmusiła do odwrotu rosyjską 3 A gen. Lesza. Uciekający Rosjanie stosowali taktykę spalonej ziemi, paląc, rabując oraz zmuszając część miejscowej ludności (zwłaszcza prawosławnej) do uchodźstwa na obszary wschodnie. Nowe okupacyjne cesarsko-królewskie władze austriackie również dały się we znaki ludności polskiej. Pociągano ją do przymusowych robót, ściągano kontyngenty żywności, wprowadzo zakupy na kartki. Rezultatem takiej polityki był głód i niezadowolenie. Wobec postępującego rozkładu monarchii habsburskiej pod koniec wojny, w dniu 1 XI 1918 r. wycofały się stąd siły państw centralnych 17, a ich miejsce zajęły organizujące się oddziały polskie. Tworzyły się nowe władze odradzającego się państwa polskiego. Wkrótce nad Zamojszczyzną zawisło nowe niebezpieczeństwo podczas wojny polsko bolszewickiej 1920 r. Po klęsce w kampanii ukraińskiej, wycofujące się oddziały polskie atakowane były przez słynną 1 Armię Konną S. Budionnego, która do Zamościa doszła 30 sierpnia, niszcząc i rabując, zwłaszcza majątki ordynackie. Nastepnego dnia została jednak rozgromiona przez polskie cztery dywizje z 3 A gen. Sikorskiego w zaciętej bitwie pomiędzy Zamościem a Komarowem. W okresie międzywojennym sytuacja ekonomiczna zniszczonych wsi poprawiła się tylko nieznacznie. Nikły przemysł nie dawał zubożałej ludności większych perspektyw emigracji ze wsi do miast. Następowało przeludnienie i tzw. głód ziemi. W 1929 r. rozpoczął się wielki światowy kryzys gospodarczy. W tych warunkach nie było też mowy o poważniejszych inwestycjach i poprawieniu infrastruktury wiejskiej. To wszystko, w połączeniu z niewyjaśnionymi w pełni kwestiami serwitutowymi i zrazu bardzo silną propagandą lewicową (SL, PPS, KPP), powodowało kolejne niezadowolenie społeczne oraz liczne wystąpienia i strajki, m.in. w , 1923 i Pojawiały się nawet niewielkie tarcia na tle etnicznym. Mimo początkowych sukcesów, także ordynacja przeżywała wyraźny kryzys gospodarczy. W 1922 r. obejmowała wprawdzie obszar ha, w tym ha lasów. Wobec konieczności sprzedaży dużej części gruntów na spłatę długów, realizacji serwitutów i nieudolności niektórych zarządców, jej obszar w 1936 r. skurczył się do ha, w tym ha lasów. Dopiero w drugiej połowie lat trzydziestych poczęły pojawiać się pewne symptomy odrodzenia ekonomicznego, przerwanego wybuchem II wojny światowej. Podczas Kampanii Wrześniowej 1939 r. obszary Zamojszczyzny stały sie terenem bardzo krwawych walk wycofujących się resztek Armii Kraków, Prusy, Modlin i Lublin z wojskami hitlerowskiej 14 A i części 10 A. Po przełamaniu pierwszej linii obrony przez oddziały niemieckie (1-8.IX), polskie plany operacyjne przewidywały oparcie kolejnej, rezerwowej linii obronnej wzdłuż Wisły i Sanu, bronionej przez mający powstać improwizowany Front Południowy gen. Sosnkowskiego. Zamojszczyzna miała tu stanowić niejako główne zaplecze. Jednakże wobec niespodziewanie łatwych i szybkich sukcesów niemieckich, załamania się odcinka północnego na linii Wisły, Narwi i Bugu, oraz odcinka południowego na linii Sanu, wojska Wehrmachtu, wdzierając się klinem pancerno - motorowym XXII Korpusu, już 13 września zajęły Zamość i okolice (dokonała tego austriacka 2 DPanc. gen. Materny), blokując kierunek wycofywania się wojsk polskich na Tomaszów i Lwów, ku granicy rumuńskiej i węgierskiej. Pozycje niemieckie okazały się tu zbyt silne, a wszelkie rozpaczliwe próby zmiany sytuacji na korzyść Polaków, zakończyły się klęską podczas dwóch dużych bitew tzw. tomaszowskich (17-22 i września). Jeszcze podczas II bitwy tomaszowskiej na omawiane przez nas obszary wkroczyły oddziały Armii Czerwonej, w myśl wcześniejszych ustaleń paktu Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 r. o linii demarkacyjnej opartej na Wiśle. 27 września wojska sowieckie wkroczyły do opuszczonego przez Niemców Zamościa. Doszło nawet do drobnych potyczek z jednostkami rozbijanego przez hitlerowców polskiego Frontu Północnego gen. Dąb - Biernackiego. Kilkudniowa okupacja sowiecka zakończyła się 5 października, kiedy wobec postanowień nowego niemiecko-sowieckiego Traktatu o granicach i przyjaźni z 28 września, oddającego Niemcom Lu- 17. Garnizon Zamościa stanowił batalion zapasowy z 30 pp, dowodzony przez pułkownika J. Fischera. W większości składał się on z żołnierzy pochodzenia ukraińskiego. J. Lewandowski, Królestwo Polskie pod okupacją austriacką , Warszawa 1980, s ,54-57; tenże, Wyzwolenie Zamościa w 1918 r., Zamość 1980, s. 4,

22 belszczyznę w zamian za wolną rękę na Litwie, powrócili tu Niemcy (8 października). Okupacyjne władze niemieckie rozpoczęły teraz własne porządki. Na mocy dekretu Hitlera z 26 października 1939 r. powstała tzw. Generalna Gubernia z 12 milionami ludności polskiej. Zamojszczyzna weszła w jej skład w ramach dystryktu lubelskiego. Wkrótce potem (jeszcze w grudniu tego roku) rozpoczęto eksterminację licznej tu ludności żydowskiej oraz ludności polskiej (m.in. obóz na Rotundzie). Wbrew wcześniejszej koncepcji o stworzeniu na Lubelszczyźnie wielkiego rezerwatu dla Żydów z całej Europy, władze niemieckie postanowiły utworzyć tu wolną przestrzeń życiową dla Wielkich Niemiec : osadzić Niemców z Besarabii (tzw. czarnych), Lotaryngii, krajów bałkańskich i nadbałtyckich (łącznie 27 tysiecy Niemców i volksdeutschów), którym służyć miały resztki niższego rasowo społeczeństwa polskiego. Hitlerowskie plany zagospodarowania okupowanych ziem znalazły swą realizację w zbrodniczej polityce wysiedleń ludności polskiej oraz kolonizacji niemieckiej. Pierwsze próby wysiedleń miały miejsce już w nocy z 8 na 9 listopada 1941 roku (m.in. Białobrzegi i Bortatycze). Jednak główna fala rozpoczęła się 28 listopada 1942 r. i trwała do początków marca 1943 r. W tym okresie wysiedlono 117 wsi, z tego w powiecie zamojskim 37 wsi (m.in. Hyża, Jatutów, Lipsko, Mokre, Płoskie, Siedliska, Sitaniec, Szopinek, Wielącza, Wysokie, Żdanów), w pow. tomaszowskim 16 wsi, zaś w pow. hrubieszowskim 54 wsie. Łącznie zdołano ująć i wysiedlić osób z planowanej liczby 140 tysięcy. Odbywało się to w sposób nadzwyczaj brutalny. Pojmaną ludność przewożono do obozu przejściowego w Zamościu, gdzie dzielono ją na 4 grupy: osoby silne i zdrowe kierowane były do pracy w Rzeszy bądź na terenie Generalnej Gubernii; część wywożono do obozu zagłady w Oświęcimiu-Brzezince; część - przeważnie starców i dzieci - wysiedlono do powiatów podwarszawskich; znikomy procent (głównie dzieci) - po badaniach antropologicznych - jako rasowo wartościowych kierowano do obozu w Łodzi z przeznaczeniem do zgermanizowania. Takie zbrodnie i okrucieństwa oczywiście napotkały na zbrojny opór polskich sił partyzanckich, które stanęły w obronie wysiedlonych (tzw. powstanie zamojskie). Wówczas, w odwecie za to, hitlerowcy poczęli stosować masowe tzw. pacyfikacje wsi, mordując i paląc. Terror hitlerowski w tym etapie trwał do połowy czerwca 1943 r. Spacyfikowano ok.100 wsi (m.in. Białowolę i Kosobudy). Jednocześnie podjęto dalsze wysiedlenia, nie przerywajac barbarzyńskiej pacyfikacji (tzw. operacja Wehrwolff I ) wznowione nocą z 23 na 24 czerwca 1943 r. i trwające do końca lipca t.r. W czasie tej akcji wysiedlono 171 wsi, z tego 89 w pow. biłgorajskim, 44 w tomaszowskim, 29 w zamojskim oraz 8 w pow. hrubieszowskim. Łącznie wysiedlono 70 tysięcy osób. Działalność polskiego ruchu oporu (głównie AK i BCh) w okolicach Zamościa była bardzo utrudniona. Miasto pełne było jednostek niemieckich i nacjonalistów ukraińskich; ponadto przez większość okolicznych wsi biegły ważne dla planów niemieckich i pilnie strzeżone trakty komunikacyjne. Pomimo to - w atmosferze powszechnego terroru hitlerowskiego - w niewysiedlonych jeszcze podzamojskich wsiach oraz w lasach nie tylko funkcjonował ruch oporu, lecz nawet organizowano tu dość liczne akcje dywersyjne przeciwko okupacyjnym instytucjom, obiektom, konfidentom, nacjonalistom ukraińskim, volksdeutschom i nasiedlonym przez Niemców wsiom. Kres mrocznej okupacji hitlerowskiej nastąpił dopiero dnia 25 lipca 1944 roku. Uciekający stąd Niemcy bez walki ustąpili pola zrazu partyzantce akowskiej, a następnie wkraczającym - po południu tegoż dnia - wojskom Armii Czerwonej. Nowe władze komunistyczne wkrótce zaprowadziły własne porządki, z jednej strony wdrażając szerokie reformy socjalne i ekonomiczne, z drugiej zaś przy wsparciu sowieckim siejąc terror wobec rzeczywistej czy zwłaszcza domniemanej opozycji. Jeszcze do początku lat pięćdziesiątych w lasach w okolicach Zamościa toczyły się potyczki służb komunistycznych z podziemiem poakowskim. Na terenach dzisiejszej gminy nie przybrały one dużych rozmiarów, choć i tutaj nie brakowało ludzi, którzy byli niewinnie represjonowani, więzieni i mordowani 18. Okres powojenny przyniósł duże zmiany. Najważniejszym faktem była, wspomniana już, likwidacja w 1944 r. Ordynacji Zamojskiej, której majątek (zwłaszcza lasy) został upaństwowiony i rozparcelowany. Polska znalazła się w nowych granicach. Nowy kształt też miało województwo lubelskie, w skład którego weszły omawiane tereny. Województwo dzieliło się na powiaty i gminy. Gminy nie odbiegały w swym zasadniczym kształcie od gmin przedwojennych, ale po 1954 r. zostały zastąpione gromadami. Podział taki przetrwał do 1972 r., kiedy to wprowadzono podział na gminy już w dzisiejszych granicach. 18. O zawiłościach rzeczywistości okupacyjnej i pierwszych lat powojennych świetnie opowiada w swym pamiętniku Z. Klukowski (Zamojszczyzna, t. I: , t. II: , Warszawa 2007). Wbrew ugruntowanym mitom, w tych trudnych czasach tak naprawdę niełatwo było do końca odróżnić wyzwoliciela czy członka ruchu oporu (zarówno tego prokomunistycznego, jak i nawet prolondyńskiego) od zwykłego bandyty, pod byle pretekstem rabującego i mordującego okoliczną ludność, niekiedy wręcz własnych sąsiadów. Także niejednoznaczne były postawy ogółu społeczeństwa wobec obu okupacji i mniejszości narodowych. Czasami odzywały sie tu mroczne instynkty. 20

23 Gmina Zamość dzisiaj Gmina Zamość powstała na mocy Ustawy z 29 listopada 1972 roku 19 oraz Uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie. Jej obecne granice zostały ostatecznie uregulowane na mocy Rozporządzenia Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 24.VI.1976 r. 20 W chwili obecnej w skład gminy Zamość wchodzą obszary dawnych jednostek administracyjnych gmin: Kalinowice, Lipsko, Mokre, Wysokie i Zawada. W 1975 r. utworzono 49 województw, w tym województwo zamojskie. W latach administracyjnie gmina Zamość należała do do województwa zamojskiego, natomiast od stycznia 1999 r. jest gminą nowo powstałego powiatu zamojskiego w województwie lubelskim. Od 1 maja 2004 r. znalazła się w nowych strukturach Unii Europejskiej. Ta jedna z największych (197 km 2 ) gmin wiejskich województwa lubelskiego jest największą pod względem liczby ludności ( mieszkańców 21 ). W jej skład wchodzi 35 sołectw: Białobrzegi, Białowola, Borowina Sitaniecka, Bortatycze, Bortatycze Kolonia, Hubale, Hyża (Chyża), Jatutów, Kalinowice, Lipsko (z Topornicą), Lipsko Kosobudy, Lipsko Polesie, Łapiguz, Mokre, Płoskie, Pniówek, Siedliska, Sitaniec (z Sitańcem - Błonie), Sitaniec Kolonia, Sitaniec Wolica, Skaraszów, Skokówka, Szopinek, Wieprzec, Wierzchowiny, Wólka Panieńska, Wólka Wieprzecka, Wychody, Wysokie, Zalesie, Zarzecze, Zawada, Zwódne, Żdanów i Żdanówek. Największe miejscowości to: Płoskie, Zawada, Sitaniec i Kalinowice. Najmniejszym sołectwem jest Zalesie liczące 73 mieszkańców. Największy wzrost ludności odnotowany został w miejscowościach położonych w najbliższym sąsiedztwie Zamościa, a zarazem najbardziej atrakcyjnych dla budownictwa jednorodzinnego: Skokówce, Kalinowicach, Sitańcu, Płoskiem i Zawadzie. W 2001 r. Rada Gminy Zamość, uzyskawszy pozytywną opinię Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, ustanowiła symbole gminy w postaci herbu, flagi i pieczęci urzędowej 22. Od tej pory gmina może się nimi oficjalnie posługiwać. Herbem gminy Zamość jest srebrny gryf na czerwonym tle, wyłaniający sie zza złotego mostu. Niegdyś był znakiem rodu Niemierzów-Ostrowskich, XV-wiecznych właścicieli dóbr pod dzisiejszym Zamościem. Most podkreśla związki gminy z miastem, którego pierwotna nazwa brzmiała Zamoście. Flaga gminy Zamość obrazuje herb gminy na wydzielonym czerwonym kwadracie. Po jego prawej stronie znajduje się prostokąt podzielony na sześć równych pasów poziomych w barwach od góry: białej, czerwonej, żółtej, białej, czerwonej i żółtej. W okresie powojennym nastąpiły także zmiany w administracji kościelnej. Do 1992 r. cały teren gminy Zamość położony był w diecezji lubelskiej. Od tego czasu należy do nowo utworzonej diecezji zamojsko-lubaczowskiej i 3 nowych dekanatów: sitanieckiego, zamojskiego i krasnobrodzkiego (do 1992 r. 2 dekanatów: zamojskiego-kolegiackiego i zamojskiego- nowomiejskiego). Zmieniły się również granice poszczególnych parafii. I tak parafia kolegiacka w Zamościu uległa znacznemu zmniejszeniu na rzecz nowo utworzonej parafii w Płoskiem (1983 r.), parafia Sitaniec na rzecz nowej parafii w Udryczach w gminie Stary Zamość (1977 r.) i w Czołkach w gminie Sitno (1983 r.) oraz parafia św. Mikołaja w Zamościu na rzecz nowej parafii w Żdanowie (1994 r.). Obecnie na terenie gminy istnieje 10 parafii, przy czym parafie: Czołki (część Łapiguzu, Borowina Sitaniecka, Sitaniec Kolonia), Płoskie (Płoskie, Siedliska, Mokre Kolonia, Siedliska Kolonia), 19. Dz.U. nr 49, poz Dz. U. nr 24, poz Dane z 30 IX 2006 r. 22. Autorami koncepcji herbu i flagi byli W. Bondyra i H. Seroka z UMCS w Lublinie, zaś wykonawcą technicznym D. Dessauer, artysta-grafik z UMCS. 21

24 Sitaniec (Bortatycze, Bortatycze Kolonia, część Łapiguzu, Białobrzegi, Hyża, Sitaniec, Sitaniec Kolonia, Sitaniec Błonie, Wysokie) i Wielącza (Zawada) należą do dekanatu sitanieckiego; parafie: św. Tomasza Apostoła kolegiacka (Mokre, Hubale), św. Krzyża w Zamościu (Pniówek, części Jatutowa, Kalinowi i Szopinka) i Miłosierdzia Bożego (części Kalinowic, Jatutowa i Szopinka) w Zamościu należą do dekanatu zamojskiego; parafie: Lipsko (Białowola, Lipsko, Lipsko-Polesie, Lipsko-Kosobudy, Topornica, Zalesie, Zarzecze), Kosobudy (Hubale Kolonia, Skaraszów, Wierzchowiny, Wieprzec, Wólka Wieprzecka, Wychody) i Żdanów (Skokówka, Zwódne, Żdanów, Żdanówek) do dekanatu krasnobrodzkiego 23. Powojenny obraz gminy Zamość zmienił się radykalnie. W znacznym stopniu zanikła wiejska zabudowa drewniana, w miejsce której powstała murowana. W latach 60-tych i 70-tych powstało wiele dróg utwardzonych, uregulowano rzeki i drobne cieki wodne. Wybudowano w latach 60-tych kilka szkół: w Białowoli, Borowinie Sitanieckiej, Lipsku, Lipsku-Polesiu. W latach 80-tych powstało aż 8 kościołów i kaplic: w Białowoli, Płoskiem, Mokrem, Bortatyczach, Wysokiem, Wychodach, Żdanowie i Zarzeczu. Prace nabrały tempa z początkiem reform 1989 r. W latach 90-tych i na początku nowego stulecia ożywiły się prace budowlane i modernizacyjne. Powstało w tym czasie wiele nowych odcinków dróg i wyremontowano dużą ilość starych, wiele miejscowości przyłączono do sieci gazowej i wodociąwej, dokonano rozbudowy starej i budowę nowej sieci telefonicznej. Powstały szkoły: w Mokrem, Zawadzie, Żdanowie i Kalinowicach, rozbudowano i unowocześniono szkoły w Sitańcu, Wysokiem, Płoskiem, Wólce Wieprzeckiej i Białobrzegach. Obecnie na terenie gminy funkcjonują cztery zespoły szkół podstawowych i gimnazjów, 11 szkół podstawowych, zespół przedszkola i szkoły podstawowej oraz niepubliczne gimnazjum w Zawadzie. Gmina Zamość jest także siedzibą Instytutu Nauk Rolniczych Akademii Rolniczej w Lublinie. Część uczelni mieści się w Zamościu przy ul. Szczebrzeskiej, a część w Płoskiem. Gmina wykorzystuje infrastrukturę Zamościa. Jej położenie wokół miasta sprawia, że nie jest typową gminą wiejską. Miejscowości przyległe do granic byłej stolicy województwa zamojskiego jak Szopinek, Kalinowie, Sitaniec, Hyża czy Skokówka przejmują dziś szereg funkcji miejskich. Są atrakcyjne dla chcących budować własne domy, dla prowadzących działalność gospodarczą i inwestorów. Sprzyjają temu inwestycje samorządu gminnego ukierunkowane na rozwój infrastruktury. Podstawą gospodarki na terenie gminy nadal jest rolnictwo. W gminie jest prawie 4,2 tys. gospodarstw, przy czym prawie połowa z nich zajmuje od 1 do 2 ha.użytki rolne w gminie Zamość obejmują powierzchnię 14,9 tys. ha, w tym grunty orne -11,6 tys. ha, sady 64 ha, łąki - 2,9 tys. ha oraz pastwiska ha. Lasy i grunty leśne mają 1,3 tys. ha, a pozostałe grunty i nieużytki 3,3 tys. ha. Dominują bardzo dobre i dobre gleby, które zajmują 92,4 proc. powierzchni gruntów ornych, w tym klasy I, II, III (łącznie 63,4 proc.) i klasy IV (29 proc.). Najbardziej urodzajne gleby, czyli czarnoziemy oraz gleby brunatne, stanowią 19,1 proc. gruntów ornych (I i II klasa). Najlepsze wyniki na tych glebach uzyskuje się poprzez uprawę roślin okopowych, zbożowych i przemysłowych. W produkcji roślinnej gminy dominuje pszenica, jęczmień, pszenżyto, żyto, owies, ziemniaki, buraki cukrowe, rzepak, warzywa gruntowe i truskawki. Największe zainteresowanie rolników w produkcji zwierzęcej dotyczy trzody chlewnej, bydła, owiec, kóz i drobiu. W gminie jest prawie 4,2 tys. gospodarstw. Największe gospodarstwa znajdują się w Sitańcu - Kolonii (100 ha), Zwódnem (48 ha), Płoskiem (44 ha) i Lipsku (43 ha). W gminie zarejestrowanych jest 1252 przedsiębiorstw (dane z r.). Opiekę medyczną mieszkańcom zapewniają lekarze z 4 niepublicznych zakładów opieki zdrowotnej: w Wysokiem, Zawadzie, Lipsku i Kalinowicach. Istnieją w gminie 3 apteki, 2 punkty świadczące usługi weterynaryjne. Coraz większą rolę odgrywa turystyka wykorzystująca położenie gminy wokół Zamościa oraz walory pobliskiego Roztocza, Roztoczańskiego Parku Narodowego oraz rezerwatów przyrody: susła perełkowanego Hubale, torfowiskowego Wieprzec oraz rezerwatu Kąty, chroniącego fragment muraw kserotermicznych. W miejscach najbardziej atrakcyjnych pod względem turystycznym powstają hoteliki, motele i gospodarstwa agroturystyczne. Wytyczona została ścieżka rowerowa o długości 40,5 km, która prowadzi przez południowe tereny gminy Zamość. Swój początek bierze ona u granic Zamościa w Płoskiem, biegnie następnie przez Mokre, Hubale, Wychody, Skaraszów, Wólkę Wieprzecką, Lipsko Polesie, Białowolę, Pniówek do Skokówki. Funkcję głównie rekreacyjno-sportową pełni lotnisko w Mokrem, gdzie amatorom podniebnych przygód Aeroklub oferuje loty turystyczne nad Zamościem i Roztoczem, organizuje szkolenia 23. Ks. M. T. Zahajkiewicz, Diecezja lubelska - informator historyczny i administracyjny, Lublin 1985, s ; Serwis Informacyjny Diecezji Zamojsko-Lubaczowskiej. 22

25 samolotowe, szybowcowe i spadochronowe. Doskonaleniem umiejętności jeździeckich zajmują się ośrodki jeździeckie Konik Polski w Płoskiem i Tarka w Wólce Wieprzeckiej. Rozwija się w gminie Zamość życie kulturalne. Funkcjonuje Gminna Biblioteka Publiczna z siedzibą w Sitańcu, która swoje filie posiada: w Wysokiem, Zawadzie, Płoskiem, Lipsku, Mokrem i Kalinowicach. Działają na terenie gminy 27 Koła Gospodyń Wiejskich, które skupiają w sumie ok. 600 mieszkanek wsi. Szerzą kulturę i tradycję: w Białobrzegach, Białowoli, Bortatyczach, Kolonii Bortatycze, Chyżej, Hubalach, Jatutowie, Lipsku, Lipsko Kosobudach, Mokrem, Płoskiem, Pniówku, Siedliskach, Sitańcu, Sitańcu Kolonii, Sitańcu Wolicy, Skaraszowie, Skokówce, Szopinku, Wierzchowinach, Wólce Panieńskiej, Wólce Wieprzeckiej, Wychodach, Wysokiem, Zawadzie, Żdanowie, Żdanówku. Działalność Kół owocuje powstawaniem ludowych zespołów śpiewaczych. Należą do nich: Białowolanki z Białowoli, Sitanianki z Sitańca, Roztoczanki z Wólki Wieprzeckiej, Wesołe Gosposie z Kolonii Sitaniec, Echo Lipska z Lipska. Gmina może pochwalić się istnieniem młodzieżowej orkiestry dętej, która powstała w 2002 r. w Białowoli. Działa w gminie 12 jednostek Ochotniczych Straży Pożarnych: w Żdanówku, Sitańcu, Mokrem, Lipsku, Płoskiem, Białowoli, Pniówku, Wysokiem, Bortatyczach, Zawadzie, Wólce Wieprzeckiej i najmłodsza w Skokówce. Istnieje 10 klubów sportowych zrzeszających młodzież i dorosłych. Są to: Gminny Ludowy Klub Sportowy Echo Zawada, Międzyszkolny Parafialny Klub Sportowy Nord 98 Wysokie, Ludowy Klub Sportowy Płoszczanin Płoskie, UKS Azymut przy Szkole Podstawowej w Siedliskach, Ludowy Klub Sportowy Rozpacz Kalinowice, Okęcie Mokre, Parafialny Klub Sportowy Metanoja Lipsko, Ludowy Klub Sportowy Węgrzyn Szopinek, Ludowy Klub Sportowy Duet Wychody Hubale, Klub Sportowy AGROS, Ludowy Uczniowski Klub Sportowy Tref Zawada. Na uwagę zasługuje Ośrodek Kultury w Lipsku, jeden z nielicznych parafialnych ośrodków w województwie lubelskim. Gmina organizuje coroczne Dożynki, od kilku lat organizowane są cykliczne imprezy: Dzień Susła w Mokrem oraz Święto Konia Orientalnego na Kresach w stadninie koni Tarka w Wólce Wieprzeckiej. W rozwoju kulturalnym i turystycznym gminy ważną rolę posiada Ośrodek Promocji, Turystyki i Sportu Gminy Zamość. Funkcję informacyjną od kwietnia 2001 r. pełni czasopismo Biuletyn Informacyjny Samorządu Gminy Zamość. 23

26

27 Dzieje miejscowości Ewa Prusicka Kołcon, Wiesław Bondyra przy współudziale Mariusza Korzeniowskiego

28 Białobrzegi Wieś położona na północno-zachodnim skraju obecnej gminy Zamość. Leżąca na wzgórzu nad błotnistą doliną rzeki Łabuńki, na lewo od drogi z Zamościa do Krasnegostawu Kompleksowe osuszanie owych błotnistych terenów rozpoczęli dopiero Niemcy podczas ostatniej wojny, zatrudniając do tego celu ludność żydowską z pobliskich obozów. Nazwa wsi jest typową nazwą topograficzną, wywodzącą się od białych - bielinowych (czy raczej bagnistych) brzegów nadrzecznych 25. Białobrzegi i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Dzieje Białobrzegów - trzeba przyznać - nie wyróżniały się niczym szczególnym. Brak w nich bowiem jakichś momentów szczególnie ciekawych, przełomowych. Brak też było instytucji ważnych dla życia okolicznych mieszkańców. Podobnie zresztą bywało w przypadku większości pobliskich miejscowości. Po raz pierwszy wieś (na prawie niemieckim) wzmiankowano w źródłach pod rokiem 1450 jako Byalyebrzagy, w dobrach ziemskich włości szczebrzeskiej Zygmunta Prokopa de Goray Gorayskiego 26. Kolejne wspomnienie wsi pochodzi z 28.IV.1497 r., z aktu króla Jana Olbrachta, w obliczu przygotowywanej przez siebie antytureckiej wyprawy do Mołdawii interweniującego w sporze ówczesnego dziedzica szczebrzeskiego - Jana Amora Tarnowskiego z własnymi synami 27. Przez stulecia Białobrzegi dzieliły losy całej włości szczebrzeskiej, do której należały. Zatem w 1471 r. od Gorayskich-Szczebrzeskich przeszły w ręce Tarnowskich, w latach znalazły się w posiadaniu Kmitów z Wiśnicza, a po ich wymarciu w dwa lata później zostały przyznane wielkopolskim Górkom. Wreszcie w 1593 r. z rąk Czarnkowskich, spadkobierców (od 1592) dotychczasowych dziedziców - Górków, przeszły na własność kanclerza Jana Zamoyskiego i jego potomków. W rejestrze poborowym (podatkowym) z 1564 r. wieś funkcjonowała już pod nazwą Białobrzegi. Przynależała wówczas do rzymsko-katolickiej parafii w Szczebrzeszynie Sądy woytowskie tey wsi wspólne były z Bortatyczami - w szczególnych iednak sporach miała ta wieś swego lantwoyta [!] i ławników przysięgłych do rozsadzania Tutejsi chłopi pracowali podówczas dla folwarku w Płoskiem, a dziesięciny płacili 24. SG, t. I, s Zob. B. Czopek, Nazwy miejscowe dawnej ziemi chełmskiej i bełskiej (w granicach dzisiejszego państwa polskiego), Wrocław 1988, s ZDM, t. III, nr W. Dworzaczek, Leliwici Tarnowscy. Z dziejów możnowładztwa małopolskiego w wieku XIV-XV, Warszawa 1971, s. 218; Stankowa, s Pol. XVI w., t. VII, cz. 1, s Stworzyński. Przypiski, nr 8, k. 5-5v. 26

29 popu prawosławnemu w Bortatyczach,...gdzie dawano [...] z każdego półłanku po kopie zboża W 1580 r. wieś posiadała 10¼ łana osiadłego 31, co stawiało ją w rzędzie raczej średnich w okolicy. Rejestr poborowy z 1589 r. wykazywał podobne dane, stwierdzając tu 7¾ łana folwarcznego oraz 3 łany puste 32. W roku 1593 r. Białobrzegi przez J. Zamoyskiego zostały włączone do niedawno (w 1589) przezeń utworzonej Ordynacji Zamojskiej 33. Podobnie jak to miało miejsce w wielu innych miejscowościach, wejście wsi w skład dóbr ordynackich musiało wyraźnie pogorszyć sytuację chłopów, którzy byli odtąd zmuszani do odrabiania większego niż dotychczas wymiaru pańszczyzny. O niezadowoleniu z tego stanu rzeczy świadczą chłopskie skargi, m.in. podczas rewizji włości szczebrzeskiej w 1604 roku 34. Być może niezadowolenie to po części powodowane było praktyką oddawania licznych majętności ordynackich w dzierżawę osobom, które kosztem zobowiązań pańszczyźnianych pragnęły wyciągnąć jak najwięcej korzyści dla siebie 35. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. Białobrzegi, wraz z większością majątków Zamoyskich, znalazły się w granicach zaboru austriackiego. W dyplomie cesarza Józefa II Habsburga z 1786 r. zaliczono je do klucza żdanowskiego Ordynacji 36. W 1895 r. funkcjonował tu drewniany młyn wodny nad Łabuńką 37. Istotnym wydarzeniem było osadzenie na gruntach białobrzeskich kolonistów niemieckich w latach , zapoczątkowane przez Andrzeja Zamoyskiego i kontynuowane przez jego następców. Osadnictwo niemieckie w Białobrzegach, w Płoskiem i Sitańcu było konsekwencją polityki osadniczej cesarza austriackiego Józefa II. W roku 1783 wydał specjalny patent o osiedlaniu kolonistów niemieckich w dobrach prywatnych, albowiem nie był w stanie ulokować wszystkich osadników w dobrach rządowych, czyli dawnych królewszczyznach. Jednocześnie prowadził wśród ziemian polskich agitację na rzecz tegoż przedsięwzięcia. Chcąc uatrakcyjnić plan kolonizacyjny, wypłacał właścicielom ziemskim po 350 florenów za każdą przyjętą rodzinę osadniczą. Andrzej Zamoyski jako jeden z pierwszych zdecydował się na wykorzystanie niemieckich osadników, celem zasiedlenia pustek ordynackich, kierując się przede wszystkim własnymi korzyściami. Ostatecznie w dobrach ordynackich zostało przyjętych 100 rodzin kolonistów niemieckich, pochodzących głównie z Palatynatu, Saary, Wirtembergii i Lotaryngii. Każdy z nich otrzymał w ramach dzierżawy po 23 morgi ziemi, dom i zabudowania gospodarcze, ziarno na wysiew oraz rozłożoną na raty zapłatę, inwentarz żywy i martwy 38. W Białobrzegach osiedliło się 8 rodzin niemieckich, które ogółem otrzymały 185 mórg (ok.103 ha) ziemi uprawnej. Stosunkowo dobre warunki glebowe, bliskość Zamościa i korzyści z handlu szybko wzbogaciły nowych mieszkańców Białobrzegów. Jednocześnie doprowadziły do znacznych dysproporcji majątkowych między nimi. Głównym obciążeniem kolonistów był czynsz płacony na rzecz Ordynacji dwa razy w roku - 1.I i 1.VII. Przy czym osadnicy ze starych kolonii, a więc i z Białobrzegów płacili przed rokiem 1846 po 2 złote z morgi (ok. 30 kopiejek). Czynsz opłacali koloniści zgodnie z umową ustaloną w 1875 r. Jego wysokość zależała od stanu posiadania danego osadnika, który w międzyczasie mógł znacznie poszerzyć swoją majętność. Przeciętna wielkość gospodarstwa osadnika w Białobrzegach wtedy wynosiła 40 mórg, z których płacił 9.60 rubli czynszu ( czyli 25 kop. z morgi) 39. Reforma uwłaszczeniowa z 1864 r. przyczyniła się do uzyskania na własność przez kolonistów dzierżawionej ziemi, ale także do uzyskania do kilku mórg więcej. Dotyczyło to jednak tylko tych, którzy osiedlili się w Królestwie Polskim przed reformą uwłaszczeniową 40. Koloniści w Białobrzegach mieszkali w niewielkiej liczbie wśród społeczności miejscowej, z tego też powodu ulegli praktycznie zupełnej polonizacji jeszcze przed końcem XIX stulecia 41. Potwierdzeniem tego stanu rzeczy była ich postawa w latach okupacji hitlerowskiej. Po kampanii wrześniowej kierownicy szkół zostali zo- 30. Ibidem,k Ibidem,k. 5; Tarnawski, s Stankowa, s Tarnawski, s Ibidem,s Zob. E. Dubas-Urwanowicz, Formy zarządu dóbr Tomasza Zamoyskiego w latach , Rocznik Zamojski, R. 2:1985/86 (88), s Statuta, s J. Górak, Młyny wodne na Lubelszczyźnie, Studia i Materiały Lubelskie, t. XIV: 1997, s. 126 (tabela). 38. W. Śladkowski, Kolonizacja niemiecka w południowo-wschodniej części Królestwa Polskiego w latach Lublin 1969, s. 38; Tenże, Kolonizacja niemiecka w dobrach ordynackich, (w:) Zamość i Zamojszczyzna..., s W. Śladkowski, Kolonizacja niemiecka w południowo..., s. 26, 38, 66-67, 90-91; Tenże, Kolonizacja niemiecka w dobrach..., s W. Śladkowski, Kolonizacja niemiecka w południowo..., s. 105; Tenże, Kolonizacja niemiecka w dobrach..., s. 229; J. Doroszewski, Jak tworzono szkoły niemieckie na Zamojszczyźnie i dystrykcie lubelskim podczas okupacji hitlerowskiej, Przegląd Historyczno-Oświatowy, R. 16:1973, z. 4, s J. Doroszewski, op. cit., s

30 bowiązani do podania nazwisk dzieci o pochodzeniu niemieckim. Kierownik szkoły w Białobrzegach, Jan Lew, w odpowiedzi na niemiecki okólnik z 22.XI.1940 r. donosił, że reischdeutschów i volksdeutschów [we wsi] nie ma. Są dzieci o nazwiskach niemieckich, których rodziców wzywałem, aby się czegoś dowiedzieć. Rodzice tych dzieci oświadczyli mi, że nie są volksdeutschami, ani o zapisywaniu się nie myślą, gdyż nawet ich przodkowie byli polskiego pochodzenia. Równocześnie oświadczyli mi, żebym ich nie zapisywał, bo sobie tego nie życzą. Wobec tego uważam, że sprawa ta w mym rejonie szkolnym nie istnieje 42. Wobec kolejnych żądań, w raporcie z 4.I.1941 r., kierownik szkoły doliczył się 11 dzieci o nazwiskach niemieckich 43. Przytoczony fakt wymownie określa patriotyzm i postawę potomków niemieckich osadników z końca XVIII w., a jednocześnie zwraca uwagę na głębokość procesów asymilacyjnych. W latach wzniesiono tu dwuklasową szkołę powszechną według projektu zamojskiego architekta Tadeusza Zaremby. Potrzebując robotnikow do prac melioracyjnych, prawdopodobnie na przełomie lat 1940/1941 Niemcy założyli w Białobrzegach pierwszy obóz o znaczeniu lokalnym. Ludność miejscowa miała go nazwać małym obozem koncentracyjnym. Dostawali się do niego oporni, a termin ten oznaczał w rozumieniu Niemców po prostu Polaka. Niedostarczenie na czas kontyngentu czy uchylanie się przed wyjazdem do Niemiec były dostatecznymi powodami, by dostać się do tego małego obozu 44. Podczas wojny, z polecenia władz niemieckich, dokonano we wsi regulacji rzeki Łabuńki, budując śluzę, a nadto most według projektu inż. Kwapiszewskiego. Przy regulacji rzeki do 1942 r. pracowali Żydzi z pobliskiego obozu w Bortatyczach 45. W dniu 8 listopada 1941 r., w godzinach popołudniowych wieś Białobrzegi została wysiedlona na mocy rozporządzenia reichsfűhrera H. Himmlera. Wprawdzie dzień wcześniej władze niemieckie wydały rozporządzenie, w którym zakazywano wysiedlania wsi uznanych za niemieckie (a więc m.in. Białobrzegów), ale usunięto wtedy także potomków dawnych kolonistów niemieckich i rodziny polskie, które podpisały volkslistę. Przy czym dokonywano ich przesiedlenia, zachowując prawo zabrania ze sobą mienia ruchomego do nowego miejsca zamieszkania w biedniejszym Jatutowie. Natomiast pozostałą ludność wyprowadzono przejściowo do koszar w Zamościu. Miejsce prawowitych mieszkańców zajęli Niemcy, volksdeutsche z Chinowa w pow. radomskim. Wieś otrzymała niemiecką nazwę Wiesenthal 46. Okres powojenny w historii wsi to przede wszystkim budowa utwardzonych dróg, elektryfikacja, założenie sieci telefonicznej i gazowej, a w 2003 r. sieci wodociągowej. W latach działał we wsi socjalistyczny kołchoz. Po roku 1956 budynki kołchozowe adaptowano na magazyny Centrali Nasiennej. Otoczony szpalerem lipowym teren zajmowały murowane z cegły budynki magazynowe, obory oraz suszarnia chmielu. Obecnie cały teren wraz z budynkami stanowi własność prywatną. Drewniany budynek szkoły podstawowej, powstały jeszcze w 1935/36 r., został w 1997 r. nieco rozbudowany o murowane, parterowe skrzydło północne. Po wojnie szkołą kierowali: Józef Gołębiowski (do 1958 r.), Jan Górski ( ), Mieczysław Kusz ( ), Krystyna Lewko ( ), Urszula Krajewska ( ), Halina Kwiatkowska ( ), a od 2003 r. funkcję dyrektora pełni Barbara Kolanos. 42. S. Zgrzywa, Gmina Stary Zamość, Lublin 1964, s M. Paluch, Prace melioracyjne w powiecie zamojskim w czasie okupacji, (w:) Zamojszczyzna w walce z Niemcami , Zamość 1946, s. 103, 106; J. Jachymek, A. Koprukowniak, J. Marszałek, Ruch ludowy na Zamojszczyźnie, Warszawa 1980, s Z. Mańkowski, Między Wisłą a Bugiem, Lublin 1978, s. 225; J. Doroszewski, op. cit., s Zamojszczyzna - Sonderlaboratorium SS, t. I, Warszawa 1977, s. 34,36; Z. Mańkowski, op. cit., s ; J. Ślaski, Zamojszczyzna, Życie i Myśl, 1965, nr 7/8, s. 111; W. Sulewski, Lasy w ogniu, Warszawa 1962, s. 30; Z. Klukowski, Zbrodnie niemieckie w Zamojszczyźnie, Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, t. II:1947, s Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium..., t. I, s. 63, t. II, s. 337; J. Ślaski, op. cit., s. 11. Wg J. Jóźwiakowskiego (AK Zamojszczyzna, t. I, s. 152) byli to volksdeutsche z Besarabii. 28

31 Kategoria Domy mieszkalne Ludność ogółem Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. Wg spisu powszechnego w 2002 r Uwagi wyznanie narodowość rzymsko-katolickie 243 greko-katolickie lub prawosławne mojżeszowe - polska 333 rusińska - żydowska - 90 Źródła: Tabella..., t. I, s. 18; Skorowidz..., t. IV, s. 127; Spis powszechny 2002 r. Znaleziska archeologiczne Na terenie dzisiejszej miejscowości w trakcie badań powierzchniowych prowadzonych w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski odkryto 6 stanowisk (punktów osadniczych). Najstarsze ślady osadnictwa datowane są na epokę neolitu ( r p.n.e.). Są to nieliczne fragmenty naczyń glinianych i narzędzi krzemiennych. Z wczesnej epoki brązu ( r. p.n.e.) pochodzą fragmenty ceramiki, odłupki krzemienne, fragment krzemiennego sierpa oraz krzemiennej siekierki. Zarejestrowano również nieliczne ułamki ceramiki kultury łużyckiej ( r. p.n.e.), a na jednym stanowisku również kilka fragmentów ceramiki określonej ogólnie na okres wpływów rzymskich (I V w n.e.). Najliczniej reprezentowane są znaleziska z okresu wczesnego średniowiecza (głównie z XII-XIII w.) oraz średniowiecza, wyłącznie w postaci fragmentów naczyń glinianych. Znaleziono także ślady osadnictwa w postaci mało charakterystycznych fragmentów ceramiki, narzędzi krzemiennych, fragmentu rozcieracza kamiennego i krzemiennej siekiery, które nie pozwalają na ich bliższe określenie chronologiczne poza tym, że wiążą się z pradziejami regionu. Bliżej nieokreśloną chronologię posiada również cmentarzysko odkryte w latach 40-tych XX w., dotąd nie badane wykopaliskowo przez archeologów [K.], Cmentarzysko przedhistoryczne (w Białobrzegach pow. zamojski), Życie Lubelskie, 1948, nr 296, s. 1; AZP

32 Białowola Wieś położona na południowo-wschodnim skraju obecnej gminy Zamość. Jej nazwa Biała Wola, odmiennie od Białych Brzegów (Białobrzegów), pochodzi od rodzaju mało urodzajnej gleby, charakteryzującej się dużą zawartością kredy 48. Natomiast Wola oznaczała osadę z przysługującym chłopom dłuższym okresem wolnizny od wszelakich świadczeń (robocizny, danin) na rzecz pana feudalnego. Białowola i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Wieś powstała najprawdopodobniej w połowie XV stulecia, osadzona przez Lipskich herbu Korczak, wywodzących się od Mikołaja z Lipska, bratanka marszałka Dymitra z Goraja 49. Jako Biała Wolia wzmiankowana została po raz pierwszy w 1476 r. 50, a następnie w rejestrze poborowym z 1564 r. w łacińskiej parafii żdanowskiej 51. Posiadała wówczas zaledwie 2 3/4 łana (czyli ok. 46 ha) gruntów uprawnych 52, zatem zaliczała się do wsi ówcześnie małych. Zapewne wynikało to z ówczesnego nastawienia nie na gospodarkę rolną, lecz leśną. W 1631 r., wraz z kilkoma innymi wioskami włości lipskiej, Białowola przeszła drogą sprzedaży od Lipskich w ręce Zamoyskich 53. Odtad należała do tego rodu aż do XIX wieku, wchodząc w skład Ordynacji Zamojskiej. Dyplom cesarza Józefa II z 1786 r. wymieniał ją w ordynackim kluczu lipskim 54. Znalezienie się wsi w składzie dóbr Ordynacji, a zwłaszcza podczas aktywizacji gospodarczej w II połowie XVIII w. spowodowało pogorszenie się sytuacji miejscowego chłopstwa. Wywoływało to oczywiście skargi, a często także wystąpienia przeciw zarządcom. Musiały one być ostre, skoro opornych wobec powinności poddańczych chłopów białowolskich administracja ordynacka oceniała jak najgorzej, przypisując im hultajstwo i wielką skłonność do buntu. W związku z tym Akta wyprowadzenia intraty... z początków XIX w. mówiły o tutejszych chłopach:...konduita ich najgorsza, wyjąwszy bowiem 4 gospodarzy [na 25] mało który z innych gospodarzy nie był w kryminale.... W 1827 r. w Białowoli dokonano eksmisji jednego włościanina, który posiadał znaczne zadłużenie w Ordynacji Zamojskiej Charakterystyczną jest tu nazwa nieopodal położonej Białej Góry, pomiędzy Białowolą, Lipskiem i Żdanowem. 49. Boniecki, t. XIV, s W. Czarnecki, Przemiany osadnictwa ziemi chełmskiej od połowy XIV do końca XVI w., Lublin 1997, s Pol.XVI w., t. VII, cz. 1, s Po upadku parafii żdanowskiej na przełomie XVI i XVII w., dziesięciny z wsi należały do uposażenia prepozyta (proboszcza) Kolegiaty zamojskiej. Zaprzestano je pobierać już w 1669 r. F. Stopniak, Dzieje kapituły zamojskiej, Lublin 1962, s. 65, Pol.XVI w., t. VII, cz. 1, s Stworzyński, k Statuta, s. 51; SG, t. XIV, s R. Orłowski, Położenie i walka klasowa chłopów..., s. 199 (przypis 14). 30

33 Plan gruntów w Białowoli z 1828 r. (APL AOZ-plany, sygn. 243). Lata przyniosły utworzenie folwarku o nazwie Białowola Nowa. Dwóch dzierżawców - Polaków zajęło 7 pustek ordynackich o wielkości 126 mórg, co jeszcze bardziej rozogniło stosunki z miejscową ludnością 56. Po reformie uwłaszczeniowej z 1864 r. doszło w Białowoli do wystąpień chłopów przy podziałach wspólnot, do których posiadały uprawnienia dwór i wieś 57. Opis z 1880 r. wymienia ordynackie dobra (folwark) Białowola o powierzchni mórg, w tym ziemi ornej 5029 mórg, łąk 1169 mórg i mórg lasu. Do białowolskiego zarządu dóbr ordynackich wchodziły jeszcze folwarki w Niedzieliskach, Kątach, Płoskiem, Wielączy, Mokrem, Wólce Wieprzeckiej, Zawadzie, Zarzeczu i Lipsku 58. W 1921 r. miejscowy folwark ordynacki, o powierzchni 297 ha, był dzierżawiony przez Żyda Icka (Ignacego) Marguliesa z Zamościa. Dzierżawił on także folwarki w Żdanowie i Płoskiem 59. W okresie międzywojennym funkcjonowała w Białowoli szkoła powszechna polska. Przy niej działała drużyna harcerska, jedna z nielicznych na tym terenie 60. W 1928 r. powstała jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej. Założyli ją: Piotr Klimacki (prezes), Wojciech Kuźma, Józef Ostasz i Antoni Łagoda.. W 1932 r. z inicjatywy strażaków zakończono budowę remizy 61. W dniu 19.XII.1942 r. Niemcy zamordowali we wsi 3 osoby 62. Natomiast 29.XII.1942 r. żandarmeria niemiecka, oddziały SS z Zamościa i koloniści niemieccy dokonały brutalnej pacyfikacji Białowoli w odwecie za spalenie wsi Lipsko, zasiedlonej przez kolonistów niemieckich. Zamordowano wówczas 52 osoby, z których najstarsza osoba miała 82 lata, zaś najmłodsze dziecko zaledwie 9 miesięcy. Ciała pomordowanych pochowano w polu. Ponadto spalono kilkanaście domostw. Wieś została częściowo wysiedlona 63. Tragedię Białowoli w pełni oddaje relacja Apolonii Mazurek, mieszkanki wsi, potwierdzona także przez innych naocznych świadków mordu: O godz. 7 syn mój przyleciał do domu i powiedział, że Niemcy otoczyli wioskę [...]. Przeważnie mieszkańcy Białowoli uciekli z wioski, na miejscu pozostali tylko starcy i kobiety z dzieć- 56. Cz. Rajca, Zakładanie nowych folwarków w dobrach Ordynacji Zamojskiej w latach , Acta Universitatis Wratislaviensis, Historia, t. XXVII, s J. Jachymek, A. Koprukowniak, J. Marszałek, op. cit., s SG, t. I, s M. Kozaczka, Ordynacja zamojska , Lublin 2003, s J. Grygiel, Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa w obwodzie zamojskim , Warszawa 1985, s M. Skiba, Straże pożarne na Zamojszczyźnie, Zamość 1996, s L. Siemion, Z lat okupacji hitlerowskiej na Lubelszczyźnie, Lublin 1971, s. 264; Tenże, Egzekucje na Lubelszczyźnie, Zeszyty Majdanka, t. III:1969, s. 175; J. Fajkowski, Wieś w ogniu. Eksterminacja wsi polskiej w okresie okupacji hitlerowskiej, Warszawa 1972, s ; Tenże, J. Religa, Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej , Warszawa 1972, s ; J. Grygiel, op. cit., s. 107; K. Leszczyński, Eksterminacja ludności na ziemiach polskich w latach , Biuletyn Głównej Komisji..., t. IX: 1957, s ; W. Sulewski, op. cit., s ; L. Siemion, Zamojski przełom, Lublin 1965, s ; Tenże, Z lat..., s. 264; Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium..., t. I, s. 493, 519; Cz. Madajczyk, Hitlerowski terror na wsi polskiej , Warszawa 1965, s Z. Klukowski, Pacyfikacje i egzekucje w powiecie zamojskim w latach , Biuletyn Głównej Komisji..., t. V: 1949, s ; K. Czubara, Rozstrzelanie Białowoli, Tygodnik Zamojski 2006, nr 1, s

34 mi, tj. ci, dla których ucieczka i ukrywanie się było bardzo trudne. W niedługim czasie najpierw przyszedł sołtys z Niemcami i kazali wszystkim wyjść z mieszkań i zgrupować się na podwórzu koło szkoły. Niemców na wiosce było około 30. Ilu otaczało wioskę - tego nie wiem. Wśród nich byli gestapowcy, czarni i inni, których przynależności do formacji nie mogę określić. Wszystkich Polaków koło szkoły zgrupowało się około 70 osób. Byli tam, jak już wspomniałam, starcy i kobiety z małymi dziećmi. Ja poszłam wraz z synkiem, liczącym wtedy 4 lata. Następnie Niemcy kazali nam wejść do budynku szkolnego i tam nas podzielili na dwie partie - mężczyzn osobno i osobno kobiety z dziećmi [...] Razem wybrali 52 osoby. Mnie z dzieckiem i [...] polecili Niemcy iść do domu sołtysa, gdzie im mieliśmy ugotować jedzenie. Resztę ludzi pozostawili w szkole [...] Po naszym odejściu Niemcy dokonali egzekucji na 52 osobach. Wyprowadzali ze szkoły po 5 osób i przed szkołą ich rozstrzeliwali [...] Po tej egzekucji Niemcy przyszli na obiad i po obiedzie wyszli na wioskę, gdzie rabowali mienie Polaków. W czasie tego rabunku zabijali tych wszystkich Polaków, których spotkali, względnie znaleźli ukrytch [...]. Tego dnia wieczorem Niemcy opuścili naszą wioskę, biorąc ze sobą inwentarz żywy i martwy oraz inne cenniejsze mienie, które zrabowali. Polaków pomordowanych na drugi dzień pochowaliśmy w wiosce. Zaraz po tej pacyfikacji czarni z pobliskich wiosek [zwłaszcza z Lipska] przez 14 dni rabowali mienie Polaków. Rabowali wtedy wszystko, co było możliwe do zabrania: narzędzia gospodarskie, meble, pościel, drzewo budulcowe. Pozostawili w Białowoli tylko gołe domy 64. Znamy nazwiska wówczas pomordowanych. Ich lista widnieje na pomniku, upamiętniającym tę tragedię 65 : Bondyra Aleksander, Bondyra Jan, Bondyra Maria, Bilant Michał, Binduga Maria, Bułek Wacław, Byczek Michał, Dygoda Paulina, Dygoda Szymon, Dygoda Teresa, Gontarz Bronisław, Gontarz Ignacy, Gontarz Janina, Gontarz Józef, Grela Franciszek, Katas Jakub, Kijko Ewa, Kijko Jan, Kijko Jan, Korzeniowski Jan, Kuźma Karolina, Lupa Helena, Lupa Maria, Lupa Maria, Lupa Michał, Lupa Regina, Lupa Ryszard, Łukaszczyk Franciszek, Łukaszczyk Jan, Łukaszczyk Józef, Łukaszczyk Maria, Łukaszczyk Marianna, Makuch Andrzej, Monastyrska Maria, Muszyński Antoni, Ozga Wojciech, Psiuk Michał, Regala Bronisław, Regala Józef, Regala Kazimierz, Rybak Maria, Sapiło Katarzyna, Siwiłło Katarzyna, Siwiłło Longin, Siwiłło Lucjan, Solska Janina, Solska Joanna, Solski Piotr, Solski Stanisław, Sokołowska Regina, Sokołowska NN c.reginy. Pomnik na masowym grobie wymordowanych mieszkańców wsi w 1942 r. (foto W. Bondyra). 64. Zamojszczyzna w okresie okupacji hitlerowskiej, opr. A. Glińska, Warszawa 1968, s J. Fajkowski, op. cit., s

35 Obelisk koło szkoły w Białowoli (foto W. Bondyra). Cztery miesiące po grudniowej tragedii, 16.IV.1943 r. w Białowoli rozstrzelano jeszcze 7 osób, w tym 3 mieszkańców wsi. Egzekucji dokonała policja niemiecka, a jej powodem było oskarżenie pomordowanych o przynależność do partyzantki 66. W czasie okupacji Niemcy utrzymywali przedwojenną stadninę ogierów, liczącą 100 koni. Stadnina posiadała wojskową załogę, złożoną z 17 żołnierzy i zatrudniała miejscową ludność polską 67. Po wojnie obraz wsi, podobnie jak innych miejscowości Zamojszczyzny, zaczął się zmieniać. Przybyło odcinków utwardzonych dróg, wybudowano szkołę, niewielki kościół i remizę strażacką, a w ostatnich latach założono sieć gazową. Budynek szkoły podstawowej powstał w latach sześciedziątych, jako tzw latka.W latach mieścił się w nim Zakład Szkolno-Wychowawczy Szkoła Życia - ośrodek dla dzieci z głębokim upośledzeniem. W 1981 roku reaktywowano w Białowoli 8-klasową szkołę podstawową i od tego czasu kierowali nią kolejno: Roman Greluk ( ), Anna Dymska ( ), Marian Pupiec ( ), natomiast od 2005 r. funkcję dyrektora placówki pełni Jolanta Bondyra. Aktywnie działa we wsi jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej. W 1962 r. powstał nowy budynek remizy, natomiast w 1982 r. pod zarządem prezesa Kazimierza Tarajki i naczelnika Marka Lupy, ruszyła budowa znacznie większej, murowanej remizy. Mobilizacja całej jednostki, mieszkańców wsi oraz pomoc Urzędu Gminy, Komendy Straży Pożarnej w Zamościu i Rady Sołeckiej w Białowoli, którzy przeznaczyli na budowę 70% swoich funduszy sprawiły, że budowę zakończono w 1990 r. Wtedy też wyposażono ją w niezbędny sprzęt 68. wyznanie Kategoria Wg spisu Wg spisu z 1921 r. Wg spisu z 1827 r. wieś folwark powszechnego w 2002 r. Domy mieszkalne Ludność ogółem rzymsko-katolickie greko-katolickie 3 - lub prawosławne mojżeszowe 9 - Uwagi narodowość polska rusińska 3 - żydowska 9 - Źródła: Tabella..., t. I, s. 19; Skorowidz..., t. IV, s. 124; Spis powszechny 2002 r. 66. K. Leszczyński, op. cit., s. 249; L. Siemion, Z lat..., s. 271; Tenże, Egzekucje..., s Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium..., t. I, s M. Skiba, Straże pożarne na Zamojszczyźnie, Zamość 1996, s

36 ZNALEZISKA archeologiczne Podczas badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski oraz innych przypadkowych odkryć zarejestrowano na terenie miejscowości 14 stanowisk (punktów osadniczych). Najstarsze zabytki w postaci krzemiennego płoszcza i kamiennego toporka datowane są na schyłkowy neolit i związane są z kulturą ceramiki sznurowej ( r. p.n.e.). Jedno stanowisko rozpoznane na podstawie znalezionych na powierzchni fragmentów ceramiki, należy łączyć z wczesną epoką brązu, najpewniej kulturą trzciniecką ( r. p.n.e.). Z okresu wpływów rzymskich pochodzi znalezisko monety denara cesarza Kommodusa, datowanej na 184 r. n.e. Sporą ilość zarejestrowanych zabytków ze względu na mało charakterystyczne cechy określono jedynie ogólnie jako pradziejowe. Należą do nich fragmenty naczyń glinianych, jeden cały i fragmenty dwóch rozcieraczy kamiennych oraz wyroby krzemienne (okruch, łuszczeń, rylec, odłupek i wiórek). Z okresu wczesnego średniowiecza (VI-XIII w.) pochodzą fragmenty ceramiki zebrane na dwóch stanowiskach. Na uwagę zasługuje również znalezisko pojedynczej monety z XVII w. - boratynki litewskiej z czasów króla Jana Kazimierza Wazy 69. Najpewniej nowożytną chronologię posiadała, nie zachowana do dziś, kamienna płytka odlewnicza o wym. 19,3 X 20 cm z wyżłobionymi niegłębokimi kanalikami, tworzącymi na powierzchni wzór geometryczno-roślinny. Została znaleziona w grobie szkieletowym podczas przypadkowego odkrycia, które miało miejsce w latach 30-tych XX w. Chronologia grobu nie jest znana. Do czasów II wojny światowej płytka była przechowywana w zbiorach Gimnazjum Męskiego w Zamościu, ale w czasie wojny ślad po niej zaginął bezpowrotnie Katalog archeologicznych zbiorów pozamuzealnych, z. 3, cz. 3, s. 363 (Kolekcja Katedry Archeologii Uniwersytetu Marii Skłodowskiej-Curie w Lublinie), Warszawa 1995; A. Kokowski, Lubelszczyzna w młodszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim, Lubelskie Materiały Archeologiczne, t. 4: 1991, s. 152; AZP W. Antoniewicz, O trzech formach odlewniczych z Polski i Litwy (nadbitka z 1937 r. z dedykacją autora w bibliotece Muzeum Okręgowego w Zamościu). 34

37 Borowina Sitaniecka Mała wioska, położona w północno-wschodniej części dzisiejszej gminy Zamość. Często mylona z Borowiną Starozamojską, leżącą o kilka kilometrów na zachód. Nazwa wsi pochodzi od borowizny lub borowiny, co w czasach staropolskich oznaczało nie tyle określony rodzaj gleby, co miejsce gęsto porośnięte sosnami (borem), bądź miejsce po lesie (borze) sosnowym 71. Borowina i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Folwark tej nazwy został założony przez administrację Ordynacji Zamojskiej na gruntach sitanieckich w końcu XVIII wieku. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi dopiero z 1807 r.: Borowina pod Sitańcem. Inwentarz Sitańca [z] roku 1807 opisuje w folwarku na Borowinie budynek, chałupę czeladną, oborę, owczarnię, gumno [tj. stodołę z klepiskiem do młócenia zboża cepami] i inne zabudowania gospodarskie 72. Znamienne, że aż do czasu I wojny światowej nie rozwinęła się tu wieś. Przez ten czas Borowina spełniała bowiem wyłącznie funkcję folwarku ordynackiego. Zmieniała się jedynie forma jego nazwy. Na mapie z 1827 r. pojawia się jako Folwark na Borowinie 73, na mapie z 1839 r. jako Folwark Borowiny Sitanieckie 74. Spotykamy się nawet z nazwą Borowizna Sitaniecka 75. Dopiero w 1900 r. czytamy obecną nazwę Borowina Sitaniecka Słownik polszczyzny XVI wieku, t. II, Wrocław 1967, s Stworzyński, k. 6, Przypiski, nr 19, k APL, AOZ-pl., sygn. 95 [Plan przyległych wsi...]. 74. Topograficzna Karta Król. Polskiego, ark. VI. 75. K. Sochaniewicz, Sitańscy herbu Nałęcz na pograniczu chełmsko-bełskim w XV i XVI w., Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie, t. VI:1921/23, s SG, t. XV, s

38 We wrześniu 1905 r. doszło w majątku do strajku, wywołanego agitacją PPS. Zaburzenia stłumiono przy użyciu straży ziemskiej 77. Zubożenie ludności w wyniku I wojny światowej przyniosło strajki na wsi również w 1918 r. Doszło do przerwania pracy w folwarku. Strajk był w ostrej formie, konie pozwalają używać tylko w dniu zebrań w Zamościu. Okopowe okryte podczas mrozów, najmniej ¼ zamarzła. Nie wypłacono jednak nic 78. Niepokoje trwały i w następnym roku. Służba i robotnicy folwarczni podpisali wtedy tzw. zadania ekonomiczne i socjalne Komitetu Robotniczego Robotników Rolnych, który reprezentował 33 folwarki 79. W okresie międzywojennym (co najmniej od 1921 r.) miejscowy folwark ordynacki, o powierzchni 334 ha) był dzierżawiony przez Feliksa Żelaźnickiego, którego w końcu 1940 r. hitlerowcy aresztowali i rozstrzelali pod zarzutem współpracy z podziemiem 80. W trakcie okupacji hitlerowskiej w kwietniu 1944 r. plutony AK pod komendą Henryka Grochowskiego Henryka ( Zagórskiego?) i Henryka Kapłona Żurawia rozbroiły posterunki ochrony niemieckiej i dokonały rekwizycji w majątku borowińskim 81. Podczas wojny miało tu istnieć niemieckie lotnisko polowe, które było dobrze rozpoznane przez polski wywiad partyzancki 82. Po wyzwoleniu majątek do 25.X r., jako jeden z pierwszych, został rozparcelowany 83. Folwark długo po wojnie wykorzystywany był do hodowli trzody chlewnej, ale upadek Zamojskich Zakładów Mięsnych obrócił te pozostałości w zupełną ruinę. Najważniejszymi inwestycjami okresu powojennego we wsi było budownictwo drogowe oraz powstanie w latach 60-tych nowego budynku szkoły 84. Szkoła podstawowa utworzona została w 1959 r. i mieściła się początkowo w wynajętym budynku prywatnym w Kolonii Sitaniec. Była to placówka jednoklasowa, prowadzona przez Danutę Semczuk. W 1961 r. podniesiono stopień organizacyjny szkoły do sześciu klas, w 1962 r. do siedmiu, a w 1966 r. do ośmiu. W 1961 r. przeniesiono szkołę do tzw. Tuczarni dawnego budynku podworskiego ordynackiego, co polepszyło nieco jej warunki lokalowe. Niemniej jednak, w dwa lata później rozpoczęto budowę nowego obiektu szkolnego, tzw latki. Nową szkołę oddano do użytku w 1964 r. Powstała ona głównie dzięki pracy społecznej mieszkańców Borowiny Sitanieckiej oraz okolicznych wsi. W latach 90-tych została rozbudowana o nowe skrzydło. Od początku istnienia placówki funkcje kierownicze pełnili kolejno: Danuta Semczuk ( ), Czesław Żołnierczuk ( ), Marianna Żołnierczuk ( ), Janusz Wilk ( ), Ryszard Mazurkiewicz ( ), a od 2004 r. dyrektorem szkoły jest Krystyna Ptak A. Koprukowniak, Tradycje rewolucyjne Zamościa, (w:) Czterysta lat Zamościa..., Wrocław 1983, s. 171; J. Jachymek, A. Koprukowniak, J. Marszałek, op. cit., s. 41; A. Koprukowniak, Ruchy rewolucyjne na wsi lubelskiej , Lublin 1967, s A. Koprukowniak, Rewolucyjny i patriotyczny Zamość, (w:) Zamość i Zamojszczyzna..., s. 261; T. Kościański, Zbrojne powstanie w Zamościu, Głos Ziemi Lubelskiej, 1959, nr 6, s. 7; W. Kuszyk, Walki klasowe na wsi polskiej , Warszawa 1968, s W. Kuszyk, op. cit., s M. Kozaczka, op. cit., s. 63, 64, J. Grygiel, op. cit., s ; AK Zamojszczyzna, t. II, s. 668, Ibidem,s Z lat wojny i okupacji, t. IV, Warszawa 1972, s J. Panasiewicz, Borowina Sitaniecka, Biuletyn Informacyjny Samorządu Gminy Zamość, nr 4/25:2003, s Kronika Szkoły Podstawowej w Borowinie Sitanieckiej. 36

39 Kategoria Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. Wg spisu powszechnego w 2002 r. Uwagi Domy mieszkalne 4 64 Ludność ogółem wyznanie narodowość rzymsko-katolickie 123 greko-katolickie lub prawosławne nie wymieniona mojżeszowe - polska 123 rusińska - żydowska - - Źródła: Skorowidz..., t. IV, s. 127; Spis powszechny 2002 r. Znaleziska archeologiczne W trakcie badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski zarejestrowano na terenie miejscowości 4 stanowiska (punkty osadnicze). Najstarsze zabytki w postaci fragmentów ceramiki, wiążą się z neolityczną kulturą pucharów lejkowatych ( r. p.n.e.). Zarejestrowano także fragmenty naczyń kultury łużyckiej ( r. p.n.e.). Na podstawie fragmentów ceramiki naczyniowej rozpoznane zostało osadnictwo z młodszego okresu przedrzymskiego (II-I w. p.n.e.) oraz z okresu wpływów rzymskich (I-V w. n.e.). Badania powierzchniowe potwierdziły również obecność osadnictwa wczesnośredniowiecznego w postaci fragmentów ceramiki, głównie z XII-XIII w. Na trzech stanowiskach natomiast, znaleziono zabytki datowano na XIV-XV w AZP

40 Bortatycze Wieś położona na północno-zachodnim skraju obecnej gminy Zamość. Jej nazwa najprawdopodobniej jest pochodzenia staroruskiego, na co wskazuje jej formant -tycze 87. Jeśliby jednak próbować wiązać ją w jakimkolwiek stopniu z etymologią polską, wskazać można tu na rzadkie staropolskie słowo bort, oznaczające kłodę, pień 88. Bortatycze i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z roku 1398, z aktu darowizny dóbr włości szczebrzeskiej Dymitra z Goraja bratankom, synom Iwonii z Klecia i Stojanic. Występowała w nim pod nazwą Borthaticz 89. Jednakże pod rokiem 1429 istnieje wzmianka o Wojciechu Smarzu z Bortatycz (de Borthaticz). Wynikałoby z niej, że wieś podówczas już nie należała do dóbr ziemskich rodu Gorayskich, lecz do księstwa bełskiego Piastów mazowieckich. Wg A. Janeczka wymieniony Wojciech Smarz to Wojciech z Wilkowic w ziemi rawskiej na Mazowszu, który wraz ze Stanisławem de Kurosonio otrzymał Bortatycze od księcia Ziemowita IV w 1412 r. Tenże Wojciech Smarz (protoplasta rodu Janowskich) w 1430 r. wymieniany był już tylko dziedzicem Janowic i Kulikowa 90, a więc najpewniej stracił Bortatycze po regulacji granic w 1430 r., kiedy książęta bełsko-płoccy zwrócili panom na Szczebrzeszynie swe majętności po lewej stronie rzeczki Kalinowicy (obecnej Łabuńki). Po powrocie do dóbr szczebrzeskich wieś dzieliła odtąd losy całej włości. Zatem w 1471 r. po Gorayskich- Szczebrzeskich jej dziedzicami zostali przedstawiciele potężnego możnowładczego rodu Tarnowskich, od 1514/18 r. - również możni Kmitowie, od 1555 r. - Górkowie, zaś od 1592 r. - Czarnkowscy. W roku 1593 cała włość dostała się w ręce kanclerza Jana Zamoyskiego, który jeszcze w tymże samym roku wcielił ją do swej niedawno (w 1589 r.) utworzonej Ordynacji Zamojskiej Por. nazwy innych miejscowości pogranicza polsko-ruskiego, np. Bohutycze, Honiatycze, Mołodiatycze, Moniatycze, Sławatycze. Także z pokrewnym formantem -tyn: Muratyn, Steniatyn, Szczepiatyn, Szlatyn, Telatyn, Teratyn, Żniatyn. 88. Stąd barć. Słownik staropolski, t. I, red. S. Urbańczyk, Warszawa , s MRPS, p. IV, vol. 3, s Janeczek, s. 84, Tarnawski, s

41 Typy chłopskie z XV-XVI w., wg J. Matejki (Ubiory w Polsce , Kraków 1967, s. 82). W 1531 r. istniała w Bortatyczach parafialna cerkiew prawosławna, prawdopodobnie już wówczas pod wezwaniem św. Michała Archanioła 92. Wzmiankowana była również w 1564 i 1580 roku, od 1596 unicka. Wieś posiadała podówczas 14½ łana osiadłego,...w których pop posiada półłanek. Włościanie robią do folwarku Płoskiego, popowi z półłanku daią po kopie zboża. Ta wieś gruntami przytyka do rzeki Wieprza [tu pomyłka, chodzi oczywiście o Łabuńkę], w którey nie wolno łowić ryb gdy się trą Rejestr poborowy z 1589 r. natomiast wykazywał we wsi 11 łanów folwarcznych, cerkiew, 1 rzemieślnika oraz 3 komorników bez bydła 94. Wieś funkcjonowała na prawie niemieckim. Istniało tu wójtostwo wspólne z Białobrzegami. W 1484 r. dzierżył je niejaki Pawlik (Paweł?) 95. Stosunki miejscowego chłopstwa z wójtem nie układały się najlepiej, o czym świadczyły liczne skargi. Między innymi podczas rewizji włości szczebrzeskiej w 1604 r. chłopi skarżyli się na ówczesnego wójta Malarza,...że się z niemi nie zgadza, łąk nie grodzi 96. Wójtostwo to utrzymało się i w latach następnych:...roku 1639 [...] w Bortatyczach była danina i wóytostwo Zorkowskiego, który miał poddanych, browar i winiarnię nad rzeką, miał i pasiekę 97. Być może wójtostwo zanikło w II połowie XVII w., gdyż odtąd nie mamy o nim wzmianek. Natomiast czytamy o powstającym i ciągle rozrastającym się folwarku ordynackim, najpewniej przynajmniej częściowo na byłych gruntach wójtowskich. Pierwsze potwierdzenie jego istnienia mamy z 1702 r. W roku 1761 jego teren miał być ogrodzony drewnianą palisadą czy raczej płotem 98, zaś w latach następnych - za rządów Andrzeja Zamoyskiego - powstał w jego miejsce nowy folwark 99. Wedle dyplomu cesarza Józefa II z 1786 r. zaliczał się do ordynackiego klucza sitanieckiego 100. Cerkiew w Bortatyczach w 1674 r. otrzymała przywilej od Marcina Zamoyskiego, a w 1699 r. od Anny Zamoyskiej. Według akt wizytacji z 1721 r., nadal była pod wezwaniem św. Michała Archanioła 101. W końcu XVIII i w I połowie XIX stulecia tutejsza drewniana cerkiew grecko-katolicka (unicka) była filią parochii (parafii) w Siedliskach. W 1816 r. w Bortatyczach, Białobrzegach i Wysokiem było 307 wiernych, natomiast w 1820 r. było ich 288 (134 mężczyzn i 154 kobiety). Grunty cerkiewne obejmowały 63 morgi (35,2 ha) pól, ogrodów i łąk, a miejscowi chłopi byli zobowiązani do uiszczania 19 zł 25 gr. dziesięciny snopowej i 10 zł podymnego 102. Protokół z wizytacji z 1860 r. mówi o funkcjonowaniu już parafii unickiej, jednak słabo uposażonej (1 morga ogrodu przy plebanii, na kiepskiej glebie gliniano-piaskowej). Drewniane budynki plebanii i dom diakona znajdowały się w złym stanie. Administratorem parafii wówczas był ks. Józef Winnicki, jednocześnie proboszcz siedliski 103. Po roku 1875 zaborcze władze rosyjskie zmusiły miejscowych unitów do 92. W. Słobodian, Cerkwy chołmskoj eparchii, Lviv 2005, s Stworzyński. Przypiski, nr 20, k. 9v; A. Gil, Chełmska diecezja unicka Dzieje i organizacja, Lublin 2005, mapa - załącznik. 94. Stankowa, s Ibidem,s. 21; Stworzyński. Przypiski, nr 8, k. 5-5v; W. Czarnecki, op. cit., s Tarnawski, s. 364, Stworzyński. Przypiski, nr 20, s. 9v. 98. Bortatycze. Założenie dworsko-parkowe. BB i DZ w Zamościu, s Kasperek, s. 18 (przypis 19) Statuta, s. 51; Statuta, t. XIV, s W. Słobodian, op. cit., s APL ChKg-k, sygn. 226, s. 7-8, 14, Ibidem,sygn. 288, k. 1, 18v, 24v,

42 przejścia na prawosławie. Taki stan pozostał do 1915 r., czyli wycofania się Rosjan z ziem polskich podczas I wojny światowej.w 1876 r. powstala w Bortatyczach nowa drewniana cerkiew p.w. Aleksandra Newskiego, zniszczona w latach W 1880 r. Bortatycze leżały w gminie Wysokie i łacińskiej parafii Nielisz. Wieś stanowiła siedzibę zarządu dóbr Ordynacji Zamojskiej, które obejmowały folwarki: Wysokie, Borowina, Wolica Sitaniecka, Złojec i Zarudzie. Klucz bortatycki zajmował 4253 morgi (2381,7 ha) powierzchni, w tym ziemi ornej 2477 mórg, łąk 433 i lasów W trakcie wydarzeń rewolucyjnych lat doszło do ekonomicznych i politycznych zaburzeń na wsi. Pisma ulotne partii rewolucyjnych (zwłaszcza PPS) pojawiły się w Bortatyczach już w pierwszych miesiącach 1905 roku 106. W dniu 23 IV 1906 r. w miejscowym folwarku (jak i w Wolicy Sitanieckiej) rozpoczął się dwudniowy strajk rolny, którego organizatorami byli tutejsi mieszkańcy: Małgorzata Albinger, Józef Kornecki, Jan Małocha i Andrzej Smutek 107. W 1914 r. w Bortatyczach istniała szkoła początkowa dla ludności prawosławnej (wcześniej unickiej). Zaborcze władze rosyjskie tłumaczyły, że sieć szkół początkowych obliczona była przede wszystkim na zaspokojenie potrzeb oświatowych ludności prawosławnej, uważanej za jedynie wartościową pod względem państwowym. Świadczy o tym dostosowanie ich liczby i rozmieszczenia do rozsiedlenia ludności prawosławnej w powiecie zamojskim 108. Szkoła polska w Bortatyczach powstała tuż po odzyskaniu niepodległości i funkcjonowała przez cały okres międzywojenny. Początkowo była siedmioklasowa, a od 1926 r. trzyklasowa 109. U progu niepodległego bytu państwa polskiego miał miejsce kolejny strajk robotników rolnych, który niewątpliwie można wiązać z tzw. powstaniem zamojskim z grudnia 1918 r. Rok później robotnicy rolni miejscowego majątku podpisali petycję, żądającą polepszenia ich sytuacji ekonomicznej oraz określenia świadczeń właściciela majątku na rzecz zatrudnionych 110. Od ok r. dzierżawcą tutejszego folwarku ordynackiego, liczącego 262 ha, był Konrad Lipczyński 111, który zgodnie z umową dzierżawczą - w 1936 r. dostarczał kwintali buraków do ordynackiej cukrowni w Klemensowie i płacił zł czynszu. Po zajęciu folwarku przez Niemców w 1939 r., Lipczyński nadal pozostał dzierżawcą - zarządcą folwarku i zgodnie z zarządzeniami nowych władz był zobowiązany do unowocześnienia upraw, stosowania nowych odmian i stosowania nawozów sztucznych i oczywiście do dostarczania kontyngentu żywności 112. W latach II wojny światowej wieś, jako jedna z pierwszych na Zamojszczyźnie, została wysiedlona przez hitlerowców. Wygnania mieszkańców dokonano 9 XI 1941 r., a następnie przesiedlono do powiatu hrubieszowskiego z zakazem powrotu do miejsca zamieszkania. Zgodnie z niemieckimi planami kolonizacyjnymi majątek Bortatycze stał się bazą policji i SS, która zabezpieczać miała teren osiedleńczy. Nową niemiecką wsią o nazwie Baltenhof miał kierować untersturmführer Wiezer 113. Od czerwca 1940 r. istniał tu obóz pracy dla 420 Żydów (łącznie przeszło przez obóz osób), których trzymano w fatalnych warunkach w stodołach folwarcznych. Zatrudniano ich przy melioracji łąk i regulacji rzek: Łabuńka, Por, Farens i Topornica. Za najmniejsze przewinienia karano chłostą. Obóz zlikwidowano w 1942 r. w ramach Aktion Reinhard, a więźniów wymordowano w obozie zagłady w Bełżcu. Po reformie rolnej, pod koniec 1944 r., folwark bortatycki został rozparcelowany 114. W styczniu 1947 r. uległo rozwiązaniu, działające we wsi koło Polskiego Stronnictwa Ludowego, które liczyło 30 członków 115. Po wojnie powstały w Bortatyczach utwardzone drogi (lata sześćdziesiąte), w latach wieś zelek W. Słobodian, op. cit., s SG, t. I, s A. Koprukowniak, Ruchy rewolucyjne..., s S. Kalabiński, F. Tych, Walki chłopów Królestwa Polskiego w rewolucji , t. III, Warszawa 1961, s J. Szczapaniec, Ostatnie ćwierćwiecze w oświacie powiatu zamojskiego ( ), Teka Zamojska, R. 2:1939, nr 2, s Kronika Szkoły Podstawowej w Wysokiem T. Epsztein, S. Górzyński, Spis ziemian Rzeczypospolitej Polskiej w roku 1930, t. I [Województwo lubelskie i lwowskie], Warszawa Z. Mańkowski, Między..., s M. Kozaczka, op. cit., s. 63, 64, 65, J. Jachymek, A. Koprukowniak, J. Marszałek, op. cit., s. 179; Zamojszczyzna w walce..., s Z lat wojny..., t. IV, s. 400; M. Kozaczka, op. cit., s. 145, K. Piątkowski, Z dziejów walk politycznych na Zamojszczyźnie (VII.1944-XII.1947). Konspiracja poakowska, OUN- UPA,PSL, Lublin 1992, (rozprawa doktorska), s

43 tryfikowano. W latach 90-tych założono telefony, gaz, a w latach wodociąg. Powojenna historia Bortatycz związana jest przede wszystkim z funkcjonowaniem lokomotywowni Linii Hutniczo-Szerokotorowej (w skrócie LHS; dawniej zwana Linią Hutniczo-Siarkową). Warto nadmienić, że Linia była sztandarowym przedsięwzięciem PKP realizowanym w drugiej połowie lat siedemdziesiątych. LHS miała służyć transportowi rudy żelaza, siarki oraz węgla do ówczesnego ZSRR, bez przeładunku towarów na granicy. LHS z założenia była (i jest nadal) linią towarową, tzw. przemysłową. We wsi działa Jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej, powstała w 1961 r. Założyli ją: Wiktor Wasilewski (prezes), Józef Rawiński i Michał Suszyna. Obok drużyny męskiej działała również drużyna żeńska OSP, kierowana przez Marię Jasińską, Stefanię Sorokę, Krystynę Pomian, Jadwigę Łysyczak i Henrykę Wierzchowską. W 1964 r. strażacy w Bortatyczach otrzymali motopompę, a w 1967 r. wybudowali remizę 116. W Bortatyczach istnieje również Klub Sportowy Bastion. Kategoria Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. wieś folwark Wg spisu powszechnego w 2002 r. Uwagi Domy mieszkalne * Ludność ogółem wyznanie narodowość rzymsko-katolickie greko-katolickie lub prawosławne mojżeszowe - - polska rusińska - - żydowska - - Źródła: Tabella..., t. I, s. 11; Skorowidz..., t. IV, s. 127; Spis powszechny 2002 r. * Łącznie w Bortatyczach i Bortatyczach-Kolonii (domy mieszkalne: w Bortatyczach 106, w Bortatyczach Kolonii 71; ludność: w Bortatyczach 400, Bortatyczach Kolonii 313). Znaleziska archeologiczne Na terenie dzisiejszej miejscowości w trakcie badań powierzchniowych prowadzonych w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski, znalezisk przypadkowych oraz prac wykopaliskowych zarejestrowano 10 stanowisk (punktów osadniczych). Najstarsze zabytki pochodzą z neolitu ( r. p.n.e.) i są to fragmenty naczyń glinianych oraz dwa narzędzia kamienne: tłuczek i rozcieracz. Na trzech stanowiskach zarejestrowano obecność ceramiki i narzędzi krzemiennych z wczesnej epoki brązu ( r. p.n.e.), z których jedno należy łączyć z kulturą strzyżowską ( r. p.n.e.). W wyniku prac wykopaliskowych przeprowadzonych w 1993 r. na stanowisku nr 4, odkryto pozostałości osady kultury łużyckiej ( r. p.n.e.). Badania 116. M. Skiba, op.cit., s. 171,

44 ujawniły obiekt osadowy w kształcie ósemkowatym o średnicy oczek ok. 150 cm, w części wschodniej z kilkucentymetrową warstwą polepy i popiołu, interpretowany jako pozostałości pieca. W jego wypełnisku znaleziono dużą ilość zabytków glinianych: garnki esowate chropowacone, naczynia dwustożkowate, kubek dwustożkowaty, a także naczynia miniaturowe. Ciekawym zabytkiem, dotąd niespotykanym w inwentarzu kultury łużyckiej, był gliniany paciorek. Rozwinięte osadnictwo istniało w okresie wpływów rzymskich (I-V w. n.e.), rozpoznane na podstawie fragmentów ceramiki naczyniowej na pięciu stanowiskach. Na jednym z tych stanowisk zarejestrowano pozostałości osady kultury przeworskiej (I poł.v w.). Z okresu wpływów rzymskich pochodzi również znalezisko pojedynczej monety brązowej - tetradrachmy greckiej. Słabo rozwijało się osadnictwo w okresie wczesnego średniowiecza (VI-XIII w.), rozpoznane na podstawie zaledwie kilku drobnych fragmentów ceramiki. Z terenu miejscowości znane są ponadto zabytki pochodzące z przypadkowych odkryć, dokonanych w okresie międzywojennym: narzędzia krzemienne oraz fragmenty przepalonych kości ludzkich prawdopodobnie pozostałości cmentarzyska ciałopalnego. Z braku pewnego datowania, znaleziska te określono ogólnie jako pradziejowe. Do grupy znalezisk o nieustalonej chronologii należy również spora ilość fragmentów ceramiki pochodząca z badań powierzchniowych AZP K. Breza, Sprawozdanie z wycieczki archeologiczno-krajoznawczej do Bortatycz pow. Zamość dn. 13.VI.1932 r., Orli Lot, R. XIII: 1932, nr 7, s ; S. Nosek, s. 163 i 217; A. Gupieniec, Bortatycze, pow. Zamość, Wiadomości Numizmatyczne, R. II: 1958, s. 43; A. Gupieniec, Bortatycze, pow. Zamość, Wiadomości Numizmatyczne, R. IV: 1961, s. 266; A. Kokowski, Monety antyczne na Lubelszczyźnie, Wiadomości Numizmatyczne, R. XXVIII: 1984, z. 1-2, s ; J. Niedźwiedź, Osadowy obiekt kultury łużyckiej w Kolonii Bortatycze stan. 4, gm. Zamość, Sprawozdania z badań terenowych w województwie zamojskim w 1993 roku, Zamość 1993, s ; AZP

45 Hubale Wieś położona w południowo-zachodniej części dzisiejszej gminy Zamość. Pierwsza wzmianka tej nazwy pochodzi z 1882 r. Relacja z tego roku mówiła o Hubalach: Dawniej folwark, dziś pustkowie wcielone do folwarku Ordynacji Zamoyskich Mokre 118. Hubale i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Nazwa osady jest najprawdopodobniej zruszczoną formą określenia Gębale, w znaczeniu ludzi (chłopów) o czerstwych, pyzatych, nalanych twarzach (gębach) 119. Wieś nieco się rozrosła dopiero po II wojnie światowej. W latach 60-tych została zelektryfikowana. Przeprowadzenie w latach utwardzonej drogi do Mokrego dało mieszkańcom Hubal lepsze możliwości dojazdu i połączenia z Zamościem i okolicą SG, t. III, s Słownik polszczyzny XVI wieku, t. VII, Wrocław 1973, s B. Czopek (Nazwy..., s. 76, 132) pisze, iż nazwa Hubale pochodzi od odapelatywnych nazw osobowych, sugerując jako pierwotne słowo Hubal. 43

46 Kategoria Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. wieś folwark Wg spisu powszechnego w 2002 r.. Uwagi Domy mieszkalne 3 71 Ludność ogółem wyznanie narodowość nie wymieniona uwzględniona przy Mokrem rzymsko-katolickie 50 greko-katolickie lub prawosławne mojżeszowe - polska 50 rusińska - żydowska - - Źródła: Skorowidz..., t. IV, s. 124; Spis powszechny 2002 r. Znaleziska archeologiczne W trakcie badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski odkryto na terenie miejscowości 6 stanowisk archeologicznych (punktów osadniczych). Pierwsze, najstarsze ślady pobytu człowieka, stwierdzone na podstawie znalezisk fragmentów naczyń glinianych, datowane są ogólnie na neolit ( r. p.n.e.). Na jednym ze stanowisk znaleziono siekierkę krzemienną kultury pucharów lejkowatych ( r. p.n.e.). Dość bogate osadnictwo istniało we wczesnej epoce brązu ( r. p.n.e.), znane na podstawie zarejestrowanych na powierzchni fragmentów naczyń glinianych oraz sierpa krzemiennego. Jedno ze stanowisk z wczesnej epoki brązu, należy łączyć na podstawie ceramiki z kulturą trzciniecką ( r. p.n.e.). Z późnej epoki brązu i okresu halsztackiego śladowo znane jest osadnictwo kultury łużyckiej ( r. p.n.e.). Spore ożywienie w zasiedleniu terenów dzisiejszej miejscowości przyniosło dopiero wczesne średniowiecze. Liczne fragmenty ceramiki, datowanej głównie od VIII do XIII wieku, znaleziono bowiem na wszystkich sześciu stanowiskach archeologicznych. Osadnictwo to związane jest niewątpliwie z dużym, wczesnośredniowiecznym kompleksem osadniczym, którego pozostałością jest pobliskie cmentarzysko kurhanowe w Mokrem, znane w starszej literaturze jako mogiły na pastwisku Mokrzyńskim w Hubalach S. Nosek, s. 380; AZP

47 Hyża (Chyża) Wieś położona na północny-zachód od miasta Zamościa. Po raz pierwszy została wzmiankowana w dokumentach pod rokiem 1398 jako Kyschow (Kisielow) 121. Jednakowoż już w 1564 i 1660 r. zwana była Herza 122, w 1811 r. jako Chyrza 123, w 1834 r. Herza Mniska 124, w 1839 r. - Hyrza 125, zaś w 1882 r. pojawiła się w formie Hyża 126. Po II wojnie światowej częściej zaczęto używać miana Chyża 127 i ostatecznie taką pisownię przedstawiono w Wykazie urzędowych nazw miejscowości w Polsce, zatwierdzonym zarządzeniem z 10 lipca 1980 r. i tego samego roku opublikowanym przez Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska 128. Nazwa owa prawdopodobnie wywodzi się od pojęcia chyż lub chyża, co w staropolszczyźnie kresów wschodnich oznaczać miało chatę, zagrodę chłopską 129 ; bądź od słowa chyżo czyli prędko, krzepko, ochoczo 130. Hyża i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Początkowo wieś przynależała do włości szczebrzeskiej Dymitra z Goraja, marszałka Królestwa Polskiego, którego bratanek i spadkobierca - Prokop (Proc) ze Szczebrzeszyna w 1410 roku nadał Kisielów klasztorowi franciszkańskiemu ze Szczebrzeszyna 131. Pod nową nazwą Herza wymieniał wieś rejestr poborowy z 1564 r., zaliczając ją do rzymsko-katolickiej parafii w Szczebrzeszynie. Wioska posiadała podówczas 7½łana (czyli ok.126 ha) gruntów uprawnych, a miejscowym wójtem był Jan Stapkowski 132. Dokładniejszy rejestr z 1589 r. wykazywał tu 3 łany folwarczne, 1 łan wójtowski, 3 łany duchowne, ponadto 3 zagrodników na roli, 2 zagrodników bez bydła, a także młyn wodny i karczmę MRPS, p. IV, vol. 3, s Pol.XVI w., t. VII, cz. 1, s. 201; APL, CCrasnost.R 3, k Dziś trudno nawet wyjaśnić tak radykalną odmianę nazwy Topographisch militarische Charte Stworzyński. Przypiski, nr 282, k. 157v Topograficzna Karta Król. Polskiego, ark SG, t. III, s B. Czopek, Nazwy..., s Wykaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce, Warszawa 1980, t. I (A-J), s Słownik staropolski, t. I, Wrocław , s Słownik polszczyzny XVI w., t. III, Wrocław 1968, s Stworzyński, k. 73; Stankowa, s Pol.XVI w., t. VII, cz. 1, s Stankowa, s

48 Dnia 14.IV.1581 r. kanclerz Jan Zamoyski zawarł umowę z franciszkanami szczebrzeskimi, na mocy której mieli oni odstąpić Zamoyskiemu w zamian za jakieś inne pobliskie grunty - część pól duchownych, gdzie kanclerz zamierzał założyć stawy rybne. Gdy nie wyraził na to zgody ówczesny dziedzic szczebrzeski - Andrzej Górka, pan zwierzchni franciszkanów, Zamoyski mimo to nie odstąpił od wyznaczonego celu. I rzeczywiście, w 1583 r. drogą zamiany za część swej dziedzicznej wsi Mokre, nabył grunty będące w posiadaniu wójta z Hyżej - Piotra Bierniszewskiego. Dopiero wówczas mógł założyć tu swój nowy staw rybny, zwany Wielkim 134. Już w 1593 r. Hyża z całą włością szczebrzeską została wchłonięta do dóbr rodu Zamoyskich, nadal pozostając w lennym posiadaniu franciszkanów ze Szczebrzeszyna 135, a nastepnie z Zamościa, aż do czasu po 1866 r., kiedy dobra Hyża zostały przejęte do majątków rządowych, później sprzedane w ręce prywatne. W 1882 r. posiadaczem dworu i folwarku był Ludwik Sajkiewicz. W latach dzierżawcą dóbr Hyża był Bazyli Rudomicz, wybitna postać tamtych czasów: lekarz, profesor i rektor Akademii Zamojskiej, a także burmistrz Zamościa oraz autor słynnego diariusza, stanowiącego niejako kronikę dziejów miasta 136. Dnia 21.XI.1715 r. odbywały się tu polowe obrady bełskiego sejmiku konfederackiego, który zadecydował o rychłym przystąpieniu okolicznej szlachty bełskiej i chełmskiej do konfederacji tarnogrodzkiej przeciwko królowi Augustowi II oraz tzw. auksyliarnym ( pomocniczym ) wojskom saskim 137. Podczas odwrotu wojsk Napoleona z Rosji, w drugiej fazy bitwy o twierdzę zamojską 4.IV.1813 r. polscy obrońcy siłami czterech oddziałów przeprowadzili udany wypad poza mury twierdzy. Atakujący Polacy rozbili baterie i umocnienia rosyjskie pod Cegielnią Płoską oraz zmusili Rosjan do opuszczenia Hyżej i Kalinowic 138. Rok 1831 przyniósł kolejne oblężenie Zamościa przez wojska rosyjskie w końcowym etapie powstania listopadowego. Efektem walk o twierdzę było kolejne, tym razem prawie doszczętne zniszczenie wsi położonych w okolicach miasta, czyli m.in. Hyżej 139. W dniu 4.IX. t.r. polscy obrońcy twierdzy, w sile jednej kompanii strzelców pieszych (pod dowództwem kapitana Orzechowskiego), dokonali wypadu i we wsi rozbili rosyjską baterię artylerii, a następnie wycofali się do Zamościa 140. Według opisu z 1880 r. wieś i folwark Hyża należały do gminy Zamość i parafii Sitaniec. Liczyły 5 domów dworskich i 21 włościańskich, zamieszkałych przez 252 mieszkańców. Wyznanie rzymsko-katolickie reprezentowało 239 osób, prawosławne 13 osób. Domena dworska obejmowała 585 morgów, zaś chłopska 232 morgi gruntu lekkiego, pszennego z dostatecznym areałem łąk. W tym czasie miejscowy folwark jak wyżej wspomniano - już nie należał do franciszkanów z Zamościa. Jego posesorem był Ludwik Sajkiewicz z żoną Anną z Pacewiczów. Ich dwaj synowie dokonali później działu dóbr rodzinnych starszy Adam otrzymał folwark Ludwikówka w Hyżej, zaś Jan majątek Karolówkę. Adam (zm. 1941) był typowym dla swej epoki ziemianinem, udzielającym się wszakże w kołach obywatelskich i charytatywnych 141. W 1882 r. funkcjonował tu drewniany młyn wodny 142. I wojna światowa z lat doprowadziła do ogólnego zubożenia mieszkańców wsi. Na tym tle doszło do fali strajków w roku Również majątku Hyża nie ominęły wystąpienia robotników rolnych. Dwóch delegatów zapowiadało strajk służby domowej, grożąc terrorem w razie uchylania się od wykonania go. Strajk w ostrej formie, nie pozwalają używać koni, ziemniaki okryte podczas mrozów, 600 korcy buraków cukrowych złożono na kupę nie obranych, zupełnie zamarzło. Wypłacono [robotnikom] po 500 koron 143. W rok później robotnicy i służba folwarczna poparła zadania pracowników innych majątków ziemskich, które dotyczyły spraw socjalnych i ekonomicznych 144. W latach grupa studentów architektury Politechniki Warszawskiej zbierała tu materiały do 134. Stworzyński, k. 168; Tarnawski, s Rejestr poborowy pow. krasnostawskiego z 1660 r. APL, CCrasnost. Relat. 3, k Wieś dawała podówczas 4 złote 16 gr. podatku B. Rudomicz, Efemeros czyli Diariusz prywatny pisany w Zamościu w latach , oprac. M. Klementowski, cz. 2, Lublin 2002, s. 23,30-32, Wcześniej, 15.XI.1715 r., obrady miały miejsce w Sitańcu. CPAH, CBel. Relat., ks. 305, s S. Wiśniewski, W dobie wojen napoleońskich, (w:) Zamość - z przeszłości twierdzy i miasta, Lublin 1980, s J. Skarbek, Straty materialne w czasie powstania listopadowego w województwie lubelskim ( ), Roczniki Humanistyczne KUL, t. XXI:1973, z. 2, s J. Feduszka, Twierdze..., s SG, t. III, s. 241; B. Sawa, Była sobie Hyża, Tygodnik Zamojski, 1993, nr 12, s. 9, J. Górak, Młyny wodne na Lubelszczyźnie..., s. 126 (tabela) A. Koprukowniak, Rewolucyjny..., s. 261; W. Kuszyk, op. cit., s W. Kuszyk, op. cit., s

49 Albumu Inwentaryzacyjnego Wsi Polskiej. Dzięki temu zachowało sie sporo dziś już bezcennych opisów, rysunków i zdjęć miejscowych nieistniejących dziś zabudowań i innych obiektów kultury materialnej. Wedle tych danych rysował się typowy dla tamtych czasów obrazek średniobiednej wsi polskiej. Hyża liczyła wówczas 23 zagrody. Jedna z chałup stała niezamieszkana. Wieś rozsiadła się przeważnie po lewej stronie drogi, z wyjątkiem trzech zagród usytuowanych po prawej. Przeciętna długość działki wynosiła 48 metrów, a szerokość 23. W obejściu rosły kasztany, lipy i drzewa owocowe, a w ogródkach grusze, jabłonie, stokrotki i bratki. Zagrodę otaczał zazwyczaj płot drewniany. Typowa studnia to żuraw z okrągłym betonem. Najstarsza chałupa pod słomianą strzechą pochodziła z lat sześćdziesiątych XIX w. Miała bielone ściany oraz pułap, podłogę ubitą z gliny i dwuskrzydłowe okna z 6 szybkami bez okiennic. Kuchnię nazywano izbą czarną. Najczęstsze były domy z przełomu XIX i XX w. o podwalinach spoczywających bezpośrednio na ziemi i drewnianym zrębie, [które] też przykrywał dach ze słomy. Ściany i pułap były już tynkowane i bielone. Jedna izba miała podłogę drewnianą a druga glinianą. Domostwo patrzyło na drogę i obejście pięcioma jednoskrzydłowymi oknami o sześciu szybkach. Na ścianach wewnątrz liczne kolekcje obrazów świętych a nade wszystko palmy. Chałupa najnowsza różniła się od poprzednich tym, że miała wszystkie podłogi drewniane [...]. Były to domy wprawdzie nadal pod słomą, ale już nieco wzorowane na miejskich. Dowodem tego była płyta żelazna na kuchni, zastępująca dawny styl piecyka szabaśnik. Do stodoły, zaopatrzonej w tzw. podcień oparty na prostych słupach, dobudowywano zazwyczaj stajnię [...]. Dwie aleje lipowa i leszczynowa prowadziły do dziewiętnastowiecznego dworu [Sajkiewiczów]. Wśród dworskich budynków gospodarczych imponująco prezentowały się 2 wielkie stodoły z malowniczym podcieniem, wspartym na murowanych słupach [...]. Dwór składał się z 2 połączonych ze sobą budynków drewnianego, zwanego kominkowym i murowanego o charakterystycznych [i typowych] kolumnach, wtopionych w elewację frontową 145. W grudniu 1942 r. hitlerowcy wysiedlili wieś, planując tu osadzenie kolonistów, czarnych, z Besarabii 146. Po wyzwoleniu, w 1944 r. majątek w Hyżej odebrano ostatniemu dziedzicowi Ludwikowi Sajkiewiczowi (synowi Adama) i poddano parcelacji. Przemiany okresu powojennego to przede wszystkim elektryfikacja w drugiej połowie lat 60-tych, budowa dróg utwardzonych, w latach 90-tych sieci telefonicznej i gazowej, a w 2000 r. wodociągowej. Kategoria Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. wieś folwark Wg spisu powszechnego w 2002 r. Domy mieszkalne Ludność ogółem Uwagi wyznanie narodowość rzymsko-katolickie greko-katolickie lub prawosławne - 12 mojżeszowe - 6 polska rusińska - 12 żydowska - 5 Źródła: Tabella..., t. I, s. 164; Skorowidz..., t. IV, s. 128: Spis powszechny 2002 r B. Sawa, op. cit., s. 9, Z. Klukowski, Zbrodnie..., s ; Zamojszczyzna - Sonderlaboratorium..., t. I, s

50 W pobliżu dzisiejszej wsi Hyża niegdyś istniała zaginiona obecnie wieś o nazwie Powałka. Po raz pierwszy wzmiankowana została w 1501 roku 147. Dnia 18.IV.1580 r. wraz z Janowicami i Kulikowem od Piotra Jan(i) owskiego odkupił ją J. Zamoyski 148. Była wymieniana jeszcze w 1596 r. 149 ; później ślad po niej zaginął. Być może na jej miejscu w następnych dziesięcioleciach rozciągały się grunty folwarku janowickiego, po lewej stronie rzeczki Łabuńki. Znaleziska archeologiczne Na terenie dzisiejszej miejscowości w trakcie badań powierzchniowych prowadzonych w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski zarejestrowano 3 stanowiska (punkty osadnicze) -wszystkie wielokulturowe. Najstarsze zabytki w postaci fragmentów ceramiki i jednego narzędzia krzemiennego pochodzą z neolitu i związane są z kulturą pucharów lejkowatych ( r. p.n.e.). Ze schyłkowego neolitu znane są ułamki naczyń glinianych oraz fragment siekierki krzemiennej, które należy łączyć z kulturą ceramiki sznurowej ( r. p.n.e.). Z wczesnej epoki brązu pochodzą nieliczne ułamki naczyń, w tym kilka należących do kultury trzcinieckiej ( r. p.n.e.). Niewielką ilość fragmentów ceramiki łączy się z kulturą łużycką ( r. p.n.e.). Najpewniej z epoką brązu związany jest kurhan odnotowany w starszej literaturze, dziś już nieistniejący. Spora ilość ceramiki znalezionej na powierzchni, datowanej na okres przedrzymski (II w. p.n.e. pocz. n.e.) i okres wpływów rzymskich (I-V w. n.e.) świadczy, że w tym czasie nastąpiło ożywienie osadnictwa. Ciągłość osadniczą w pradziejach na terenie dzisiejszej miejscowości potwierdziły wyniki prac wykopaliskowych przeprowadzonych w latach 1986 i 1988 na stanowisku nr 1. W czasie badań odkryto cmentarzysko z wczesnego okresu epoki brązu, związane z kulturą strzyżowską ( r. p.n.e.). Przebadany został na cmentarzysku jeden grób zawierający pojedynczy pochówek ludzki z wyposażeniem w postaci dużego naczynia glinianego, trzech paciorków fajansowych i kółka miedzianego. Na stanowisku zarejestrowano również pozostałości wielokulturowej osady, której obiekty (7 jam o przeznaczeniu gospodarczym) datowano od neolitu do okresu wpływów rzymskich. Z badań powierzchniowych AZP wynika ponadto, że osadnictwo na terenie Hyżej istniało również w okresie wczesnośredniowiecznym (głównie od VIII do XIII w.) oraz w średniowieczu 150. Hyża, stanowisko 1. Naczynie gliniane z grobu kultury strzyżowskiej (Muzeum Zamojskie). Fot. H. Szkutnik W roku 1501 Mikołay i Stanisław, dziedzice Janowic, dzielili Janowice na części, jedną od Skokowicy, drugą od Powałki.... Stworzyński, k. 24; Janeczek, s APL, CGraboviec. Inscript., sygn. 18, k Stankowa, s S. Nosek, s. 380; E. Banasiewicz, Badania na stan. 1 w Hyżej, gm. Zamość, Sprawozdania z badań terenowych w woj. zamojskim w 1986 roku, Zamość 1986, s ; E. Banasiewicz, Hyża, woj. zamojskie. Stanowisko 1, Informator Archeologiczny. Badania rok 1986, 1987, s. 25; W. Koman, Hyża, stan. 1, gm. Zamość, Sprawozdania z badań terenowych w woj. zamojskim w 1988 roku, Zamość 1988, s ; AZP

51 Jatutów Wieś położona na wschodnim skraju obecnej gminy Zamość. Po raz pierwszy została wzmiankowana w 1460 r. jako Jatholtow 151. Przynależała wówczas do staropolskiego powiatu krasnostawskiego ziemi chełmskiej. W tym roku Piotr, wójt hrubieszowski, odstąpił połowę wsi Albertowi (Wojciechowi), komornikowi hrubieszowskiemu, który jej właścicielem notowany był jeszcze w 1465 i 1471 r. W tym samym czasie posesorem drugiej połowy Jatutowa był Jan Broda herbu Abdank i jego brat Stanisław 152. W latach 1480 i 1493 już całość wsi należała do Mikołaja Witkowskiego i jego żony Piechny (Pietruszy), zaś w 1528 r. do Jana Witkowskiego i jego żony Małgorzaty, a w 1540 r. Jerzego Witkowskiego 153. Jatutów i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) W rejestrze poborowym z 1564 r., pod nazwą Jatultow, wymieniano wieś w łacińskiej parafii żdanowskiej. Znajdowała się w posiadaniu Jerzego (1 łan) i Wojciecha (1½ łana) Witkowskich 154. Łączna powierzchnia 2½ łana (czyli ok. 42 ha) gruntów uprawnych stawiała Jatutów w rzędzie wsi małych. W końcu XVI w. wieś znalazła się w dobrach łabuńskich Jarosława Oleśnickiego chorążego bełskiego i jego żony Doroty z Bełzeckich. Po śmierci Oleśnickiego w 1635 r. te majętności przejęli Firlejowie. W rejestrach poborowych z 1653 i 1660 r. wieś (nadal pod nazwą Jatultow) określona została jako własność Stanisława Firleja, kasztelana lubelskiego i dziedzica całej włości łabuńskiej 155. W rękach Firlejów pozostawała jeszcze w 1667 roku, a następnie przed rokiem 1689 została zakupiona przez ordynatów Marcina i Annę Zamoyskich 156. Być może krótko po tej ostatniej dacie wdowa po zmarłym w 1689 r. Marcinie, znana 151. B. Czopek, Nazwy..., s APL Ter.Chelm. 2, k. 468v; Ter.Hrub. 1, k. 49v, 77; W. Czarnecki, op. cit., s APL Ter.Crasnost. 2, k. 144v, 145v, 175, 339, 2, k. 402v-403, 475v Pol.XVI w., t. VII, cz. 1, s APL, CCrasnost.Relat. 2, k. 573v,3/19722, k. 342v-343. Tu wykazywano wieś łącznie z Łabuńkami. Z podanych tu sum można wnioskować, iż Jatutów nadal zaliczał się do wiosek niewielkich, skoro dawał wówczas zaledwie 15 gr. podatku, podczas gdy sąsiednie Łabuńki - 2 zł 21 gr APL, CCrasnost. Relat. 28, k

52 z hojnych fundacji kościelnych 157, podarowała wieś klaryskom zamojskim. Jako uposażenie zakonu klarysek Jatutów wymieniany był jeszcze przez austriacki Kataster właścicieli dóbr ziemskich w Galicji z 1780 roku 158. Gdy 3.II.1782 r. klasztor klarysek w Zamościu został zlikwidowany przez cesarza Józefa II, z dokumentów austriackich dowiadujemy się, iż klaryski posiadały już jedynie folwark Jatutów Panieński, na prośbę ordynata Andrzeja Zamoyskiego jesienią 1784 r. przekazany przez Austriaków szarytkom (Siostrom Miłosierdzia) z Zamościa 159. Dalsze losy folwarku szarytek w Jatutowie zwiazane są już z dziejami Wólki Panieńskiej. Pozostała część Jatutowa, z całą włością łabuńską, po śmierci Jana Jakuba Zamoyskiego w 1790 r. dostała się jego siostrzeńcowi, Michałowi hrabiemu Wielhorskiemu, od którego w 1801 r. odkupił włość Stanisław Grzębski. Najprawdopodobniej po roku 1817 doszło do podziału dóbr łabuńskich: Łabunie, Wólka Łabuńska i Łubinstok stały się własnością hrabiego Feliksa Tarnowskiego, zaś Łabuńki z Kolonią, Mocówką i Jatutowem przeszły na własność Karśnickich, a przed rokiem Teodora Kaszowskiego 160. Od około 1920 r. dziedzicem Jatutowa był Jan Kołaczkowski, a po jego spadkobiercy: Elżbieta, Krystyna, Andrzej i Jan Kołaczkowscy 161. Podczas oblężenia Zamościa przez Rosjan, 4.IV.1813 r. polscy obrońcy twierdzy przedsięwzięli wypad do Jatutowa, celem zniszczenia przepraw wodnych 162. W ostatnim dwudziestoleciu XIX w. Jatutów należał do gminy i parafii Łabunie i liczył 34 domów. Ludność wsi wynosiła 384 osób, z których 372 zajmowało się rolnictwem, 1 kowalstwem i tkactwem. Chłopi jatutowscy uprawiali 522 morgi ziemi oraz dysponowali 72 morgami lasu 163. Wówczas istniały tu: cegielnia, produkująca klinkier, która była własnością państwową; fabryka powozów; fabryka gilz; mydlarnia i zakład wytwarzający narzędzia rolnicze. Największym zakładem jatutowskim był browar. W roku 1896 wytwarzał wiader piwa, o wartości rb.; natomiast w trzy lata później produkował tylko wiader piwa 164. Ponadto w 1929 r. funkcjonował tu drewniany młyn wodny 165. W roku 1933, pod wpływem agitacji Komunistycznej Partii Polski, nie doszło do rozpoczęcia prac komasacyjnych. Celem akcji miała być rzekoma ochrona chłopskich gospodarstw przed ich degradacją, a środkiem do jej realizacji działalność antykomasacyjna 166. Podczas okupacji hitlerowskiej wieś została wysiedlona 22.XII.1942 r. Do Jatutowa i innych wysiedlonych miejscowości sprowadzono Niemców z Besarabii, Bułgarii, Jugosławii i ZSRR oraz lokalnych volksdeutschów 167. W dzień Bożego Ciała 1946 r. w zasadzce zorganizowanej przez Urząd Bezpieczeństwa zginęło 4 członków organizacji WiN, zaś w lipcu t.r. w kotle w miejscowym sklepie spożywczym W. Łygasa 2 członków WiN. Śledztwo przeprowadzone przez podziemie ustaliło, że zginęli na skutek donosu kierownika miejscowego browaru. Komendant obwodu zamojskiego WiN wydał wyrok śmierci na niego oraz funkcjonariusza Milicji Obywatelskiej - odbiorcy donosu. W dniu 13.VIII wyrok wykonano tylko częściowo, bowiem autora donosu od śmierci uratowała osobista interwencja komendanta rejonu, który był krewnym skazanego. W czerwcu 1946 r., po przeprowadzeniu referendum, członkowie WiN wykonali wyrok na przewodniczącym miejscowej komisji wyborczej. 30.XII.1946 roku oddział WiN pod dowództwem Bohuna opanował browar w Jatutowie, gdzie zastrzelił jego kierownika i 3 członków ORMO. Wg innej relacji akcję tą przeprowadził oddział WiN ppor. S. Jasińskiego Samotnego, który miał zlikwidować 3 konfidentów. Przy rozstrzelanych pozostawił ulotki z podpisem ppor. Samotny 168. Po wojnie nastąpiły spore przeobrażenia wsi. W latach 50-tych rozebrano młyn wodny. W latach 70-tych 157. R. Orłowski, Ordynacja zamojska..., s LBN ANU, Zb. A. Czołowskiego, sygn. III/2429, s. 1426, Tu pod zniekształconą nazwą Jadutow W. Chotkowski, Historya polityczna dawnych klasztorów panieńskich w Galicyi , Kraków 1905, s ,367. Informacje te powtórzył Z. Pięta, Polskie klaryski pod zaborami i w Księstwie Warszawskim , Warszawa 1981, s , 38, SG, t. V, s. 564; A. Kurzątkowska, Barokowy zespół pałacowy w Łabuniach koło Zamościa, Studia i Materiały Lubelskie, 1963, s. 201, 203; AP- Zam., Hipoteka powiatu zamojskiego, sygn. 229, s. 1 i Ibidem,sygn. 229, s S. Herbst, J. Zachwatowicz, Twierdza Zamość, Warszawa 1936, s SG, t. III, s B. Mikulec, Przemysł Lubelszczyzny w latach , Lublin 1969, s. 80; H.Wiercieński, Opis statystyczny guberni lubelskiej, Warszawa 1901; SG, t. III, s J. Górak, Młyny wodne na Lubelszczyźnie..., s. 126 (tabela) J. Jachymek, Oblicze społeczno - polityczne wsi lubelskiej , Lublin 1975, s Zbrodnie hitlerowskie na Zamojszczyźnie, Zamość 1946, s. 80; Terror niemiecki na Zamojszczyźnie, Zamość 1945, s R. Wnuk, Konspiracja AKowska i poakowska na Zamojszczyźnie od lipca 1944 do 1956 roku, Lublin 1992, s. 76; K. Piątkowski, op. cit., s. 145; AK Zamojszczyzna, t. II, s Nie jest pewne, czy tak naprawdę obie relacje o akcjach UB nie dotyczą faktycznie jednej. 50

53 zbudowano społecznie zlewnię mleka, w latach 80-tych świetlicę wiejską i dwa mosty na Łabuńce. W 1987 r. mieszkańcy Jatutowa, jako pierwsi w gminie, założyli gazociąg. W 1989 r. rozbudowano sieć telefoniczną. Społecznie - oraz dzięki inwestycjom gminnym - wybudowano podstawową sieć dróg. Niestety, na skutek przemian związanych ze zmianą ustroju kraju, około 1996 r. upadł browar jedyny zakład przemysłowy w miejscowości 169. Kategoria Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. Wg spisu powszechnego w 2002 r. Domy mieszkalne Ludność ogółem wyznanie rzymsko-katolickie 510 greko-katolickie lub prawosławne mojżeszowe - 4 Uwagi narodowość polska 513 rusińska 1 żydowska - Źródła: Tabella..., t. I, s. 176; Skorowidz..., t. IV, s. 123; Spis powszechny 2002 r. Znaleziska archeologiczne W wyniku badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski odkryto na terenie miejscowości 4 stanowiska archeologiczne (punkty osadnicze) wszystkie wielokulturowe. Najstarsze znaleziska w postaci fragmentów naczyń glinianych i jednego narzędzia krzemiennego, pochodzą z wczesnej epoki brązu ( r. p.n.e.). Młodszy, stosunkowo nieliczny materiał ceramiczny zaliczono do kultury łużyckiej ( r. p.n.e.). Nieliczne ułamki ceramiki zostały datowane na okres wpływów rzymskich (I-V w. n.e.). Kilka zebranych z powierzchni zabytków krzemiennych i fragmentów ceramiki z braku wyróżniających cech określono ogólnie jako pradziejowe. W większych ilościach wystąpiły zabytki wczesnośredniowieczne, średniowieczne i nowożytne, zarejestrowane na wszystkich czterech stanowiskach. Były to wyłącznie ułamki ceramiki naczyniowej J. Panasiewicz, Jatutów, Biuletyn Informacyjny Samorządu Gminy Zamość, nr 3/24:2003, s AZP

54 Kalinowice Wieś leżąca na wschód od miasta Zamościa, obecnie mająca charakter niejako jego przedmieścia. W okresie międzywojennym posiadała dobrą opinię rozwiniętego ośrodka społecznego:...wieś posiada wysoko rozwiniętą kulturę, zwłaszcza w zakresie organizacyi społecznych Nazwa jej pochodzi od rzeki Kalinowicy, czyli dzisiejszej Łabuńki. Natomiast nazwa rzeki najprawdopodobniej wiąże się z kaliną, co w dawnym potocznym rozumieniu (zarówno w jęz. ruskim, jak i staropolskim) oznaczało nie tyle określony gatunek krzewu, co w ogóle jagody czy krzewy jagodowe, porastające pobliskie tereny 172. Kalinowice i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Po raz pierwszy wzmiankowano wieś w 1423 r., kiedy jej posesorem (do ok r.) był szlachcic o zagadkowym imieniu Syrpold de Kalynovicze 173. W 1456 r. należała do Jana Ukleyi. Jako własność Niemierzów-Ostrowskich wskazana dopiero po 1495 roku. W 1513 r. znalazła się w zastawie u Jana (Jakuba) Strusia z Komorowa, starosty chmielnickiego, który jeszcze w tymże roku przelał swe prawa do zapisu zastawnego na Mikołaja Zamoyskiego kanonika krakowskiego. W cztery lata później dotychczasowy dziedzic Jan Niemierza-Ostrowski zrzekł się ostatecznie dóbr Kalinowic, Skokówki oraz Żdanowa na rzecz Mikołaja i Feliksa Zamoyskich za sumę florenów 174. Odtąd Zamoyscy, włączając w 1589 r. wieś do Ordynacji, władali nią aż do XIX stulecia. Wedle rejestru poborowego z 1564 r. Kalinowice (tu jako Kalynovycze) rysowały się jako wieś średniej wielkości, gdyż posiadały tylko 7 łanów (ok.117 ha) gruntów uprawnych 175. Obszar ów jeszcze bardziej został ograniczony w 1580 r., kiedy na gruntach Kalinowic i Skokówki zostało założone miasto Nowe Zamoście M. Pieszko, Przewodnik po Zamościu i okolicy, Zamość 1934, s Słownik staropolski, t. III, Wrocław , s Zapewne nazwa wsi przyjęła się od rzeczki Kalinowicy (dzisiejszej Łabuńki) Jego imię jest zniekształcane i każdorazowo inaczej zapisywane: w 1423 jako Syrpoldi i Schurpolch [!], w 1431 jako Serdold, zaś w 1439 jako Sadolthone. APL Ter.Chelmensia 1a, k. 3v,291v; Kozicki, rkps 8823/14, s. 27, 45. Za te (i inne, odnoszące się do XV w.) informacje należą się podziękowania p. W. Czarneckiemu Ibidem,s.16; Janeczek, s Pol.XVI w., t. VII, cz. 1, s Statuta, s

55 W nastepnych latach z istotniejszych obiektów o znaczeniu gospodarczym istniała (w 1595 r.) tu jedynie karczma 177. Tutejsi zagrodnicy (w 1586 r. było ich tylko trzech), miast płacić czynsz, mieli obowiązek pracować w nowozamojskim browarze ordynackim 178. Klęski i zniszczenia drugiej połowy XVII i początku XVIII stulecia, jak i nieudolność zarządu ordynackiego powodowały, iż Zamoyscy często zmuszeni byli zastawiać swe dobra, lub dawać je w kilkuletnią dzierżawę w zamian za udzieloną pożyczkę. Dla przykładu w latach dzierżawcami Kalinowic byli szlachcice Józef Wojucki i Jerzy Radecki chorąży bełski 179. Szerszy rozwój gospodarczy wsi miał miejsce właściwie dopiero w XVIII stuleciu, w dobie wzmożonej odbudowy pozycji ekonomicznej Ordynacji. W 1730 r. stał we wsi ordynacki browar, zaś w roku następnym powstał miejscowy folwark 180, który w końcu XVIII w. obejmował 225 ha gruntów uprawnych, w tym 197 ha gruntów ornych i 27 ha łąk 181. W świetle danych z dyplomu cesarza Józefa II z 1786 r. folwark zaliczał się do klucza lipskiego dóbr ordynackich 182. Oblężenie Zamościa przez wojska rosyjskie, przyniosło 4.IV.1813 r. atak, dokonany przez polskich obrońców twierdzy i chwilowe oswobodzenie Kalinowic z rąk nieprzyjaciela. Po raz kolejny atak na pozycje rosyjskie miał miejsce z 29 na 30.IV 183. Podczas powstania listopadowego wieś znalazła się w obrębie twierdzy. Nie uniknęła poważnych zniszczeń, co w rezultacie później doprowadziło do udzielenia pomocy włościanom z dóbr rządowych w województwie lubelskim, w tym i Kalinowic. Blisko 185 mieszkańcom udzielono pożyczki na zasiew w postaci 13 korców jęczmienia, tyluż owsa, 12 garnców hreczki. Na spożycie przeznaczono żyta 6 korców. Włościanie otrzymali 12 konnych zaprzęgów, o łącznej wartości 1740 rb. 15 kop 184. W roku 1833 ordynat Konstanty Zamoyski podjął plan przesiedlenia do Kalinowic wszystkich Żydów, którzy mieszkali w dobrach ordynackich. Organizatorem akcji przesiedleńczej z ramienia Administracji [ordynackiej] został kolonista ze wsi Żdanow - Herszko Najmanowicz. Mimo, że grunta we wsi Kalinowicach miały być szczególnie dobre, a łąki obfite, Żydzi nie kwapili się do zgrupowania ich w tym, z łaski ordynata, projektowanym rewirze rolnym (na wzór rewirów żydowskich w miastach wydzielonych). O niepowodzeniu tej akcji świadczy spis z roku 1838/39, skąd okazuje się, że w Kalinowicach Ordynackich mieszkała tylko jedna żydowska rodzina złotnika Icka Holhlendera, który był właścicielem gruntu. Spis ludności żydowskiej z 1846/ 1847 r. świadczy, że w Kalinowicach nie mieszkał już żaden Żyd 185. Opis miejscowości z roku 1880 wyróżniał Kalinowice Rządowe, Ordynackie, Poklasztorne oraz folwark. Administracyjnie wszystkie te części należały do gminy i parafii Zamość. Kalinowice Ordynackie składały się z 21 domów i 259 mieszkańców. Włościanie posiadali 393 morgi ziemi. W Kalinowicach Rządowych znajdowało się 9 domów i mieszkały w nich 83 osoby, które gospodarowały na 128 morgach. Wreszcie Kalinowice Poklasztorne, które niegdyś należały do pp. szarytek z Zamościa i Szczebrzeszyna miały po 2 budynki mieszkalne dworskie i chłopskie, zamieszkałe przez 17 mieszkańców. Do dworu należało 17 morgów ziemi, a do włościan W tym czasie w Kalinowicach Ordynackich istniał młyn o jednym kamieniu, a także browar, którego wartość rocznej produkcji wynosiła 8000 rb 187. Istniała również założona przez mieszkańców wsi i przy pomocy Ordynacji szkółka początkowa 188. Dnia 1.VII.1917 r. w Kalinowicach powstało koło Polskiej Macierzy Szkolnej, do którego należało 47 osób. Dzięki wysiłkom jego członków powstała tutejsza biblioteka 189. Lata przyniosły zakrojone na szeroką skalę strajki na polskiej wsi. W Kalinowicach, odbywa Tarnawski, s Ibidem,s Ze źródeł z tego okresu wynika, iż spore kłopoty tutejszym chłopom sprawiały częste wylewy rzeczki Kalinowicy (Łabuńki), która prawie rokrocznie zalewała chłopskie łąki. Ibidem, s APL CGrab.R 116, s (intromisja), 117, s Stworzyński. Przypiski, nr 99, k. 49. Wedle R. Orłowskiego (Położenie i walka klasowa chłopów..., s. 66) powstał on na pustych gruntach dopiero w 1751 roku Kasperek, s. 20 (tabela 2) Statuta, s. 51; SG, t. XIV, s W tym czasie wymienia się także Wólkę Kalinowicką. Stworzyński, k S. Herbst, J. Zachwatowicz, op. cit., s. 120; S. Wiśniewski, op. cit., s J. Skarbek, op. cit., s J. Bartyś, O żydowskim osadnictwie rolniczym w ordynacji zamojskiej w pierwszej połowie XIX w., Biuletyn Żydowskiego Instytutu..., nr 15/16, 1955, s SG, t. III, s SG, t. 3, s Tamże; Encyklopedia rolnicza, Warszawa 1890, t. I, s Sprawozdanie Koła Polskiej Macierzy Szkolnej w Kalinowicach, Kronika Powiatu Zamojskiego, R. 1:1918, nr 3/4, s

56 ły się, poświęcone sprawom działań strajkowych, narady międzypowiatowe Stronnictwa Ludowego. Narady były organizowane dla przedstawicieli SL z powiatów krasnostawskiego, zamojskiego, tomaszowskiego, hrubieszowskiego i biłgorajskiego 190. Pierwszy z nich (zjazd SL powiatu zamojskiego) odbył się 10.I.1937 r. Uczestniczyły w nim 64 osoby z 11 kół, a przyczyną jego zwołania były roźdźwięki w łonie SL wspomnianego powiatu 191. Dnia 18.IV.1937 r. odbyła się we wsi narada Zarządu Powiatowego SL powiatu zamojskiego i z wymienionych powyżej powiatów 192. Natomiast 5.XII.1937 r. miał miejsce zjazd władz zamojskiego SL, w którym uczestniczył członek Naczelnej Komisji Wykonawczej SL - Z. Garliński. Na zjeździe podjęto decyzję o ustaleniu zarządu komisarycznego, dla zawieszonego w październiku tegoż roku ZP SL powiatu zamojskiego, a także zapwiedziano na 20.I.1938 r. zjazd statutowy w Zamościu. Jego celem miał być wybór nowego ZP SL i delegatów na Kongres SL w Krakowie 193. W pierwszym okresie okupacji, od późnej jesieni 1939 r. we wsi rozwijał się ruch konspiracyjny, związany z ZWZ - AK. Jego organizatorem w południowej części gminy Nowa Osada (wsie Jarosławiec, Szopinek, Wólka Panieńska, Stabrów, Kalinowice, Pniówek) był starszy wachmistrz kawalerii Andrzej Wojtas Cięty. Do 1944 r. dowodził placówką (drużyną, później plutonem) ZWZ - AK złożoną z mieszkańców Kalinowic, Wólki Panieńskiej i Pniówka, w skład którego wchodziła także sekcja (drużyna) kalinowicka. Pluton Ciętego liczył 25 osób. Jego zastępcą był Henryk Juszczak Przybył Cień, który również wywodził się z Kalinowic 194. W pierwszych dniach grudnia 1942 r. Kalinowice zostały częściowo wysiedlone przez hitlerowców, a pozostałą ludność zatrudniono w pobliskich zakładach przemysłowych (kaflarni, cegielni) pod nadzorem niemieckim 195. W lipcu 1944 r. w Kalinowicach koncentrowała się kompania 9 pp AK, która następnie przez Nowe Miasto wkroczyła do Zamościa 196. Po wojnie miejscowość szybko zaczęła się rozwijać przede wszystkim ze względu na bezpośrednie sąsiedztwo z Zamościem i atrakcyjne położenie przy drodze krajowej z Zamościa do Tomaszowa Lubelskiego, Hrebennego i granicy państwowej. Szczególnie w ostatnim dwudziestoleciu widać ogromne ożywienie w budownictwie jednorodzinnym. Liczba ludności od czasów spisu w 1921 r. do chwili obecnej wzrosła aż czterokrotnie. Kalinowice są dziś jedną z pięciu miejscowości gminy, w której wzrost liczby mieszkańców jest największy. Wynikiem tych przemian są różnego rodzaju inwestycje: sieć handlowa, zajazd Gościniec Magnat, szkoła i przedszkole. Budynek szkoły, w którym mieści się Zespół Szkoły Podstawowej i Przedszkola, oddany został do użytku w 2003 r. Jest najnowocześniejszym tego typu obiektem na terenie gminy. W przestronnym i funkcjonalnym budynku znajdują się m.in.: świetlica, stołówka i pracownia komputerowa. Od początku istnienia placówki funkcję kierowniczą pełni Maria Parnak. W Kalinowicach funkcjonuje filia Gminnej Biblioteki Publicznej w Sitańcu J. Jachymek, Oblicza..., s J. Jachymek, A. Koprukowniak, J. Marszałek, op. cit., s Ibidem,s J. Jachymek, Ruch ludowy na Zamojszczyźnie w latach , (w:) Zamość i Zamojszczyzna..., s ; Tenże, A. Koprukowniak, J. Marszałek, op. cit., s AK Zamojszczyzna, t. I, s. 27, 71, 168, t. II, s Wg autora (J. Jóźwiakowskiego) H. Juszczak miał pseudonim Sten Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium..., t. I, s J. Grygiel, op. cit., s. 54, 56, ,

57 Kategoria Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. Wg spisu powszechnego w 2002 r. Domy mieszkalne Ludność ogółem Uwagi wyznanie narodowość rzymsko-katolickie 336 greko-katolickie lub prawosławne mojżeszowe - polska 336 rusińska - żydowska - - Źródła: Tabella..., t. I, s. 190; Skorowidz..., t. IV, s. 128; Spis powszechny 2002 r. Znaleziska archeologiczne W trakcie badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski zarejestrowano na terenie miejscowości 6 stanowisk archeologicznych (punktów osadniczych). Najstarsze znaleziska w postaci fragmentów naczyń glinianych i czterech narzędzi krzemiennych, pochodzą z wczesnej epoki brązu ( r. p.n.e.). Spore ilości ceramiki naczyniowej łączone są z kulturą łużycką ( r. p.n.e.). W znaleziskach powierzchniowych na terenie miejscowości zdecydowanie przeważają zabytki wczesnośredniowieczne, średniowieczne i nowożytne. Są to fragmenty ceramiki naczyniowej, szkła oraz dwie skałki krzemienne używane niegdyś w broni palnej AZP

58 Lipsko Wieś położona w południowej części obecnej gminy Zamość. Pierwsza wzmianka o niej, gdzie pojawiła się pod nazwą Lypsko, pochodzi z 1398 r., z aktu darowizny dóbr włości szczebrzeskiej, dokonanej przez marszałka Dymitra z Goraja na rzecz swych czterech bratanków 198. W wyniku podziału otrzymanych przez braci majętności ziemskich, mającego miejsce po 1405 (a przed 1435 rokiem), Lipsko wraz z dużym obszarem leśnym dostało się Mikołajowi, protoplaście rodu Lipskich herbu Korczak 199. W posiadaniu tego rodu wieś pozostawała do 1631 r. Już wówczas istniała tutejsza (drewniana) parafialna cerkiew prawosławna, którą w źródłach wspomniano po raz pierwszy w 1510 r., a następnie w 1619, 1620 i 1639 roku 200. Z cerkwią prawosławną związana była także nieliczna miejscowa społeczność osadników wołoskich, w II połowie XV stulecia osiadłych w sąsiedniej wsi Wola Lipska i trudniących się głównie pasterstwem. Najzamożniejszym z nich był niejaki Szewma Wołoch (Sevma Valachus), posiadający 50 owiec i w 1510 r. płacący od nich 15 gr. podatku 201. W późniejszym czasie Wołosi w coraz większym stopniu porzucali pasterstwo na rzecz rolnictwa ornego i polonizowali się. Włość lipska rodu Lipskich była bardzo rozległa, skupiając duże przestrzenie rzadko wówczas zaludnionych, lesistych obszarów aż do rzeki Wieprz na południu....roku 1579 dobra lipskie granice miały z Żdanowem Jana Zamoyskiego dziedzicznym z iedney, a z dobrami Topornicą, Wieprzcem, Wieprzecką Wolą, Kosopudami i Rudą z drugiey strony i obeymowały wsie Lipsko, Lipska Wola, Biala Wola, Wieprzec [część], Szewnia i Sucha Wola [...] Granice dóbr lipskich przytykały do ściany dóbr zamechskich rzeką Rdziną zwaną, popod las Miednik bieżącą u uroczyska zwanego Szum W 1547 i 1549 r. majętności te należały do braci Stanisława i Krzysztofa, sukcesorów (synów?) Walentego Lipskiego, zaś w 1583 r. do Jana Lipskiego 203, późniejszego podkomorzego bełskiego, zmarłego w 1613/17 r. Prawdopodobnie to on wzniósł (lub rozbudował) tu dość okazały dwór. Za jego potomków dobra lipskie przeszły w obce ręce. Jej część północną przejęli Zamoyscy:...w roku 1631 Lipscy Tomaszowi Zamoyskiemu, synowi fundatora Ordynacyi, Lipsko - Białowolę, Wolę, Lipsko, Wieprzec i Las zwany Miednik, w połowie darowali a w połowie za złotych przedali Natomiast południowa część włości dostała się Leszczyńskim herbu Wieniawa:...z dóbr lipskich niektóre przeszły do krasnobrodzkiey włości. I teraz od Krasnobrodzczyzny dobra Chmieliszcze, Szewnia, Sucha Wola, Potoczek, Rahodoszcze, Adamów, Bondyrz, Hucisko-Hutka, Maydan Kasztelański, Brzeziny, Tarnowola, Usiny i Krasnobród maią granice z dobrami Ordynacyi Włączone po 1631 r. do Ordynacji Zamojskiej, Lipsko dzieliło jej losy aż do XIX stulecia. Pełniło w niej m.in. rolę ośrodka klucza dóbr, w 1786 r. obejmującego wsie: Białowola, Kalinowice, Lipsko, Pniówek, Topornica, Wola Lipska i Zarzecze; zaś w 1800 r.: Białowolę, Hucisko, Lipsko, Podruszów, Topornicę, Ulów, Wólkę Złojecką, Zarzecze i Złojec 206. W II połowie XVIII w. Lipsko było zarazem prężnym ośrodkiem gospodarczym Ordynacji. Tutejszy folwark obejmował wówczas 222 ha gruntów uprawnych, w tym 179 ha gruntów ornych i 37 ha łąk 207. W 1769 r. powstała tu ordynacka cegielnia, jedna z piętnastu w całej Ordynacji 208. Roku 1796 w Lipsku rowy bito dla osuszenia łąk Ponadto w tym czasie istniały tu: młyn, browar i 2 karczmy 210. Pomimo takiego nasycenia wsi inwestycjami o charakterze gospodarczym, nie należała ona bynajmniej do zbyt dużych. Inwentarze dóbr ordynackich z końca XVIII w. wymieniają tu bowiem zaledwie 19 gospodarzy, w tym 18 ćwiertników i 1 zagrodnika. Natomiast już w sąsiedniej Woli Lipskiej było aż 49 gospodarzy, w tym 198. MRPS, p. IV, vol. 3, s Sam Dymitr posiadał tylko córki Stworzyński, k. 24, 37; Boniecki, t. XIV, s. 337; Stankowa, s Stworzyński, k. 38, Przypiski, nr 136, k. 78v; A. Gil, Chełmska diecezja..., mapa załącznik; Słobodian W., Cerkwy, s G. Jawor, Osady prawa wołoskiego i ich mieszkańcy na Rusi Czerwonej w późnym średniowieczu, Lublin 2000, s. 98, 148. Wola Lipska wymieniana była jeszcze w następnych rejestrach i inwentarzach do końca XVIII w. Dziś na miejscu dawnej Woli Lipskiej stoją zabudowania właściwej wsi Lipsko Stworzyński, k Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy w Kijowie, Akta Zamoyskich, sygn. 9, k. 9, 11, 12, 17, 19 (akty rozgraniczenia dóbr Lipsko i Suchowola (Lipskich) oraz Krynice i Niemirów (Oleśnickich) Stworzyński, k Ibidem,k Wedle dyplomu cesarza Józefa II. Statuta, s. 51; R. Orłowski, Położenie i walka klasowa chłopów..., s. 30; SG, t. XIV, s Kasperek, s. 20 (tabela 2) Stworzyński. Przypiski, nr 136, k. 78v; Kasperek, s Stworzyński. Przypiski, nr 136, k. 78v R.Orłowski, op. cit., s

59 36 ćwiertników, 8 zagrodników i 5 półzagrodników 211. Tutejsza drewniana cerkiew grecko-katolicka p.w. św. Kosmy i Damiana istniała już w 1510 roku i po kilku remontach funkcjonowała do połowy XIX w. W II połowie XVIII i początkach XIX stulecia była filią parafii w Żdanowie. Jednak wobec postępującej ruiny murowanej cerkwii żdanowskiej, paroch (proboszcz) ks. Jan Panasiński od ok mieszkał już przy cerkwii w Lipsku, gdzie zmarł w 1806 r. 212 W 1823 r. ostatecznie przeniesiono tu parafię, a pierwszym proboszczem został ks. Paweł Groszkowski, będący nim aż do śmierci w marcu 1863 r. (pochowany na cmentarzu przy cerkwi). Grunty cerkiewne w Lipsku i Żdanowie obejmowały 85 morg pól, 1 morgę ogrodu, 23 morgi łąk oraz kawał łąki w granicach twierdzy Zamościa. Liczba wiernych wynosiła początkowo 340 osób (w tym 160 mężczyzn i 180 kobiet), by wzrosnąć w 1829 r. do 539, a w 1862 r. aż do 812 osób. Chłopscy wierni w 1816 i 1823 r. byli zobowiązani do uiszczania 56 zł 20 gr. dziesięciny snopowej i 8 zł 15 gr. podymnego 213. Staraniem proboszcza Groszkowskiego i dzięki finansowemu wsparciu zarządu ordynackiego (ordynata Konstantego Zamoyskiego), w latach wzniesiono nową murowaną cerkiew unicką św. Jana Ewangelisty (Joana Bogosłowa), której benedykcja odbyła się 8 X 1861 r. Stara cerkiew drewniana natomiast została rezebrana, a materiał sprzedany na licytacji. Na prośbę miejscowych wiernych w 1865 r. nowym proboszczem został ks. Jan Maciejewicz, dotychczasowy tymczasowy administrator. Został usunięty w 1875 r. przez zaborcze władze rosyjskie pod pretekstem nieprzestrzegania czystości obrządku, a cerkiew zamieniono na prawosławną 214. Plan gruntów w Lipsku z 1828 r. (APL AOZ-pl., sygn. 243). W trakcie oblężenia Zamościa przez Rosjan w 1831 roku wieś uległa całkowitemu zniszczeniu 215. Wkrótce jednak poczęła podnosić się z upadku. Relacja z 1880 r. stwierdzała, iż Lipsko było położone w dość regularnej kotlinie, otoczonej liściastymi i iglastymi lasami. Wieś charakteryzować się miała dosyć regularną zabudową, co określało jej przynależność do nowych wsi, czyli całkowicie przebudowanych po zniszczeniach. W tym czasie mieszkało tu 447 osób, z których 255 wyznawało prawosławie. Włościanie dysponowali 39 budynkami mieszkalnymi, 359 morgami łąk. W posiadłości ordynackiej znajdowało się 5 domów. Folwark należał do dóbr ordynackich Białowola 216. Lata 1845/1846 przyniosły utworzenie w Ordynacji Zamojskiej 8 kolejnych kluczy, w tym także lipskiego. Zarządzali nim: Leon Maleszewski (lata 1844/ /57), a od roku 1859 Leon Tomorowicz, który kierował pracą 20 członków administracji klucza. Klucz obejmował w 1845 r. 676 zagród, natomiast w 2 lata później tylko 668. Na okres ten przypadają także eksmisje włościan w kluczu lipskim. I tak w1845 r. eksmitowano całkowicie 12 włościan, 22 chłopów zdegradowano do roli chałupników, natomiast 7 obejść przekazano innym chłopom R. Orłowski, op. cit., s. 155 (tabela 14) APL ChKg-k, sygn. 226, s. 5-6, 12, 42-43; Słobodian W., Cerkwy, s Tamże, sygn. 226, s. 5-6, 14, Tamże, sygn. 226, s. 77, 88, 90, sygn. 917, s. 19, 31-32, 37 (akta ks. J. Maciejewicza) J. Skarbek, op. cit., s SG, t. V, s

60 Rok 1847 przyniósł całkowitą eksmisję 1 chłopa, chałupnikami stało się 5 włościan, zaś 1 gospodarstwo przekazano nowemu osadnikowi 217. Prawdopodobnie wówczas zorganizowano nowy leśny folwark Lipsko Zjawienie, wykazywany później w latach w aktach ordynackich 218. Reforma uwłaszczeniowa z 1864 r. przyczyniła się do zaostrzenia sporów chłopów lipskich z folwarkiem ordynackim o podział ziem, które dotąd stanowiły własność wspólną 219. W 1918 r. doszło w Lipsku do strajku robotników rolnych, który miał przebieg spokojny, jednakże samowolnie [robotnicy] biorą buraki zamarznięte, część nie wykopana 3 morgi 220. Podczas wojny polsko bolszewickiej 1920 r., przez wieś przeszły bolszewickie oddziały S. Budionnego. Jedna z najstarszych mieszkanek pobliskiej wsi wspomina: Dobrze pamiętam jak Kozacy z wojska Budionnego szli na Zamość w 1920 r. Dziwne wojsko. Byli na koniach, ubrani różnie, w kapeluszach, płaszczach, kufajkach. Może tylko co dziesiąty był w mundurze. Wojsko zajechało do naszego sadu, a był duży. Zdobyli gdzieś świniaka, piekli go na ognisku i jedli. Byli bardzo głodni. Po kilku dniach nieobecności wracali z powrotem spod Zamościa. Było ich już mniej. Wtedy zabili szablami na szosie w Lipsku dzierżawcę Gołębiowskiego 221. M. Pieszko, opisujac w 1934 r. okolice Zamościa, tak pisał o Lipsku: Wieś schludna, przy domach ganeczki, u wylotu wsi stara charakterystyczna karczma W okresie międzywojennym funkcjonowała we wsi szkoła podstawowa, mająca jeszcze tradycje carskie jako szkółka przycerkiewna. Szkoła przed wojną była siedmioklasowa i istniała przy niej drużyna harcerska 223. W 1937 r. mieszkańcy wsi podjęli inicjatywę zbudowania własnymi siłami nowego, murowanego budynku szkoły. W 1939 r. zamojski architekt Tadeusz Zaremba wykonał projekt pięknej 5-klasowej szkoły, która miała stanąć obok starego budynku szkolnego przeznaczonego na mieszkania dla nauczycieli. Po zgromadzeniu materiału, w 1939 r. mieszkańcy rozpoczęli jego budowę, ale prace te przerwał wybuch wojny 224. W 1925 r. z inicjatywy Jana Franczaka powstała jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej 225. Rejon Lipska, w trakcie pierwszej bitwy tomaszowskiej z 17 na 18.IX.1939 r. stał się miejscem działań bojowych Krakowskiej Brygady Kawalerii, która zabezpieczać miała przegrupowujące się do uderzenia Grupę Operacyjną gen. Jagmin-Sadowskiego i Warszawską Brygadę Pancerno-Motorową. Podczas tzw. drugiej bitwy tomaszowskiej nacierała przez wieś niemiecka 68 DP z VIII Korpusu, której zadaniem było zamknięcie drogi nacierającym od wschodu polskim jednostkom Frontu Północnego 226. W grudniu 1942 wieś została całkowicie wysiedlona, a miejsce polskich chłopów zajęli koloniści niemieccy. Według planów niemieckich, w Lipsku utworzonych miało być 14 nowych gospodarstw oraz 3 w Lipsku - Kolonii 227. W czasie wysiedlenia Niemcom udało się z wioski Lipsko prawdopodobnie uchwycić tylko jedną trzecią części ludności, przeważnie tych, którzy nie mieli własnych koni. Większość zdołała uciec i rozproszyć się w okolicy 228. W nocy z 27 na 28.XII 1942 r. pluton szturmowy BCh w sile 30 ludzi pod dowództwem por. Czesława Aborowicza Azji ( Skarżyńskiego ) dokonał odwetowej akcji na kolonistów niemieckich w Lipsku. Jej efektem było spalenie przez partyzantów części wsi i zabicie kilku (5?) czarnych. Strona polska nie poniosła żadnych strat w ludziach 229. Niemcy, w odwecie za dywersję polskiego podziemia, w lutym 1943 r. rozstrzelali 72 osoby 230. W marcu 1944 r R. Bender, Eksmisje włościan w Ordynacji Zamojskiej w XIX wieku, Roczniki Humanistyczne KUL, t. XVII:1959, z. 2, s. 94, 99; Tenże, Kształtowanie się środowiska urzędniczego w Ordynacji Zamojskiej, Roczniki Humanistyczne KUL, t. XXVI:1979, s APL AOZ, sygn J. Jachymek, A. Koprukowniak, J. Marszałek, op. cit., s W. Kuszyk, op. cit., s Rozmowa z rówieśniczką odrodzonej Polski, panią Anielą Dragan, Biuletyn Informacyjny Gminy Zamość, 2003, nr 9/30, s M. Pieszko, op. cit., Zamość 1934, s J.Grygiel, op. cit., s APL, UaWL, Kom. Bud., sygn. 2790; Kronika Szkoły Podstawowej w Lipsku M. Skiba, op. cit., s L. Głowacki, A. Sikorski, Kampania wrześniowa na Lubelszczyźnie, t. II, s , 90, Terror niemiecki..., s. 111; Z. Klukowski, Zbrodnie..., s Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium..., t. I, s. 192, 493, 519; Zamojszczyza..., s Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium..., t. II, s Wg J. Jóźwiakowskiego (AK Zamojszczyzna, t. I, s. 185,221) akcja partyzancka miała miejsce dzień wcześniej. W jego pracy wymieniono jeszcze 3 inne akcje partyzanckie na zasiedloną wieś Lipsko (w maju i wrześniu 1943 oraz w lutym 1944 r.), lecz dotyczą one Lipska koło Narola W. Sulewski, op. cit., s. 121; Kalendarium walk BCh na Lubelszczyźnie, Lublin 1962, s. 45; Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium..., t. II, s. 185, 339, 345; Zamojszczyzna..., s. 129; L. Siemion, Zamojski..., s. 23; Z. Mańkowski, Między..., s. 278; K. Banach, Powstanie i działalność Batalionów Chłopskich, Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego, nr 5, 1963, s. 20; T. Tarnogrodzki, Z walk Batalionów Chłopskich w obronie Zamojszczyzny, Wojskowy Przegląd Historyczny, 1963, nr 3-4, s

61 pod Lipskiem doszło do całodniowych walk partyzantów radzieckich z dywizji kowpakowców z Niemcami, którzy stracili 13 ludzi 231. Gdy po wyzwoleniu w 1944 r. z obozów i lasów wrócili mieszkańcy, zastali we wsi tylko dwa domy nadające się do użytku. Zachował się budynek starej szkoły, w której hitlerowcy urządzili bunkier. W 1947 r. Lipsko otrzymało nową szkołę drewniany barak, postawiony przez mieszkańców w czynie społecznym. W 1969 r. oddano do użytku nowy, murowany budynek szkoły, który w latach 90-tych nieco rozbudowano. Funkcje kierownicze w placówce pełnili: Jan Nowak (do 1962 r.), Józefa Seń ( ), Henryka Skóra ( ), Danuta Pudłowska ( ), Alina Greszta ( ), Krystyna Milczuk ( ), Alina Korneluk ( ), a od 2003 r. dyrektorem szkoły jest Grażyna Kozak. W okresie powojennym aktywnie wznowiła działalność jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej. Już w 1946 r. strażacy zakończyli budowę remizy, zastąpionej w 1995 r. nowym i większym budynkiem 232. W remizie znalazła swoją siedzibę filia biblioteki gminnej i poczta, a po jej likwidacji w 1999 r. mieści się tu apteka. We wsi działa Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej. W ostatnich latach miejscowość otrzymała sieć gazową 233. Kategoria Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. wieś folwark Wg spisu powszechnego w 2002 r. Domy mieszkalne Ludność ogółem Uwagi wyznanie rzymsko-katolickie greko-katolickie lub prawosławne 5 - mojżeszowe - 7 Spis z 2002 r. dotyczy również Topornicy narodowość polska rusińska 1 - żydowska - - Źródła: Tabella..., t. I, s. 269; Skorowidz..., t. IV, s. 124; Spis powszechny 2002 r. Znaleziska archeologiczne W czasie badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski odkryto na terenie miejscowości 13 stanowisk archeologicznych (punktów osadniczych). Najstarszy ślad osadnictwa w postaci kamiennego toporka, związany jest z neolityczną kulturą ceramiki sznurowej ( r. p.n.e.). Z wczesnej epoki brązu znane są ułamki ceramiki naczyniowej, w tym fragmenty naczyń kultury trzcinieckiej ( r. p.n.e.). Śladowe znaleziska pochodzą z epoki brązu oraz okresu przedrzymskiego i wpływów rzymskich. Na uwagę zasługuje przypadkowe znalezisko ozdobnego zapięcia ubrania, datowane na II w. p.n.e., które należy łączyć z początkami kultury przeworskiej na Zamojszczyźnie (jej najstarszą fazą). Jest to pojedyncza zapinka tzw. typu B o konstrukcji wczesnolateńskiej, tzn. z nóżką odgiętą do tyłu, ale nie odchodzącą do kabłąka. Z terenu miejscowości znane są ponadto z badań powierzchniowych AZP: fragmenty naczyń glinianych, rozcieracz kamienny oraz zabytki krzemienne, które z braku pewnego datowania określono ogólnie jako pradziejowe. Najliczniej reprezentowane są zabytki wczesnośredniowieczne, średniowieczne oraz nowożytne - wyłącznie w postaci fragmentów ceramiki Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium..., t. I, s. 318; Zamojszczyzna..., s M. Skiba, op. cit., s Ibidem,s E. Banasiewicz, Czy Celtowie trafili nad Wieprz?, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, nr 3: 1987, s. 18; AZP

62 Lipsko Kosobudy Wieś rozwinęła się dopiero w okresie międzywojennym. Nie wymienia jej spis powszechny z 1921 r., ani dokładniejsze mapy z przełomu XIX i XX stulecia. Po raz pierwszy została ukazana na mapie z 1935 roku jako Kolonia Lipsko - Kosobudy 235. Pod takąż samą nazwą uwzgledniono wieś w spisie diecezjalnym z 1948 roku 236. Lipsko Kosobudy i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) W okresie powojennym miejscowość tylko nieznacznie się rozrosła. Przybyło murowanej zabudowy, a w ostatnich latach powstała sieć gazowa. Kategoria Domy mieszkalne Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. Wg spisu powszechnego w 2002 r. Ludność ogółem Uwagi wyznanie narodowość rzymsko-katolickie greko-katolickie lub prawosławne mojżeszowe polska rusińska żydowska nie wymieniona nie wymieniona Źródła: Skorowidz..., t. IV, s. 127; Spis powszechny 2002 r Wojskowa mapa taktyczna Polski Wojskowego Instytutu Geograficznego, z r., ark Spis kościołów i duchowieństwa diecezji lubelskiej, Lublin 1948, s

63 Znaleziska archeologiczne Na terenie dzisiejszej miejscowości w trakcie badań powierzchniowych prowadzonych w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski zarejestrowano 19 stanowisk punktów osadniczych. Na 7 stanowiskach znaleziono zabytki neolityczne w postaci fragmentów naczyń glinianych, siekierki kamiennej oraz 4 narzędzi krzemiennych. Na jednym z tych stanowisk zarejestrowano śladowe pozostałości schyłkowoneolitycznej kultury ceramiki sznurowej ( r. p.n.e.). Na 6 stanowiskach zarejestrowano obecność ceramiki z wczesnej epoki brązu, przy czym 3 stanowiska należy łączyć z kulturą trzciniecką ( r. p.n.e.). Kilka znalezionych fragmentów ceramiki zaliczono do kultury łużyckiej ( r. p.n.e.). Również na podstawie kilku fragmentów ceramiki zostało potwierdzone osadnictwo w okresie halsztackim (ok r. p.n.e.). Z okresu wpływów rzymskich znane są fragmenty naczyń kultury przeworskiej (I- poł. V w.). Osadnictwo ożywiło się we wczesnym średniowieczu i w średniowieczu, co odzwierciedlają liczniejsze znaleziska ceramiki naczyniowej. Kilkanaście zebranych na powierzchni mało charakterystycznych fragmentów ceramiki oraz wyrobów krzemiennych i kamiennych, z braku pewnego datowania, określone zostały ogólnie jako pradziejowe AZP

64 Lipsko Polesie Wieś położona w południowej części dzisiejszej gminy Zamość. Została założona tuż przed wybuchem II wojny światowej 238 na miejscu wyciętych lasów, na gruntach wsi Lipsko. Jako w pełni ukształtowana wieś wymieniana była dopiero w roku 1948 pod nazwą Kolonia Lipsko-Polesie 239. Największe zasiedlenie jej terenów miało miejsce w pierwszym dziesięcioleciu powojennym. W 1946 r. powstała we wsi jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej. Założyli ją: Władysław Gac, Antoni Pietrynko (prezes) i Bolesław Jędruszczak. Motopompę jednostka otrzymała w 1968 r., a remizę wybudowała w 1962 r. 240 Po wojnie utworzona zostala szkoła podstawowa, która mieściła się w starym, drewnianym budynku. Ze względu na złe warunki lokalowe, na początku lat 60-tych mieszkańcy wsi podjęli decyzję o budowie nowej, murowanej szkoły. Akt erekcyjny spisano w 1963 r. i rozpoczęto prace budowlane. Obiekt powstał jako tzw latka. Szkołą w Lipsku-Polesiu kierowali kolejno: Józefa Gradziuk ( ), Alicja Siedlecka ( ), Małgorzata Skóra ( ), Krystyna Milczuk ( ), Anna Rachwald ( ), a od 2005 r. funkcję dyrektora placówki pełni Lidia Kuryło 241. Kategoria Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. Wg spisu powszechnego w 2002 r. 115 Domy mieszkalne Ludność ogółem 412 Uwagi rzymsko-katolickie wyznanie narodowość greko-katolickie lub prawosławne mojżeszowe polska rusińska żydowska nie wymieniona nie wymieniona Źródła: Skorowidz..., t. IV, s. 127; Spis powszechny 2002 r Nie ma jeszcze jej śladów na szczegółowej mapie topograficznej Wojskowego Instytutu Geograficznego z 1935 r Spis kościołów i duchowieństwa diecezji lubelskiej, Lublin 1948, s M. Skiba, op. cit., s Kronika Szkoły Podstawowej w Lipsku-Polesiu. 62

65 Znaleziska archeologiczne W czasie badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski odkryto na terenie miejscowości 15 stanowisk archeologicznych (punktów osadniczych) z licznymi i cennymi znaleziskami prehistorycznymi i wczesnośredniowiecznymi. Najstarsze zabytki w postaci ułamków naczyń glinianych oraz 2 retuszowanych wiórków pochodzą z wczesnego neolitu i związane są z kulturą ceramiki wstęgowej rytej (ok r. p.n.e.). Ze środkowego neolitu znane są fragmenty ceramiki naczyniowej oraz wyroby krzemienne charakterystyczne dla kultury pucharów lejkowatych ( r. p.n.e.), natomiast ze schyłkowego neolitu znamy toporek kamienny charakterystyczny dla kultury ceramiki sznurowej ( r. p.n.e.). Z wczesnej epoki brązu pochodzi drapacz i grot krzemienny oraz kilka fragmentów ceramiki, w tym kilka fragmentów zaliczonych do kultury trzcinieckiej ( r. p.n.e.). Sporo znaleziono na powierzchni ułamków naczyń kultury łużyckiej ( r. p.n.e.). Śladowo natomiast wystąpiły zabytki z okresu lateńskiego, związane z kulturą pomorską ( r. p.n.e.). Z młodszym okresem przedrzymskim, a dokładniej kulturą przeworską (I - poł. V w.), należy łączyć znaleziska przechowywane obecnie w zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Są to: miecz, fragmenty grotu włóczni, pochwy miecza i zapinki oraz niewielki ułamek ceramiki naczyniowej. Najpewniej zabytki te pochodzą z cmentarzyska, którego lokalizacja jest obecnie nieznana. Z okresu wpływów rzymskich (I-V w.) zarejestrowano w czasie badań AZP bardzo nieliczne fragmenty ceramiki naczyniowej. Intensywne osadnictwo na terenie dzisiejszego Lipska-Polesia istniało we wczesnym średniowieczu. Z tego okresu pochodzi cmentarzysko kurhanowe, badane wykopaliskowo przez Michała Drewkę w latach oraz W 1922 r., tj. w chwili rozpoczęcia pierwszych prac wykopaliskowych, cmentarzysko liczyło około 70 kurhanów położonych w lesie Ordynacji Zamojskiej. Wówczas stan zachowania kopców był bardzo dobry. Ich nasypy posiadały wysokość ok. 1 m, a w kilku przypadkach ok. 2 m. Gęstość obiektów była bardzo duża przeważnie kopce stykały się niemal ze sobą. Zlokalizowane były w 2 grupach: południowej (co najmniej 52 kurhany) i północnej (co najmniej 12 kurhanów). Do chwili obecnej z całego cmentarzyska przetrwało zaledwie 28 kurhanów, na szczęście wyłączonych już z terenu upraw rolnych. Wyniki badań wykopaliskowych 38 kopców ujawniły, że zawierają one pochówki ciałopalne popielnicowe. Obrządek grzebania rozpoczynał się od spalenia zwłok zmarłych, z dala od wcześniej usypanego kurhanu. Następnie spopielone szczątki były zbierane i przechowywane w urnach stawianych na szczycie kurhanu (pochówki popielnicowe nakurhanowe). Istotną częścią składową kopców były paleniska o charakterze najpewniej obrzędowym. Na kopcach składane były także naczynia ofiarne, rejestrowane w czasie badań w postaci skupisk fragmentów ceramiki. W jednym z kurhanów, należącym przypuszczalnie do jakiegoś dostojnika, znaleziono grot strzały i ostrogę. Grupa południowa kurhanów została datowana na 2 poł. VII lub przełom VII/VIII w., natomiast północna na poł. X w.. Z cmentarzyskiem związane było niewątpliwie grodzisko, odkryte w 1922 r. przez Michała Drewkę. W związku z tym, że wyniki badań sondażowych na grodzisku z 1955 r. nigdy nie zostały opublikowane i zachowały się jedynie w formie dwu odręcznych rysunków przechowywanych w archiwum Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, a informacje o grodzisku publikowane przez M. Drewkę były bardzo lapidarne i ogólnikowe, przez wiele lat (aż do 2008 r.) funkcjonowała w literaturze i dokumentacjach konserwatorskich błędna informacja dotycząca lokalizacji grodziska. Generalnie przyjmowano, iż położone jest ono w Lipsku-Polesiu na tzw. Górze Zjawienie o wysokości około 300 m n.p.m., wyniesieniu ciągnącym się powyżej jednego ze źródeł rzeki Topornicy i kaplicy św. Romana, w lesie liściastym (bukowym) należącym obecnie do Nadleśnictwa Zwierzyniec. W miejscu tym zaobserwowano na powierzchni wyraźne formy wałów ziemnych, ale ich układ i lokalizacja nie dawały podstaw do pewnego określenia ich jako pozostałości obwarowań grodziska. Wały położone są bowiem na dość stromym stoku, nie zamykają się w formę pierścienia i ułożne są wzdłuż, a nie w poprzek stoku. Po wykonaniu w 2007 r. kwerendy w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie (skąd pozyskane zostały 2 rysunki z badań sondażowych M. Drewki na grodzisku w 1955 r.) oraz w Powiatowym Ośrodku Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Zamościu przy Starostwie Zamojskim (skąd dostarczono wypisy z rejestru gruntów właścicieli działek w latach 50-ych, wymienionych na rysunkach z badań M. Drewki w 1955 r.), udało się ustalić właściwą i dokładną lokalizację grodziska. Mianowicie jest ono położone w granicach wsi Feliksówka, gm. Adamów, w jej północno-zachodniej części, tuż przy granicy z wsią Lipsko Polesie, gm. Zamość. Grodzisko leży niemal na kulminacji wzniesienia Zjawienie (300 m n.p.m.), około 63

66 500 m w linii prostej na wschód od cmentarzyska kurhanowego w Lipsku Polesiu i około 250 m od kaplicy św. Romana. Znajduje się na gruntach ornych, należących w 1955 r. (gdy sporządzany był szkic lokalizacji grodziska i wykonane badania sondażowe) do Władysława Zająca i Edwarda Niemczuka, a obecnie do Marka Szpyry i Stanisława Zająca. W chwili podjęcia badań sondażowych w 1955 r., na grodzisku czytelne były na powierzchni podwójne/?/ wały układające się pierścieniowato, a zachowany w zbiorach Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie Delegatura w Zamościu rysunek przekroju rowu i fosy wskazuje, że wał w tym czasie posiadał wysokość od podstawy do 3 m, szerokość u podstawy 9 m, a fosa miała szerokość 3 m. Do chwili obecnej grodzisko zachowało się w formie szczątkowej, bowiem zostało niemal całkowicie zniszczone na skutek intensywnej uprawy roli. Jedynie w jego części północno-zachodniej, w pobliżu granicy pola z lasem Zjawienie, na polu pana Stanisława Zająca, zachował się niewielki, liczący ok m odcinek wału o szer. 3-5 m, widoczny bardzo słabo na powierzchni, bowiem jego wysokość sięga ok cm. Również od strony wschodniej, na tym samym polu uprawnym, widoczne jest wyraźne obniżenie (fosa) pomiędzy dwoma wałami: wewnętrznym zachowanym słabiej do wysokości ok. 30 cm na odcinku ok m i zewnętrznym zachowanym lepiej do wys. 50 cm na odcinku ok. 30 m Na sąsiednim polu, należącym obecnie do pana Marka Szpyry, wały są nieczytelne, całkowicie zniwelowane. Jak wykazały badania sondażowe oraz prospekcja terenowa w 2008 r., grodzisko można datować wstępnie na podstawie pozyskanych zabytków w postaci nikłej ilości fragmentów ceramiki na około VIII-IX w. Grodzisko, jak wynika z badań sondażowych, funkcjonowało na terenie starszego osadnictwa związanego z kulturą trzciniecką (osada?) 242. Lipsko-Polesie. Widok na cmentarzysko kurhanowe i wzniesienie Zjawienie. Fot. E. Prusicka-Kołcon. Lipsko-Polesie. Wczesnośredniowieczne naczynia gliniane z cmentarzyska kurhanowego, stan. 1 (wg M. Drewki, Państowe Muzeum Archeologicznym w Warszawie) M. Drewko, Sprawozdania z działalności Państwowego Urzędu Konserwatorskiego na okręg Lubelski, Wiadomości Archeologiczne, 1921, t. 6, s. 183; Tenże, Sprawozdanie z działalności Państwowego Konserwatora zabytków przedhistorycznych na okręg lubelski za r. 1922, Wiadomości Archeologiczne, 1923, t. VIII, s ; W. Antoniewicz, Archeologia Polski. Zarys czasów przedhistorycznych i wczesnodziejowych ziem Polski, Warszawa 1928, s. 243; M. Drewko, Wczesnośredniowieczne kurhany ciałopalne we wsi Lipsko, pow. Zamość, Sprawozdania PMA, T. V, 1953, z. 3-4, s ; M. Drewko, Wielki kurhan wczesnośredniowiecznego cmentarzyska we wsi Lipsko, pow. Zamość, Wiadomości Archeologiczne, 1954, t. XX, s ; M. Drewko, Prace wykopaliskowe na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku kurhanowym we wsi Lipsko, pow. Zamość, Sprawozdania PMA, T. II, 1956, s ; M. Drewko, Sprawozdanie z badań przeprowadzonych w 1955 r. na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku kurhanowym we wsi Lipsko, pow. zamojski, Sprawozdania Archeologiczne, T. III, 1957, s ; S. Nosek, s. 348; J. Głosik, Katalog materiałów wykopaliskowych Pogotowia Archeologicznego za l , Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, t. 3: 1975, s. 442; J. Gurba, Grodziska Lubelszczyzny, Lublin 1976, s. 24; Katalog archeologicznych zbiorów pozamuzealnych, oprac. zbiorowe Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Warszawa 1995, z. 3, cz. 3, s. 302 i 303; AZP 90-87; E. Prusicka-Kołcon, Weryfikacja rozpoznania wczesnośredniowiecznego kompleksu osadniczego: cmentarzyska kurhanowego stan. 1 w Lipsku- Polesiu, gm. Zamość i grodziska w Feliksówce, gm. Adamów. Etap I: kwerenda. Zamość-Lublin (dokumentacja w archiwum WKZ w Lublinie). 64

67 Łapiguz Obecnie jest to niewielka wioska na północno-wschodnim skraju gminy Zamość. Po raz pierwszy jej nazwa pojawiła się w roku 1725: Łapiguz zwaną karczmę na gościńcu i też austeryę [karczmę zajezdną] w Łapiguzie zupełnie zrujnowaną wymieniaią inwentarze Sitańca z roku 1725 i z roku Być może nazwa wsi ma coś wspólnego ze staropolskim słowem łapa, określającym zbója, rabusia, bądź pułapkę, zasadzkę 244. Wiązałoby się to zatem z pierwotnym istnieniem jedynie karczmy na niebezpiecznym dla podróżujących gościńcu skierbieszowskim. Łapiguz i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Plan folwarku w Łapiguzie w roku 1897 (APL AOZ-pl., sygn. 857) Jak wynika z opisu M. Stworzyńskiego, poza karczmą i austerią w późniejszym Łapiguzie najprawdopodobniej nie zdołał się rozwinąć ośrodek o charakterze wiejskim 245. W pierwszej połowie XIX stulecia powstał tu jedynie folwark ordynacki, którego zabudowania uległy pożarowi w 1869 r. Zostały one w następnych latach (po 1870) wzniesione na nowo, wraz z zorganizowanym przy nim stawem rybnym. W tym czasie folwark (wraz z sąsiednią Borowiną Sitaniecką) został przez ordynatów wydzierżawiony Janowi Lipczyńskiemu, którego potomkowie zarządzali Łapiguzem aż do czasów reformy rolnej 246. W okresie międzywojennym wieś bardzo barwnie opisywał M. Pieszko w swym przewodniku:...za wsią [Majdan] już obszerne, kwieciste łąki, odwodnione strugą strumyka Czarny Rów, dopływu Łabuńki. Na prawo w gęstwinie zieleni parku tonie folwark Łapiguz, przeglądający się w srebrnych zwierciadłach stawów rybnych Dopiero w latach międzywojennych począł rozwijać się w Łapiguzie mały przysiółek przy folwarku 248. Podczas walk obronnych twierdzy Zamość, 18.III.1813 r. w Łapiguzie doszło do starcia zbrojnego pomiędzy polską placówką a czterokrotnie liczniejszymi siłami rosyjskimi. Strona polska po otrzymaniu posiłków z twierdzy utrzymała swój stan posiadania 249. W 1919 r. robotnicy folwarczni w Łapiguzie byli współautorami protokołu zadań ekonomicznych i socjal Stworzyński. Przypiski, nr 139, k Słownik staropolski, t. IV, Wrocław , s Nie wymienia jej spis z 1827 r J. Dębska, J. Teodorowicz-Czerepińska, Opracowanie ewidencyjne parku w Łapiguzie (mps 1979/80 r., w PSOZ w Zamościu) M. Pieszko, Przewodnik..., s. 83.; M. Potocki (Zamość i jego instytucje pod względem oświaty, religii i dziejów krajowych, z 1862 r., s. 423) wspomina wprawdzie o Maydanie Łapiguzkim, lecz chodzi tu raczej o właściwy Łapiguz, zapewne z rzadka nazywany Majdanem Łapiguskim Zob. Mapa taktyczna Wojskowego Instytutu Geograficznego z 1935 r., arkusz S. Herbst, J. Zachwatowicz, op. cit., s

68 nych. Wg relacji w trakcie wystąpień samowoli nie było, obecnie [robotnicy] powrócili do pracy. Okopowe okryte, wypłacono po 50 koron, po 100 za żniwa, jednym korcu żyta 250. Od ok r. dzierżawcą tutejszego folwarku ordynackiego, o powierzchni 479 ha, był Adam Lipczyński (z żoną Jadwigą). W 1936 r., zgodnie z umową dzierżawczą, miał dostarczać kwintali buraków do ordynackiej cukrowni w Klemensowie oraz płacić zł czynszu. W 1940 r. został usunięty przez władze niemieckie, a jego miejsce zajął bardziej posłuszny Ludwik Sajkiewicz z Hyżej 251. W trakcie okupacji niemieckiej, na przełomie 1939 i 1940 r. organizatorami placówki ZWZ (później AK) w Łapiguzie, Szopinku, Majdanie i Czołkach byli ppor. Stanisław Kurnik ps. Orle Pióro i por. Zygmunt Jaślikowski. W dniu 2.II.1940 r. na ternie majątku odbyła się przysięga jej członków. Przysięgę odebrał komendant Rejonu Zamość - Edward Marczuk ps. Marek. Komendantem tej placówki (Nowa Osada-Jarosławiec) był początkowo S. Kurnik, a po jego śmierci w czerwcu 1940 r. Piotr Złomaniec ps. Podlaski 252. W tym czasie w pobliżu wsi istniało małe polowe lotnisko niemieckie. W 1944 r. dwór dzierżawcy ordynackiego został zniszczony, a 25.X. tegoż roku majątek został rozparcelowany jako jeden z pierwszych w okolicy. Ocalałe zabudowania folwarczne zostały przejęte najpierw przez PGR, a następnie przez Zakłady Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego Tomasovia w Tomaszowie Lubelskim 253. Dziś miejscowość znana jest przede wszystkim z funkcjonowania około 16 hektarowego hodowlanego Gospodarstwa Rybackiego Łapiguz, które specjalizuje się w hodowli karpia. Kategoria Domy mieszkalne Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. przysiółek folwark Wg spisu powszechnego w 2002 r Ludność ogółem Uwagi wyznanie narodowość rzymsko-katolickie greko-katolickie lub prawosławne nie wymieniona - 7 mojżeszowe - 7 polska rusińska - 2 żydowska - - Źródła: Skorowidz..., t. IV, s. 127; Spis powszechny 2002 r. Znaleziska archeologiczne W trakcie badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski zarejestrowano na terenie miejscowości 7 stanowisk archeologicznych (punktów osadniczych). Najstarsze ślady osadnictwa w postaci fragmentów naczyń glinianych związane są z wczesnoneolityczną kulturą ceramiki wstęgowej rytej (ok r. p.n.e.). Ze środkowego neolitu pochodzi ceramika oraz jeden odłupek krzemienny kultury pucharów lejkowatych ( r. p.n.e.). Dość bogate osadnictwo istniało we wczesnej epoce brązu. Na jednym ze stanowisk z tego okresu znaleziono ceramikę kultury strzyżowskiej ( r. p.n.e.). Niewielka ilość zabytków pochodzi z młodszego okresu przedrzymskiego (kultura przeworska?) oraz okresu wpływów rzymskich. Śladowo wystąpiła ceramika wczesnośredniowieczna, datowana na XIII wiek W. Kuszyk, op. cit., s. 81, 382/ M. Kozaczka, op. cit., s. 64, 65, J. Grygiel, op. cit., s Z lat wojny..., t. IV, s AZP

69 Mokre Wieś położona obecnie w centralnej części gminy Zamość, przylegająca bezpośrednio do granic miasta Zamościa. Jej nazwa jest typową nazwą topograficzną i wywodzi się od położenia nad podmokłymi i bagnistymi niegdyś terenami w pobliżu rokrocznie wylewającej rzeczki Wieprzec (dziś Topornica). Mokre i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Pierwsza wzmianka o Mokrem pochodzi z roku 1430, kiedy wyrokiem królewskim w Lublinie wieś została (wraz z Płoskiem) odebrana dziedzicowi - Tomkowi z Płoskiego, poddanemu księcia bełskiego Ziemowita IV, a następnie włączona do prywatnego powiatu szczebrzeskiego rodu Gorayskich, za odszkodowaniem 200 grzywien dla byłych właścicieli 255. Przez przeszło stulecie Mokre dzieliło koleje losów całej włości szczebrzeskiej. Zatem już w 1471 r. jako posag Zygmunty - jedynej córki Zygmunta Prokopa Gorayskiego ze Szczebrzeszyna, przeszło w ręce Jana Amora Tarnowskiego, późniejszego kasztelana krakowskiego. W 1514/18 r. od Tarnowskich wieś przeszła do Kmitów z Wiśnicza, zaś od 1554/ do również możnego wielkopolskiego rodu Górków z Miejskiej Górki. Rejestr poborowy z 1564 r. wykazywał tu zaledwie 6 łanów (ok.101 ha) gruntów uprawnych 256, miejscowy folwark i karczmę. W tym czasie właścicielami wsi była szlachecka rodzina Niedźwieckich, lenna wobec każdorazowych panów na zamku szczebrzeskim 257. W 1578 r. Jan Zamoyski, za wszelką cenę pragnący zaokrąglić granice swej włości skokowicko-żdanowskiej, odkupił wieś od Zofii Niedźwieckiej za sumę ówczesnych złotych:...roku 1578 [J.Zamoyski] otrzymał zezwolenie od Andrzeja hrabiego z Górki, kasztelana międzyrzeckiego, na wykupienie tey wsi od potomków Miedzwiedzkiego [!] z owolnieniem teyże wsi od prawa wasalatu należnego dziedzicom włości szczebrzeskiey, i w tymże roku kupił rzeczoną wieś od Woyciechowey Miedzwiedzkiey Od tego czasu aż do XIX stulecia Mokre wchodziło w skład dziedzicznych dóbr Zamoyskich, którzy w 1589 r. włączyli ją do nowopowstałej Ordynacji Zamojskiej 259. Miejscowi chłopi zobowiązani byli do pracy w folwarku miejscowym, żdanowskim i w Zwódnem (Koźlerogi), a także do służby leśnej ze względu na bliskość rozległych lasów 260. Dyplom cesarza Józefa II z 1786 r. wymieniał Mokre w ordynackim kluczu żdanowskim 261. Aż do II połowy XVIII stulecia wieś nie stanowiła silnego ośrodka gospodarczego. Z obiektów o tym 255. Janeczek, s. 33, 370. Być może dziedzice z Płoskiego posiadali wieś Mokre już przed 1418 r., kiedy uzyskali od księcia Ziemowita IV nadanie wsi Wierzba Pol.XVI w., t. VII, cz. 1, s Ciekawe, że Niedźwieccy jako lenni posesorzy (posiadacze) Mokrego wymienieni zostali dopiero pod rokiem 1578, w momencie wykupienia wsi przez Zamoyskich Stworzyński, k. 42; Stankowa, s Statuta, s Tarnawski, s Statuta, s. 51; SG, t. XIV, s

70 charakterze istniała tu tylko karczma, w 1586 r. przynosząca 9 zł dochodu rocznego z czynszu i podatku czopowego. Istniała ona w 1595 roku, a o funkcjonowaniu tutejszej karczmy (zapewne już nowej) informowały jeszcze inwentarze z 1797 roku 262. Za to wieś posiadała swój las, zwany mokrzemskim, w którym w r kanclerz Jan Zamoyski założył liczne barcie miodowe 263. Dopiero w latach powstał tu folwark ordynacki,...tamże dwór budowano w tychże latach Włączenie Mokrego do Ordynacji i zwiększona eksploatacja gospodarcza przez administrację ordynacką, spowodowały wyraźne pogorszenie się sytuacji miejscowego chłopstwa. Już w 1614 r. chłopi mokrzeńscy skarżyli się, że dawniej obowiązani byli do odbywania tylko 3 dni pańszczyzny w tygodniu, a teraz muszą pracować na rzecz folwarku żdanowskiego cały tydzień, nawet w dni targowe 265. Z dalszych suplik chłopskich wnioskować można, iż stan takowy utrzymywał się i w wieku osiemnastym 266. Ciekawszym fragmentem dawnych dziejów wsi Mokre był epizod z czasów trzeciej (tzw. wielkiej) wojny północnej Mianowicie tu właśnie, w Mokrem, 30 września 1704 r. stanął obozem młody i wojowniczy król szwedzki Karol XII, upojony dość łatwymi sukcesami nad królem Augustem II Sasem i jego stronnikami polskimi pod Lwowem i w innych miejscach. Teraz zażądał poddania się niezdobytej dotychczas twierdzy zamojskiej. I właśnie tu zjawił się wysłannik ordynatowej - wdowy Anny z Gnińskich Zamoyskiej, matki małoletniego ordynata, z decyzją poddania twierdzy Szwedom i zapłacenia im wysokiej kontrybucji 267. W latach dzierżawcą wsi był Józef Gruszecki miecznik smoleński, jeden z ówczesnych bardziej zaufanych klientów familii Zamoyskich 268. Plan gruntów w Mokrem z 1828 r. (APL AOZ-pl., sygn. 243). W latach w Mokrem zarząd Ordynacji zorganizował nowy folwark o nazwie Mokre Nowe. Na 18 pustkach ordynackich osiedlono jednego dzierżawcę pochodzenia żydowskiego, który gospodarowć miał na 385 morgach 269. Reforma uwłaszczeniowa z 1864 r. doprowadziła w powiecie zamojskim do zaostrzenia konfliktów pomiędzy włościanami a Ordynacją Zamojską, w kwestii właściwego ustalenia rozmiarów praw serwituto Stworzyński. Przypiski, nr 163, k.87-87v; Tarnawski, s. 224, Tarnawski, s Stworzyński. Przypiski, nr 163, k. 87v; Kasperek, s. 18 (przypis 19); R. Orłowski, op. cit., s Tarnawski, s R. Orłowski, op. cit., s A. Czołowski, Plan i widok Zamościa z r.1704, (w:) Szymon Szymonowicz i jego czasy. Rozprawy i studia, red. S. Łempicki, Zamość 1929, s. 195, APL CCrasnost.R 49, k. 51, Cz. Rajca, op. cit., s

71 wych chłopów. Ruch zdecydowanego i długotrwałego oporu objął także gminę Mokre. W 1885 r. mieszkańcy 22 wsi regionu zamojskiego (także wsi Mokre) zostali skazani sądownie za nieuiszczanie odszkodowania ordynatowi w wysokości 5640 rb.. Decyzja sądu spotkała się z negatywnym przyjęciem wśród chłopów. Celem egzekucji odszkodowań we wsi Mokre użyto do pomocy komornikowi sotni kozackiej. Zanim doszło do zastosowania represji kozackiej, w Mokrem odmówiono komornikowi uiszczenia zaległości na rzecz Ordynacji, a wieś wraz z Wieprzcem i Wólką Wieprzecką stawiła opór [...] z przybyłymi im na pomoc dużymi gromadami z sąsiednich wsi [...] Naczelnik powiatu uznał miejscowe siły policyjne za niewystarczajace i zażądał od gubernatora pomocy 200 kozaków, którą to pomoc natychmiast otrzymał. Ponowne przybycie straży ziemskiej i wojska przywitała ludność okrzykami: Hura, nie damy. Ludność twierdziła, że zapłaci należność ordynatowi wtedy, kiedy osobiście od cara otrzymają ukaz o zmianie pierwszego nadziału 270. Mimo złamania oporu chłopskiego, spór o serwituty z Ordynacją trwał z mniejszym lub większym natężeniem aż do reformy rolnej w 1944 r. W 1880 r. wieś wraz z folwarkiem liczyła 5 domów dworskich i 46 włościańskich oraz 455 mieszkańców. Z tej liczby 368 osób było wyznania rzymsko-katolickiego, a 87 prawosławnego. Ludność wsi...prócz rolnictwa, co stanowi główne zajęcie, najliczniej trudni się wyrobem płótna, potem koszałek, kobieli i wozów.... Mokre było siedzibą gminy. Posiadało urząd gminny i kasę pożyczkowo-oszczędnościową dla włościan. Gmina należała do okręgu sądowego w Żdanowie i obejmowała morg ziemi - w tym morg ziemi ornej, łąk, nieużytków 1366, zabudowania 470 morgów, rzeki i błota 20 morg, lasy ordynackie W jej skład wchodziły nastepujące gromady: Białowola, Kąty, Lipsko, Mokre, Niedzieliska, Płoskie, Wieprzec, Wólka Wieprzecka, Wielącza, Zawada, Zarzecze i Zawodne (Zwódne). Gminę Mokre zamieszkiwały 5453 osoby, z tego 3758 wyznania łacińskiego, 1621 prawosławnego i 74 mojżeszowego. Z początkiem XX w. w jej granicach mieszkało 9701 osób 271. Pod wpływem wystąpień robotniczych w latach doszło do zaburzeń wśród mieszkańców wsi. Dnia 18.III.1905 roku, z inspiracji grupy robotników rolnych, przybyłych z powiatu krasnostawskiego, doszło do strajku w Mokrem. Korespondent Kuriera Warszawskiego donosił z 30.II.1905 r., że w majątku Mokre aresztowano 4 agitatorów, a 75 zatrzymanych odesłano do miejsc stałego zamieszkania 272. Z kolei 29.XI.1905 roku w Mokrem prowadzono agitację, w której żądano prawa do używania języka polskiego w urzędzie gminnym i szkole. Inicjatorów tej akcji skazano na 2 miesiące aresztu (I.1906 roku) 273. Również w 1906 r. nawoływano mieszkańców wsi do przerwania pracy. 9.I. tegoż roku w Mokrem, podczas zebrania władze gminy nakazały aresztowanie 7 jego uczestników za stawianie oporu i dążenie do odbycia obrad bez nadzoru administracji państwowej 274. Władze carskie, dążąc do przeprowadzenia aresztowań, zabezpieczania przebiegu zebrań gminnych oraz złamania rosnącego oporu włościan, kierowały do poszczególnych miejscowości oddziały wojska 275. Jeszcze w tym samym roku we wsi utworzono koło Polskiej Macierzy Szkolnej 276. W pierwszych dniach listopada 1918 r. w majatku Mokre rozpoczął się strajk służby i robotników folwarcznych. Był to strajk ostry, [strajkujący] nie pozwalają rąbać drzewa, jak również zabezpieczyć chlewy dla trzody dworskiej od zamarznięcia prosiąt. Wypłacono po 500, 250 i 150 koron, stosownie od uznania. Ziemniaki okryte, 400 korcy buraków zamarzło 277. Pod wpływem wydarzeń zamojskich (powstania) z końca grudnia 1918 r. doszło w Mokrem do rozbrojenia posterunku we wsi, a jego mieszkańcy pośpieszyli z pomocą walczącym robotnikom 278. Kryzys gospodarczy w okresie międzywojennym przyczynił się do nasilenia agitacji strajkowej we wsi, szczególnie w 1932 r. W połowie lat trzydziestych blisko 60% chłopów gminy Mokre brało udział w strajkach, organizowanych przez SL 279. Wśród działań społecznych w międzywojennej historii wsi wyróżnia się powołanie w 1923 r. przez Jana 270. H. Borodowska, Ruch chłopski po uwłaszczeniu w Królestwie Polskim , Warszawa 1967, s ; J. Marszałek, Początki ruchu ludowego na Lubelszczyźnie (w:) Ruch ludowy na Lubelszczyźnie, 1964, s. 19; J. Jachymek, A. Koprukowniak, J. Marszałek, op. cit., s. 29, SG, t. VI, s. 627; W. Z. Romanowski, Oświata ludowa w początkach XX wieku, (w:) Zamość i Zamojszczyzna..., s S. Kalabiński, op. cit., t. I, s. 232; M. Łoposzko, Pierwsza fala strajków robotników rolnych w guberni lubelskiej w czasie rewolucji , Roczniki Dziejów Społeczno-Gospodarczych, t. XIX:1957, s. 291; A. Koprukowniak, Ruchy..., s , 200, S. Kalabiński, op. cit., t. II, s A. Wójcik, Ruch robotniczy na Lubelszczyźnie do 1948 r., Lublin 1984, s. 109; S. Kalabiński, op.cit, t. I, s A. Koprukowniak, Ruchy..., s. 204, W. Romanowski, op. cit., s W. Kuszyk, op. cit., s. 81; A. Koprukowniak, Rewolucyjny..., s. 261; T. Kościański, op. cit., s Z. Zembrzycki, Powstanie zamojskie 1918 r., Wojskowy Przegląd Historyczny, R. 15: 1970, z. 3, s J. Jachymek, A. Koprukowniak, J. Marszałek, op. cit., s

72 Skrzypielę Jednostki Ochotniczej Straży Pożarnej. Pierwszym jej prezesem został Wacław Lipczyński. W 1925 r. z inicjatywy strażaków zakończono budowę remizy 280. W początkach okupacji hitlerowskiej, późną jesienią 1939 r. konspiracyjną komórkę ZWZ (AK) na terenie wsi Mokre organizował ppor. Władysław Kaszyca Żubr, zaś na terenie gminy: Tomasz Wróbel, Michał Ciurysek, Tadeusz Krechowicz ps. Grzmot i Pius Sielecki. Rejon Mokre AK składał się z placówki Mokre i Wysokie. Jego późniejszymi komendantami byli Bartłomiej Czerwieniec ps. Rolicz i Stefan Poździk ps. Wrzos 281 Ponadto w 1941 r. w Mokrem ustanowiono komendę gminną Chłopskiej Straży tzw. Chłostry (później BCh), której pierwszym komendantem został Marcin Olchowski ps. Gwiazda. Pod koniec 1942 r. BCh w gminie liczyły 280 żołnierzy. Tuż przed scaleniem z AK w 1943 r. wszystkie gminne formacje chłopskie łącznie liczyły 330 żołnierzy. W formacjach nie wcielonych do AK miało pozostać 396 osób 282. W listopadzie 1940 r. na terenie gminy znajdowało się 475 wygnańców z ziem polskich, przyłączonych do Rzeszy 283. Początkowo, wraz z mieszkańcami Mokrego, byli zmuszeni do pomocy okupantowi niemieckiemu przy budowie lotnisk w Mokrem i Łabuniach oraz magazynów wojskowych przed agresją na ZSRR 284. W 1942 r. koło budynku gminy rozstrzelano 46 Żydów, których pochowano na pobliskim polu. Egzekucję miała przeprowadzić, oprócz żandarmerii niemieckiej, także polska policja granatowa 285. Niemcy, w odwet za zabicie we wsi żandarma, w 1943 r. przeprowadzli w Mokrem pacyfikację 286. W początkach 1942 r. we wsi funkcjonowała delegatura Rady Głównej Opiekuńczej. Według relacji jej referenta (S. Michalskiego) z 9.I. tegoż roku, delegatura zarejestrowała w Mokrem 119 wysiedlonych z innych miejscowości powiatu zamojskiego. Część już po krótkim pobycie wyjechała - 41 osób, 78 na razie jeszcze przebywa na ternie gminy. Przyjeżdżają jeszcze - wyjeżdżaja niektórzy, tak że trudno ustalić cyfrę obecną ściśle. Delegatura także udzielała pomocy wysiedlonym mieszkańcom gminy Wysokie i Stary Zamość 287. Wieś została wysiedlona przez hitlerowców w dniu 9.XII.1942 r. Naoczny świadek tych wydarzeń - Anna Harna - wspominała, iż...rankiem Niemcy okrążyli wioskę [...] Na miejscu [zbornym] spotkaliśmy około 300 osób tak samo spędzonych jak i my [...] Większość wysiedlonych została wywieziona do Oświęcimia 288. Zgodnie z niemieckimi planami tworzenia nowej przestrzeni życiowej na Wschodzie, zniszczono większość dotychczasowych ubogich zabudowań i skomasowano drobne grunty. W ich miejsce miały powstać 24 nowe obejścia 289. Niedaleko wsi prawdopodobnie znajdował się obóz, z którego koloniści niemieccy wyruszali do nowych miejsc zamieszkania 290. W latach gmina Mokre wchodziła w skład rejonu XIV konspiracji poakowskiej, a od połowy 1945 r. do WiN-u 291. Nader interesująco rysowały się wojenne losy tutejszego obecnego lotniska Aeroklubu Ziemi Zamojskiej. Powstało w latach na niezabudowanych gruntach dawnego folwarku mokrzańskiego, odkupionego przez Ligę Obrony Powietrznej od Ordynacji, o powierzchni 35 ha. Decyzja o powstaniu bazy lotniczej o charakterze cywilnym i wojskowym była decyzją strategiczną na szczeblu rządowym 292. Wybór terenu dokonany został w oparciu o szczegółowe analizy. Decydujące okazały się argumenty przedstawiciela Ministerstwa Spraw Wojskowych Departamentu Lotnictwa kpt. pilota Stanisława Karpińskiego. Zwrócił on uwagę na to, że teren w Mokrem wymaga minimalnej niwelacji oraz ma zupełnie wolne z trzech stron podejście dla płatowców 293. Mogły tu osiadać lekkie maszyny wojskowe, ale także miało pełnić funkcję lekkiego, sportowego 280. M. Skiba, op. cit., s J. Grygiel, op. cit., s. 61, ; AK Zamojszczyzna, t. I, s. 27, 69, t. II, s J. Grygiel, op. cit., s J. Kiełboń, Deportacja Polaków z ziem przyłączonych do Rzeszy na teren dystryktu lubelskiego w latach i związane z nim przesiedlenie Niemców lubelskich, Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza, t. XIV: 1980, z. 1, s J. Grygiel, op. cit., s. 84; Jachymek, A. Koprukowniak, J.Marszałek, op. cit., s K Leszczyński, op.cit, s J. Grygiel, op.cit, s Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium..., t. I, s Ibidem,t. II, s. 376; Z. Klukowski, Zbrodnie..., s ; Terror niemiecki..., s. 111; Z. Mańkowski, Między...,s Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium..., t. I, s. 192, Ibidem,s R. Wnuk, op. cit., s. 81; K. Piątkowski, op. cit., s APL, AOZ, sygn (Mokre- lotnisko, 1927). Decyzja o budowie lotniska zapadła w biurze Komitetu Wojewódzkiego Ligi Obrony Powietrznej Państwa w Lublinie w gronie następujących osób: dr Stanisław Bryła, Jan Dembowski, Tadeusz Kryński, Stefan Kowerski, Feliks Moskalewski, płk Witold Rudnicki Protokół o lokalizacji lotniska podpisano na stacji kolejowej w Zawadzie w roku

73 lądowiska etapowego w różnego rodzaju zawodach. Ze względu na rozległą przestrzeń organizowano tu też masowe uroczystości i imprezy. Największa z nich odbyła się tu w dniu 17.VII.1938 r., z inicjatywy M. Sochańskiego starosty zamojskiego. Przy udziale kilkudziesięciu tysięcy ludzi, oficjeli z całego ówczesnego województwa lubelskiego, a zwłaszcza marszałka E. Rydza Śmigłego, z wielką pompą poświęcono sztandary jednostek artylerii, w tym 3 pułku artylerii lekkiej z 3 Zamojskiej DP Legionów. Miała miejsce wielka rewia oddziałów wojskowych i organizacji patriotycznych oraz uroczyste przekazanie samolotu i 6 cekaemów, ufundowanych dla armii z darów społecznych 294. Już od pierwszych dni kampanii wrześniowej 1939 r. zupełnie nie przygotowane do obrony lotnisko i okolice stały się celem niemieckich nalotów. Wedle (nie potwierdzonej źródłowo) relacji Stanisława Bielaka z Kol. Hubale, po południu 15 lub 16 września 1939, na lotnisku usiłował lądować mocno przestarzały polski samolot rozpoznawczy RWD-14 Czapla, którego piloci widocznie nie wiedzieli, że Niemcy byli tu już od 1-2 dni. Ostrzelany przez wroga, zmuszony był do awaryjnego siadania na polach między Hubalami a Wychodami. Gdy żołnierze niemieccy na motocyklach dojechali do Kolonii Wieprzec, piloci [polscy] zdążyli już dobiec do lasu [...]. Niemcy wymontowali karabin maszynowy, zabrali taśmę z amunicją i spalili samolot. Szkielet Czapli leżał w obejściu Bielaków do połowy lat osiemdziesiątych. Kto chciał, wymontowywał z niego śrubki, rury i inne części. Niedługo potem, 22.IX, polski patrol wojskowy podjął nieudaną akcję dywersyjną, mającą na celu zniszczenie już rozlokowanych na lotnisku wrogich bombowców. Po zajęciu lotniska we wrześniu, Niemcy przebudowali je i przed wybuchem wojny z ZSRR w czerwcu 1941 r., dostosowali do celów bojowych. Pod ich nadzorem polscy i żydowscy robotnicy wybetonowali dwa długie pasy startowe dla cięższych maszyn jeden kilometrowy o orientacji wschodniej i drugi dwukilometrowy o orientacji południowej, wzdłuż torów kolejowych. Stacjonowały tu dwie hitlerowskie eskadry myśliwców Messerschmitt Me-109 BF i lekkich bombowców nurkujących Junkers Ju-87 Stuka. Wraz z samolotami z polowych lotnisk w Łabuniach i Łapiguzie, uczestniczyły one w walkach na froncie wschodnim. Ponadto pod niemieckim nadzorem zbudowano tu kilkadziesiąt baraków dla załogi lotniska oraz polskich i żydowskich robotników. Wzniesiono 3 drewniane wieże obserwacyjne o wysokości ponad 15 m i umieszczono na ich szczycie karabiny maszynowe. Obok ustawiono wielkie reflektory. Na lotnisku była też rampa kolejowa, stacja paliw i kilkudziesięciometrowy, wykopany w kształcie zygzaka schron przeciwlotniczy. Po drugiej stronie szosy z Mokrego do Zamościa wykopano około 20 głębokich schronów na samoloty, które tam wjeżdżały po drewnianych paletach i maskowane były siatką. Kilka takich schronów wybudowano przy stodołach wsi Mokre. Dowództwo (komendantem był kapitan Ritter) i kwatery pilotów mieściły się w budynkach szkoły rolniczej w Janowicach. Wedle (nie potwierdzonych źródłowo) relacji mieszkańców Mokrego i okolic - Krzysztofa Tytonia i Stanisława Sieraka - w czasie wojny przy lotnisku miało rozbić się ponoć aż kilkanaście samolotów niemieckich, radzieckich, a nawet jeden amerykański. Między innymi latem 1942 r. miało tak stać się z samolotem akrobatycznym, pilotowanym przez czeskiego pilota w służbie niemieckiej, zaś zimą tego roku koło Mokrego rozbił się hitlerowski Stukas i utonął w pobliskich bagnach. Dnia 30.IV.1944 r. niemieckie samoloty z Mokrego zbombardowały własne wojska, walczące z partyzantami w okolicach Suśca. Latem 1944 r. znaczną część hitlerowskich samolotów i urządzeń zniszczył radziecki opancerzony samolot szturmowy Ił-2 Szturmowik, który przedarł się przez zaporę przeciwlotniczą. Podczas odwrotu Niemcy zniszczyli lotnisko, wysadzając betonowe pasy oraz paląc wieże i baraki. Ich miejsce natychmiast zajęli Rosjanie, którzy odbudowali tylko pasy startowe. Rozlokowano tu radzieckie samoloty bojowe, walczące z wycofującymi się hitlerowcami: bombowce dalekiego zasięgu Ił-4, bombowce nurkujące Pe-2, szturmowce Ił-2, myśliwce Jak-3 i Jak-9 oraz przestarzałe pomocnicze dwupłatowe Po-2 Kukuruźnik. Ponieważ nie odbudowano baraków, piloci sowieccy kwaterowali u mieszkańców Mokrego i okolic, pozostawiając po sobie nienajlepszą opinię. Wobec niewystarczającego przeszkolenia lub zbytniej brawury pilotów, doszło wówczas do kilku kolejnych katastrof samolotów 295. Lotnisko w Mokrem funkcjonowało także po wojnie. Obecnie zajmuje teren 50 ha powierzchni i pełni głównie funkcję rekreacyjno-sportową. Działa tu Aeroklub Ziemi Zamojskiej, założony w 1976 r., który jest 294. Z. Klukowski, Zamojszczyzna, t. I, s K. Czubara, Tajemnice zamojskiego lotniska, Tygodnik Zamojski 1998, nr 27, s. 1,5, nr 28, s. 11; W. Białasiewicz, Akcja dywersyjna na lotnisko Mokre, Kurier Lubelski 1973, nr 236, s. 3; AK Zamojszczyzna, t. I, s

74 jednym z czterech (obok lubelskiego, świdnickiego i dęblińskiego) w woj. lubelskim. Amatorom podniebnych przygód oferuje loty turystyczne nad Zamościem i Roztoczem, organizuje szkolenia samolotowe, szybowcowe i spadochronowe czerwca 1999 r. lotnisko w Mokrem stało się miejscem historycznym. Tu właśnie papież Jan Paweł II stawiał swoje pierwsze kroki na ziemi zamojskiej. W imieniu dostojników kościelnych i świeckich papieża powitali: ks. biskup ordynariusz diecezji zamojsko-lubaczowskiej Jan Śrutwa, władze Zamościa z prezydentem Markiem Grzelaczykiem na czele i województwa z marszałkiem Arkadiuszem Bratkowskim i wojewodą Krzysztofem Michalskim oraz ostatni, szesnasty ordynat Jan Zamoyski z wnukiem Andrzejem. Byli także obecni: biskup pomocniczy Mariusz Leszczyński, kanclerz ks. Franciszek Greniuk, ks. dziekan Czesław Grzyb i ks. Janusz Romańczuk, proboszcz parafii Matki Bożej Królowej Polski. W miejscu powitania położona jest pamiątkowa płyta. Tablica pamiątkowa wmurowana w miejscu, gdzie stopy Jana Pawła II po raz pierwszy stanęły na zamojskiej ziemi. Fot. J. Cabaj. Po wojnie gmina Mokre istniała do 1972 r., tj. do momentu, kiedy utworzono gminę Zamość. Siedziba gminy nadal mieściła się w Mokrem aż do 1975 r., gdy przeniesiono ją do Zamościa na ul. Akademicką, natomiast w opuszczonym budynku znalazła swoją siedzibę biblioteka publiczna. Okres powojenny w historii wsi to przede wszystkim elektryfikacja, przeprowadzona w latach 60-tych i budowa utwardzonych dróg (w 1966 r. zakończono odcinek ciągnący się przez całą wieś aż pod budynek szkoły, w latach r. zbudowano drogę w kierunku Hubal). W latach 90-tych założono we wsi sieć telefoniczną, a w 2000 r. sieć gazową. W 1966 r., po zakończeniu budowy drogi utwardzonej przez wieś, rozpoczął kursowanie autobus sieci podmiejskiej. W 1966 r. oddano we wsi do użytku dom ludowy posiadający salę widowiskową, dwupokojowe locum dla Klubu Młodego Rolnika oraz pomieszczenie na sprzęt przeciwpożarowy (remizę). Inwestycja została wykonana w czynie społecznym przy niewielkiej pomocy finansowej państwa 297. Tuż po zakończeniu działań wojennych wznowiła swoją działalność szkoła podstawowa. Nadal mieściła się w przedwojennym budynku, ale wraz z przyrostem liczby mieszkańców wsi, obiekt stawał się za ciasny. W związku z tym w 1958 r. dobudowano dodatkowe dwa pomieszczenia szkolne, a w latach 60-tych budynek gospodarczy z pracownią techniczną. Warunki lokalowe z czasem robiły się coraz gorsze i ostatecznie w 1993 r. podjęto decyzję o budowie nowej szkoły i tego samego roku przystąpiono do prac budowlanych. Nauka w nowym budynku rozpoczęła się we wrześniu 1997 r. Stopień organizacyjny szkoły zmieniał się wielokrotnie, by ostatecznie w 1999 r. stała się ona placówką sześcioklasową. Szkołą w Mokrem w okresie powojennym kierowali: Józef Denis ( ), Julian Sołowiej ( ), Salomea Gałowa ( ), Stani (kk), Latają na bocianach, Tygodnik Zamojski, 2003, nr 5, s (h), Dom ludowy otwarto w Mokrem, Sztandar Ludu z dnia r. 72

75 sław Gała ( ), Józef i Janina Flisowie ( ), Tadeusz Kordyjak ( ), Elżbieta Leszczyńska ( ), a od 1997 r. funkcję dyrektora pełni Katarzyna Kędziora 298. Prężnie działa w Mokrem jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej. Na uwagę zasługuje aktywna działalność drużyny żeńskiej, powołanej w 1964 r. przez Różę Wysoczyńską, Teresę Machałek i Halinę Kłonicę. Wielokrotnie uzyskiwała ona czołowe lokaty w zawodach powiatowych i wojewódzkich. Na bazie tej drużyny działał chór cieszący się sporym uznaniem, a o działaniu drużyny została nagrana piosenka pt. Panny z Mokrego. Inicjatywą strażaków z Mokrego była budowa nowej, murowanej remizy, zakończona w 1965 r. 299 We wsi istnieje oddział Gminnej Biblioteki Publicznej w Sitańcu. Kategoria Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. wieś folwark Wg spisu powszechnego w 2002 r. Domy mieszkalne Ludność ogółem Uwagi wyznanie narodowość rzymsko-katolickie greko-katolickie lub prawosławne 1 - mojżeszowe - 6 polska rusińska - - żydowska - 6 W spisie z 1921 r. wieś Mokre ujęto łącznie z Hubalami. Źródła: Tabella..., t. II, s. 30; Skorowidz..., t. IV, s. 124; Spis powszechny 2002 r. Znaleziska archeologiczne W trakcie badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski zarejestrowano na terenie miejscowości 5 stanowisk archeologicznych (punktów osadniczych). Najstarsze zabytki pochodzą jednak ze znalezisk przypadkowych, dokonanych w czasie prac polowych. Są to dwa toporki kamienne datowane na późny neolit bądź wczesną epokę brązu, przy czym jeden z nich najpewniej był związany z kulturą ceramiki sznurowej ( r. p.n.e.). Z badań AZP znany jest fragment naczynia glinianego, określonego chronologicznie na wczesną epokę brązu. Z kulturą łużycką ( r. p.n.e.) należy łączyć przypadkowe odkrycie fragmentu popielnicy grobu ciałopalnego, położonego prawdopodobnie na terenie większego cmentarzyska. Kilka znalezisk powierzchniowych w postaci fragmentów ceramiki oraz krzemiennego odłupka określono ogólnie jako pradziejowe. Bliżej nieokreśloną chronologię posiada również odkryte przypadkowo naczynie gliniane, przechowywane obecnie w Muzeum Okręgowym w Lublinie. Duże ożywienie w zasiedleniu terenów dzisiejszej miejscowości miało miejsce dopiero we wczesnym średniowieczu. Z tego okresu zachowało się cmentarzysko kurhanowe położone na południowy-zachód od zwartej zabudowy wsi Mokre, obok lasu, na łąkach zwanych Wspólnota Gminna, niegdyś nazywanych pastwiskiem Mokrzyńskim. Rozciąga się ono na południowym stoku cypla, wchodzącego w rozległą i podmokłą dolinę rzeki Topornicy. Obecnie teren cmentarzyska jest chroniony przez włączenie go w granice rezerwatu przyrodniczego susła perełkowanego Hubale. Cmentarzysko kurhanowe zajmuje powierzchnię około 4 ha, na którym zlokalizowanych jest 46 kurhanów. Z relacji miejscowych rolników wynika, że dawniej było ich znacznie więcej. Ciągnęły się dalej w kierunku zachodnim wzdłuż całej krawędzi lasu i występowały 298. Kronika Szkoły Podstawowej w Mokrem M. Skiba, op. cit., s

76 na polach ornych wsi Hubale. Wiele z nich uległo zniszczeniu w okresie międzywojennym na skutek rozorania lub podczas budowy drogi z Mokrego do Hubal. Kilku rabunkowych wkopów w nasypy kopców dokonali w latach 30-tych XX w. nieznani pseudobadacze, niszcząc bezpowrotnie pierwotną stratygrafię obiektów. Po II wojnie światowej, aż do lat 80-tych, teren cmentarzyska użytkowany był jako dzika piaskownia, co spowodowało częściowe zniszczenie kilku kolejnych kopców. Kurhany na cmentarzysku układają się w trzy, prawie równoległe rzędy, przebiegające na osi wschódzachód. W obrębie tego układu tworzą 6 skupisk o różnej liczebności. Średnice owalnych w zarysie nasypów kurhanowych wynoszą obecnie przeciętnie po ok m, a ich wysokość waha się w granicach 0,3-1,2 m. Jak wykazały badania wykopaliskowe Leszka Gajewskiego i Andrzeja Kutyłowskiego z lat oraz Wiesława Komana z 1986 r., które w sumie objęły 8 kopców, pierwotnie nasypy kurhanowe były wyższe (ok. 1,50-2 m) i miały mniejsze średnice (około 5-9 m), ale z biegiem czasu uległy stopniowej destrukcji, tj. niwelacji, denudacji i rozsuwaniu pod wpływem czynników atmosferycznych i środowiskowych. Sprzyjał tym działaniom rodzaj materiału, z którego były usypane piasek rzeczny tarasów akumulacyjnych. Jak wykazały badania wykopaliskowe, kurhany zawierały pochówki ciałopalne. Kremacja zwłok zmarłych odbywala się poza cmentarzyskiem, a spalone kości zbierano do glinianych naczyń (popielnic) i ustawiano na szczycie wcześniej usypanego kurhanu lub zakopywano w jego górnej partii. Kurhany zawierały zwykle fragmenty kilku naczyń (3-6), będących przeważnie popielnicami z materiałem kostnym, a część z nich tzw. przystawkami, tj. naczyniami, które rozbijano w trakcie trwania obrzędów rytualnych, bądź darami grobowymi, w których składano jadło. Jak wynika z analizy ceramiki zarejestrowanej w czasie badań, cmentarzysko funkcjonowało od przełomu VII/VIII do IX w M. Drewko, Sprawozdanie z działalności Państwowego Urzędu Konserwatorskiego na Okręg Lubelski, Wiadomości Archeologiczne, 1921, t. 6, s. 183; M. Drewko, Sprawozdanie z działalności Państwowego Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych na Okręg Lubelski za rok 1922, Wiadomości Archeologiczne, 1923, t. 8, s ; M. Drewko, Sprawozdanie Państwowego Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych Okręgu Lubelskiego za rok 1923, Wiadomości Archeologiczne, 1925, t. 9, z. 3-4, s. 354; S. Nosek, s. 380; L. Gajewski, A. Kutyłowski, Mokre, gm. Zamość, woj. zamojskie, Sprawozdania z badań terenowych Zakładu Archeologii UMCS i Archeologicznego Ośrodka Badawczo-Konserwatorskiego w Lublinie w 1981 r., s ; L. Gajewski, A. Kutyłowski, Mokre, gm. Zamość, woj. zamojskie, Sprawozdania z badań terenowych Zakładu Archeologii UMCS i Archeologicznego Ośrodka Badawczo-Konserwatorskiego w Lublinie w 1982 r., s ; L. Gajewski, A. Kutyłowski, Mokre, gm. Zamość, woj. zamojskie, Sprawozdania z badań terenowych Zakładu Archeologii UMCS i Archeologicznego Ośrodka Badawczo-Konserwatorskiego w Lublinie w 1983 r., s ; A. Kutyłowski, Mokre, gm. Zamość, woj. zamojskie, stanowisko 1, Informator Archeologiczny. Badania 1981 rok, s ; A. Kutyłowski, Mokre, gm. Zamość, woj. zamojskie, stanowisko 1, Informator Archeologiczny. Badania 1982 rok, s ; A. Kutyłowski, Mokre, gm. Zamość, woj. zamojskie, stanowisko 1, Informator Archeologiczny. Badania 1983 rok, s ; L. Gajewski, Wczesnośredniowieczna ostroga o zaczepach haczykowato zagiętych do wnętrza z miejscowości Mokre, Slavia Antiqua, 1983, t. 29, s ; W. Koman, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko kurhanowe w Mokrem, stan. 1, gm. Zamość, Sprawozdanie z badań terenowych w województwie zamojskim w 1986 roku, 1986, s ; W. Koman, Sprawozdanie z badań na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku kurhanowym w Mokrem, stan. 1, gm. Zamość, Sprawozdanie z badań terenowych w województwie zamojskim w 1987 roku, 1987, s ; W. Koman, Mokre, gm. Zamość, woj. zamojskie. Stanowisko 1, Informator Archeologiczny. Badania rok 1986, s ; W. Koman, Mokre, gm. Zamość, woj. zamojskie. Stanowisko 1, Informator Archeologiczny. Badania rok 1987, s ; W. Koman, Badania ratownicze na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku kurhanowym w Mokrem, stan. 1, gm. Zamość w latach , Prace i Materiały Zamojskie, t. III, 1991, s ; J. Kuśnierz, Nowe odkrycia archeologiczne zgłoszone do Muzeum Okręgowego w Zamościu, Sprawozdania z badań terenowych w woj. zamojskim w 1990 roku, Zamość 1990, s ; E. Prusicka, Dwa toporki kamienne z Mokrego, gm. Zamość, Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. 1: 1996, s ; AZP

77 Mokre, stanowisko 1. Plan sytuacyjnowysokościowy cmentarzyska kurhanowego numery kurhanów (wg W. Komana). Mokre, stanowisko 1. Naczynia gliniane z badań archeologicznych na cmentarzysku kurhanowym (Muzeum Zamojskie). Fot. H. Szkutnik. Mokre, stanowisko 1. Wczesnośredniowieczne naczynia gliniane z kurhanów (wg W. Komana). Mokre, stanowisko 1. Cmentarzysko kurhanowe. Fot. E. Prusicka-Kołcon. 75

78 Płoskie Rozległa wieś w zachodniej części dzisiejszej gminy Zamość. Jej nazwa należy do typowych nazw topograficznych i wywodzi się od płaskiego terenu 301 w tzw. Padole Zamojskim. Pierwsza wzmianka o wsi (jako Ploskye) pochodzi z 1398 r., z aktu darowizny dóbr włości szczebrzeskiej Dymitra z Goraja bratankom, synom Iwonii z Klecia 302. Płoskie i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) W 1418 r. wieś znajdowała się już na terytorium lennym wobec Korony Polskiej - księstwa bełskiego Ziemowita IV Mazowieckiego. Tegoż roku, 23 stycznia, książę Ziemowit nadał dziedzicom wsi Płoskie - braciom Tomkowi, Bogucie i Daćbogowi, wieś Wierzbę 303. Dwanaście lat później, w roku 1430, odebrano Tomkowi z Płoskiego jego wieś rodową, przysądzając ją prywatnemu powiatowi szczebrzeskiemu rodu Gorayskich 304. Odtąd wieś Płoskie dzieliła losy całej włości szczebrzeskiej. Mianowicie w 1471 r. jako posag Zygmunty, córki Prokopa ze Szczebrzeszyna Gorayskiego, dostała się w ręce Jana Amora Tarnowskiego, ówczesnego kasztelana wojnickiego. W 1514/18 od Tarnowskich wieś przeszła na własność innego możnego rodu - Kmitów z Wiśnicza, zaś w 1555 do kolejnego znakomitego rodu magnackiego - Górków z Wielkopolski. Wreszcie w 1593 r. od Czarnkowskich, spadkobierców wymarłych rok wcześniej Górków, nabył ją kanclerz i hetman wielki koronny Jan Zamoyski, jeszcze w tym samym roku włączając do niedawno (w 1589) utworzonej Ordynacji Zamojskiej, w składzie której wioska pozostawała aż do XIX stulecia. W 1531 r. istniała we wsi cerkiew prawosławna, jako siedziba parafii, wzmiankowana w 1620 r. 305 Wieś Płoskie była ongiś dość rozległa, bowiem już rejestr poborowy z 1589 r. wykazywał tu 16½ łana folwarcznego, ½ łana cerkiewnego i ¾ łana pustego. Łącznie blisko 18 łanów (ok. 300 ha) gruntów uprawnych. Ten sam rejestr wykazywał we wsi 10 zagrodników na roli, 2 zagrodników z bydłem i 3 bez bydła. Ponadto wymienia: folwark, karczmę, browar, winiarnię, a także cerkiew prawosławną Do cerkwi ruskiey [wzmiankowanej także w 1619 i 1636 r.] pół łanu, dziesięcina i na Wielkanoc Święta od kmieci pobiera pop po 9 groszy. Robocizna włościan do folwarku tamże będącego [...] Na gruntach tey wsi iest [las] dąbrowa ku Wielączy [...] Także ku Wieprzcowi iest puszcza [!], którey barci są obrzędne B. Czopek, Nazwy..., s MRPS, p. IV, vol. 3, s Privilegium Siemoviti ducis Masoviae super villam Wierzba Thomae, Boguthae et Dadibogiis fratribus germanis, haeredibus de Ploskye pro fideli obsequio collocatur. K. Sochaniewicz, O kolebce rodu Zamoyskich..., s Janeczek, s Słobodian W., Cerkwy, s. 332; A. Gil, Prawosławna eparchia, s Stankowa, s. 84; Tarnawski, s. 131, Stworzyński. Przypiski, nr 188, k. 99; Tarnawski, s

79 Wieś funkcjonowała na prawie niemieckim. Przez jakiś czas istniało tu wójtostwo, a w 1506 r. miejscowym wójtem był Ścibor z Płoskiego 308. Pod rokiem 1580 notujemy skargę Górków ze Szczebrzeszyna, ówczesnych dziedziców Płoskiego, iż staw rybny J. Zamoyskiego pod nowobudowanym Zamościem zalewał grunty chłopskie wsi Płoskie:...z Nowym Zamościem dzieli [wieś] rzeczka Świnka, z której staw panów kanclerzów zalewa sztukę gruntu Płoskiego Typy chłopskie w XVI wieku wg J. Matejki (Ubiory w Polsce , Kraków 1967, s. 154). W 1604 r. miejscowym karczmarzem był niejaki Słupski, mieszczanin ze Szczebrzeszyna. Rewizja dóbr J. Zamoyskiego z tegoż roku mówiła:...słupski z miasta trzyma karczmę, nie wiedząc quo iure [jakim prawem]. Sama karczma oblirziała [!] gnije. Z Zamościa piwo wozi do niey, skąd prowentowi szczebrzeskiemu miara ginie Wkrótce potem, obok tej zrujnowanej karczmy wzniesiono nową: roku 1614 j. w. Tomasz Zamoyski starosta knyszyński, Marcinowi Gronkowi arendarzowi [dzierżawcy] młynów szczebrzeskich nadal pewne grunta w Płoski[e]m, z wolnością zbudowania na tychże karczmy i w tey szynkowania własnych trunków Przed rokiem 1580, wobec planów budowy miasta Zamościa, rozpoczęto osuszanie okolicznych podmokłych terenów oraz usypywanie grobli, umożliwiającej lepszą komunikację i łatwiejszy transport materiału budowlanego. Mówi o tym list J. Zamoyskiego do podstarościego zamechskiego i administratora prac budowlanych - Macieja Topornickiego, z 3.X.1579 r. z Wilna:...Daj mi znać, jeśliś już grobli dosypał pode Żdanowem [...] Także napisz mi czy druga na dole ku Płoskiemu na lato [usypiesz] dokończywszy tej pierwej [...] na której mi siła zależy dla obroczenia tam gościńca, zaczemby miasteczko [tj. Zamość] rychlej osiadało Faktyczne sypanie grobli rozpoczęto jednak dopiero w 1582, a ukończono w 1585 roku. Płoskie było jedną z pierwszych wsi, gdzie próbowano wprowadzić oczynszowanie chłopów. Dokonał tego kanclerz J. Zamoyski w 1604 r. Zamianą pańszczyzny na czynsz pieniężny objęto jednak tylko część miejscowego chłopstwa, z czego wkrótce się wycofano w wyniku protestów tych, których nie objęto oczynszowaniem 313. W dobie tzw. potopu szwedzkiego i oblężenia twierdzy zamojskiej w 1656 r., wieś poniosła znaczne straty, podobnie jak wiele innych podzamojskich miejscowości:...roku 1656 szwedzkie woyska [króla Karola X Gustawa] pod Zamościem będące wieś Płoskie dużo zniszczyły Jak w przypadku większości dóbr ordynackich, w tym czasie miejscowy folwark był puszczany w dzier W. Czarnecki, op. cit., s Tarnawski, s. 190; Stworzyński. Przypiski, nr 188, k Tarnawski, s. 224, 226, Stworzyński, k AJZ, t. IV, s Tarnawski, s Stworzyński. Przypiski, nr 188, k

80 żawę szlachcie, Żydom i mieszczanom zamojskim. Między innymi w 1662 r. dzierżawił go słynny Bazyli Rudomicz, lekarz i profesor Akademii Zamojskiej oraz burmistrz zamojski. W czasie swojej krótkiej administracji popadał w konflikty z ludnością wsi, oskarżając ją o buntowniczość i kradzieże 315. W latach zorganizowano w Płoskiem nowy folwark z dworkiem. Folwark ów, w świetle tekstu dyplomu cesarza Józefa II Habsburga z 1786 r. należący do ordynackiego klucza żdanowskiego 316, obejmował podówczas 421 ha gruntów uprawnych, w tym 289 ha gruntów ornych i aż 130 ha łąk. W 1771 r. zbudowano tu także nową karczmę 317. Najprawdopodobniej tego właśnie okresu dotyczy nie datowana notatka M. Stworzyńskiego: W Płoski[e]m [...] karczma nowo zbudowana na gościńcu turobińskim. Do tey łan roli i poddani. Karczma druga na Zagroblu przy gościńcu szczebrzeskim. Przy dworku winiarnia i browar, przy tych łąki, sadek też tu znaydują się 318. W latach zarząd ordynacki osadził we wsi 8 rodzin kolonistów niemieckich na około 185 morgach (ok. 103 ha) ziemi uprawnej 319. Pod koniec XVIII w. koloniści płacili po 2 zł (30 kop.) czynszu z morgi. Jego wysokość nie uległa zmianie i w I połowie XIX stulecia. Przeciętne gospodarstwo osadnicze liczyło w tym okresie 32 morgi, z których Ordynacja pobierała czynsz w wysokości 9,60 rubli (30 kop. z morgi). Innymi obciążeniami, płaconymi przez osadników były zobowiązania na rzecz dworu (oprócz czynszu): praca na roli rubli, tzw. ugaj rubla, na rzecz państwa - podymne rb., kontygens liwerski rubla i szarwark rubla. Łącznie każdy kolonista w Płoskiem płacił rubli różnych opłat na rzecz Ordynacji i państwa 320. Podobnie jak i w innych miejscowościach, koloniści niemieccy - mieszkajacy wśród przeważającej liczebnie ludności polskiej - w XIX w. ulegli całkowitej polonizacji 321. Tutejsza (filialna wobec parafii w Siedliskach) drewniana cerkiew grecko-katolicka (unicka), istniejąca jeszcze od XVI w., w 1808 r. została rozebrana, a materiał budulcowy wraz z dzwonami został sprzedany. Ówczesne zaborcze władze austriackie zarekwirowały liturgiczne srebra cerkiewne 322. Plan gruntów w Płoskiem z 1828 r. (APL AOZ-pl., sygn. 243). Podczas odwrotu wojsk Napoleona spod Moskwy, w dniu 21.II.1813 r. we wsi doszło do walk między kawalerią rosyjską a polskimi obrońcami Zamościa. Podczas drugiej fazy oblężenia Zamościa w 1813 r., 4.IV. obrońcy przeprowadzili skuteczny atak i zniszczyli baterie i umocnienia rosyjskie pod Cegielnią Płoską B. Rudomicz, op. cit., t. I, s , Statuta, s. 51; SG, t. XIV, s Stworzyński. Przypiski, nr 188, k. 99; Kasperek, s. 20 (tabela 2) Stworzyński. Przypiski, nr 188, k R. Orłowski, Koloniści rolnicy niemieccy..., s Tenże, Kolonizacja niemiecka..., s Ibidem,s APL ChKg-k, sygn. 226, s S. Herbst, J. Zachwatowicz, op. cit., s. 75; S. Wiśniewski, op. cit., s

81 Miejscowość została zniszczona w trakcie drugiego oblężenia Zamościa przez Rosjan w czasie powstania listopadowego w 1831 r. Z tego względu władze ordynackie umorzyły mieszkańcom kolonii Płoskie wszelkie zaległości 324. Wedle danych z 1831 i 1864 r. we wsi zamieszkiwali Żydzi, którzy częściowo zajmowali się rolnictwem a częściowo furmaństwem i handlem 325. Z kolei w 1844 r. we wsi mieszkały 3 rodziny żydowskich osadników rolnych, w tej liczbie 10 mężczyzn i 12 kobiet 326. W 1828 r. funkcjonował tu drewniany młyn wodny 327. W 1880 r. wieś dzieliła się na dwie części i przy nich dwa folwarki. Wówczas znajdowało się tu 8 domów dworskich i 57 włościańskich, zamieszkałych przez 665 mieszkańców. W tej liczbie było 527 katolików, 83 prawosławnych oraz 55 osób wyznania mojżeszowego. Folwarki wspólnie liczyły 1009 morgów ziemi i wchodziły w skład dóbr ordynackich Białowola. Natomiast włościanie z kolonii i tzw. osady poproboszczowskiej gospodarowali łącznie na 276 morgach. Wieś zabudowana była w rząd na przestrzeni 1 wiorsty, ma glebę gliniastą, lecz urodzajną, łąk dostatek, lasu nie ma zupełnie 328. W 1906 r. w Płoskiem miała miejsce próba agitacji, celem poparcia strajkujących robotników 329. Podczas zaburzeń zamojskich w końcu 1918 r. chłopi płoscy wyruszyli z pomocą dla robotników 330. Październik 1919 r. przyniósł podpisanie przez robotników i służbę miejscowych folwarków petycji Komitetu Robotniczego Robotnikow Rolnych z żądaniem poprawy bytu ekonomicznego i socjalnego 331. Podczas I wojny światowej, w sierpniu i wrześniu 1914 r. w okolicy toczone były krwawe walki pomiędzy wojskami austro-węgierskimi z 4 A gen. M. von Auffenberga a rosyjskimi z 5 A gen. P. Plehwe. Do jeszcze krwawszych zmagań doszło w czerwcu i lipcu 1915 r., gdy oddziały austro-węgierskiej 4 A arcyks. Józefa Ferdynanda Habsburga i niemieckiej 11 A feldmarsz. A. von Mackensena zmusiły do odwrotu rosyjską 3 A gen. L. Lesza. Poległych żołnierzy pochowano później na cmentarzu wojennym na skraju lasu między Kolonią Płoskie a folwarkiem w Wieprzcu. Ma tam spoczywać około tysiąca Austriaków i tyleż samo Rosjan w 25 ziemnych mogiłach 332. Latem 1915 r. Austriacy rozpoczęli budowę kolejki wąskotorowej, prowadzącej z Płoskiego do cukrowni w Klemensowie 333, która funkcjonowała także w następnych latach. W 1921 r. miejscowy folwark ordynacki Płoskie Główne, o powierzchni 379 ha, był dzierżawiony przez Żyda Icka (Ignacego) Marguliesa z Zamościa, który dzierżawił także folwarki w Białowoli i Żdanowie 334. W tym czasie zarząd ordynacki utrzymywał we wsi skromną ochronkę (przedszkole), darmową dla pracowników ordynackiego klucza michalowskiego, a odpłatną dla pozostałej okolicznej ludności 335. Rok 1933 przyniósł z kolei wystąpienie ze Stronnictwa Ludowego członków ze wsi Płoskie, którzy motywowali swoją decyzję gołosłownością haseł SL 336. Mimo wystąpień i niepokojów społecznych, we wsi aktywnie działała jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej, powołana w 1928 r. z inicjatywy Józefa Łuczki. W tym samym roku strażacy rozpoczęli budowę remizy, zakończoną w 1930 r. 337 W okresie międzywojennym funkcjonowała w Płoskiem szkoła, ale początki szkolnictwa w tej miejscowości sięgają jeszcze okresu przed I wojną światową. Istniała wówczas tzw. szkoła cerkiewna, założona około r., z jednym nauczycielem, w której nauka odbywała się w języku rosyjskim. Tuż po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. zorganizowano szkołę polską. Początkowo mieściła się ona w drewnianym starym 324. J. Skarbek, op. cit., s. 330; W. Śladkowski, Kolonizacja niemiecka..., s. 255; Tenże, Kolonizacja niemiecka w południowo..., s T. Mencel, Między powstaniami , (w:) Dzieje Lubelszczyzny, t. I, s J. Bartyś, O żydowskim..., s J. Górak, Młyny wodne na Lubelszczyźnie..., s. 127 (tabela) SG, t. VIII, s A.Wójcik, op. cit., s A. Koprukowniak, Tradycje..., s W. Kuszyk, op. cit., s D. Kawałko, Cmentarze..., s. 300,336. Liczby te wydają się mało prawdopodobne i przesadzone, skoro wg wyliczeń R. Maleszyka (Cmentarze wojenne z okresu pierwszej wojny światowej na Lubelszczyźnie, Annales UMCS Sectio F, t. LII/LIII: 1997/98, s. 265,267) w całym pow. zamojskim na 58 cmentarzach ogółem pochowano żołnierzy austro-węgierskich w 747 grobach, żołnierzy niemieckich w 611 grobach, a także żołnierzy rosyjskich w 472 grobach indywidualnych i zbiorowych. Czyżby na jednym cmentarzu spoczywała 1/3 wszystkich poległych? 333. J. Lewandowski, Królestwo Polskie..., s M. Kozaczka, op. cit., s Ibidem,s J. Jachymek, A. Koprukowniak, J. Marszałek, op. cit., s M. Skiba, op. cit., s

82 budynku, ale już w 1926 r. oddano do użytku nowy, murowany budynek szkolny. Od początku lat 20-tych do 1941 r. kierownikiem szkoły w Płoskiem był Stanisław Przełucki 338. Między 31.VIII. a 5.IX.1939 r. w rejonie Płoskiego i Siedlisk odbywała się mobilizacja III dywizjonu 3 pułku artylerii lekkiej z Zamościa 339. Sprawozdanie Żydowskiej Samopomocy Społecznej dla rządu Generalnej Gubernii z 30.VI.1941 r., dotyczące sytuacji Żydów w obozach pracy, podaje, że w Płoskiem znajdował się obóz dla 350 Żydów 340. Niedaleko tej miejscowości, w Karolówce, znajdował się obóz dla jeńców radzieckich, którym mieszkańcy wsi udzielali pomocy żywnościowej 341. Po zajęciu Zamojszczyzny, Niemcy przystąpili do ewidencji ludności pochodzenia niemieckiego, wywodzącej się z osiadłych tu na przełomie XVIII i XIX w. kolonistów niemieckich. Wedle pisma kierownika miejscowej szkoły z 28.IX.1940 r., na terenie wsi nie było dzieci narodowości nimieckiej, a jedynie mieszkańcy o nazwiskach niemieckich. W dniu 4.I.1941 r. w Płoskiem miało się znajdować 31 dzieci o nazwiskach pochodzenia niemieckiego, urodzonych w latach Wiosną 1941 r. Płoskie zostało objęte tzw. Akcją Deutschamnige, której celem była regermanizacja potomków osadników niemieckich 343. Między 5 a 20.XII.1942 r. hitlerowcy przeprowadzili wysiedlenie wsi, podczas którego zabili 6-osobową rodzinę Władysława Uszajca. Zgodnie z planami osadniczymi w Ebenheim (taką nową nazwę wsi nadali Niemcy) zasiedlonych miało być 47 gospodarstw. Czterdzieści rodzin niemieckich miano następnie przesiedlić do Siedlisk 344. Dnia 5.XI.1943 r. pluton AK pod dow. Antoniego Bajana Groma starł się z kolonistami niemieckimi, jednego z nich zabijając, zaś 15.III.1944 r. pchor. Jerzy Prystapczuk ps. Ryś z oddziału AK Podkowy, na tutejszej szosie, podczas legitymowania go przez 2 kolonistów niemieckich, jednego z nich zastrzelił a drugiego zmusił do ucieczki i porzucenia broni 345. Wkrótce po wojnie wznowiła swoją działalność szkoła podstawowa. W jej budynku, powstałym jeszcze w okresie międzywojennym, Niemcy w czasie okupacji urządzili dla siebie mieszkania, a akta i dobytek szkolny zniszczyli. W 1945 r. kierownik szkoły Stanisław Przełucki zorganizował placówkę od początku. W ciągu kilku kolejnych lat obiekt został wyremontowany i nieco unowocześniony. W 1978 r. zbudowano do szkoły utwardzoną drogę dojazdową. W 1997 r. oddano do użytku budynek północnego skrzydła, dostawiony do starego budynku, natomiast w 2002 r. wykonano kolejną przebudowę i rozbudowę szkoły dla potrzeb gimnazjum. Stopień organizacyjny szkoły w Płoskiem zmieniał się wielokrotnie, by ostatecznie powstał Zespół Szkół w Płoskiem składający się z sześcioklasowej Szkoły Podstawowej i trzyletniego Gimnazjum. W 2003 r. Zespół Szkół otrzymał imię papieża Jana Pawła II. Placówką w okresie powojennym kierowali: Stanisław Przełucki (do 1950 r.), Jan Nowak ( ), Jadwiga Jakubowska ( ), Józef Krukowski ( ), Teresa Berlin ( ), Mieczysław Urban ( ), Halina Urban ( ), Tadeusz Gruszka ( ), Urszula Sowińska ( ), Halina Zychowicz ( ), natomiast od 2002 r. funkcję dyrektora pełni Leszek Łepik 346. W okresie powojennym mieszkańcy Płoskiego podejmowali wiele innych prac mających na celu poprawę warunków życia na wsi: budowę dróg utwardzonych, telefonizację, gazyfikację. W 1961 r. oddano do użytku dom ludowy, zbudowany w czynie społecznym obok budynku szkoły. Warto wspomnieć, że w Płoskiem znajduje się siedziba Instytutu Nauk Rolniczych Akademii Rolniczej w Lublinie. Większa jednak część uczelni mieści się w Zamościu przy ul. Szczebrzeskiej. Instytut istnieje od 1980 r. i kształci blisko 800 studentów. Aktywnie działa jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej, która w 1962 r. doczekała się nowego, murowanego budynku remizy Kronika Szkoły Podstawowej w Płoskiem J. Grygiel, op. cit., s Eksterminacja..., s Zamojszczyzna..., s J. Doroszewski, op. cit., s Z. Mańkowski, Między..., s Z. Klukowski, Zbrodnie..., s ; Zamojszczyzna..., s.34; Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium..., t. I, s. 192; t. II, s. 399; AK Zamojszczyzna, t. I, s AK Zamojszczyzna, t. I, s. 269,398, t. II, s Kronika Szkoły Podstawowej w Płoskiem; J. Adamczuk, Jubileusz 1000 lecia Szkoły w Płoskiem, Biuletyn Informacyjny Samorządu Gminy Zamość, wydanie specjalne, sierpień 2006 (30 stron) M. Skiba, op. cit., s

83 W Płoskiem funkcjonuje filia Gminnej Biblioteki Publicznej w Sitańcu. Działa Klub Sportowy Płoszczanin. Rozwój miejscowości nastąpił szczególnie w ostatnim dwudziestoleciu. Atrakcyjne położenie wsi w bezpośrednim sąsiedztwie Zamościa i przy drodze krajowej z Zamościa do Biłgoraja sprawia, że wieś przyciąga wielu nabywców terenów pod zabudowę mieszkaniową. Płoskie jest obecnie jedną z pięciu miejscowości gminy, w której wzrost liczby mieszkańców jest największy. Z myślą o turystach odwiedzających Zamość i jego okolice, powstał w Płoskiem motel Eden Inn. Sprawnie funkcjonuje ośrodek jeździecki Zenona Koziny Konik Polski, który oferuje naukę jazdy konnej pod okiem sportowego instruktora jeździectwa oraz organizuje rajdy konne po Roztoczu. Kategoria Wg spisu z 1827 r. wieś kolonia Wg spisu z 1921 r. folwark Główny folwark Partykularz cegielnia Wg spisu powszechnego w 2002 r. Domy mieszkalne Ludność ogółem wyznanie rzymsko-katolickie greko-katolickie lub prawosławne mojżeszowe Uwagi narodowość polska rusińska żydowska Źródła: Tabella..., t. II, s. 94; Skorowidz..., t. IV, s. 124; Spis powszechny 2002 r. Znaleziska archeologiczne W wyniku badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski odkryto na terenie miejscowości 4 stanowiska archeologiczne (punkty osadnicze). Znalezione fragmenty naczyń glinianych związane są z osadnictwem wczesnośredniowiecznym. Grupę zabytków krzemiennych (5 odłupków, 2 okruchy, 3 wiórki) określono ogólnie jako pradziejowe. Na terenie miejscowości znajduje się kopiec ziemny, w starszej literaturze określany jako kurhan w Mokrem - z uwagi niewątpliwie na swoje położenie tuż przy granicy obu wsi. Weryfikacja obiektu w terenie, wykonana w 2005 r. wykazała jednak, że kopiec jest formą sztuczną niekurhanową. Powstał z ziemi sypanej w jednym miejscu w trakcie eksploatacji wybierzyska piasku Drewko, Sprawozdanie z działalności Państwowego Konserwatora zabytków przedhistorycznych na okręg lubelski za r. 1922, Wiadomości Archeologiczne, t. 8, 1923, s. 101; E. Prusicka-Kołcon, Inwentaryzacja kurhanów powiatu zamojskiego, Zamość 2005, s (dokumentacja w archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie); AZP

84 Pniówek Wieś położona we wschodniej części dzisiejszej gminy Zamość. Początkowo zawana Pniowem (jeszcze w 1552 i 1564 r. jako Pniow 349 ), jednakże już w 1607 r. nazywana była Pniówkiem 350. Pniówek i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Pierwsza wzmianka o Pniowie pochodzi z 1404 r., kiedy to Jan Czuryło (Cyryl), bratanek Dymitra z Goraja i współdziedzic włości szczebrzeskiej, protoplasta rodu Czuryłów ze Stojanic, podarował pół wsi swemu słudze Kryskowi na prawie lennym 351. Od Kryska wywodziła się lenna szlachta, która od posiadanej części wsi przyjęła nazwisko Pniowskich. Pniów w dokumentach określany był wówczas mianem villa vasallica, czyli wieś lenna 352. Przed rokiem 1490, najprawdopodobniej w drodze zapisu zastawnego, druga połowa wsi - bez zgody zwierzchnich panów ze Szczebrzeszyna, którzy angażując się w sprawy ogólnopaństwowe, niezbyt interesowali się życiem swych posiadłości ziemskich na Chełmszczyźnie, dostała sie w ręce różnych posesorów (posiadaczy), m.in. Mikołaja i Piotra Niemierzów-Ostrowskich ze Skokowic i Żdanowa. Spotkało się to z protestem ze strony Elżbiety z Tarnowskich Kurozwęckiej, współwłaścicielki włości szczebrzeskiej: W roku 1524 Marek Pniowski z polecenia Elżbiety z Tarnowa woyewodziny sandomierskiey [współ]dziedziczki Szczebrzeszyna opłacał części wsi Pniowa przez różnych ponabywane bez wiedzy i zezwolenia dziedziców włości szczebrzeskiey. W roku 1526 Felix Zamoyski woyski bełzki [i] sędzia [ziemski] chełmski maiąc zezwolenie od wyrzeczoney Elżbiety z Tarnowa [...] nabył dziedzictwa połowy Pniowa od Niemi[e]rzy Żdanowskiego z uwolnieniem tey połowy od prawa wasalatu 353. Natomiast w drugiej połowie wsi...po wyżey wspomnianym Marku Pniowskim Anna córka iego poszła za Piotra Falibowskiego, którego potomkowie nie chcieli ulegać prawu feudalnemu dziedziców Szczebrzeszyna, ani znać juryzdykcyi przyzwoitey, robili różne zapisy w obcych grodach lub ziemstwach, o co były z niemi prawne zawody Sąsiedztwo z Falibowskimi okazało się uciążliwe także dla dóbr ziemskich kanclerza Jana Zamoyskiego. Między innymi w 1591 r. Zamoyski skarżył się Górkom ze Szczebrzeszyna, iż Krzysztof Falibowski, ich krnąbrny lennik z Pniowa, wyrządzał znaczne szkody w barciach poddanych ordynackich 355. Wreszcie roku 1602 Stanisław Falibowski Zofii z Zamościa Działyńskiey [rodzonej siostrze J. Zamoyskiego] podczaszynie koronney za zezwoleniem Jana Zamoyskiego [jako ówczesnego pana włości szczebrzeskiej] za złotych na wieczność przedał B. Czopek, Nazwy..., s. 186; Pol.XVI w., t. VII, cz. 1, s APL, Ter.Crasnost. 17, k Stworzyński, k Tak odnotowano w 1524 r. Stankowa, s Stworzyński, k Ibidem,k Ibidem,k. 100; Tarnawski, s Stworzyński, k. 49. Przed rokiem 1640 i ta część Pniówka powróciła do majątków Zamoyskich. 82

85 Po roku 1580/85 część Pniowa, należąca do Zamoyskich, przestała istnieć, gdyż właśnie na tych gruntach, a także na pewnych gruntach żdanowskich zwanych Zawodną (Zwódne), kanclerz J. Zamoyski założył duży folwark Koźlerogi 357. Pozostała część ówczesnego Pniowa po roku 1607 nazywana była Pniówkiem 358. W roku 1564 Pniów zaliczał się do łacińskiej parafii żdanowskiej 359, zaś po jej upadku na przełomie XVI i XVII w., dziesięciny ze wsi płynęły do prepozyta (proboszcza) Kolegiaty zamojskiej 360. W 1640 r. Katarzyna z Ostrogskich Zamoyska, wdowa po ordynacie Tomaszu, ufundowała w Zamościu seminarium dla 12 kleryków, przeznaczając na ten cel dochody właśnie z Pniówka i wójtostwa w Kawęczynie, łącznie około ówczesnych złotych. Jednakże seminarium funkcjonowało zaledwie 13 lat, do 1653 r., kiedy po pożarze gmachu seminaryjnego Ordynacja przejęła uposażenie seminarium 361. Pod względem gospodarczym wieś nie wyróżniała się. Rozwój utrudniało podmokłe i bagienne otoczenie. Rejestr poborowy z 1564 r. wykazywał we wsi tylko 3 łany (ok. 51 ha) gruntów uprawnych, a także karczmę i mały folwark 362. Znaczne zmiany nastąpiły dopiero w II połowie XVIII w. W roku 1775 zorganizowano tu nowy folwark 363, który w dwadzieścia lat później obejmował 214,5 ha gruntów uprawnych, w tym 146 ha gruntów ornych i aż 65 ha łąk 364. Wedle dyplomu cesarza Józefa II z 1786 r. folwark z wsią zaliczały się do klucza lipskiego Ordynacji 365. Meliorację i adaptację dotychczasowych nieużytków rozpoczęto w 1786, a zakończono w 1793 roku: roku 1786 [...] groble sypano i rowy przy tey brano Ordynackie inwentarze gospodarcze z następnych lat notowały wieś i folwark znacznie lepiej rozwinięte gospodarczo: inwentarz Pniówka z roku 1798 opisuje folwark, dwór, skarbiec murowany, budynki gospodarskie, karczmę we wsi zajezdną. Grobla przez łąki od Pniówka do Kalinowic rowami opatrzona i drzewem wierzbowym osadzona. Rowy między łąkami i nowinami nowozbite. Inwentarz z roku 1803 opisuje piwnicę murowaną sklepioną, folwark z drzewa, skarbiec murowany i inne budynki gospodarskie. Inwentarz z roku 1807 wymienia w Pniówku dwór drewniany trynkowany, wewnątrz obiciem oklejony [!], folwark z drzewa tartego, piwnicę murowaną sklepioną, piwnicę drugą murowaną, studni dwie, karczmę zaiezdną z studnią. Sadek za kuchnią pusty 367. Dzięki specjalnemu zezwoleniu władz carskich, w latach Żydzi mogli dzierżawić dobra ziemskie we wsi. Doszło również do rugów, czyli usuwania chłopów z ziemi. W 1845 r. z Pniówka i Wirkowic, należących do Ordynacji Zamojskiej, rugowano łącznie 6 osób 368. Pięć lat później w Pniówku 5 włościan pozbawiono gospodarstw chałupniczych. Przyczyną rugowania chłopów miało być nieuregulowanie świadczeń na rzecz Ordynacji 369. Po uwłaszczeniu w 1864 r., chłopi z Pniówka wiedli spór z folwarkiem ordynackim o podział tzw. wspólnot, tj. ziemi wspólnie wykorzystywanej 370. W połowie XIX w. w miejscowym folwarku funkcjonowała olejarnia. W 1850 r. dzierżawca folwarku Pniówka Żyd Józef Kahan - uzyskał zezwolenie na wytłaczanie oleju z rzepaku. Zezwolenie opiewało tylko na jeden rok i nie wiadomo czy było następnie przedłużane 371. W 1880 r. folwark i wieś Płoskie, które należały do gminy i parafii Zamość, posiadały 4 domy dworskie, 29 chłopskich, zamieszkałych przez 104 osoby wyznania rzymsko-katolickiego i 174 prawosławnego. Chłopi gospodarowali na 688 morgach ziemi 372. W pierwszych dniach XI.1918 r. doszło w folwarku w Pniówku do strajku. Według relacji, zaburzenia miały Spokojny przebieg, ziemniaki okryte przed mrozami, buraki zmarzły. Nie wypłacono nic [robotnikom] 373. We wsi przez cały okres międzywojenny funkcjonowała szkoła powszechna. Powstała w 1918 r. jako szkoła polska, jednoklasowa. W latach 20-tych i 30-tych była to szkoła dwuklasowa o czterech oddziałach Tarnawski, s APL, Ter.Crasnost. 17, k Pol.XVI w., t. VII, cz. 1, s F. Stopniak, Dzieje kapituły zamojskiej..., s Ibidem,s. 53, 128, Pol.XVI w., t. VII, cz. 1, s Stworzyński. Przypiski, nr 190, k Kasperek, s. 20 (tabela 2) Statuta, s Stworzyński. Przypiski, nr 190, k. 101; R. Orłowski, Położenie i walka klasowa chłopów..., s. 37, Stworzyński. Przypiski, nr 190, k R. Bender, Eksmisje..., s. 119, Ibidem,s J. Jachymek, A. Koprukowniak, J. Marszałek, op. cit., s Z. Tabaka, Przemysł spożywczy Ordynacji Zamojskiej w I połowie XIX wieku, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, z. 9, 1962, s SG, t. VIII, s T. Kościański, op. cit., s. 7; W. Kuszyk, op. cit., s

86 Mieściła się w domach prywatnych gospodarzy: Lupy, Szuwary, Szali, Klimka i Glinki. W okresie międzywojennym szkołą w Pniówku kierowali: Kazimiera Wodykowa (prawdopodobnie od 1933 r. pełniła obowiązki kierownika szkoły, wcześniej była szkoła o jednym nauczycielu), następnie nieznani z imienia: Kaczorowska, Dąbkowski i Kubicka. Lekcje w szkole odbywały się również w czasie okupacji hitlerowskiej, a naukę w tym czasie prowadzili Janina Staruch i Bronisław Kiciński 374. Podczas okupacji hitlerowskiej w Pniówku i Kalinowicach istniała komórka konspiracyjna ZWZ-AK, zorganizowana na przełomie 1939 i 1940 r. przez starszego wachmistrza Andrzeja Wojtasa Ciętego i Henryka Juszczaka Stena (lub Przybył-Cień ). Dowódcą miejscowej drużyny (sekcji szturmowej) był kapral Edward Kudyk ps. Prędki, a jego zastępcą Lucjan Kudyk 375. Dnia 11.I.1943 r. oddział AK pod dowództwem Jana Turowskiego Norberta, dokonał częściowego spalenia nasiedlonej przez Niemców wsi Wierzba. W trakcie potyczki zginęło 7 Niemców. W odwecie hilerowcy rozstrzelali w Pniówku i Zwódnem kilka osób 376. Tragiczne położenie mieszkańców wsi w tym czasie oddają wspomnienia jej mieszkanki: Pamiętam rok na wiosnę ludzie nie mieli co jeść. Chodzili po polu i zbierali chwast, gotowali i tym się żywili.... Później też różnie bywało: Wyzwolenie - liczne zabójstwa na wsi wywołane przypuszczalnie porachunkami osobistymi z czasów wojny. Wyjazdy na Ziemie Odzyskane W trakcie realizacji planu Burza w Pniówku koncentrowała i reorganizowała się kompania ppor. Wacława Wnukowskiego Kabla z 9 pp AK, która o godz. 14 w dniu 25.VII.1944 r. - po ucieczce Niemców - wkroczyła do Zamościa na 2 godziny przed przybyciem wojsk radzieckich. Następnie VII. tegoż roku złożyła broń nowemu sowieckiemu komendantowi miasta majorowi Szczercowcowi 378. Dnia 30.XII.1946 r. 15-osobowy oddział z tzw. Drugiego Zgrupowania Zapory wykonał w Pniówku 3 wyroki śmierci na 3 mężczyznach i kobiecie. Rozstrzelani należeli do Polskiej Partii Robotniczej 379. Jeszcze w maju 1950 r. miało miejsce pobicie jednego z mieszkańców wsi za zbyt sumienne wywiązywanie się ze swojej funkcji 380. Po wojnie oblicze wsi zaczęło się stopniowo zmieniać wraz z sukcesywnym zanikaniem drewnianej zabudowy. W latach 60-tych powstały utwardzone drogi, a w 1968 r. rozpoczął kurs do Pniówka autobus podmiejski. Pod koniec lat 60-tych wieś zelektryfikowano, wybudowano w czynie społecznym sklep, założono Kółko Rolnicze. W latach 90-tych założono telefony, a w ostatnich latach sieć gazową. Ważną inicjatywą w okresie powojennym była budowa szkoły. Placówka nieprzerwanie prowadziła działalność od czasów przedwojennych przez cały okres okupacji. Do wyzwolenia mieściła się w domach prywatnych, a po reformie rolnej 1944 r., znalazla swoją siedzibę w części dworu. Jednocześnie podjęto starania budowy nowej szkoły. Prace budowlane ukończono w 1967 r. i tego samego roku obiekt oddano do użytku. Stopień organizacyjny szkoły zmieniał się wielokrotnie, od czteroklasowej, poprzez ośmioklasową od 1967 r., ponownie czteroklasową w latach i, po kolejnych kilku zmianach w latach 80-tych, sześcioklasową od 1999 r. W 1988 r. adaptowano na rzecz szkoły obiekt po dawnym punkcie skupu mleka, usytuowany obok szkoły. W czynie społecznym założono w nim sieć elektryczną i odtąd stał się pracownią do zajęć praktyczno technicznych. Natomiast poważna rozbudowa obiektu szkolnego miała miejsce w latach r. Szkołą w Pniówku w okresie powojennym kierowali: Janina Staruch ( ), Janina Kubicka ( ), Władysława Lotz ( ), Kazimierz Bulak ( ), Janina Krasna ( ), Stanisław Struzik ( ), Ryszard Skowyra ( ), a od 2003 r. do chwili obecnej funkcję dyrektora pełni Alina Korneluk 381. W 1950 r. powstała w Pniówku jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej. Założyli ją: Piotr Sokołowski i Gabriel Dziuba. W 1958 r. strażacy otrzymali motopompę, a w 1955 r. oddany został do użytku nowy budynek remizy Kronika Szkoły Podstawowej w Pniówku J. Grygiel, op. cit., s. 54, Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium..., t. II, s Wieś Polska , t. III, Warszawa 1970, s J. Grygiel, op. cit., s. 307; AK Zamojszczyzna, t. I, s. 27, 71, 168, 275, t. II, s , , R. Wnuk, op. cit., s. 76; K. Piątkowski, op. cit., s R. Wnuk, op. cit., s Kronika Szkoły Podstawowej w Pniówku; R. Kowalczuk, Kalendarium Szkoły w Pniówku. Zamość 2006/2007 (maszynopis w archiwum Szkoły Podstawowej w Pniówku) M. Skiba, op.cit., s

87 Wg Wg spisu z 1921 r. Wg spisu Kategoria spisu folwargo w 2002 r. powszechne- z 1827 r. wieś Domy mieszkalne Uwagi Ludność ogółem wyznanie narodowość rzymsko-katolickie greko-katolickie lub prawosławne 47 1 mojżeszowe 3 8 polska rusińska - - żydowska - - Źródła: Tabella..., t. II, s. 95; Skorowidz..., t. IV, s. 128; Spis powszechny 2002 r. Znaleziska archeologiczne Na terenie dzisiejszej miejscowości w trakcie badań powierzchniowych prowadzonych w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski zarejestrowano 21 stanowisk punktów osadniczych, w większości wielokulturowych. Wystąpił na nich bogaty i różnorodny materiał zabytkowy. Najstarsze zabytki pochodzą z neolitu i związane są z kulturą ceramiki wstęgowej rytej (ok r. p.n.e.). Są to ułamki naczyń glinianych oraz przekłuwacz krzemienny. Z neolityczną kulturą pucharów lejkowatych ( r. p.n.e.) należy łączyć kilkadziesiąt zabytków odkrytych w czasie przedinwestycyjnych badań sondażowych przeprowadzonych w 1998 roku na stanowisku nr 15. Były to fragmenty 4 naczyń glinianych, fragment kamiennego toporka z obuchem guzikowatym, glinianego tygielka oraz liczne drobne ułamki naczyń glinianych. W czasie badań sondażowych odkryto także osadnictwo wczesnobrazowe, związane z kulturą mierzanowicką ( r. p.n.e.). Były to nieliczne fragmenty ceramiki naczyniowej. Obecność osadnictwa we wczesnej epoce brązu ( r. p.n.e.) potwierdziły wyniki badań powierzchniowych AZP na podstawie znalezisk fragmentów ceramiki naczyniowej oraz wyrobów krzemiennych. Wśród nich udało się wyróżnić zabytki kultury trzcinieckiej ( r. p.n.e.). Bogate osadnictwo istniało w schyłkowym okresie epoki brązu i związane było z kulturą łużycką. W tym czasie funkcjonowało cmentarzysko ciałopalne, rozpoznane w czasie prac wykopaliskowych przeprowadzonych przez Jerzego Kuśnierza w latach Badania na cmentarzysku (stanowisko nr 1) podjęte zostały bezpośrednio po zgłoszeniu przez mieszkańca wsi informacji o przypadkowym odkryciu urny pełnej spalonych kości. W wyniku badań archeologicznych odkryto dalszych 38 ciałopalnych grobów popielnicowych. Wśród urn znajdował się niespotykany zabytek - fragment glinianego bucika, zdobionego kilkoma rzędami nakłuć, najprawdopodobniej zabawka dziecięca. Prace wykopaliskowe na cmentarzysku odsłoniły tylko jedną grupę grobów, niemniej jednak dotychczasowe wyniki badań pozwoliły stwierdzić, że cmentarzysko w Pniówku składa się z kilku skupisk grobów rozrzuconych na powierzchni kilku hektarów. Obecność osadnictwa kultury łużyckiej na terenie dzisiejszej miejscowości, została potwierdzona także w czasie przedinwestycyjnych, wspomnianych już, badań sondażowych na stannowisku nr 15, w czasie których odkryto pozostałości jamy gospodarczej oraz luźny materiał zabytkowy w postaci sporych fragmentów naczyń glinianych. Ułamki ceramiki łużyckiej zebrano również na kilku innych stanowiskach archeologicz- 85

88 nych odkrytych w czasie badań AZP. Śladowe znaleziska z powierzchni, wyłącznie w postaci fragmentów ceramiki, pochodzą z okresu wpływów rzymskich (I-V w.). Kilkanaście znalezisk na powierzchni mało charakterystycznych fragmentów naczyń glinianych oraz wyrobów krzemiennych i kamiennych (m. in. dwu rozcieraczy) z braku pewnego datowania określono ogólnie jako pradziejowe. Ponowne ożywienie osadnictwa miało miejsce dopiero we wczesnym średniowieczu, średniowieczu i w czasach nowożytnych. Zabytki z tych czasów to niemal wyłącznie fragmenty ceramiki naczyniowej 383. Pniówek, stanowisko 1. Plan zbiorczy odkrytych grobów na cmentarzysku kultury łużyckiej (wg J. Kuśnierza). X - miejsce znalezienia glinianego bucika. - ceramika + - kości ludzkie Pniówek, stanowisko 1. Wybór zabytków glinianych: 1-3, 5 popielnice; 4 fragment bucika (wg J. Kuśnierza) J. Kuśnierz, Nowe odkrycia archeologiczne zgłoszone do Muzeum Okręgowego w Zamościu, Sprawozdania z badań terenowych w woj. zamojskim w 1990 roku, Zamość 1990, s. 28; J. Kuśnierz, Cmentarzysko kultury łużyckiej w Pniówku, stan. 1, Sprawozdania z badań terenowych w woj. zamojskim w 1991 roku, Zamość 1991, s ; J. Kuśnierz, Cmentarzysko kultury łużyckiej w Pniówku, stan. 1, gm. Zamość, Sprawozdania z badań terenowych w woj. zamojskim w 1992 roku, Zamość 1992, s ; J. Kuśnierz, J. Niedźwiedź, Przedinwestycyjne badania sondażowe w Pniówku, pow. Zamość, na stan. 15, Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. 4:1999, s ; AZP

89 Siedliska Wieś położona w zachodniej części dzisiejszej gminy Zamość. Jej nazwa pochodzi od siedliska - staropolskiego określenia (później zwłaszcza na polskich kresach wschodnich) gospodarstwa kmiecego z zabudowaniami, ale czasami także - miejsca przeznaczonego pod zabudowę wiejską 384. Siedliska i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Po raz pierwszy Siedliska wzmiankowano (jako Syedlysczko) w 1398 r., w akcie darowizny dóbr włości szczebrzeskiej Dymitra z Goraja bratankom, synom Iwonii z Klecia 385. Roku 1457 Jan Czuryło z Stoyanic, opiekun Zygmunty panny dziedziczki włości szczebrzeskiey, z zezwoleniem teyże Pankraczowi i Michałkowi z Siedlisk, nadał teyże wsi grunta z obowiązkiem, aby na woynie w czasie pospolitego ruszenia służyli dziedzicom na koniu z łukiem o koszcie dziedziców. Te prawo roku 1593 Jan Czarnkowski dziedzic włości szczebrzeskiey, zatwierdził z pewnemi odmianami (a to po zniszczeniu przez Tatarów praw dawnieyszych) w tem, iż oprócz obowiązku służby na rozkaz każdy dziedziców z każdey osiadłosci, od wszelkich innych robót ich uwolnił. Też prawo roku 1662 potwierdził Jan [ Sobiepan ] Zamoyski, hrabia na Tarnowie, wnuk [kanclerza] Jana Zamoyskiego [...] Na koniec w roku 1760 Klemens ordynat Zamoyski przepisał włościanom Siedlisk obowiązek dawania stróżów do zamku zamoyskiego lub gdzie indziey wypadnie W 1553 r. została odnotowana we wsi cerkiew prawosławna, jako siedziba parafii 387. Wedle rejestru poborowego z 1564 r. wieś zaliczano do łacińskiej parafii szczebrzeskiej 388. Rejestr z 1589 r. wykazywał tu zaledwie 6 łanów (czyli ok. 101 ha) folwarcznych i karczemnych, a także 3 zagrodników na roli, 3 z bydłem i aż 9 zagrodników bez bydła Słownik staropolski, t. VIII, Wrocław , s MRPS, p. IV, vol. 3, s Stworzyński, k. 53. Za nim powtarzają informacje Stankowa, s. 26; S. Myk, O Siedliskach spod Zamościa, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, 1990, nr 1, s Słobodian W., Cerkwy, s. 368; A. Gil, Prawosławna eparchia, s Pol.XVI w., t. VII, cz. 1, s Stankowa, s

90 Typy chłopskie w XVII w. wg J. Matejki (Ubiory w Polsce , Kraków 1867, s. 221). Nawet w drugiej połowie XVIII stulecia, w dobie wzmożonego rozwoju Ordynacji, Siedliska nie wyróżniały się pod względem gospodarczym. Inwentarz z roku 1786 opisuje tey wsi granice, wymienia karczmę i lasek do niey należący, Paciówka zwany, w którym dębina młodociana, brzezina stara, leszczyna i łozina na chrust zdatna W 1789 r. wieś miała już 132 domy. Był tu pop, kowal, bednarz, karczmarka (Barbara Cymbalicka). Wśród gospodarzy najbogatsi - Gmiter Kiczuła i pop Michał Ratkiewicz mieli odpowiednio po 31 i 38 mórg ziemi uprawnej. Cała wieś posiadała wówczas morgi (ok. 824 ha) gruntów ornych i 167 mórg (ok. 94 ha) łąk 391. Wedle dyplomu cesarza Józefa II z 1786 r. Siedliska zaliczano do ordynackiego klucza zamojskiego 392. Podczas odwrotu wojsk Napoleona, w dniu 22.II.1813 r. kawaleria rosyjska zaatakowała i doszczętnie zniszczyła trzydziestoosobowy oddział polskich obrońców Zamościa, których wysłano do Siedlisk celem zabezpieczenia podejść do twierdzy 393. W połowie XIX w., zgodnie z wcześniejszymi przywilejami, mieszkańcy Siedlisk nie odrabiali pańszczyzny, ale świadczyli inne powinności na rzecz Ordynacji i płacili czynsz. Włościanie byli zobowiazani do 14 dni stróży pieszo w tygodniu, tj. 728 w roku, najpierw do Zamościa, a później do Zwierzyńca 394. Nie płacili także dziesięciny na rzecz miejscowej cerkwi, która miała własne drobne uposażenie w gruntach rolnych 395. W latach doszło do ostrych starć między chłopami siedliskimi a strażą lasów ordynackich, wywołanych sporami o serwituty. Przyczyną zatargów były konsekwencje ukazu carskiego z 1864 roku, pozbawiające lub ograniczające ich w prawach służebności leśnych na rzecz ordynata. Celem uzyskania drewna budulcowego i opału organizowali masowe najazdy na lasy ordynackie 396, co w tym okresie było zjawiskiem nader powszechnym na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim. W 1880 r. Siedliska znajdowały się w granicach gminy Wysokie i rzymsko-katolickiej parafii Wielącza. Wieś składała się z 128 domów i 960 mieszkańców. W tej liczbie znajdowały się zaledwie 34 rodziny katolickie i 10 żydowskich. Pozostała ludność wyznawała prawosławie. Włościanie siedliscy uprawiali morgów ziemi 397. W ostatnim dwudziestoleciu XIX w. powstała tu rektyfikatornia 398. Tutejsza cerkiew grecko-katolicka p.w. Trójcy Świętej sprzed 1553 r., w 1696 r. nadal była notowana jako ośrodek parafialny i jeszcze w początkach XIX w. podlegali jej uniccy wierni z kilku okolicznych wsi, m.in. z Płoskiego, Bortatycz i Wielączy. W 1790 r. proboszczem (parochem) był ks. Michał Ratkiewicz (Radkiewicz, zmarły w 1796 w Siedliskach), po nim ks. Jan Niedźwiecki (zm. 1825), następnie ks. Józef Winnicki, pełniący swe obowiązki nieleniwie, wzmiankowany jeszcze w 1860 r. 399 Uposażenie cerkwii obejmowało 13 mórg (7,3 ha) pola, 1 morgę ogrodu i 1 morgę łąk w Siedliskach oraz 46 mórg pól i 6 mórg łąk w Płoskiem. Chłopi wierni (w 1816 r. 567, zaś w 1829 r. 1013) byli zobowiązani do uiszczania 34 zł dziesięciny snopowej i 10 zł 8 gr. podymnego 400. W 1863 r. z funduszów ordynackich wzniesiono tu nową murowaną cerkiew unicką, którą w 1875 r Stworzyński. Przypiski, nr 215, k S. Myk, op. cit., s Statuta, s. 51; SG, t. XIV, s S. Herbst, J. Zachwatowicz, op. cit., s R. Bender, Reforma czynszowa w Ordynacji Zamojskiej , Lublin 1969, s S. Myk, op. cit., s J. Marszałek, Początki..., s SG, t. X, s S. Myk, op. cit., s S. Krzykała, Rady Delegatów na Lubelszczyźnie , Lublin 1968, s APL ChKg-k, sygn. 226, s. 12, 25-26, 32, 42-43, sygn. 288, s. 1, sygn. 601, k. 2-2v,70v, sygn. 798, s. 5; A. Gil, Chełmska diecezja unicka..., mapa w załączniku. W latach (po śmierci Niedźwieckiego, a przed powołaniem Winnickiego) tymczasowym administratorem parafii był ks. Jan Horoszewicz, późniejszy proboszcz w Miączynie Ibidem,sygn. 226, s. 7-8, 14, 32-33,

91 zaborcze władze rosyjskie zamieniły na prawosławną. Odnowiona po 1915 r. (po wycofaniu się Rosjan) parafia grecko-katolicka istniała do II wojny światowej, a rozebrano ją w 1950 r. 401 W 1883 r. funkcjonowała we wsi szkoła początkowa. Obliczona była przede wszystkim na zaspokojenie potrzeb oświatowych ludności prawosławnej, uważanej za jedynie wartościową pod względem państwowym 402. Podczas I wojny światowej prawosławni mieszkańcy Siedlisk zostali przymusowo ewakuowani w głąb Rosji, skąd powrócili prawie wszyscy 403. W 1918 r. w folwarku siedliskim doszło do strajku, który miał ostry przebieg. Wedle relacji robotnicy rolni drzewa nie rąbią. Zapłacono po 500 kor[on], wyd[ano] po 1 korcu zboża [strajkującym] 404. W okresie międzywojennym przy miejscowej szkole działał teatr, który wystawiał sztuki w jezyku ukraińskim i polskim. Przy czym wystawiania sztuk w języku ukraińskim zakazano w 1938 r. Wiązało się to z wprowadzeniem represyjnej polityki rządu polskiego w stosunku do mniejszości ukraińskiej. Ponadto funkcjonowały tu 3 orkiestry, chóry: cerkiewny i młodzieżowy (przy miejscowej szkole) oraz zespół taneczny 405. Po 17 września 1939 r. miejscowi komuniści z transparentami powitali wkraczające do wsi oddziały Armii Czerwonej. Garstka młodzieży zgłosiła się nawet na ochotnika do Armii Czerwonej, by po kilku miesiącach powrócić do rodzinnej miejscowości 406. W czasie okupacji mieszkańcy Siedlisk pomagali radzieckim jeńcom z obozu w Karolówce 407. Wielu spośród nich ukrywało się w obejściach wsi, m.in. gen. S. Ogurcow, który później poległ w walkach partyzanckich na Zamojszczyźnie 408. Grudzień 1942 r. przyniósł wysiedlenie wsi przez hitlerowców. Około 30 Polaków wywieziono, zaś blisko 900 Ukraińców (Rusinów) przesiedlono do powiatu hrubieszowskiego (większość z nich w 1944 r. powróciła do Siedlisk). Niemieckie plany osiedleńcze przewidywały utworzenie w Siedliskach 45 nowych gospodarstw. Zmieniono również polską nazwę wsi i zastąpiono niemiecką - Mattern. Do Siedlisk przesiedlono 40 rodzin niemieckich z Płoskiego 409. W nocy z 5 na 6 VI.1943 r. 125-osobowy oddział AK dowodzony przez Stanisława Prusa Adama, zaatakował nasiedloną wieś. Akcja polskiego podziemia stanowiła odwet za spalenie Soch i wymordowanie przez Niemców wszystkich tamtejszych mieszkańców. Podczas akcji trwającej od 23 do 2 w nocy partyzanci spalili 140 gospodarstw oraz zastrzelili 60 lub 74 czarnych. Dokonali też rekwizycji żywności i koni. W trakcie akcji został zastrzelony major SS - Nerold, który był szefem zamojskiej filii biura przesiedleńczego w Łodzi 410. Trzeba tu podkreślić, iż ta akcja pacyfikacyjna przeprowadzona była w miejscowości, oddalonej zaledwie o kilka kilometrów od Zamościa, w którym stacjonował silny garnizon niemiecki. Dnia 27 VII 1944 r. w Siedliskach odbyło się zebranie Powiatowej Rady Narodowej, której przewodniczącym wybrano Edwarda Dubiela z PPR 411. W latach , w ramach Akcji Wisła miejscowi Ukraińcy zostali zmuszeni przez rząd Polski Ludowej do wyjazdu na radziecką Ukrainę, względnie do przeniesienia się na Ziemie Odzyskane 412. Zaangażowanie mieszkańców wsi w okresie okupacji uhonorowane zostało w 1973 r. brązowym orderem Krzyża Grunwaldu. Jest on eksponowany w gablocie izby pamięci w szkole podstawowej. Okres powojenny Siedlisk obfituje w wiele inicjatyw społecznych. Wielkie zasługi na tym polu miał Zdzisław Czop, wieloletni sołtys i radny. Jego staraniem w latach została zrealizowana koncepcja budowy drogi do Siedlisk od szosy szczebrzeszyńskiej, na przekór zamiarom połączenia tej miejscowości ze światem okrężną drogą przez Kolonię Zawada. Roboty ziemne zrealizowali mieszkańcy łopatami i transportem konnym, a już w lutym 1974 r. uruchomiona została linia komunikacji podmiejskiej. W latach 60-tych wykonano elektryfikację wsi, wybudowano w czynie społecznym dom ludowy, a w po SG, t. X, s. 510; K. Tenczynowa, Powiat zamojski w liczbach, Warszawa 1920, s. 2; D. Kawałko, Cmentarze..., s J. Szczapaniec, op. cit., s. 2; B. Chlebowski, op. cit., s S. Myk, op. cit., s W. Kuszyk, op. cit., s S. Myk, op. cit., s Ibidem,s Zamojszczyzna..., s S. Myk, op. cit., s Zamojszczyzana-Sonderlaboratorium..., t. I, s. 192, 344; Z.Mańkowski, Między..., s Zamojszczyzna..., s.165; W. Sulewski, op.cit., s. 164; Tenże, Obrona Zamojszczyzny, Za Wolność i Lud, 1957, nr 1; Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium..., t. II, s. 84,94, ; Z. Klukowski, Pacyfikacje..., s. 182; W. Hryniewiecki, My z Zamojszczyzny, Warszawa 1970, s. 90; J. Grygiel, op. cit., s. 27; AK Zamojszczyzna, t. I, s. 265,345,388, Inne akcje partyzanckie z 16 maja i z lipca 1943 r. faktycznie miały miejsce w Siedliskach koło Bełżca J. Jachymek, A. Koprukowniak, J. Marszałek, op. cit., s Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium..., t. I, s. 264; Z. Mańkowski, Między..., s. 264; Terror niemiecki..., s. 111; S. Myk, op. cit., s

92 czątkach lat 70-tych budynek zlewni mleka. Kolejne inwestycje to założenie sieci telefonicznej w latach oraz sieci gazowej w latach Szkoła w Siedliskach w 1960 r. (fot. w archiwum Szkoły Podstawowej w Siedliskach). Jednym z najważniejszych przedsięwzięć w okresie powojennym była budowa szkoły. Do 1960 r. mieściła się ona w drewnianym baraku. W 1958 r. mieszkańcy wsi podjęli decyzję o budowie nowego, murowanego obiektu. Na miejsce budowy wybrano plac po dawnej cerkwi, którą rozebrano, a materiał z rozbiórki wykorzystano do budowy szkolnych budynków gospodarczych i częściowo szkoły. Uroczyste otwarcie nowego budynku szkolnego miało miejsce 1 września 1960 r. Placówka wielokrotnie zmieniała stopień organizacyjny, by ostatecznie stać się szkołą sześcioklasową. W latach była filią szkoły w Wielączy, a w latach szkoły w Płoskiem. Szkołą w Siedliskach kierowali kolejno: Eugeniusz Garbaty (do 1958 r.), Władysław Ostasz ( ), Krystyna Janik ( ), Jan Turczyn (1964-?), Maria Blaszka, Stefan Niedźwiecki (? 1991), Zofia Kosiedczak ( ), Krzysztof Czerwieniec ( ), a od 2005 r. funkcję dyrektora pełni Teresa Małyszek 413. Chlubą szkoły podstawowej i wsi jest Uczniowski Klub Sportowy Azymut z sekcją radioorientacji sportowej. Powstał on w 1996 r. z inicjatywy nauczycieli: Krzysztofa Czerwieńca, dyrektora szkoły, i Leszka Stankiewicza, trenera, byłego reprezentanta Polski w tej dyscyplinie. Zaangażowanie i wytrwałość młodzieży z Klubu zostały nagrodzone. Po skromnych początkach posypały się sukcesy, w tym na zawodach ogólnopolskich i międzynarodowych. Klub zdobył złote medale m.in. podczas Grand Prix 2003, mistrzostw Polski w 2003 r., młodzieżowych mistrzostw Europy w Kijowie i dwukrotnie Puchar Ministra Edukacji Narodowej. Aż pięciu wychowanków Azymutu powołanych zostało do kadry narodowej w biegach na radio-orientację 414. Kategoria Wg spisu Wg spisu Wg spisu z 1827 r. z 1921 r. powszechnego w 2002 r. Domy mieszkalne Ludność ogółem * wyznanie rzymsko-katolickie 138 greko-katolickie lub prawosławne 736 mojżeszowe - Uwagi narodowość polska 423 rusińska 451 żydowska - Źródła: Tabella..., t. II, s. 166; Skorowidz..., t. IV, s. 127; Spis powszechny 2002 r. * Łącznie w Siedliskach i Siedliskach Kolonii (ludność: w Siedliskach 457, Siedliskach-Kolonii 228) 413. Kronika Szkoły Podstawowej w Siedliskach J. Panasiewicz, Siedliska, Biuletyn Informacyjny Samorządu Gminy Zamość, Nr 7:2001, s

93 Sitaniec Duża wieś w północnej części współczesnej nam gminy Zamość, przylegająca do granic miasta Zamościa. W przeszłości odgrywała znaczącą rolę jako ośrodek parafialny rzymsko -katolicki, oraz gospodarczy i administracyjny w ramach Ordynacji Zamojskiej. Jej najdawniejsze dzieje są nam dość dobrze znane za sprawą znakomitej pracy K. Sochaniewicza o rodzie Nałęczów-Sitańskich 415. Sitaniec i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Nazwa wsi - wg tego autora - wywodzi się najprawdopodobniej od sitowia, charakterystycznego dla tutejszych, ówcześnie bardzo zabagnionych obszarów 416. Wydaje się ewidentnie filialna wobec pobliskiego Sitna, co sugerować może, iż wieś Sitaniec powstała na jego gruntach, może gdzieś w II połowie XIV stulecia, w dobie przejścia pod panowanie polskie. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1402 r., z aktu rozgraniczenia z Chomęciskami 417. Dokumenty z 1420, 1428 i 1430 r. właścicielem Sitańca wskazują Wojciecha (Warsza, Wosia, Wasona) de Sythenec, sędziego ziemskiego chełmskiego, posiadacza także sąsiedniego Sitna (stąd czasami zwanego Sicieńskim) 418. Sitaniec w XV w. musiał być wsią dużą, skoro w 1434 r. wymieniony Wojciech Sitański (Sicieński) dał synowi Piotrowi 20 łanów ziemi we wsi, sobie tyleż zostawiając 419. Wszystko przy tym wskazuje, iż ówczesny obszar włości sitanieckiej rozciągał się na północy aż po Monastyrek i Stary Zamość (Majdan Sitaniecki), na wschodzie po Horyszów i Stabrów, zaś od zachodu i południa ograniczała go rzeczka Kalinowica, czyli dzisiejsza Łabuńka 420. Ponadto wiadomo skądinąd, że przed 1418 r. Sitaniec administracyjnie przynależał do księstwa bełskiego Ziemowita IV (co nie przeszkadzało Wojciechowi Sitańskiemu pełnić znaczne urzędy w ziemi chełmskiej, bezpośrednio włączonej do Korony Królestwa Polskiego) 421. Dopiero akt graniczny z 1430 r. uregulował jego przynależność, włączając Sitaniec do ziemi chełmskiej, w której pozostawał aż do pierwszego rozbioru w 1772 roku 422. Zagadką pozostaje narodowość pierwszych - znanych nam - dziedziców sitanieckich i sicieńskich. A. Janeczek właścicielem Sitna na przełomie XIV i XV w. podaje bowiem ruskiego pochodzenia Fiodora i Mi K. Sochaniewicz, Sitańscy herbu Nałęcz na pograniczu chełmsko-bełskim w XV-XVI w., Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie, t. VI:1921/23, s Ibidem,s. 147, Ibidem,s Ibidem,s Ibidem,s Ibidem,s. 150, 154, Patrz Urzędnicy województwa bełskiego i ziemi chełmskiej XIV-XVIII w., oprac. H. Gmiterek i R. Szczygieł, Kórnik 1993, nr K. Sochaniewicz, op. cit., s ; L. Bieńkowski, Działalność organizacyjna biskupa J. Biskupca..., s

94 chałka Brahów 423. Jak jednak tu wytłumaczyć polskie (a w każdym bądź razie nie ruskie) brzmienie imienia pierwszego źródłowego pana na Sitańcu, oraz jego polski herb Nałęcz? Zwłaszcza, iż tym samym herbem pieczętowali się bezpośredni sąsiedzi Sitańskich: Horyszowscy, Iłowieccy, Skomorowscy, Udryccy oraz Drohiczańscy 424. Można by tu nawet wysnuć hipotezę, że wszystkie wymienione rody szlacheckie posiadały wspólnego przodka lub przodków, albo zaliczających się do rdzennej szlachty ruskiej albo też - co bardziej możliwe - pochodzących z serca Polski (zapewne z Mazowsza), którzy około końca XIV stulecia uzyskali na Rusi Czerwonej znaczne, choć później rozdrobnione, nadania dóbr ziemskich, od Sitańca począwszy aż po Dub i Drohiczany. Stało się to najpewniej już po wymarciu bądź usunięciu Rusinów - Fiodora i Michałka Brahów. Herb Nałęcz rodu Sitańskich (K. Niesiecki, Herbarz polski, t. VI, Lipsk 1841, s. 512). Ród Sitańskich władał Sitańcem do I połowy XVI w. Synem kilkakrotnie wspominanego Wojciecha, sędziego ziemskiego chełmskiego, był Piotr, żonaty z Dzichną (Zdzichną) 425. Ich córka Anna wniosła Sitno i Wolę Sicieńska mężowi Jakubowi Snopkowskiemu około 1464 roku 426. Synami Piotra i Zdzichny byli Jan i Jerzy (oraz prawdopodobnie Marcin), którym ostał się jedynie Sitaniec z Wolą, których dziedzicami wzmiankowani byli w 1473 roku 427. Zapewne synem któregoś z nich był Piotr Sitański, który w 1533 r. Stanisławowi Ściborowi ustąpił części w Sitańcu 428. Tenże Stanisław Ścibor wymieniany był właścicielem działu (części) w Sitańcu i Woli Sitanieckiej już w 1522 r., takim wymieniany jeszcze w 1538 roku 429. W początkach lat osiemdziesiątych XVI stulecia dawne działy Sitańskich, a teraz Ściborów stały się celem ekspansji terytorialno-majątkowej kanclerza Jana Zamoyskiego. Zamoyski potrafił tu skutecznie wykorzystać znaczne ich zadłużenie dla swych zamiarów. Już w 1583 r. Stanisław Ścibor sprzedał mu swe działy w Sitańcu i Woli Sitanieckiej 430. W 1584 r. na korzyść możniejszego i zaborczego sąsiada swej jednej części w Sitańcu zrzekł się Marek Ścibor, aby w końcu, 21.X.1585 r., zrzec się ostatniego swego działu we wsi 431. Po tych transakcjach nazwiska Ściborów i Sitańskich znikają z areny dziejów ziemi chełmskiej i nigdy odtąd o nich nie słyszymy 432. W roku 1589 J. Zamoyski włączył swój nowy nabytek do właśnie tworzonej Ordynacji Zamojskiej. Zrazu Sitaniec zaliczony został do włości nowozamojskiej, lecz z wolna sam stawał się ośrodkiem odrębnego ordynackiego klucza. W 1786 r. rozległy klucz sitaniecki obejmował wsie: Bortatycze, Huszczka Mała i Wielka, 423. Janeczek, s Zob. Boniecki, t.v, s. 21, t. VII, s. 361, t. VIII, s ; Niesiecki, t. VIII, s. 382, t. IX, s K. Sochaniewicz, op. cit., s Tamże, s W 1494 r. Sitno należało do Jakuba Snopkowskiego z Niedrzwicy, syna Jakuba i Anny. A. Sochacka, Własność ziemska w woj. lubelskim w średniowieczu, Lublin 1987, s. 198 (przypis 807) K. Sochaniewicz, op. cit., s Stworzyński, k. 54. W dokumentach z następnych lat po 1533 r. Sitańscy już nie występują. Patrz Pol. XVI w., t. VII, cz. 1, s. 198; K. Sochaniewicz, Dzieje Zamościa..., s ; Paprocki, s Nie bardzo wiadomo, kim byli Ściborowie dla Sitańskich (w herbarzach brak informacji o nich)? Czy przejęli dobra drogą zastawu, kupna czy koligacji małżeńskich? Najmniej prawdopodobne, że byli tylko odgałęzieniem Sitańskich, używając przydomku (a później nazwiska) Ścibor K. Sochaniewicz, op. cit., s W XVII w. pojawiają się na Podolu. Zob. Urzędnicy podolscy XIV-XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Janas, W. Kłaczewski, J. Kurtyka, A. Sochacka, Kórnik 1998, nr 680, AJZ, t. III, nr 875, s , t. III, nr 35, s AJZ, t. III, nr 52, s , IV, nr 14, s K. Sochaniewicz, op. cit., s

95 Zabytów, Majdan Sitaniecki, Stabrów, Szopinek, Sulmice, Monastyr(-ek), Wiszenki, Wolica Sitaniecka i Sitaniec 433. Natomiast w 1800 r. klucz ów ograniczono tylko do Huszczki Małej i Wielkiej, Majdanu Sitanieckiego, Monastyr(ka), Stabrowa, Zabytowa i Sitańca 434. Obok funkcji niejako administracyjnej, Sitaniec odgrywał znaczną rolę jako ośrodek gospodarczy Ordynacji. Wieś zaliczała się pod tym względem do lepiej rozwiniętych. Świadczą o tym liczne inwentarze. I tak w 1585 r. był tu duży folwark z owczarnią 435. W trzy lata później J. Zamoyski założył przy wsi nowy staw, w tymże roku zarybiony, specjalizujący się w hodowli karasi 436. Nad stawem w 1582 i 1591 r. istniał duży drewniany młyn ordynacki o czterech kołach, wzniesiony zapewne wraz ze stawem rybnym, a funkcjonujący jeszcze w 1704 i 1807 r. 437 Być może także w tym okresie powstała ordynacka stadnina koni wierzchowych 438. Ponadto w 1595 r. wzmiankowana została miejscowa karczma, dająca spory dochód z arendy (dzierżawy) 439. Wojny i najazdy połowy XVII stulecia przyniosły wsi pewne zniszczenia i straty. Inwentarz z 1658 r., wymieniając we wsi podupadły folwark z dworkiem, gumno [stodołę z klepiskiem] i browar,...wyraża w Sitańcu wiele gruntów pustych..., leżących ugorem z powodu braku rąk do pracy 440. W następnych dziesięcioleciach wieś z wolna podnosiła się z upadku. Jednak następowało to wolno i w ograniczonych rozmiarach. Inwentarz roku 1704 wyraża młyn w Sitańcu na stawie o dwóch kołach na miejscu poprzedniego, zniszczonego w połowie XVII w. Inwentarz roku 1725 opisuje dwór, browar, stare budynki, staw opustoszały, stawek przed dworem, pasiekę na Grądku 442. W 1769 r. zbudowano tu nowy młyn nad stawem 443. W końcu XVIII stulecia tutejszy folwark ordynacki obejmowal aż 765 ha gruntów uprawnych, w tym 605 ha gruntów ornych i 148 ha łąk 444. Stopniowemu rozwojowi gospodarczemu towarzyszyło, jak i w całej Ordynacji, dalsze zwiększanie powinności pańszczyźnianych oraz nadużycia dzierżawców i ekonomów wobec chłopstwa. W 1739 r. miejscowi chłopi złożyli skargę na ówczesnego dzierżawcę sitanieckiego, Ogorzewskiego, że ów ludzi rózgami bez wstydu, tak mężczyzn jako i białogłowy bije i siecze.... Wskutek nadmiernego ucisku i bezkarnej brutalności tegoż dzierżawcy, ze wsi uciekło wówczas 8 chłopów. Nie był to przypadek odosobniony, a skargi i wystąpienia chłopskie raz po raz powtarzały się, niekiedy z trudem poskramiane przez administrację ordynacką 445. Rewizja poborowa (podatkowa) ziemi chełmskiej z 1731 r. wykazywała niewielkie grunty, należące do miejscowego proboszcza. Dzierżawcą wsi był wówczas Antoni Cieszkowski pisarz gr. grabowiecki 446. Sitaniec ucierpiał w wyniku walk polsko-rosyjskich podczas odwrotu Napoleona z Rosji w początkach 1813 r. Już 24.II. tegoż roku ścigające Napoleona wojska rosyjskie zajęły Sitaniec, Szopinek, Płoskie i Wysokie. Druga faza bitwy zamojskiej przyczyniła się do wystawienia w Sitańcu posterunku przez obrońców twierdzy Zamość, którzy opuścili wieś dnia 17.III wobec ponownie podchodzących do miasta oddziałów rosyjskich. Maj i początek czerwca przyniosły zastój w oblężeniu Zamościa, a od 12.VI. zawieszenie broni, które stanowiło konsekwencję porozumienia między Napoleonem i państwani walczącej z nim koalicji. Efektem porozumienia były negocjacje gen. M. Haukego (dowódcy polskiej załogi twierdzy) z dowódcą oddziałów rosyjskich w jego kwaterze w Sitańcu. Podczas debaty ustalono obszar strefy neutralnej i warunki zaopatrzenia garnizonu zamojskiego w żywność przez Rosjan, zgodnie z przepisami odpowiedniej konwencji rozejmowej. W Sitańcu też odbyły się rozmowy, których efektem było podpisanie 23.XI. (w tej miejscowości) aktu kapitulacyjnego przez gen. Haukego 447. Drugie oblężenie twierdzy zamojskiej przez wojska rosyjskie w 1831 r. przyniosło całkowite zniszczenie wsi Statuta, s R. Orłowski, Położenie i walka klasowa..., s Tarnawski, s. 131, Ibidem,s. 188,191, Ibidem,s. 209, 213; Stworzyński. Przypiski, nr 219, k. 116v; J. Górak, Młyny wodne na Lubelszczyźnie..., s. 126 (tabela) Tarnawski, s Ibidem,s Stworzyński. Przypiski, nr 219, k. 116v Ibidem,k. 116v Ibidem,k.116v Ibidem,k Kasperek, s. 20 (tabela 2) A. Iskrzycki, Dzieje Zamościa i południowej Lubelszczyzny, Lublin 1956, s APL CCrasnost.R 47, k S. Wiśniewski, op. cit., s. 140, 146, 156; Tenże, Zamojszczyzna w powstaniach narodowych, (w:) Zamość i Zamojszczyzna..., s. 228; S. Herbst, J. Zachwatowicz, op. cit., s J. Skarbek, op. cit., s

96 Opis Sitańca z 1880 r. wyróżniał wieś, kolonię i folwark, administracyjnie należące do gminy Wysokie i parafii miejscowej. Sitaniec łącznie z kolonią liczył 8 domów dworskich i 57 włościańskich z 736 mieszkańcami (31 osób wyznawało prawosławie). Włościanie sitanieccy gospodarowali na morgach gruntu ornego i łąk. Istniał także Sitaniec Poproboszczowski, w którym znajdowało się 28 gospodarstw chłopskich, dysponujących 185 morgami ziemi. Natomiast folwark należał w 1880 r. do Rosjanina Iwana Razumowskiego i obejmował 2 budynki mieszkalne oraz 170 mórg ziemi 449. Pod koniec XIX stulecia kwestią sporną między chłopami sitanieckimi a władzami Ordynacji stała się sprawa serwitutów. W 1896 r. miejscowi włościanie (oraz z Wolicy Sitanieckiej) wnieśli skargę do rosyjskiego gubernatora lubelskiego w sprawie ograniczania przez ordynację ich praw serwitutowych, pastwiskowych i leśnych. W trzy lata później włościanie z Sitańca wystąpili do Ordynacji z propopozycją polubownego rozwiązania kwestii spornych, poprzez uzyskanie na własność lasu w pobliżu wsi 450. Pod wpływem agitacji PPS, we wrześniu 1905 r. doszło do strajku robotników rolnych w dobrach sitanieckich, do którego stłumienia użyto straży ziemskiej 451. W tymże roku Lubelskie Towarzystwo Szerzenia Oświaty Światło założyło swoje koło w Sitańcu 452. Dnia 1.V.1906 r. we wsi rozklejono odezwy rewolucyjne, a dwa dni później wywieszono sztandar narodowy z okazji rocznicy Konstytucji 3 Maja. Wiosną 1906 r. do wsi docierały również pisma agitacyjno-propagandowe PPS 453. O wpływy na Zamojszczyźnie w latach zabiegał także Polski Związek Ludowy, któremu udało się utworzyć silne koła w Tarnogórze i Izbicy. Utrzymywały one bliskie kontakty nie tylko z Zamościem, Udryczami, ale także z Sitańcem 454. Przed wybuchem I wojny światowej istniała w Sitańcu szkoła początkowa, przeznaczona dla nielicznej ludności prawosławnej, którą uważano za jedynie wartościową pod względem państwowym 455. Jak większość okolicznych miejscowości, także Sitaniec ucierpiał podczas krwawych bojów I wojny światowej - w 1914 i 1915 r. pomiędzy wojskami austro-węgierskimi a rosyjskimi. Poległych wówczas żołnierzy (90 austriackich i 60 rosyjskich) pochowano na nieistniejącym dziś cmentarzu wojennym, położonym od strony Zamościa 456. Ogólne zubożenie ludności doprowadziło w listopadzie 1918 r. do wystąpień chłopskich na Zamojszczyźnie. Robotnicy rolni i chłopi nie tylko żądali odszkodowań pieniężnych za okres wojny, ale także podwyższenia wynagrodzeń. Dochodziło do zajmowania siłą pól, łąk, nielegalnej realizacji zaległości serwitutowych. Zaburzenia te nie ominęły również Sitańca. Miejscowi chłopi uczestniczyli w powszechnym procesie wyrąbywania lasów ordynackich, a robotnicy rolni zorganizowali strajk w miejscowym folwarku 457. Do zaostrzenia sytuacji doszło pod koniec XII.1918 r. Na wiadomość o zaburzeniach w Zamościu, w Sitańcu rozbrojono posterunek polskiej żandarmerii 458. W roku następnym służba i robotnicy rolni z folwarku sitanieckiego poparli żądania poprawy sytuacji ekonomicznej i socjalnej, zawarte w protokole Komitetu Robotniczego Robotników Rolnych, reprezentującego interesy pracowników 33 folwarków 459. Okres międzywojenny przyniósł szczególne zaostrzenie sytuacji wewnętrznej na Zamojszczyźnie w dobie strajków chłopskich z połowy lat trzydziestych. Członkowie sitanieckiego Koła Młodzieży Wiejskiej Siew (utworzonego w 1928 r.) uczestniczyli w obchodach pierwszomajowych w Zamościu w 1936 r. Dnia 19.III.1938 r. w Sitańcu odbyła się narada Zarządu Powiatowego SL poświęcona organizacji strajku, a w dzień później, wspólnie z przedstawicielami PPS, dyskutowano nad przebiegiem obchodów pierwszomajowych. W Sitańcu zorganizowano dwudniowe kursy dla działaczy ludowych, którzy mieli organizować strajki chłopskie w innych wsiach 449. SG, t. X, s T. Balikowski, Walka o serwituty i samorząd gminny w latach 90-tych XIX w. na Lubelszczyźnie, Studia z zakresu historii Polski nowożytnej i najnowszej, 1960, s A. Koprukowniak, Tradycje..., s W. Romanowski, op. cit., s S. Kalabiński, op.cit, s. 155, 195; A. Koprukowniak, Ruchy rewolucyjne..., s J. Jachymek, A. Koprukowniak, J. Marszałek, op. cit., s J. Szczapaniec, op. cit., s Już wcześniej cmentarz ten był zaniedbany, a całkowicie zniszczony po 1970 r. Na jego miejscu jest zabudowa mieszkalna. D. Kawałko, Cmentarze..., s. 303, J. Danielewicz, Ruchy rewolucyjne na Lubelszczyźnie w latach , Lublin 1968, s. 89; A. Koprukowniak, Rewolucyjny..., s J. Danielewicz, op. cit., s. 206; S. Krzykała, Z dziejów Rady Delegatów robotników folwarcznych Ziemi Lubelskiej, Rocznik Lubelski, t. III:1960, s. 206; Z. Zembrzycki, op. cit., s W. Kuszyk, op. cit., s

97 zamojskich 460. Z kolei Narodowa Demokracja zorganizowała 27.VI.1937 r. we wsi wiec, którego celem miało być zniechęcenie miejscowej ludności do akcji strajkowej, podjętej przez ludowców 461. Przez cały okres międzywojenny działała w Sitańcu szkoła powszechna polska. Jej tradycje, o czym już wspomniano, sięgają jeszcze czasów przed I wojną światową. Mianowicie w 1913 r. przez rząd carski został wystawiony murowany budynek, przeznaczony na szkołę dla ludności prawosławnej. Obiekt był jednopiętrowy, posiadał trzy duże izby szkolne, dwa mieszkania dla nauczycieli po 3 pokoje i kuchnię. Wówczas naukę pobierano w dwu klasach o czterech oddziałach, a wszystkich przedmiotów uczono w języku rosyjskim. Szkoła zatrudniała dwóch nauczycieli Rosjan, których znamy z nazwiska: Bohkuna (Bohukina) pochodzącego z Kurska oraz Konarszczuka. W 1917 r. zorganizowano polską szkołę dwuklasową mieszaną, a w 1918 r. była to już szkoła trzyklasowa mieszana o pięciu oddziałach. W okresie międzywojennym na terenie szkoły działały organizacje idowo-wychowawcze: Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej (LOPP), Szkolna Kasa Oszczędności (SKO), drużyna harcerska męska i żeńska, Kółko Krajoznawcze oraz biblioteka. Szkoła stała się w tym czasie centrum życia kulturalnego wsi, w niej bowiem odbywały się różnorodne uroczystości patriotyczno-narodowe. Pierwszym jej kierownikiem był Józef Ciesielski i funkcję tę pełnił do 1923 r. Po nim szkołą w Sitańcu kierowali: Stanisław Przybyłowicz ( ), Stanisław Leszczyński ( ), a w czasie okupaci hitlerowskiej Władysław Tukiendorf ( ) 462. Do ważniejszych inicjatyw społecznych w historii międzywojennej wsi należy powołanie w 1922 r. jednostki Ochotniczej Straży Pożarnej. Założyli ją: Wiktor Szprygier (prezes), Feliks Gryń i Bronisław Wajszczuk. W 1925 r strażacy zakończyli budowę drewnianej remizy, a w latach 30-tych zbudowali nową, służącą im również w okresie po II wojnie światowej 463. W 1920 r. mieszkańcy Sitańca pobudowali przy szosie lubelskiej murowany dom z przeznaczeniem na sklep spółdzielczy, tzw. udziałówkę. W 1921 r. była już w tym budynku Spółdzielnia Spożywców Przyszłość. Na początku lat 30-tych powstało w Sitańcu Kółko Rolnicze, któremu przewodniczył Feliks Gryń 464. W latach władze ordynackie wydzierżawiły wojsku pewne tereny koło wsi z przeznaczeniem na poligon. Ponieważ trwały spory o zapłatę, ordynacja nie przedłużyła już umowy dzierżawczej września 1939 r. niemieckie zagony pancerne zajęły Sitaniec, które następnego dnia przez polskie oddziały zostały odrzucone spod Krasnegostawu na pozycje wyjściowe w Sitańcu. Pamiątką tych zmagań są mogiły 6 żołnierzy 9 pp Legionów, poległych w walkach między 13 a 22 IX 1939 roku 466. W tzw. Lasku Sitanieckim, w pierwszych miesiącach okupacji, Niemcy dokonywali egzekucji Polaków 467. Rok później wysiedlono z Sitańca ks. proboszcza Jana Badowskiego, którego działalność określono jako niebezpieczną dla niemieckości spolonizownych potomków kolonistów niemieckich 468. W tym czasie tworzyła się tu konspiracyjna grupa niepodległościowa, organizowana przez Adama Wałaszyka i Lucjana Majdana, która wszakże nie mogła odegrać poważniejszej roli wobec zbyt bliskiej odległości od Zamościa i zbliżającego się wysiedlenia wsi 469. We wrześniu 1941 r., podczas wysiedlania Wysokiego, Białobrzegów i Bortatycz, mieszkańcy Sitańca otrzymali zakaz opuszczania miejsca zamieszkania i przygotowania się do opuszczenia gospodarstw 470. Dnia 15.IX.1942 r. SS-mani rozstrzelali w Sitańcu 15 miejscowych Żydów 471. Dnia 6.XII.1942 r. Niemcy wysiedlili wieś Sitaniec. Około 370 mieszkańców wywieziono do Oświęcimia, natomiast 27 rodzin ukraińskich ze wsi i kolonii Sitaniec Niemcy przesiedlili do innych rejonów, opuszczonych przez Polaków 472. Podobnie jak w innych wysiedlonych miejscowościach, Niemcy przystąpili do 460. J. Jachymek, A. Koprukowniak, J. Marszałek, op. cit., s J. Jachymek, Oblicze..., s D. Pałkowski, Szkoła Podstawowa w Sińcu w latach , Warszawa 2001 (maszynopis w archiwum Szkoły Podstawowej w Sitańcu); Kronika Szkoły Podstawowej w Sitańcu M. Skiba, op. cit., s F. Bender, Sitaniec. Sitaniec 1992 (wspomnienia mieszkańca wsi, rękopis w archiwum Gminnej Biblioteki Publicznej w Sitańcu M. Kozaczka, op. cit., s A. Sikorski, op. cit., t. I, s ; L. Głowacki, Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939, Lublin 1976, s Z. Klukowski, Pacyfikacje..., s Z. Goliński, Biskupi i kapłani Lubelszczyzny w szponach Gestapo , Lublin 1946, s. 5, AK Zamojszczyzna, t. I, s. 68, Z. Mańkowski, Między..., s K. Leszczyński, op. cit., s Sz. Datner, J. Gumkowski, K. Leszczyński, Wysiedlenia na Zamojszczyźnie, Biuletyn Głównej Komisji..., t. XIII: 1960, s. 35; Z. Mańkowski, Między..., s. 264; Terror niemiecki..., s. 111; Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium..., t. I, s. 194, 214, 493,

98 komasacji gruntów, niszczenia domów i zabudowań gospodarczych, celem utworzenia 147 nowych zagród. Nazwę miejscowości zmieniono na niemiecką Sibbenfeld 473. Po zakończeniu okupacji hitlerowskiej, w dniu 15.X.1944 r. w Sitańcu zginęli trzej żołnierze radzieccy z 7 batalionu drogowego w wyniku dywersji, przeprowadzonej przez żołnierzy AK 474. W okolicznych lasach, w kierunku Stabrowa i Reformy Łabunie, funkcjonariusze komunistycznego UB (i zapewne sowieckiego NKWD) rozstrzelali nieznaną liczbę żołnierzy polskiego podziemia niepodległościowego. Ich niezidentyfikowane najczęściej zbiorowe mogiły są nadal porozrzucane po okolicznych obszarach leśnych 475. Powojenna historia wsi związana jest z szeregiem działań gospodarczych i społecznych. Zbudowano nowe odcinki utwardzonych dróg, w latach 60-tych i na początku lat 70-tych wykonano elektryfikację wsi, w latach 90-tych zmodernizowano i rozbudowano sieć telefoniczną, a w latach zbudowana została sieć gazowa i wodociągowa. Po wyzwoleniu wznowiła działalność Spółdzielnia Spożywców, która prowadziła sklep pod Zarządem Wiejskim w Sitańcu. Niebawem Spóldzielnię przekazano na rzecz Gminnej Spółdzielni Zaopatrzenia i Zbytu w Wysokiem, a po likwidacji urzędu gminy w Wysokiem, sklep przejęła gminna spółdzielnia w Zamościu. W 1957 r. zorganizowano we wsi Kółko Rolnicze, którego prezesem został Franciszek Bender. Na skutek odgórnych zarządzeń Kółko w latach 60-tych zostało wchłonięte przez tutejszy SKR, a po likwidacji gminy w Wysokiem zostało przekazane do SKR-u w Żdanowie. W 1983 r. reaktywowano działalność Kółka Rolniczego w Sitańcu, oddzielając się od SKR-u. Tuż po zakończeniu działań wojennych wznowiła pracę szkoła podstawowa. Wraz z rozwojem wsi i wzrostem liczby mieszkańcow powstała potrzeba budowy nowego, większego i bardziej nowoczesnego budynku szkolnego. W 1968 r. powołany został Komitet Budowy Szkoły, która miała powstać na placu obok starego obiektu. Po wieloletnich staraniach, we wrześniu 1985 r. wmurowano kamień węgielny pod budowę nowej szkoły, a w grudniu 1991 r. budynek został oddany do użytku. Uroczyste poświęcenie nowego obiektu odbyło się 15 lutego 1992 r. Obecnie w starej i nowej części mieści się Zespół Szkół, składający się ze Szkoły Podstawowej i Gimnazjum. W starym budynku szkolnym znalazła siedzibę również biblioteka gminna. W 2006 r. rozpoczęła się budowa sali gimnastycznej wraz z łącznikiem, którą oddano do użytku w 2007 r. Ważnym wydarzeniem było nadanie Zespołowi Szkół w 2003 r. imienia Dzieci Zamojszczyzny. Warto dodać, że przy szkole działa znany w gminie uczniowski klub sportowy Gladiator, w którym uprawiane są biegi na radioorientację, biegi na orientację i piłka siatkowa dziewcząt. Szkołą w Sitańcu w okresie powojennym kierowali: Jan Nowak ( ), Stanisław Przełucki ( ), Konstanty Maksymiuk ( ), Jan Kołodziej (1985), Czesław Welcz (1985), Edward Jurczak ( ), Mirosława Rycak ( ), Dorota Kurzyńska ( ), a od 2007 r. dyrektorem placówki jest Jacek Szuba maja 1995 r., z inicjatywy bpa zamojsko-lubaczowskiego Jana Śrutwy powstał w Sitańcu Klasztor Sióstr Klarysek Niepokalanego Serca Maryi. Początkowo za klasztor służył tymczasowo budynek byłej plebanii. W 1997 r. rozpoczęto budowę klasztoru i po dziesięciu latach prac budowlanych i wykończeniowych, klaryski mają nowy, murowany obiekt klasztorny, przy którym funkcjonuje półpubliczna kaplica 477. Miejscowość szybko się rozwija, na co wpływ ma bezpośrednie sąsiedztwo Zamościa i atrakcyjne położenie przy drodze krajowej od granicy państwowej w Hrebennem, przez Zamość i dalej w kierunku Lublina. Szczególnie w ostatnim dwudziestoleciu widać ogromne ożywienie w budownictwie jednorodzinnym. Sitaniec jest dziś jedną z pięciu miejscowości gminy, w której wzrost liczby mieszkańców jest największy. Coraz bardziej atrakcyjne dla budownictwa prywatnego są również sąsiednie wsie: Sitaniec-Błonie, Sitaniec - Wolica i Sitaniec-Kolonia. Aktywnie funkcjonuje w Sitańcu Gminna Biblioteka Publiczna, założona w 1968 r., która dziś posiada swoje filie: w Wysokiem, Zawadzie, Płoskiem, Lipsku, Mokrem i Kalinowicach. Jej założycielką i długoletnią bibliotekarką była Regina Oryszczak, następnie krótko kierowała nią Teresa Welcz 478, a obecnie dyrektorką biblioteki jest Elżbieta Stankiewicz Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium..., t. 1, s. 34, 192, R. Wnuk, op. cit., s K. Czubara, Tajemnica starych dębów, Tygodnik Zamojski 2000, nr 9, s D. Pałkowski, Szkoła Podstawowa w Sińcu w latach , Warszawa 2001 (maszynopis w archiwum Szkoły Podstawowej w Sitańcu); Kronika Szkoły Podstawowej w Sitańcu Z. Nosal, Czterdzieści lat minęło, Kronika Tygodnia, Nr 46:2003, s

99 Kategoria Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. Wg spisu powszechnego w 2002 r. Domy mieszkalne Ludność ogółem Uwagi wyznanie rzymsko-katolickie 1069 greko-katolickie lub prawosławne mojżeszowe W spisie z 2002 r. ujęto łącznie Sitaniec i Sitaniec-Błonie narodowość polska 1147 rusińska - żydowska - Źródła: Tabella..., t. II, s. 172; Skorowidz..., t. IV, s. 127; Spis powszechny 2002 r. Znaleziska archeologiczne Na terenie miejscowości znajduje się pojedynczy kopiec ziemny o lokalnej nazwie Mogiła Chmielnickiego lub Łysa Góra 479. Według legendy, jest to mogiła hetmana wojsk kozackich Bohdana Chmielnickiego, który w 1648 r. prowadził oblężenie Zamościa. Kurhan miało usypać czapkami, w maju 1657 r., 40 tysięcy Kozaków 480. Trzeba jednak wyjaśnić, że hetman zaporoski zmarł w sierpniu 1657 r. w Czehryniu na Ukrainie, i pochowany został w cerkwi w pobliskim Subotowie. Bazyli Rudomicz, profesor Akademii Zamoskiej, w swoim Diariuszu prywatnym, pisanym w latach , nic nie wspomniał na temat pobytu Chmielnickiego w tym czasie pod Zamościem 481. Legenda o kopcu, stworzona zapewne z czasem przez miejscową ludność, spisana została w XVIII w. przez zamojskiego zakonika bazylianina, a w XIX wieku powtórzona przez regionalistę - księdza Mikołaja Kulaszyńskiego 482. Mocno ubarwioną wersję tej opowieści podał w 1834 r. archiwista Zamoyskich - Mikołaj Stworzyński 483. Mogiła Chmielnickiego jest pozostałością grupy kopców, które występowały jeszcze na początku XX wieku między Sitańcem, Wysokiem i tzw. Przedmieściem Lubelskim. Jak podaje Kazimierz Ruski, w 1912 r. istniało kilkanaście małych i 4 większe nasypy i grodziska, z których największe miało 102 m długości i 62 m szerokości. Wszystkie opisane przez Ruskiego duże kopce ziemne, miejscowi ludzie nazywali bateriami, dlatego że na nich stało kiedyś wojsko. Autor uważał, że mogło to odnosić się do wojen kozackich i szwedzkich w XVII wieku 484. Wspomniane małe kopczyki to niewątpliwie kurhany (patrz hasło: Sitaniec-Błonie), które zostały zniszczone w czasie budowy torów kolejowych linii hutniczo-siarkowej (LHS) i wiaduktu w latach 70-tych XX w. Identyczny los spotkał 3 większe nasypy oraz obiekty nazwane grodziskami dziś o trudnej do ustalenia funkcji. Jedyny zachowany z tej grupy kopiec - Mogiła Chmielnickiego - usytuowany jest na łąkach, w dolinie rzeki Łabuński, około 500 m na prawo od wiaduktu na szosie wyjazdowej z Zamościa w kierunku Lublina, 250 m od rzeki Łabuński i około 300 m na południowy zachód od lasu w miejscowości Sitaniec Błonie. Ma on wysokość 6,5 m i średnicę około 15 m. Porasta go trawa i nieliczne krzewy. W 1994 r. na kopcu wykonano dwa odwierty świdrem geologicznym: pierwszy na jego wierzchołku do głębokości 6,5 m osiągając 479. Łysą Górą nazywano przed I wojną światową kopiec położony blisko szosy lubelskiej, gdzie dziś stoją domy i zabudowania gospodarcze. Kopiec został zniwelowany w latach 70-tych XX w. w czasie budowy nasypu pod wznoszony wówczas wiadukt, a jego nazwę już nieco wcześniej przejął niedaleki, zachowany do dziś kopiec, zwany też Mogiłą Chmielnickiego K. Czubara, Dawniej w Zamościu, Zamość 2005, s B. Rudomicz, Efemeros czyli Diariusz, Lublin 2002, cz.i, s K. Czubara, Dawniej, s M. Stworzyński, k K. Ruski, Nasypy ziemne w okolicy Zamościa, Ziemia, R. III, 1912, s ; S. Nosek, s

100 podstawę wzniesienia, drugi u podnóża kopca do głębokości 1,5 m. W odwiercie pierwszym, na głębokości 5 m natrafiono na rzymską monetę z brązu - follis cesarza Konstancjusza II ( rok n.e.). Na podstawie badań archeologom udało się ustalić, że kopiec mimo znaleziska zabytku antycznego, nie ma chronologii pradziejowej. Na podstawie układu warstw w przekroju stwierdzono, że jest on formą sztuczną, pochodzenia antropogennego. Moneta została najpewniej przywieziona wraz z materiałem, z którego usypano kopiec - prawdopodobnie w początkach XIX wieku 485. Powstanie kopca, podobnie jak innych, już nieistniejących, mogło mieć związek z pracami zmierzającymi do wzmocnienia obronności twierdzy Zamość na jej przedpolu. Jeden z obiektów, nazwanych grodziskami, mógł być pozostałością grodu wczesnośredniowiecznego, z którym można łączyć kurhny w Sitańcu-Błoniach J. Feduszka, Znalezisko monety z Kopca Chmielnickiego (w:) Sprawozdania z badań terenowych w woj. zamojskim w 1994 roku, Zamość 1994, s. 31; AZP

101 Sitaniec Błonie Wieś położona w północnej części obecnej gminy Zamość, tuż przy granicach miasta. Jest to miejscowość bez żadnej historii, albowiem pierwsza urzędowa wzmianka o wsi pochodzi z 1967 roku. Dziś już administracyjnie wchodzi do sołectwa w Sitańcu. Tym niemniej zamieściliśmy ją w niniejszym opracowaniu ze względu na bogate znaleziska archeologiczne, których nie mogliśmy pominąć. Znaleziska archeologiczne Na terenie miejscowości zanotowano liczne i bogate osadnictwo pradziejowe. W wyniku badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski odkryto 26 stanowisk archeologicznych (punktów osadniczych). Najstarsze zabytki w postaci fragmentów naczyń glinianych pochodzą z neolitu i związane są z kulturą ceramiki wstęgowej rytej (ok r. p.n.e.). Kolejne znaleziska łączy się z kulturą pucharów lejkowatych ( r. p.n.e.). Jest to spora ilość fragmentów naczyń glinianych i wyrobów krzemiennych oraz przęślik gliniany. W czasie badań sondażowych w latach 1986 i 1988 na cmentarzysku kultury przeworskiej, zarejestrowane zostały ślady osadnictwa jeszcze jednej społeczności neolitycznej - kultury amfor kulistych ( r. p.n.e.). Odkryto mianowicie obiekt osadowy, w rzucie owalny, o średnicy cm, z wyraźnymi trzema śladami po słupach. Jego chronologia określona została na podstawie znaleziska siekierki oraz fragmentów naczynia glinianego. Ze schyłkowoneolityczną kulturą ceramiki sznurowej ( r. p.n.e.) związane są znaleziska powierzchniowe kilkunastu fragmentów ceramiki. Dość licznie reprezentowane są zabytki z wczesnej epoki brązu ( r. p.n.e.) w postaci fragmentów naczyń glinianych oraz wyrobów krzemiennych (fragment siekierki, grocik, fragment sierpa, rylec, kilkanaście odłupków). Na jednym ze stanowisk z wczesnej epoki brązu udało się wyróżnić na podstawie znalezisk ceramiki naczyniowej pozostałości kultury trzcinieckiej ( r. p.n.e.). Na 5 stanowiskach zarejestrowano ślady kultury łużyckiej, głównie z przełomu epoki brązu i okresu halsztackiego ( r. p.n.e.). Z okresu lateńskiego śladowo, bo tylko w postaci kilku fragmentów ceramiki, znane są zabytki kultury pomorskiej ( r. p.n.e.). Znaczne ożywienie osadnictwa na terenie dzisiejszej miejscowości miało miejsce w młodszym okresie przedrzymskim (II-I w. p.n.e.) i w okresie wpływów rzymskich (I-V w.). Związane jest to przede wszystkim z obecnością kultury przeworskiej, której pozostałości w postaci fragmentów ceramiki zarejestrowano na 8 stanowiskach. Na jednym z nich (stanowisko nr 4) w trakcie wspomnianych już badań sondażowych, odkryte zostały ślady cmentarzyska w postaci 7 jamowych grobów ciałopalnych. W wypełnisku jam grobowych wystąpiły fragmenty przepalonych kości ludzkich, węgielki i fragmenty polepy oraz drobne kamienie pochodzące najprawdopodobniej z obstawy grobu. Wyposażenie jednego z grobów stanowiły zabytki żelazne: brzytwa, fragmenty igły i fragment sprzączki. W innej, najbardziej zniszczonej części cmentarzyska, odkryto przypadkowo podczas prac polowych duże fragmenty naczyń glinianych, przepalone kości oraz fragment naczynia z blachy brązowej. Z okresu wpływów rzymskich rozpoznano w czasie badań AZP także śladową obecność osadnictwa kultury wielbarskiej (III-IV w.). Są to wyłącznie fragmenty ceramiki naczyniowej. Sporo materiału określono jako pradziejowy, bez dokładniejszej przynależności chronologicznej i kulturowej. Kolejne znaleziska fragmentów naczyń glinianych, odkryte na 10 stanowiskach, pochodzą z okresu wczesnego średniowiecza (VI-XIII w). W tym czasie na terenie miejscowości funkcjonowało cmentarzysko kurhanowe, obecnie całkowicie zniszczone. Położone było na krawędzi terenowej doliny rzeki Łabuńki, w lasku sosnowym, około 400 m na południe od drogi Sitaniec-Wysokie-Bortatycze i około 500 m w linii prostej na północny zachód od Mogiły Chmielnickiego. Według literatury, kurhany występowały licznie jeszcze na początku XX wieku między Sitańcem, Wysokiem i tzw. Przedmieściem Lubelskim. Ka- 99

102 zimierz Ruski wymienia w 1912 r. około 15 małych kopczyków w Wysockim borku, których wysokość nie przekraczała 2 m. Według informacji miejscowej ludności, cmentarzysko tuż przed II wojną światową tworzyło grupę 5-6 kurhanów i było w tym czasie już znacznie zniszczone na skutek wybierania piasku. Całkowitemu zniszczeniu uległo przy budowie torów kolejowych linii hutniczo-siarkowej (LHS ) w latach 70-tych XX wieku 486. Sitaniec-Błonie, stanowisko 4 1 profil grobu nr 6: a humus, b wypełnisko jamy grobowej z dużym udziałem popiołu i węgielków, c warstwa o mało intensywnym zabarwieniu zawierająca drobiny popiołu, d piaszczysty calec. 2 rzut płaski grobu nr 6 na głębokości 75 cm, 3 fragment naczynia, 4 siekierka krzemienna, 5 brzytwa żelazna, 6 fragment sprzączki żelaznej (wg E. Banasiewicz) S. Nosek, s. 380; SGKP t. X, s. 626; Drewko, Sprawozdanie z działalności Państwowego Konserwatora zabytków przedhistorycznych na okręg lubelski za r. 1922, Wiadomości Archeologiczne, t. 8, 1923, s. 101; K. Ruski, Nasypy ziemne w okolicy Zamościa, Ziemia, R. III, 1912, s ; E. Banasiewicz, Sprawozdanie z badań na stan. 4 w Sitańcu-Błoniu, Sprawozdania z badań terenowych w woj. zamojskim w 1988 roku, Zamość 1988, s ; AZP

103 Sitaniec Kolonia Wieś położona w północnej części dzisiejszej gminy Zamość, na wschód od Sitańca. Została założona w końcu XVIII stulecia na gruntach sitańskich Ordynacji. W latach ordynat Andrzej Zamoyski osadził tu bowiem 16 rodzin kolonistów niemieckich na około 371 morgach (ok. 207 ha) ziemi uprawnej 487. Był to element szerszej polityki w dobrach ordynackich tego okresu, kiedy osadzono w nich 90 rodzin niemieckich. Kolonie niemieckich osadników powstały wówczas w Różańcu, Rogóźnie, Zamchu, Białobrzegach, Płoskiem, Huszczce Dużej, Brodach Starych, Korchowie i w Sitańcu. Kolonie w Zamchu i Różańcu wprawdzie rychło upadły, lecz na ich miejsce założono nowe w Dorbozach, Horyszowie Polskim i w Sabaudii koło Tomaszowa 488. Stać się tak miało w wyniku nacisku 489 administracji austriackiej po pierwszym rozbiorze Polski 490. Zamysłem inicjatorów było podniesienie kultury rolnej przez Niemców wśród chłopstwa polskiego. Wieś wybudowana została w kształcie tzw. ulicówki i przybrała szczególną zabudowę architektoniczną. Z jednej strony drogi stały domy i zabudowania gospodarcze (stajnie, chlewy, obory), natomiast z drugiej strony naprzeciw nich stały stodoły i spichlerze. W połowie XIX stulecia Kolonia Sitaniec liczyć miała już 20 gospodarstw, z których tylko jedno należało do Polaka 491. Każdy z kolonistów otrzymał w ramach dzierżawy wieczystej - 23 morgi gruntu pod zasiew, dom, zabudowania gospodarcze oraz rozłożoną na raty zapłatę za inwentarz żywy i martwy. W pierwszej połowie XIX w., w wyniku powstałych różnic ekonomicznych wśród osadników, przeciętne gospodarstwo płaciło 9.60 rubli czynszu, tj. 35 kopiejek z morgi. Łącznie każdy kolonista płacił rubli wszelkich świadczeń na rzecz państwa i Ordynacji Zamojskiej 492. Korzyści płynące z handlu produktami rolnymi, bliskość Zamościa i niezłe warunki glebowe doprowadziły nie tylko do zróżnicowania majątkowego wśród samych osiedleńców, ale także do ich znacznego wzbogacenia. Jego przejawem była nie tylko znaczna liczba budynków gospodarczych, bogaty dom, liczba inwentarza, ale także dążenie do poszerzenia posiadanego areału ziemi. W 1817 r. koloniści sitanieccy zwrócili się do Ordynacji z prośbą przydzielenia im 200 mórg gruntu w zamian za czynsz. Dwa lata później 4 kolonistów otrzymało w dzierżawę po 15 mórg ziemi z odłogów, które znajdowały się w ordynackim folwarku janowickim. Wzrastający stan zamożności kolonistów sitanieckich pozwolił Krystianowi i Jakubowi Klaudelom i Michałowi Seherowi na wydzierżawienie na okres 6 lat przeszło 440 ha tzw. niwy janowickiej z folwarku Wolica- Sitaniec. W 1850 r. obszar ten dzierżawiło 15 osadników sitanieckich. Po reformie uwłaszczeniowej z 1864 r. przejęli dzierżawiony obszar na własność, który między siebie rozdzielili po równych częściach 493. Równocześnie z rozwojem gospodarstw niemieckich, postępowała polonizacja jej mieszkańców, szczególnie tych, których gospodarstwa były położone blisko środowiska polskiego. Już w początkach XIX stulecia koloniści sitanieccy ulegli pewnej polonizacji. Niewątpliwie jakąś rolę odgrywały tu czynniki wyznaniowe, albowiem prawie wszyscy Niemcy byli wyznawcami katolicyzmu. Całkowita asymilacja nastąpiła dopiero po 150 latach. W okresie międzywojennym w kolonii sitanieckiej około 70% mieszkańców uległo całkowitej polonizacji, 20% uważało się za Niemców, a tylko 10% znało i poprawnie posługiwało się językiem niemieckim 494. Do czerwca 1917 r. istniała w Sitańcu-Kolonii Szkoła Ludowa. Była to szkoła czteroklasowa i mieściła się w wynajętym domu u jednego z gospodarzy wsi. Nauka w niej odbywała się w języku polskim 495. W międzywojennej historii wsi na uwagę zasługuje powstanie w 1925 r. Oddziału Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo-Pożyczkowej tzw. Kasy Stefczyka. Jej założycielami byli: Jan Wajland (długoletni prezes zarządu), Józef Gryn (skarbnik), Stanisław Herc (członek zarządu), Franciszek Bender (rachmistrz) i Władysław Pakuła (rachmistrz). Dzięki działalności Kasy, wielu gospodarzy skorzystało z kredytów, które uchroni R. Orłowski, Koloniści rolnicy niemieccy w Ordynacji Zamojskiej w końcu XVIII w., Annales UMCS, t. XII:1957, s W. Śladkowski, Kolonizacja niemiecka w dobrach ordynackich, (w:) Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, Zamość 1969, s R. Orłowski twierdzi jednakże, iż nie decydował tak nacisk zaborców, co dobrowolna działalność samego A. Zamoyskiego, który pragnął niejako przypodobać się cesarzowi Józefowi II Habsburgowi Po 1772 r. Zamość i większość dóbr ordynackich znalazła się bowiem w granicach zaboru austriackiego W. Śladkowski, Kolonizacja niemiecka w południowo..., s. 26, 38, 46, 167; Tenże, Kolonizacja niemiecka..., (w:) Zamość i Zamojszczyzna..., s Ibidem,s Tenże, Kolonizacja niemiecka w południowo..., s , 105; Encyklopedia rolnictwa..., t. I, s W. Śladkowski, Kolonizacja niemiecka w południowo..., s , ; Tenże, Kolonizacja niemiecka..., s D. Pałkowski, Szkoła Podstawowa w Sitańcu w latach , Warszawa 2001 (maszynopis w archiwum Szkoły Podstawowej w Sitańcu). 101

104 ły ich gospodarstwa od upadłości w czasach wielkiego kryzysu gospodarczego w kraju ( ) 496. W latach okupanci niemieccy dążyli konsekwentnie do regermanizacji potomków dawnych kolonistów. Przejawiało się to w przymusowym wciąganiu na Volkslistę, wyszukiwaniu dzieci o nazwiskach pochodzenia niemieckiego, urodzonych w latach , czy wyszukiwaniu mieszkańców, którzy mówili po niemiecku 497. Wiosną 1941 r. Sitaniec objęty został tzw. Akcją Deutschtamnige, która zakładała wyszukiwawanie i regermanizację potomków osadników niemieckich 498. Po wojnie miały miejsce we wsi różne działania gospodarcze i społeczne. Zbudowano nowe odcinki utwardzonych dróg, w latach 90-tych założono telefony i sieć gazową. Kategoria Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. Wg spisu powszechnego w 2002 r. Domy mieszkalne Ludność ogółem Uwagi wyznanie narodowość rzymsko-katolickie 179 greko-katolickie lub prawosławne mojżeszowe - polska 179 rusińska 5 żydowska - 5 Źródła: Tabella..., t. I, s. 219; Skorowidz..., t. IV, s. 127; Spis powszechny 2002 r. Znaleziska archeologiczne W wyniku badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski odkryto na terenie miejscowości 4 stanowiska archeologiczne (punkty osadnicze). Najstarszy zarejestrowany ślad osadnictwa, w postaci jednego fragmentu naczynia glinianego, pochodzi z wczesnej epoki brązu ( r. p.n.e.). Dwa wyroby krzemienne: odłupek i fragment siekierki określono ogólnie jako zabytki pradziejowe bez bliższej chronologii. Również śladowo zarejestrowane zostało osadnictwo z wczesnego średniowiecza (VI-XIII w.) w postaci trzech fragmentów ceramiki F. Bender, Sitaniec. Sitaniec 1992 (wspomnienia mieszkańca wsi, rękopis w archiwum Gminnej Biblioteki Publicznej w Sitańcu Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium..., t. I, s ; J. Doroszewski, op. cit., s. 564; W. Śladkowski, op. cit., s. 230; W. Sulewski, op. cit., s Z. Mańkowski, Między..., s AZP

105 Sitaniec Wolica Wieś położona obecnie w północnej części gminy Zamość, na zachód od Sitańca. Została osadzona przez Sitańskich zapewne w połowie XV stulecia na gruntach sitanieckich. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1465 r. 500 Początkowo zwana była Wolą Sitańską. Tak nazywano ją w rejestrze poborowym z 1564 r. (jako Wolia) 501. Jednakże począwszy od połowy XVIII w. pojawia się nowa nazwa Wolica: na mapie K. de Perthees`a z 1786 r. oraz w 1893 roku 502. W posiadaniu rodu Sitańskich i Ściborów wieś Wola pozostawała do 1583/85 r., kiedy to przeszła na własność Zamoyskich 503. W roku 1589 została włączona do dóbr Ordynacji Zamojskiej. Ciągle pozostawała niejako w cieniu sąsiedniego Sitańca. Nigdy też szerzej nie rozwinęła się pod względem gospodarczym. Tutejszy folwark wymieniano dopiero w inwentarzu ordynackim z 1715 r., który to inwentarz wyliczał zabudowania folwarczne oraz wyschły stary sad 504. W II połowie XVIII w., w dobie wzmożonego rozwoju ekonomicznego Ordynacji, także i w Wolicy zorganizowano nowy folwark 505, wedle dyplomu cesarza Józefa II z 1786 r. zaliczony do ordynackiego klucza sitanieckiego 506. W latach czterdziestych XIX stulecia część folwarku wolickiego, tzw. niwa janowicka, o powierzchni 440 morgów, została przez Ordynację wydzierżawiona Krystianowi i Jakubowi Klaudelom oraz Michałowi Seherowi - bogatym kolonistom niemieckim z Sitańca-Kolonii. Umowę dzierżawną przedłużano kilkarotnie, by w 1850 r. wspomniany obszar podzielić na 15 części, dzierżawionych prze tyluż osadników sitanieckich 507. Powstanie styczniowe 1863 r. przyniosło znaczne uzuchwalenie się chłopów i służby folwarcznej przeciwko dworowi 508. Pod koniec XIX w. wieś i folwark liczyły 4 domy dworskie i 20 chłopskich. Mieszkało w nich 220 katolików i 15 prawosławnych. W rękach włościańskich znajdowało się 241 mórg ziemi. Folwark wolicki należał do dóbr ordynackich Bortatycze. Obie jednostki administracyjne wchodziły w skład gminy Wysokie i parafii Sitaniec 509. Podczas rewolucji doszło w majątku do agitacji, prowadzonej przez PPS i SDKPiL 510. W marcu 1905 r. w Woli Sitanieckiej miały miejsce zaburzenia wśród robotników folwarcznych. 23.IV.1906 r. rozpoczął się dwudniowy strajk rolny 511. W listopadzie 1918 r. w Ordynacji Zamojskiej nastąpiły strajki, których uczestnicy żądali ziemi ornej, pastwisk i lasów ordynackich, na które mieli prawa serwitutowe, zajmowali ziemię niekiedy siłą. Do sporów serwitutowych doszło także w Wolicy Sitanieckiej. Miejscowi chłopi wycinali lasy ordynackie 512. Także w październiku 1919 r. robotnicy i służba folwarczna poparła zadania ekonomiczne i socjalne Komitetu Robotniczego Robotników Rolnych, reprezentującego 33 folwarki 513. Według Spisu Ziemian Rzeczypospolitej, w 1930 r. właścicielem (chyba raczej dzierżawcą) majątku wolickiego był Ludwik Lewanowicz (Lenartowicz). Jego folwark zajmował powierzchnię 155 ha W. Czarnecki, Przemiany..., s Pol. XVI w., t. VII, cz. 1, s Mappa szczególna Woyewództwa Lubelskiego zrządzona z innych mapp mieyscowych tak dawniey i świeżo odrysowanych tudzież gościńcowych i niewątpliwych wiadomości, wszystko według reguł geograficznych [...] przez [...] Karola de Perthees K. Sochaniewicz, Sitańscy..., s Stworzyński. Przypiski, nr 277, k Kasperek, s. 18 (przypis 19) Statuta, s. 51; SG, t. XIV, s W. Śladkowski, Kolonizacja niemiecka w południowo..., s Z. Stankiewicz, Ruch chłopski podczas powstania styczniowego, Przegląd Historyczny, t. L: 1959, z. 2, s SG, t. X, s A. Koprukowniak, Ruchy..., s. 111, Rewolucja na Ziemi Lubelskiej, Lublin 1956, s S. Kalabiński, op. cit., t. III, s W. Kuszyk, op. cit., s T. Epsztejn, op. cit., s

106 Kategoria Domy mieszkalne Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. wieś folwark Wg spisu powszechnego w 2002 r Ludność ogółem Uwagi wyznanie narodowość rzymsko-katolickie greko-katolickie lub prawosławne nie wymieniona 6 - mojżeszowe - - polska rusińska 6 - żydowska - - Źródła: Skorowidz..., t. IV, s. 127; Spis powszechny 2002 r. Znaleziska archeologiczne Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne na terenie miejscowości znane jest na podstawie archeologicznych badań powierzchniowych i prac wykopaliskowych. Najstarsze zabytki łączone są ze schyłkowym paleolitem. Są to jednocześnie najstarsze ślady pobytu człowieka na terenie dzisiejszej gminy Zamość. Zostały odkryte w warstwie kulturowej podczas badań wykopaliskowych przeprowadzonych przez Jacka Buszewicza w 2004 r. na wielokulturowym stanowisku nr 39, położonym na terenie planowanej budowy domu. Były to: liściak typu Lyngby oraz 2 drapacze mikrolityczne przypisywane kulturze świderskiej ( r. p.n.e.). Kolejne znaleziska pochodzą z wczesnego neolitu i związane są z kulturą ceramiki wstęgowej rytej (ok r. p.n.e.). Są to zebrane w czasie badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski ułamki naczyń glinianych, jeden odłupek krzemienny i tłuczek kamienny. Ogólnie jako zabytki neolityczne określono jeden fragment ceramiki oraz jedno narzędzie krzemienne. Na uwagę wśród znalezisk neolitycznych zasługują zabytki związane z kulturą lubelsko-wołyńską ( r. p.n.e.) które zarejestrowano na stanowisku nr 39. W trakcie badań odkryty został grób szkieletowy (pochówek mężczyzny w wieku lat), w którym zaobserwowano, że ciało zmarłego było posypane ochrą. Wyposażenie grobu stanowiły naczynia gliniane (owalna misa, naczynie doniczkowate, lejkowaty pucharek, kulista czarka, garnek esowaty) i 2 narzędzia krzemienne (wiórowce). Podczas prac wykopaliskowych znaleziono również fragment siekierki krzemiennej zaliczonej do kultury amfor kulistych ( r. p.n.e.) oraz kilka fragmentów ceramiki kultury strzyżowskiej ( r. p.n.e.) z wczesnego okresu epoki brązu. Znaleziska z wczesnego okresu epoki brązu ( r. p.n.e.) znane są także z badań powierzchniowych AZP i są to wyłącznie fragmenty naczyń glinianych. Z kulturą łużycką ( r. p.n.e.) związane są 3 obiekty osadowe zarejestrowane w czasie wspomnianych już badań wykopaliskowych. Są to dwie jamy gospodarcze o charakterze odpadkowym i najprawdopodobniej mieszkalna półziemianka. Z kulturą łużycką należy ponadto łączyć kilka znalezionych na powierzchni fragmentów ceramiki naczyniowej. Z badań wykopaliskowych na wielokulturowym stanowisku nr 39 pochodzą ponadto ułamki naczyń glinianych wiązane z okresem lateńskim lub okresem wpływów rzymskich. Zabytki z okresu wpływów rzymskich (I-V w.) znane są również z badań powierzchniowych AZP. Są to śladowe znaleziska fragmentów naczyń glinianych. Nieco liczniej zarejestrowano na powierzchni ceramikę wczesnośredniowieczną i nowożytną AZP oraz 88-87; J. Buszewicz, Sprawozdanie z badań ratowniczych wielokulturowego stanowiska nr 39 w Sitańcu Wolicy, gm. Zamość, pow. Zamość. Zamość Dokumentacja w archiwum WUOZ Lublin Delegatura w Zamościu; I. Gołub, B. Gosik-Tytuła, W. Koman, A. Stachyra, B. Wetoszka, Działania z zakresu ochrony zabytków archeologicznych na terenie woj. lubelskiego w 2004 roku, Wiadomości Konserwatorskie Województwa Lubelskiego, t. 7: 2005, s

107 Skaraszów Wieś położona na południowym skraju współczesnej gminy, pomiędzy wioskami Zarzecze, Wierzchowiny i Wólka Wieprzecka. Jej nazwa jest najprawdopodobniej zwulgaryzowaną formą pierwotnej nazwy Skoroszów, pochodzącej od słowa skoro, czyli szybko, rychło. Skaraszów i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Wieś ta powstała w początkach XIX stulecia w dobrach lipskich Ordynacji Zamojskiej, na gruntach wsi Wola Wieprzecka. Pod nazwą Skaraszów została wymieniona - już jako w pełni rozwinięta - na mapie dóbr ordynackich z 1828 r. 516, jednakże - z niewiadomych względów - nie uwzględniono jej w spisie ludności z 1827 roku. Na kolejnych mapach dziewiętnastowiecznych, obok właściwej formy - Skaraszów, pojawiała się jeszcze jako Skaroszów 517 i Skaryszow 518. Istotniejsze wydarzenia w życiu wsi miały miejsce dopiero podczas II wojny światowej. Edward Kmieć ps. Zimny w swoich wspomnieniach o walkach pod Wojdą w grudniu 1942 r. stwierdził, iż w 1 Kompanii Kadrowej BCh znalezli się także mieszkańcy Skaraszowa: Marcin Olchowski ps. Gwiazda, Feliks Litwiniec ps. Moryc, Jan Litwiniec ps. Śmieszny i Józef Tchórzewski 519. W sprawozdaniu Komendy Obwodu Zamojskiego BCh o hitlerowskiej akcji wysiedleńczej i pacyfikacyjnej z dnia 30.IX.1943 r., znajdujemy informację, iż wieś spacyfikowano, co nie znajduje potwierdzenia w innych źródłach 520. Dnia 27.VII.1944 r. stacjonowały tu oddziały improwizowanego 9 pułku piechoty Legionów AK (z obwodu tomaszowskiego i biłgorajskiego), dowodzone przez płk. Stanisława Prusa Adama, w drodze do niedawno wyzwolonego Zamościa. Wkrótce potem (29-30.VII) zostały one rozbrojone przez Rosjan 521. Skaraszów po wojnie nadal pozostał małą, liczącą niewiele mieszkańców wsią. Obecnie wchodzi w skład sołectwa Wólka Wieprzecka APL, AOZ-pl., 243 [Plan pomiarowy dóbr (...) Państwa Ordynacji Zamojskiej... Później wieś zaznaczono na planie gruntów folwarku wieprzeckiego z 1840 r. APL, AOZ-pl., sygn Topograficzna Karta Król. Polskiego z 1839 r., VI, A. Jabłonowski, Atlas historyczny Rzeczypospolitej Polskiej (baza mapy z końca XIX w.), arkusz Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium..., t. II, s Bataliony Chłopskie na Lubelszczyźnie Źródła, Lublin 1962, s J. Grygiel, op. cit., s. 307; R. Wnuk, op. cit., s. 76; AK Zamojszczyzna, t. I, s. 276, t. II, s. 841, 849, 854,

108 Skokówka Wieś o tej nazwie leży dziś w centralnej części gminy Zamość, pomiędzy Żdanowem, Zwódnem a Zamościem. Pomimo, iż jest to osada mała (nawet obecnie czasami zwana przysiółkiem, choć bardzo się rozrosła), przeszłość swą ma bardzo ciekawą, a nazwa jej często przewija się w wielu źródłach i opracowaniach historycznych. Kojarzy się ją głównie z przynależnością do Zamoyskich oraz niegdysiejszym istnieniem drewnianego zameczku (dworu), w którym 19.III.1542 r. urodził się sławny kanclerz i hetman wielki koronny Jan Zamoyski. Skokówka i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Jej pierwotna nazwa Skokowice może pochodzić od staropolskiego skoku, w rozumieniu miejscowości położonej okrakiem nad wodami lub bagnami. Natomiast mało prawdopodobne jest, aby wiązała się ze staropolskim skokotliwym, czyli dumnym, pysznym, dostojnym, lub też skoknym czyli głównym 522. Po raz pierwszy wieś wzmiankowano w 1450 r., kiedy doszło do rozgraniczenia gruntów Skokówki i sąsiedniego Żdanowa pomiędzy braćmi Jakubem i Niemierzą Ostrowskimi. Jakub dostał wówczas Żdanów z Ostrowiem, zaś Niemierza otrzymał Skokówkę 523, czy - jak podówczas częściej zwano wieś - Skokowice. Pierwsze znane nam rozgraniczenie obu miejscowości wskazywałoby, iż obie przed 1450 r. stanowiły jedną całość topograficzną i być może Skokówka -jako wieś - została założona na gruntach starszego Żdanowa 524. Jeszcze w tym samym roku dziedzicem wsi wymieniany był tylko Niemierza de Skokowice, procesujący się o przygraniczne grunty z Janem (Andrzejem) z Szopinka S. Reczek, Podręczny słownik dawnej polszczyzny, Wrocław 1968, s K. Sochaniewicz, Dzieje Zamościa..., s Żdanów wymieniony został w źródłach już w 1398 r., ZDM, t. IV, nr 1136, s Stworzyński, k. 55; K. Sochaniewicz (Dzieje Zamościa..., s. 17) właścicielem Szopinka w tym roku wymienia Andrzeja de Szeppino. 106

109 Herb Gryf, którym prawdopodobnie pieczętował się ród Ostrowskich Niemierzów (K. Niesiecki, Herbarz polski, t. IV, Lipsk 1839, s. 303). Ród Ostrowskich-Niemierzów, którego przedstawicielami byli wymienieni wyżej bracia, miał - wg K. Sochaniewicza pieczętować się herbem Gryf, co nasuwa bardzo prawdopodobne przypuszczenie, iż był blisko spokrewniony z innym pobliskim szlacheckim rodem Jan(i)owskich herbu Gryf 526. Ponieważ Jakub, dziedzic Żdanowa (może ojciec Jakuba i Niemierzy?) wymieniany był już w 1399 r. 527, a Jan(i)owscy jako właściciele Jan(i)owic wzmiankowani zostali przed 1417 rokiem 528, wynikałoby z tego, że właśnie na przełomie XIV i XV w. oba rody uzyskały swe nadania ziemskie na tych terenach, zapewne od Dymitra z Goraja, pana powiatu szczebrzeskiego, bądź z rąk księcia bełsko-płockiego Ziemowita IV. Skokówka musiała być założona zatem na gruntach żdanowskich niedługo przed 1450 r. Pod rokiem 1458 mamy następną wzmiankę o wsi Skokówce, gdy wyżej wymieniony Niemierza ze Skokowic wziął w zastaw od swego brata Jakuba ze Żdanowa część Ostrów (czyli Wyspę ) w Żdanowie 529. W roku 1490 bracia Mikołaj i Piotr Ostrowscy (synowie Niemierzy) byli już dziedzicami nie tylko Skokówki, lecz i Żdanowa oraz połowy Pniowa 530, zaś przed rokiem 1517 do dóbr Jana Ostrowskiego zaliczały się także sąsiednie Kalinowice 531. Jednakże wraz ze wzrostem włości rodu Niemierzów-Ostrowskich, rozpoczęły się jednocześnie kłopoty finansowe. Świadczy o nich m.in. fakt oddania Skokówki w zastaw Janowi Strusiowi z Komorowa w 1513 r. 532, który w roku następnym przekazał swe prawa do sum zastawnych na wsi Mikołajowi Zamoyskiemu, kanonikowi krakowskiemu 533. Ostatecznie w 1517 r. Jan Niemierza-Ostrowski, syn Piotra, zrzekł się zadłużonych dóbr Skokówka, Żdanów, Kalinowice i połowy Pniowa na rzecz braci Mikołaja i Feliksa Zamoyskich za kwotę florenów 534. Odtąd ślad bytności Niemierzów-Ostrowskich na pograniczu ziem chełmskiej i bełskiej zanikł zupełnie. Ponieważ Mikołaj Zamoyski dość aktywnie uczestniczył w życiu dworskim, kościelnym i politycznym kraju, właściwy ster rządów w nowo nabytych włościach spoczął w ręku jego brata Feliksa, ówczesnego wojskiego bełskiego i łowczego chełmskiego, ograniczającego się do działalności politycznej i ekonomicznej na forum regionalnym 535. Z tego właśnie okresu posiadamy pierwsze wzmianki o słynnym drewnianym zameczku, czy raczej 526. K. Sochaniewicz, Sitańscy..., s. 153 (przypis 3) ZDM, t. IV, nr 1140, s Pod tym rokiem wymieniana jest Ofka, wdowa po Mikołaju z Janowic (może bracie Jakuba ze Żdanowa?). Janeczek, s. 84. Dziś Janowice to część miasta Zamościa. W XV i XVI stuleciu wieś o tej nazwie leżała na prawym brzegu rzeczki Kalinowicy (Łabuńki) K. Sochaniewicz, Dzieje Zamościa..., s. 14. Być może ten Ostrów położony przy Żdanowie - można utożsamiać z terenem, gdzie później został wzniesiony dwór obronny. Ów Ostrów musiał odgrywać znaczniejszą rolę, skoro od tego czasu dziedzice tych włości coraz częściej nazywali się nie Żdanowskimi czy Skokowskimi, lecz właśnie Ostrowskimi Stworzyński, k K. Sochaniewicz, op. cit., s Ibidem,s. 16; Janeczek, s Stworzyński (k.55) nazywa go Jakubem Strusiem Około 1495 r. Barbara, siostra Mikołaja i Feliksa Zamoyskich, została żoną Jana Niemierzy-Ostrowskiego. S. Duńczewski, Herbarz wielu domów..., t. I, Kraków 1757, s ; W. Dworzaczek, Genealogia, t. II, tabl K. Sochaniewicz, op. cit., s Urzędnicy woj. bełskiego i ziemi chełmskiej. Spisy, oprac. H. Gmiterek i R. Szczygieł, Kórnik 1992, nr 408,

110 dworze obronnym w Skokówce. Sam kanclerz Jan Zamoyski w tekście Uczynienia Ordynacji Zamojskiej z 1589 r. wyraźnie stwierdza, że dworek (zameczek) został wzniesiony dopiero przez jego dziadka Feliksa 536, być może na miejscu poprzedniego - nieobronnego - dworu Ostrowskich. Musiało to zatem nastąpić po 1514, lub - co bardziej prawdopodobne - po 1517 roku. Z tego też względu pojawia się szereg wątpliwości co do datacji wielokrotnie wzmiankowanej przez heraldyków i historyków skutecznej obrony dworu przed Tatarami przez sługę Zamoyskich - Ścibora z Sitańca:...[Feliks Zamoyski] u Skokówek ojczyzny swej, zagon niemały Tatarów poraził przez sługę swego Ścibora z Sitańca, którego tam był zostawił, sam jechawszy na Bełz Tę wiadomość powtarzali następni autorzy, ustalając datę niszczycielskiego najazdu tatarskiego na 1516 roku 538. Data owa jest najprawdopodobniej mylna, ze względu na to, iż Skokówka nie była wówczas jeszcze pełną własnością Zamoyskich, którzy przed rokiem 1517 (czyli datą pełnego przejęcia dóbr) nie ryzykowaliby z pewnością podjęcia w tylko zastawionych dobrach bądź co bądź poważnej inwestycji, jaką była budowa dużego rodowego dworu obronnego. Bardziej byłoby to możliwym, gdyby datę obrony dworu przesunąć o trzy lata, czyli na rok 1519, kiedy na ziemie czerwonoruskie spadł potężny najazd czambułów tatarskich przed klęską sokalską wojsk polskich 539, lub jeszcze później. Wydaje się, iż ów drewniany dwór Zamoyskich był typowym dla tych czasów obronnym dworem za parkanem szlachty średniej, opartym jeszcze na częstym w późnym średniowieczu schemacie niskiej wieży mieszkalnej. Jeśli tak było, przez analogię można spróbować go hipotetycznie zrekonstruować. Wzniesiony został w miejscu dawnego dworu Ostrowskich, na naturalnej małej wyspie wśród mokradeł, prawdopodobnie jeszcze podwyższonej usypanym ziemnym kopcem (platformą). Obok naturalnych walorów obronnych wyspy, zabezpieczony został dodatkowo ziemnym wałem i kamiennym lub drewnianym ogrodzeniem (murem) obwodowym z wrotami i (zwodzonym?) mostem. Sam właściwy dwór o charakterze wieży mieszkalnej na planie prostokąta lub kwadratu składał się z 2 lub 3 poziomów. Najniższy poziom, czyli tzw. niski sklep, stanowiły z pewnością kamienno - ceglane przyziemia piwnice o charakterze gospodarczym, zaś wyższy poziom, czyli górny sklep, miał charakter użytkowy. Był zaopatrzony w małe okna z błonami 540, a być może również otwory strzelnicze. Wykonano go prawdopodobnie z grubo ciosanych bali dębowych 541. Mógł być i trzeci poziom piętro, który służył celom reprezentacyjnym i odpoczynkowi gospodarzy. Całość gmachu została przykryta czterospadowym gontowym dachem, tzw. polskim. Wewnątrz budowli nie było dziedzińca. Za to była ona zaopatrzona w wielokątną drewnianą wieżę obserwacyjno-obronną ze zbrojownią, stojącą przy wałach. Wbrew pozorom taka fortalicja wcale nie była tak łatwym łupem nieprzyjaciela, wziąwszy pod uwagę niską skuteczność ówczesnej broni palnej i względną odporność drewna dębowego na ogień. Tak naprawdę jej najgroźniejszym wrogiem był upływ czasu i brak konserwacji 542. Najwięcej kontrowersji do dziś budzi lokalizacja tego dworu obronnego. Badania z lat osiemdziesiątych, przeprowadzone przez uczonych środowiska krakowskiego na czele z W. Zinem, umiejscawiały go na terenie późniejszego ordynackiego pałacu Zamoyskich (dzisiejszego sądu w Zamościu) 543. Miał rozwinąć się ze średniowiecznej wieży murowanej. Jednak relacje źródłowe wyraźnie wskazują na obszar dzisiejszego 536. Statuta, s B. Paprocki, Herby rycerstwa polskiego, Kraków 1584, s Tu jedak należy zaznaczyć, iż udana obrona dworu w Skokówce nie była wówczas aż tak wielkim sukcesem i niebywałym wyczynem, albowiem wyłącznie konne oddziały tatarskie z reguły omijały lepiej bronione punkty, koncentrując się na łupieniu słabo bronionych miejsc S. Duńczewski, op. cit., t. I, s. 191; J. Zubrzycki, Zamość w sztuce, Teka Zamojska, R. 4:1921, nr 3-4, s. 55; K. Sochaniewicz, Dzieje Zamościa..., s ; Tenże, Sitańscy..., s. 146; SG, t. XIV, s Zob. S. Herbst, Bitwa pod Sokalem 2.VIII.1519 r., (w:) tegoż, Potrzeba historii czyli o polskim stylu życia, t. II, Warszawa 1978, s Okna ze szkła były jeszcze raczej rzadkością i luksusem Według A. Kędziory (Encyklopedia miasta Zamościa, s ) wieża mieszkalna miałaby być murowana, a grubość murów miała dochodzić aż do 270 cm! Jest to mało prawdopodobne Por. L. Kajzer, Zamki i dwory obronne w Polsce centralnej, Warszawa 2004, s ; I. Rolska Boruch, Siedziby szlacheckie i magnackie na ziemiach zwanych Lubelszczyzną , Lublin 1999, s ; T. Chrzanowski, Dwór szlachecki wczas i szlacheckie państwo, (w:) tegoż, Wędrówki po Sarmacji europejskiej, Kraków 1988, s , 91-94; M. Parczewski, Drewniany dwór obronny Fredrów z Temeszowa nad górnym Sanem, (w:) Sprawozdania z posiedzeń Komisji Oddziału PAN w Krakowie, t. XXXVIII/2, Kraków 1995, s. 4-6; Opisy drewnianych dworów obronnych w Honiatyczach i Młyniszczach koło Lwowa, (w:) Materiały źródłowe do dziejów kultury i sztuki XVI XVIII w., oprac. M. Gębarowicz, Wrocław 1973, s , W. Zin, A. Kadłuczka, M. Pawlicki, Z badań nad najstarszymi dziejami pałacu Zamoyskiego, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, R. 16: 1982, s ; ci sami, Ostatnie wyniki badań pałacu Zamoyskiego odsłonięcie nieznanej fazy pomorandowskiej, (w:) Materiały z posiedzenia Sekcji Konserwacji Zabytków Wyniki badań pałacu Zamoyskich w Zamościu w latach , Kraków 1986, s

111 Zamczyska lub co najbardziej prawdopodobne tereny Rotundy 544. Rotunda w prostej linii jest położona bliżej Żdanowa 545 i leżała przy zbiegu ówczesnego nurtu rzek Łabuńka i Topornica. Mogłaby też być identyfikowana z wyżej wspomnianym Ostrowem 546. Przekazy z czasów budowy Zamościa bowiem jasno określają, iż nowy pałac (zwany też zamkiem) Jan Zamoyski kazał wystawić na stałej sąsiedniej ziemi (...) około grobli stawowej, naprzeciw starego dworu (zameczku) w Skokówce, położonego na wyspie w ramionach Wieprzca i Kalinowicy (Topornicy i Łabuńki) 547, całkowicie rozebranego po 1578/82 r. 548 Najazd tatarski i oblężenie dworu w Skokówce w 1519 (?) r. przypieczętowały losy wsi, która została podówczas zniszczona i nigdy już nie podniosła się z upadku. Nie wymienia jej nawet raczej szczegółowy rejestr poborowy z 1564 r. Wprawdzie w latach , zgodnie z ówczesnym zwyczajem, dobra Skokówka były jeszcze zastawiane za pożyczki pieniężne (w 1565 r. Stanisławowi Ostrorogowi kasztelanowi międzyrzeckiemu, w Mikołajowi Udryckiemu, a w 1574 Pawłowi Korytce podkomorzemu przemyskiemu), lecz dotyczyło to konkretnych wsi (villae) Żdanów, Kalinowice czy Pniów. Natomiast nie ma mowy o wsi Skokówka, lecz o dworze ( fortalitium Skokowki ), pustych nieosiadłych gruntach ( fundus Skokowka ) lub ogólnie dobrach ( bonum Skokowka ), które jeszcze w 1583 r. zwano dobra Skokówka alias Nowe Zamoście 549. Tym niemniej Stanisław Zamoyski kasztelan chełmski i jego słynny syn Jan, kanclerz, do czasu założenia miasta Zamościa nadal tytułowali się dziedzicami na Skokówkach ( in Skokowki haeres ) 550. Ostatecznemu upadkowi wsi jednocześnie towarzyszyło stopniowe popadanie w ruinę samego dworu, zaniedbanego przez zaabsorbowanych służbą publiczną następnych właścicieli. Potwierdza to mandat króla Stefana Batorego z 11.II.1580 r.:...zaczem dom jego [tj. Jana Zamoyskiego] w imieniu dziedzicznim Skokowkach prawie iest zniszczały y w niwecz się obrócił, który on musi z niemałą pracą y nakładem odnawiać y budować Mowa o tym także w tekście Uczynienia Ordynacji Zamojskiej z 1589 r.:...z zamkiem Skokówka, dawniej w tychże dobrach będącym, zrujnowanym Fragment mapy okolic Zamościa i Żdanowa w XVIII w. Ferdinand von Mieg, Karte des Königsreich Galizien und Lodomerien 1: 28800, 1782 r., Kriegsarchiv w Wiedniu, rkps B. IX a. 390, mikrofilm w KOBiDZ w Warszawie, opr. graf. fragmentu S. Lorentz, fot. Z. Dubicki 544. Ku tym poglądom przychyla się m.in. B. Sawa (Gdzież ten zameczek w Skokówce i pałacyk na Krasnymbrzegu?, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, 2002, nr 1-2, s ) i E. Prusicka-Kołcon (Zamki i dwory obronne z terenów Lubelszczyzny od połowy XIV do połowy XVII wieku, Lublin-Zamość 2006, mps w archiwum Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Lublinie) oraz Ta sama, Lokalizacja rodowej siedziby Zamoyskich na Skokówce w świetle planów i map z 2 poł. XVIII i pocz. XIX w., Archiwariusz Zamojski, Nr 6: 2009, s Pod tą hipotezą podpisują się także pozostali autorzy niniejszej publikacji Wprawdzie Zamczysko leży jeszcze bliżej Żdanowa, lecz nie było położone przy ówczesnym zbiegu rzek. Pod tą hipotezą jednak nie podpisuje się E. Lorentz, pozostająca przy lokalizacji na Zamczysku Choć nie jest całkiem wykluczone, że Ostrów był wyspą wśród mokradeł przy dzisiejszej drodze ze Żdanowa do Mokrego Statuta, s Tarnawski, s Ibidem,s. 127, 281, 304, , 330; AJZ, t. I, nr 39, 284, 297 (akta z lat 1553,1573 i 1579). Jedynie raz pojawia się określenie villae Skokowky, Zdanow, Kalinowycze et Pniow z 1571 r., lecz w tym przypadku bardziej chodzi o dobra (grunty), aniżeli o wieś. AJZ, t. I, nr 23 dodatek Ibidem,t. I, nr 38,141,1 dodatek Mandat królewski do poddanych starostwa zamechskiego. AJZ, t. II, s Statuta, s

112 W 1580 r. na gruntach opustoszałej wsi Skokówka oraz na części gruntów Kalinowic kanclerz Jan Zamoyski założył swe miasto Nowe Zamoście nad Wieprzcem 553. Jeszcze krótko przedtem wahał się co do lokalizacji i koncepcji nowego miasta. Skądinąd z jego korespondencji wiadomo, iż początkowo planował m.in. wystawienie w Skokówce nowego, już murowanego, okazałego zamku czy też pałacu, na miejscu starego zrujnowanego dworu drewnianego. Jego budowę zlecono słynnemu włoskiemu architektowi B. Morando a prace rozpoczęto wprawdzie w 1578 r., lecz już w 1582 r. Zamoyski zmienił swe plany i nieukończoną budowlę rozebrano. Materiał stąd uzyskany, wraz z resztkami przyziemi starej fortalicji, posłużył do wzniesienia pierwszego budynku murowanego w nowozakładanym mieście, jakim była infułatka 554. W tym miejscu w latach wzniesiono Rotundę jako element zewnętrznych fortyfikacji twierdzy zamojskiej. Podczas budowy miasta i usypywania grobli wśród mokradeł ku Płoskiemu i ku Żdanowowi doszło do znacznych przekształceń terenu. Przez spiętrzenie wód rzek w r. powstał Wielki Staw, ważny dla obronności przyszłej twierdzy i gospodarki (ryby) 555, ale też i powiększenia powierzchni lesistych wysepek oddalonych od stawu i półwyspów przy stawie. Wedle zamiarów hetmana J. Zamoyskiego na tym ograniczonym przez wody obszarze miało powstać coś na kształt ogrodzonego zwierzyńca dla rozweselenia duszy i ciała, gdzie ulokowano drobną dziką zwierzynę 556. Na rozległym półwyspie, od południa wcinającym się w Wielki Staw, w miejscu zwanym dziś Zamczyska (wówczas jeszcze na gruntach opustoszałej Skokówki), w latach ówczesny podkanclerzy Tomasz Zamoyski wzniósł okazały pałac-villę podmiejską czy też pałac myśliwski, uległy całkowitemu zniszczeniu przez Kozaków podczas oblężenia Zamościa jesienią 1648 roku. Pełniąc rolę podmiejskiej rezydencji ordynatów, pałac prawie pozbawiony był walorów obronnych, natomiast wyróżniał się znacznym przepychem 557. Świadczy o tym współczesna szczegółowa relacja jednego z profesorów Akademii Zamojskiej - Jana Bytomskiego 558. Pisze on, iż w listopadzie 1648 r. Bohdan Chmielnicki na czele Kozaków założył swój obóz...za stawem obok zamku zwanego Krasnymbrzegiem, okazałego przez swą budowę i otoczonego murem jako ogrodzeniem [...]. Zamek ten zbudowany był od południowej strony miasta, w najpiękniejszym miejscu, tak z powodu równiny, która pięknie się rozciągała, jak z powodu bliskiego położenia lasu, który nie przerażał, lecz przyciągał oczy delikatnością drzew i który sam przez się tworzył zwierzyniec otoczony szerokim ogrodzeniem. W celu podniesienia na duchu właścicieli, wypełniony on był różnorodnymi zwierzętami. Pomiędzy murami a fosą, od południa ku zachodowi, rozciągał się ogród obsadzony artystycznie egzotycznymi drzewami [...] Sama budowla [...] znana była z krużganków, sypialni, jadalni z największymi i najpiękniejszymi kobiercami pośrodku, z piecami i najelegantszym dziedzińcem. Dach był niezwykłej wysokości z powodu podwójnych komnat na dole i wielkich sal na górze [...]. Zamek stanął nakładem Tomasza Zamoyskiego kanclerza Królestwa. Ten więc pałac, który niegdyś podejmował samych najświetniejszych mężów i dostojników [...], mimo że został przeznaczony dla kształcenia w chłopięcym wieku obecnego pana [tj. Jana Sobiepana Zamoyskiego, ], to jednak [później] stał otworem dla gwałtu i rozpusty, dla najbardziej haniebnych i najbardziej niegodnych ludzi 559. W całym domostwie zatrzymywali się, gościli z największym przepychem [...] oszuści Ten sam autor relacji opisywał również zniszczenie pałacu:...[b.chmielnicki] sam w Tomaszowie cztery mile od Zamościa stanął, ponieważ pałac odległy trochę od miasta, bez rozkazu jego [splądrowano] i spalono, za co kazał dwunastu [Kozaków] w ogień żywcem rzucić AJZ, t. II, s Rzeka Wieprzec to dzisiejsza Topornica. Ciekawe, że nie określano położenia nowozakładanego miasta nad Kalinowicą czyli dzisiejszą Łabuńką, która przecież była i jest większa od Topornicy Stworzyński, k.177; Tarnawski, s Z faktu dokładnego rozebrania tych pozostałości mogą wynikać kłopoty ze znalezieniem jakichkolwiek szczątków pierwotnej budowli Tarnawski, s B. Sawa, op. cit., s. 72. Informacja o sprowadzeniu żubrów i łosi w r. z dóbr radziwiłłowskich na Litwie, właśnie do podzamojskich lasów jest mało prawdopodobna, ponieważ te lasy były za szczupłe powierzchniowo dla wielkich zwierząt. Owszem, Zamoyski sprowadził te zwierzęta, lecz do Zwierzyńca roztoczańskiego. Por. Tarnawski, s I. Kutyłowska, Podmiejska rezydencja Zamoyskich na Zamczysku w Zamościu, (w:) Prace i Materiały Zamojskie, t. II, Zamość 1989, s J. Bytomski, Obsidio Zamoscana, (w:) Żereła do istoryi Ukrainy-Rusy, t. VI, wyd. S. Tomasevskyj, Lwów 1913, s ; W. Zin, Zamczysko, Tygodnik Zamojski, 1988, nr 16, s Sławny z sienkiewiczowskiego Potopu Jan Sobiepan Zamoyski cieszył się nie najlepszą opinią i uchodził za opoja, hulakę, rozpustnika i erotomana J. Bytomski, op. cit., s Ibidem,s

113 Domniemany wygląd pałacu na Krasnymbrzegu w Skokówce (wg fantazji W. Zina). Wkrótce potem ruiny zniszczonego pałacu zostały rozebrane przez okoliczną ludność, która wywiozła resztki materiału budowlanego i wybierała stąd piasek. Ślad po wytwornej budowli począł więc ginąć, tak jak zaginęła sama wieś i szesnastowieczny dwór w Skokówce. W I połowie XIX stulecia dokonano też kolejnej regulacji otaczających wód, w tym spuszczenia stawu i wytyczenia nowych koryt rzek. Relacja Tytusa Żukowskiego z końca XIX w. mówiła: Skokówka, dawniej zamek w ziemi chełmskiej, obecnie wzgórze piaszczyste ze śladami i szczątkami budowli, na lewym brzegu rz. Topornicy (Wieprzca), pod miastem Zamościem, przy gościńcu do Żdanowa, śród łąk [...], w odległości kroków leży dawna Skokówka, której nazwisko już się zaciera. Idąc dalej o 65 kroków od lewego brzegu rzeki spotykamy zamek [...] Gdy Zamość był fortecą, rumowisko S. znajdowało się w obwodzie twierdzy, a po zniesieniu tejże w r.1867 przeszło pod zarząd inżynieryi wojennej [...]. Obecnie staw zamkowy stał się łąką, rzeka Topornica dziś płynie nie po zachodniej, lecz po wschodniej stronie wzgórza Skokówki 562 i przez kanał łączy się z Łabuńką 563. Nazwa Skokówki zupełnie zanika aż do początków XX w., nie pojawiała się na mapach, a także w spisach ludności (nawet w 1921 r.). Wprawdzie pojawia się notka na planie folwarku Mokre z 1891 r., że z tego są grunty sprzedane do Kolonii Skokówka. Jednak samej tej osady w planie nie uwzględniono 564. Po raz pierwszy widzimy ją - jako drobny przysiółek żdanowski - na mapie z 1935 roku, w zupełnie nowym miejscu, bliżej Żdanowa 565. Znaczniejszy rozwój wsi przyniósł dopiero okres powojenny, a zwłaszcza ostatnie dwudziestolecie. Po okresie transformacji i stworzeniu dogodniejszych warunków dla budownictwa prywatnego, Skokówka w bezpośrednim sąsiedztwie Zamościa stała się bardzo atrakcyjnym miejscem dla budownictwa jednorodzinnego. Jako pierwsza miejscowość w gminie posiada uzbrojenie we wszystkie podstawowe media. Z wytyczonymi i nazwanymi ulicami bardziej przypomina dziś miejską dzielnicę willową niż wieś. Jest jedną z pięciu miejscowości gminy, w której wzrost liczby mieszkańców jest największy. Napływ mieszkańców ożywił działalność społeczną. Powstała sieć sklepów, zakładane są liczne firmy. Do najnowszych inicjatyw należy powołnie jednostki Ochotniczej Straży Pożarnej i rozpoczęcie w 2005 r. budowy remizo-świetlicy Ciągle tu mowa o późniejszym, siedemnastowiecznym pałacu na gruntach dawnej wsi Skokówki, w miejscu zwanym dziś Zamczyska SG, t. X, s APL AOZ-pl., sygn Wojskowa mapa taktyczna Wojskowego Instytutu Geograficznego z lat , ark

114 Kategoria Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. Wg spisu powszechnego w 2002 r. Uwagi Domy mieszkalne 169 Ludność ogółem 552 rzymsko-katolickie wyznanie narodowość greko-katolickie lub prawosławne mojżeszowe polska rusińska żydowska nie wymieniona nie wymieniona Źródła: Skorowidz..., t. IV, s. 127; Spis powszechny 2002 r. Znaleziska archeologiczne W wyniku badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski odkryto na terenie miejscowości 2 stanowiska archeologiczne (punkty osadnicze). Najstarsze zabytki znalezione na powierzchni zostały określone ogólnie jako pradziejowe, bez bliższej chronologii. Są to wyroby krzemienne: odłupki, fragment wióra retuszowanego oraz narzędzie o nazwie zgrzebło. Intensywne osadnictwo na terenie Skokówki istniało dopiero w okresie średniowiecza i wczesnym okresie nowożytnym, co potwierdzają znaleziska fragmentów naczyń glinianych. Jest to niewątpliwie związane z funkcjonowaniem zameczku (dworu obronnego) Zamoyskich. Lokalizacja zamku nie jest dotąd znana. Do czasu prac archeologicznych przeprowadzonych przez Irenę Kutyłowską w latach , obiekt utożsamiany był z miejscem o nazwie Zamczysko (obecnie południowa dzielnica Zamościa o takiej samej nazwie, niegdyś w granicach wsi Skokówka). W czasie badań wykopaliskowych na Zamczysku odsłonięto jednak znacznie młodszą zabudowę - pozostałości willi podmiejskiej powstałej w latach z fundacji drugiego ordynata Tomasza Zamoyskiego, która funkcjonowała do 1648 roku, kiedy spaliły ją oblegające twierdzę wojska kozackie Bohdana Chmielnickiego. W czasie prac badawczych nie zarejestrowano starszej, średniowiecznej fazy użytkowania, co jednocześnie wyklucza Zamczysko jako potencjalne miejsce lokalizacji rodowej siedziby Zamoyskich 566. Jak już wspomniano w części odnoszącej się do historii miejscowości, badania wykopaliskowe na Zamczysku dały początek szerokiej dyskusji toczącej się wśród historyków, historyków sztuki, architektów i archeologów na temat właściwej lokalizacji zamku na Skokówce I. Kutyłowska, Podmiejska rezydencja Zamoyskich, s ; AZP

115 Szopinek Wieś położona we wschodniej części dzisiejszej gminy Zamość. Jej nazwa, zagadkowa i obecnie trudna do wyjaśnienia, w dokumentach przedstawiana była w różnych formach. I tak pisano ją jako: Szeppino w 1450 r. 567, Szopyn w 1541 r. 568, Sepin w 1564 r. 569, Szopinek w 1618 r. 570, znowóż Szepin w 1732 r. 571, Szupinek w 1743 r. 572, Szczepinek w 1751 r. 573 i wreszcie Szypinek w 1786 roku 574. Po raz pierwszy wzmiankowano wieś w 1450 r., kiedy jej dziedzicem był Andrzej (Jan) de Szeppino 575. W 1531 r. należała do łacińskiej parafii sitanieckiej 576, choć jako jedyna miejscowość dzisiejszej gminy Zamość, przynależała administracyjnie do staropolskiego powiatu grabowieckiego województwa bełskiego 577, leżąc na jej samym zachodnim skraju 578. W połowie XVI stulecia poszczególne części wsi były własnością przedstawicieli różnych rodów szlacheckich. Rejestr poborowy z 1578 r. wykazywał działy: Andrzeja i Wojciecha Stapkowskich (1 1/2 łana), Stabrowskiego, Stawskiego (1 łan), Kopińskiego (1 łan) i Zabielskiego (1 łan). Ogółem 4 1/2 łana (ok.75,6 ha) gruntów uprawnych 579. W tym czasie ciż posesorzy (posiadacze) szlacheccy stali się celem zachłanności majątkowej kanclerza J. Zamoyskiego, który doskonale znając prawo, wykorzystywał tę znajomość do często bezwzględnego (a i właściwie bezprawnego) rozszerzania swych dziedzicznych majętności ziemskich. W 1579 r. Jan i Dorota ze Stapkowskich Żebrowscy zostali zmuszeni oddać własne, mocno obciążone długami działy w Sepinie. W 1580 r. nabył inną część wsi od Wojciecha Stabrowskiego, a w 1583 r. z pozostałej części pozbył się swego krewnego - Jacka Zamoyskiego, zabierając mu jego dział za długi. Całość wsi w 1589 r. włączył do nowozałożonej Ordynacji Zamojskiej, w składzie której pozostawała ona do XIX wieku 580. W bliżej nieznanych okolicznościach, przed 1618 r., uległa zmianie nazwa wsi z Szepina czy Szopina na Szopinek. Być może (podobnie jak to było w przypadku Pniówka) wiązało się to ze zmianą charakteru gospodarczego i przynajmniej cześciową likwidacją wsi na korzyść folwarku, albowiem od tego czasu coraz częściej czytamy nie o wsi, a jedynie o samym folwarku szopińskim. Przed rokiem 1758 folwark ów został przekazany bazylianom zamojskim przez Jana Jakuba Zamoyskiego, opiekuna małoletniego ordynata Klemensa. Jednakże już w 1760 r. nadanie odebrano zakonnikom unickim, w zamian obiecując wypłatę uposażenia 500 zł rocznie 581. W II połowie XVIII w. w Szopinku, obok starego, powstał drugi nowy folwark ordynacki 582. W 1786 r. oba przynależały do klucza sitanieckiego 583, zaś w 1800 r. do klucza jarosławieckiego Ordynacji 584. Jeden z nich (zapewne stary) wkrótce potem musiał upaść, gdyż na planie z 1827 r. w Szopinku widzimy tylko jeden folwark. Nie wykazano także istnienia wsi 585. Według opisu z ok r., w Szopinku były 2 domy dworskie, 31 domów chłopskich, zamieszkałych przez 261 osób wyznania rzymsko-katolickiego. Zarówno wieś, jak i folwark obejmowały łącznie 528 mórg 567. K. Sochaniewicz, Sitańscy..., s B. Czopek, Nazwy..., s Pol.XVI w., t. VII, cz. 1, s Taryffa Palatinatus Belzensis. CPAH, CBel.Relat., ks. 598, s Reyestr Exatacyey y Taryffy [...] Woyewodztwa Bełzkiego. CPAH, CBel.Relat., ks. 594, s A. Kossowski, Z dziejów zakonu Bazylianów w Zamościu, Zamość 1938, s Taryffa Szeleznego y Czopowego. CPAH, Ter.Bel., ks. 219, s Dyplom cesarza Józefa II Habsburga. Statuta, s K. Sochaniewicz, op. cit., s Wedle Konnotacyi Bonnorum... z 1764 r. wieś przynależała już do łacińskiej parafii starozamojskiej. CPAH, CBel. Relat., ks. 594, s. 903, Pol.XVI w., t. VII, cz. 1, s. 250; M. Horn, Zaludnienie woj. bełskiego w 1630 r., Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych, t. XXI: 1959, s Inaczej w stosunku do obrazu podziału terytorialnego wedle rejestru poborowego z 1564 r., przedstawiała się sytuacja w połowie XVIII stulecia, kiedy do powiatu grabowieckiego woj. bełskiego poza Szopinkiem należały także: Cześniki, Horyszów Ruski Lacki, Jarosławiec, Łabunie z Wolą i Łabuńki, Stary Zamość, Wierzba, Udrycze i Stabrów. Ponadto na południu ostrym klinem pomiędzy pow. krasnostawski ziemi chełmskiej a pow. przeworski ziemi przemyskiej wdzierały się obszary ówczesnego pow. bełskiego, obejmujące lesiste roztoczańskie dobra Zamoyskich, m.in. miasto Józefów oraz wsie Ciotusza, Łosiniec, Rogóźno, Tereszpol i Ulów. Patrz Taryffa Szelężnego y Czopowego [...] z 1751 r. CPAH, Ter.Bel., ks. 219, s Pol.XVI w., t. VII, cz. 1, s Tarnawski, s , A. Kossowski, op. cit., s. 3. Jednakże w aktach austriackich z 1780 r. mamy informację, że Szopinek nadal należał do bazylianów zamojskich. Zob. Lwowska Naukowa Biblioteka ANU (Ossolineum), Zb. Czołowskiego, sygn. III/2429, s Zapewne chodziło tu tylko o pieniężny zastaw gruntów Kasperek, s. 18 (przypis 19) Statuta, s R. Orłowski, Położenie i walka klasowa chłopów..., s APL, AOZ-pl., sygn

116 ziemi ornej i łąk 586. W 1880 r. działał tu drewniany młyn wodny 587, będący własnością Franciszka Kozaka. We wrześniu 1905 r. robotnicy rolni, pod wpływem agitacji PPS, celem wymuszenia ustępstw na właścicielu, przerwali pracę. Strajk został stłumiony przez straż ziemską 588. Robotnicy rolni i służba z folwarku Szopinek w 1919 r. podpisała petycję z żądaniami poprawy sytuacji ekonomicznej i socjalnej 589. Na początku 1942 r. miała działać we wsi tajna organizacja o nazwie Unia, prawdopodobnie związana z ruchem o orientacji katolickiej, która w późniejszym okresie związana była z podziemnym Stronnictwem Pracy. Jej głównym założycielem i ideologiem był Jerzy Braun 590. Między 2 a 9.XII.1942 r. Niemcy dokonali wysiedlenia Szopinka 591. Zgodnie z niemieckimi planami osiedleńczymi wieś miała być przebudowana i zreorganizowana. Przed wspomnianą reformą liczyła 68 gospodarstw, z których po scaleniu pozostało 42. Na 17 gospodarstwach o powierzchni 207,57 ha mieli pracować nowoosiedleni chłopi polscy, zaś na pozostałych 25 - o powierzchni 203,25 ha - chłopi miejscowi od dawna tu osiadli 592. Miano tu umieścić 40 rodzin polskich, wypuszczonych zza drutów w Zamościu 593. W dniu 1.VII.1944 r. aż 20 osób z Szopinka należało do konspiracji akowskiej 594. Miejscowość jest dziś typową wsią podmiejską z szybko rozwijającym się budownictwem mieszkaniowym. Kategoria Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. wieś folwark Wg spisu powszechnego w 2002 r. Domy mieszkalne Ludność ogółem Uwagi wyznanie narodowość rzymsko-katolickie greko-katolickie lub prawosławne - - mojżeszowe - - polska rusińska - - żydowska - - Źródła: Tabella..., t. II, s. 225; Skorowidz..., t. IV, s. 128; Spis powszechny 2002 r. Znaleziska archeologiczne W trakcie badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski zarejestrowano na terenie miejscowości 6 stanowisk archeologicznych (punktów osadniczych). Najstarsze zabytki w postaci kilku fragmentów naczyń glinianych pochodzą z wczesnego neolitu i należą do kultury ceramiki wstęgowej rytej (ok r. p.n.e.). Śladowe osadnictwo istniało w środkowym neolicie, związane z kulturą pucharów lejkowatych ( r. p.n.e.). Znane jest ono na podstawie fragmentów ceramiki i kilku odłupków krzemiennych. Inne znaleziska ceramiki wskazują na obecność osadnictwa we wczesnej epoce brązu ( r. p.n.e.)., w tym związanego z kulturą trzciniecką ( r. p.n.e.). Na 3 stanowiskach wystąpiły zabytki ceramiczne kultury łużyckiej ( r. p.n.e.) z epoki brązu. Niewielka osada istniała w okresie wpływów rzymskich, co potwierdzają znaleziska fragmentów naczyń glinianych. Wczesne średniowiecze (VI-XIII w.) przyniosło nieznaczne ożywienia w zasiedlaniu tych terenów. Kilkadziesiąt fragmentów ceramiki z tego okresu znaleziono na 4 stanowiskach Województwo Lubelskie..., s J. Górak, Młyny wodne na Lubelszczyźnie..., s. 127 (tabela) A. Koprukowniak, Ruchy..., s W. Kuszyk, op. cit., s I. Caban, Z. Mańkowski, Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa w okregu lubelskim ( ), t. II, Lublin 1969, s Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium..., t. I, s Ibidem,t. II, s Z. Klukowski, Zbrodnie..., s J. Grygiel, op. cit., s. 125; I. Caban, Z. Mańkowski, op. cit., t. II, s AZP

117 Topornica Wieś położona w południowej części dzisiejszej gminy Zamość. Być może nazwa jej wywodzi się od topora, w znaczeniu miejsca po wyciętym toporami lesie 596. Po raz pierwszy wzmiankowano ją w 1480 r. w dobrach szczebrzeskich Tarnowskich 597. W dokumencie skarbowym z 1510 r. określana jest jako pusta, lecz wkrótce (przed 1515 r.) została powtórnie zasiedlona 598. W akcie podziału włości z 1515 r. po raz pierwszy określana jest jako wieś lenna, pod zwierzchnictwem panów ze Szczebrzeszyna. Nie wymieniono jednak nazwiska tej szlachty lennej 599. Topornica i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Kolejni historycy zajmujący się dziejami współczesnej nam Zamojszczyzny w XVI stuleciu 600, za M. Stworzyńskim powtarzają twierdzenie, iż Topornica...była wsią prawem feudalnem do włości tey [tj. szczebrzeskiej] należącą Określanie wsi gniazdem szlacheckim rodu Topornickich opiera się na zbieżności nazwiska kanclerskiego podstarościego zamechskiego i administratora budowy nowego miasta Zamościa - Macieja Topornickiego 602. W każdym bądź razie Stworzyński pisze dalej: W roku 1597 Zofia córka Topornickiego a żona Waśka Brylińskiego w pierwszym, w powtórnym zaś zamęściu Jana Łążnińskiego była naypoźnieysza tey wsi posiadaczką i o ustąpienie z niey na rzecz [...] Jana Zamoyskiego processowana, wyrokiem zapadłym w grodzie krasnostawskim pod rokiem wyż wyrażonym do ustąpienia z wsi rzeczoney znagloną została Por. Słownik staropolski, t. IX, Wrocław , s Ciekawe, że jest to jedyna miejscowość tej nazwy na całym obszarze byłej Rzeczypospolitej szlacheckiej. Zob. SG, t. XII, s W. Czarnecki, op. cit., s AGZ ASK I, k Np. około 1541 r. wymieniany jest szlachcic Piotr Wierzbicki de Topornica. APL Ter.Crasnost. 3, k. 203v A. Jabłonowski w Pol.XVI w., t. VII, cz. 1, s. 361; Tarnawski, s. 21, 30; Stankowa, s Stworzyński, k Wymieniony Maciej i jego córka Zofia byli jedynymi Topornickimi, wspomnianymi w źródłach w Rzeczypospolitej tego okresu Stworzyński, k

118 Z opisu dóbr rodu Zamoyskich z tego okresu wynika, iż Topornica leżała podówczas nie jak dziś, czyli na prawym brzegu rzeczki Wieprzec (Topornicy), lecz na jej lewym brzegu 604. Po przejściu wsi pod bezpośredni zarząd Ordynacji Zamojskiej, możliwa była jej aktywizacja gospodarcza, krępowana dotychczas m.in. ograniczeniem od włości lipskiej. Rewizja z 1639 r. wymieniała tu: młyn, karczmę, barcie z pszczołami w tzw. Borku, winnice i chmielniczek oraz stawek na krynicach ; zaś inwentarz z 1715 r. wymieniał młyn na wierszchu stawu pod Topornicą o dwóch kamieniach 605. W II połowie XVIII stulecia powstał we wsi nowy folwark ordynacki 606, zaliczany do klucza lipskiego 607. Zakładano także nowe pastwiska dla bydła dworskiego i chłopskiego od Topornicy popod las lipski aż ku Wólce Wieprzeckiey 608. Prawdopodobnie właśnie wówczas doszło do przeniesienia wsi z lewego na prawy brzeg rzeczki Topornicy. Taki stan widoczny był już na mapie wojskowej z 1811 roku 609. Plan gruntów w Topornicy z 1828 r. (APL AOZ-pl., sygn. 243). Podczas rewolucji r. w folwarku Topornica prowadzona była agitacja rewolucyjna przez Tadeusza Ciszewskiego 610. Również w 1918 r. doszło do strajku rolnego, a uczestniczący w nim robotnicy rolni utworzyli komitet folwarczny 611. Przebieg strajku był dość ostry: w niedzielę ani jeden ze służących nie bywa w otoczeniu gospodarskim, wszyscy wiecują. Zapowiadali pracodawcy, że jak spasą plewy, których jest niewiele, paść będą koniczynę nasienną. Ziemniaki przykryte, buraków 1/4 zbioru zmarzło. Wydano po 2 korce zboża. Co do wypłaty zapowiadziane mają, że dostaną to, co ostatecznie postanowione będzie 612. Wówczas folwark ordynacki, o powierzchni 366 ha, dzierżawiła Janina Gołębiowska (Gołobiowska) 613. Funkcjonował też drewniany młyn wodny przy stawie, wymieniany w 1924 r. 614 Wspomniany kryzys ekonomiczny i zaburzenia społeczne w dużym stopniu związane były ze zniszcze Stworzyński. Przypiski, nr 270, k Stworzyński. Przypiski, nr 258, k. 138v Kasperek, s. 18 (przypis 19) Statuta, s R. Orłowski, Położenie i walka klasowa chłopów..., s Topographisch militarische Charte... (tu jeszcze jako wieś) A. Wójcik, op. cit., s A. Koprukowniak, Rewolucyjny..., s W. Kuszyk, op. cit., s M. Kozaczka, op. cit., s J. Górak, Młyny wodne na Lubelszczyźnie..., s. 127 (tabela). 116

119 niami podczas walk rosyjsko austriackich w r., podczas I wojny światowej. Poniesione wówczas straty oszacowano na sumę rubli 615. Dziś Topornica to nazwa historyczna, bowiem dawna miejscowość została włączona po II wojnie światowej w granice administracyjne wsi Lipsko. Znana jest przede wszystkim z funkcjonowania rozległego hodowlanego gospodarstwa rybackiego, które specjalizuje się w hodowli karpia. Kategoria Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. Uwagi Domy mieszkalne 8 8 W spisach z 1827 i 1921 r. Ludność ogółem uwzględniono tylko folwark rzymsko-katolickie 119 (wsi nie było). wyznanie greko-katolickie lub prawosławne mojżeszowe 6 - Liczbę ludności i domów mieszkalnych w 2002 r. podano łącznie z miejscowością Lipsko narodowość polska 125 rusińska - żydowska - Znaleziska archeologiczne Podczas badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski oraz innych przypadkowych odkryć zarejestrowano na terenie obecnej miejscowości 21 stanowisk (punktów osadniczych). Najstarsze zabytki pochodzą z mezolitu i są to narzędzia krzemienne: obłęcznik, drapacz, liściak, 8 wiórków i 2 łuszcznie, świadczące o istnieniu w tym czasie na terenie dzisiejszej miejscowości niewielkiego obozowiska. Zabytki neolityczne związane są z kulturą lubelsko-wołyńską ( r. p.n.e.). Pochodzą z archeologicznych badań ratowniczych, przeprowadzonych w 1990 r. na stan. nr 21 przez Jacka Buszewicza. Zostały wydobyte z dna czasowo osuszonego stawu hodowlanego. W trakcie badań odkryto około 21 naczyń we fragmentach, z których udało się zrekonstruować 8 pucharów doniczkowatych, 4 czarki gruszkowate, 3 amfory, 2 lekko esowate garnki z uszkami i 3 misy. Najprawdopodobniej naczynia te wchodziły w skład wyposażenia co najmniej trzech grobów szkieletowych. Szkielety nie zachowały się niewątpliwie uległy rozłożeniu w sposób naturalny w łatwo przepuszczalnym środowisku piaszczystm. Z neolitu pochodzą również zebrane z powierzchni w czasie badań AZP dwa narzędzia kamienne: siekierka i klin oraz jeden fragment siekierki krzemiennej. Osadnictwo istniało we wczesnej epoce brązu ( r. p.n.e.) o czym świadczą znaleziska powierzchniowe fragmentów ceramiki naczyniowej oraz wyrobów krzemiennych. Ze wspomnianych badań ratowniczych na stanowisku nr 21, znana jest ceramika naczyniowa wczesnobrązowej kultury trzcinieckiej ( r. p.n.e.). Na terenie dzisiejszej miejscowości najbardziej osadnictwo rozwinęło się w epoce brązu i związane było z kulturą łużycką ( r. p.n.e.). Z obecnością tej kultury na terenach dzisiejszej Topornicy należy łączyć pozostałości cmentarzyska ciałopalnego, które rozpoznano w wyniku prac wykopaliskowych na stanowisku nr 1. W trakcie badań przeprowadzonych w 1935 r. przez Wiktora Bera odkryto na cmentarzysku 134 groby ciałopalne popielnicowe (spalone na stosie kości ludzkie wkładano do naczynia glinianego popielnicy) i 31 jamowych (spalone kości ludzkie wrzucano bezpośrednio do jamy wykopanej w ziemi). Kolejnych 615. M. Kozaczka, Ordynacja zamojska w latach I wojny światowej, (w:) Studia z dziejów ziemian lubelskich w XIX i XX w., red. A. Koprukowniak, Lublin 2002, s. 140, tabela. 117

120 65 grobów ciałopalnych zarejestrowano w czasie wykopalisk wykonanych w 1957 r. przez Zygmunta Ślusarskiego. Jak wynika z prac badawczych, układ grobów na cmentarzysku był dość charakterystyczny. Mianowicie groby popielnicowe tworzyły skupisko w centrum cmentarzyska, natomiast groby jamowe rozproszone były na jego peryferiach, szczególnie w części południowej. Z badań pochodzą zachowane w całości lub we fragmentach gliniane popielnice oraz gliniane naczynia pełniące funkcję przystawek grobowych - obie grupy o różnorodnych formach. Wśród przystawek zwracają uwagę pucharki na nóżkach, kubki, czerpaki. Najbardziej charakterystyczną grupę przystawek grobowych stanowiły zabawki dziecięce: grzechotki i figurki ptaków. Jako dodatki grobowe występowały ponadto ozdoby brązowe: szpile ze spłaszczoną i zwiniętą główką, bransolety, skręty, pierścionki, tarczki i paciorki. Rzadziej groby wyposażone były w brązowe narzędzia i broń. Zabytki z opisanych wykopalisk przechowywane są w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie oraz w Muzeum Okręgowym w Lublinie. W Muzeum Zamojskim znajdują się natomiast znalezione na terenie cmentarzyska łużyckiego w Topornicy naczynia i wyroby gliniane oraz kilkadziesiąt różnego rodzaju ozdób wykonanych z brazu. Zabytki pochodzą z przedwojennych, prywatnych zbiorów znanego regionalisty i nauczyciela Gimnazjum Męskiego w Zamościu Michała Pieszki. Obok naczyń popielnic posiadających różne formy, ciekawym zabytkiem jest gliniana grzechotka o gruszkowatej formie z otworkiem do zawieszania. Stanowiła ona zapewne wyposażenie grobu dziecięcego. Wśród ozdób brązowych na uwagę zasługują bransolety wykonane z drutu, składające się z kilku zwojów, okrągłe tarczki służące jako ozdoby stroju, wykonane z blaszek i drutu, spiralne skręty z drutu oraz pierścionki. Obok przedmiotów zachowanych w całości, w zbiorach znajduą się również fragmenty przedmiotów brązowych, których przeznaczenie jest trudne do określenia ze względu na poważne uszkodzenia. Bardzo interesującym znaleziskiem jest sztylet wykuty z brązu, niestety ze śladami wtórnej przeróbki. Z okresu wpływów rzymskich znane są z terenu Topornicy fragmenty naczyń glinianych kultury przeworskiej (I - poł. V w.) oraz wielbarskiej (III-IV w.), zebrane w czasie badań AZP. Znaleziskiem powierzchniowym jest również srebrny denar rzymski z r. n.e. Osadnictwo w okresie wczesnego średniowiecza (VI-XIII w.) było niezbyt intensywne, co potwierdzają znikome znaleziska fragmentów ceramiki W. Ber, Wykopaliska na cmentarzysku ciałopalnym kultury łużyckiej w Topornicy w pow. zamojskim, Teka Zamojska, R. 1: 1938, z. 1, s ; S. Nosek, s. 284; J. Głosik, Cmentarzysko ciałopalne kultury łużyckiej z IV okresu epoki brązu w Topornicy, pow. Zamość, Materiały Starożytne, t. 3: 1958, s ; W. Misiewicz, Cmentarzysko kultury łużyckiej w Topornicy, woj. zamojskie. Badania Muzeum Okręgowego w Lublinie w roku 1957, Studia i Materiały Lubelskie, t. 10:1985, s. 7-32; J. Gurba, Starożytne i wczesnośredniowieczne osadnictwo Lubelszczyzny, Z zagadnień kultury ludowej, t. 1; 1978, s. 36; J. Buszewicz, Topornica, stan. 21, Prace i Materiały Zamojskie, t. 3: 1991, s ; J. Niedźwiedź, Cmentarzysko w Topornicy, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, 1989, nr 2, s ; A. Urbański, Tajemnice kultury łużyckiej, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, Nr 2:1984, s ; AZP

121 Topornica, stanowisko 21. Naczynia gliniane kultury lubelsko-wołyńskiej (Muzeum Zamojskie). Fot. H. Szkutnik. Topornica, stanowisko 1. Gliniana grzechotka z cmentarzyska kultury łużyckiej (Muzeum Zamojskie). Fot. H. Szkutnik. Topornica, stanowisko 21. Wybór zabytków: 1-3, 5, 9 naczynia kultury lubelsko-wołyńskiej; 7-8 naczynia kultury łużyckiej; 4 narzędzie krzemienne; 6 rozcieracz kamienny (wg J. Buszewicza). Topornica, stanowisko 1. Zabytki gliniane z cmentarzyska: figurki ptaszków; grzechotki; 5 - łyżka; 6 - naczyńko miniaturowe; 7 - fragmenty figurek ptaszków; 8 - naczyńko; 9 - naczynie w kaształcie rogu (rysunki bez skali, wg J. Głosika) Topornica, stanowisko 1. Gliniana figurka jeźdźca z cmentarzyska kultury łużyckiej (kopia, Muzeum Zamojskie). Fot. H. Szkutnik. Topornica, stanowisko 1. Zabytki brązowe z cmentarzyska kultury łużyckiej (Muzeum Zamojskie). Fot. H. Szkutnik. 119

122 Wieprzec Wieś położona w południowej części dzisiejszej gminy Zamość. Po raz pierwszy wzmiankowano ją (jako Woprzek) w 1398 r., jako część składową włości szczebrzeskiej, przez Dymitra z Goraja przekazanej jego bratankom, synom Iwonii z Klecia 617. Przez następne stulecia Wieprzec dzielił losy całej włości. Zatem w 1471 r. od Gorayskich-Szczebrzeskich wieś przeszła w ręce wielkiego możnowładczego rodu Tarnowskich, zaś w 1514/18 r. do potężnych i starożytnych Kmitów z Wiśnicza. Po wymarciu głównej, magnackiej linii Kmitów w roku 1553, sejm 1555 r. przysądził całą włość wielkopolskim Górkom. Wreszcie po ich wymarciu w 1592, w rok później wsią zawładnął kanclerz Jan Zamoyski i jeszcze w tymże samym roku włączyl do niedawno (w 1589 r.) powstałej Ordynacji Zamojskiej. W składzie dóbr ordynackich Wieprzec pozostawał aż do XIX stulecia, a tutejsze folwarki jeszcze dłużej, bo do czasu II wojny światowej. Wieprzec i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Przez stulecia swego istnienia wieś stanowiła ważny ośrodek gospodarczy, zrazu dóbr włości szczebrzeskiej, a następnie Ordynacji Zamoyskich. Należała przy tym do wsi dużych. W 1531 r. została odnotowana w Wieprzcu cerkiew prawosławna jako siedziba parafii, wzmiankowana również w 1620 r. i prawdopodobnie już wówczas pod wezwaniem św. Paraskewii 618 Rejestr poborowy z 1564 r. wykazywał tu 12¼ łana (ok. 205 ha) gruntów uprawnych, należących do Górków ze Szczebrzeszyna, oraz 5 łanów (ok. 84 ha) w posiadaniu Lip MRPS, p. IV, vol. 3, s W. Słobodian, op. cit., s

123 skich z sąsiedniego Lipska 619.W 1580 r. część wsi w posiadaniu Górków miała...łanów 17½, pop [z tutejszej cerkwi parafialnej] ma pół łanu i zagrodę. Robocizna chłopów do folwarku tuteyszego. Poniedziałek wolny dla targu dla włościan. Puszcza wolna dla włościan do rąbania na ich potrzebę, byle z tey do Zamościa [drewna] nie wozili Rejestr poborowy z 1589 r. dokładniej określał, iż poza gruntami chłopskimi było: 1¼ łana folwarcznego, 2½ łana wójtowskiego i 1 łan pusty 621. W 1580 r. na gruntach wójtostwa znajdował się staw rybny i duży młyn o trzech kołach (wymieniany już w 1528 r., a później także w 1639 i 1783 r.) 622. Ponadto w 1593 r. wzmiankuje się tutejszy folwark, zaś w 1604 karczmę 623. Na przełomie XV i XVI stulecia w Wieprzcu, a także w Kosubudach i Woli Lipskiej osadzono niewielką liczbę pasterzy wołoskich, trudniących się głównie hodowlą owiec. W dość krótkim czasie osadnicy ci przeszli na rolnictwo orne 624 i ulegli polonizacji. Po wejściu do Ordynacji obu części Wieprzca Zamoyscy, chcąc włączyć świeży nabytek do swych planów gospodarczych, przyłączyli wieś do folwarku w Jarosławcu. Natomiast folwark w Wieprzcu został zlikwidowany i przeniesiony do Topornicy 625. Podwyższono też wymiar pańszczyzny chłopskiej z 4 do 5 dni w tygodniu, co rychło spowodowało liczne skargi chłopskie. W 1604 r. chłopi prosili m.in. aby więcej nie musieli pracować, jeno jako za nieboszczyka p[ana] wojewody poznańskiego [tj. Stanisława Górki] rabiali, to jest 4 dni w tygodniu. Skarżyli się też, że ich po dwoje z jednego gospodarstwa na tłukę [prace sezonowe, gdzie na pola pańskie stawiała się cała społeczność wiejska, np.żniwa] wyganiają, do siana i do wożenia 626. Pomimo tych skarg, w dalszych dziesięcioleciach ten system gospodarczy nadal dość sprawnie funkcjonował. Inwentarz z 1639 r. wymieniał: karczmę i staw. Na woytostwie wieprzeckim [...] na wodzie kryniczney [...] młyn o trzech kołach, przy którym był kiedyś i folusz [walec do zgniatania-zgęszczania grubych tkanin wełnianych], przy tym młynie staw i karczma Jednakże już wówczas widoczne były pewne przejawy kryzysu, pogłębionego jeszcze wojnami połowy XVII wieku. W latach trzydziestych i czterdziestych XVIII w. Wieprzec i okolice znajdowały się w dzierżawie Marianny z Zamoyskich Dzieduszyckiej koniuszyny koronnej, jako częściowy ekwiwalent za niewypłacony posag. Dawały jednak niewielkie dochody 628. Jak w przypadku innych licznych wiosek ordynackich, odrodzenie ekonomiczne Wieprzca nastąpiło dopiero w II połowie XVIII stulecia, za rządów Andrzeja Zamoyskiego. Inwentarz z 1783 r. wymieniał tu: nowy folwark z budynkami gospodarczymi, karczmę Na Namulu, mały młyn w mieyscu zwanym Bezrączka, o iednym kamieniu 629. Wymieniony folwark obejmował 389,5 ha gruntów uprawnych, w tym 289 ha pól i 97 ha łąk 630. Zaliczał się w 1786 r. do klucza żdanowskiego, a w 1800 r. - do klucza jarosławieckiego Ordynacji 631. Sama wieś liczyła podówczas aż 63 gospodarzy (w tym 18 zagrodników, 44 półzagrodników oraz 1 chałupnika) i 1 komornika Pol.XVI w., t. VII, cz. 1, s W 1631 r. i ta część Wieprzca znalazła sie w rękach Zamoyskich (Patrz LIPSKO ) Stworzyński. Przypiski, nr 270, k. 151v Stankowa, s Stworzyński. Przypiski, nr 270, k.151; Tarnawski, s. 189, 208; J. Górak, Młyny wodne na Lubelszczyźnie..., s. 127 (tabela). Wójtostwo w Wieprzcu istniało być może nawet od przełomu XIV i XV w. Stankowa, s Tarnawski, s. 131, G. Jawor, op. cit., s. 97, 98, Stworzyński. Przypiski, nr 270, k. 152; Stankowa, s Tarnawski, s Stworzyński. Przypiski, nr 270, k BZNOssol., sygn. 1767/II, s. 605 (rewizja z 1731 r.) Ibidem,k Kasperek, s. 20 (tabela 2) Statuta, s. 51; R. Orłowski, Położenie i walka klasowa chłopów..., s Ibidem,s. 155 (tabela 14). 121

124 Plan gruntów w Wieprzcu z 1828 r. (APL AOZ-pl., sygn. 243). Przed rokiem 1828 Ordynacja założyła we wsi Nowy Folwark Wieprzec, ukazany na planie z tegoż roku, zwany później Folwarkiem Wieprzec Główny 633. Tutejsza drewniana parafialna cerkiew grecko-katolicka (unicka) z filią w Kosobudach, stanowiła ośrodek religijny dla kilku okolicznych wsi z 925 wiernymi (469 mężczyzn i 456 kobiet) w 1820 r. Miała uposażenie 23 morgi pól ( większa część zarośnięta krzakami ), 1 morgę ogrodu i 15 mórg łąk, a także 36 zł 25 gr. dziesięciny snopowej od miejscowych chłopów. Parochem (proboszczem) był wówczas ks. Michał Wołoszyński, surowo oceniany w dekanalnym świadectwie moralności: ten pleban zwykł się napijać i do kościołów łacińskich [tj. katolickich] z nabożeństwem udawać się, w którym to czasie pewnie opuszcza nabożeństwo w własnej cerkwi. Po jego śmierci w 1825 r., nowym proboszczem został ks. Jan Krypiakiewicz, który wkrótce potem swą siedzibę parafialną przeniósł do Kosobud 634. Opuszczona cerkiew została rozebrana przed 1863 rokiem 635. Po carskim ukazie uwłaszczeniowym z 1864 r. nastąpiły ostre spory miejscowych chłopów z zarządem ordynackim o serwituty. Szczególnie ostry przebieg miał spór w 1886 r., kiedy w Wieprzcu i w Wólce Wieprzeckiej, Ordynacja wykorzystała rosyjskie sotnie kozackie w celu wyegzekwowania od chłopów odszkodowań 636. W roku 1895 w folwarku i we wsi Wieprzec znajdowało się 8 budynków dworskich i 107 włościańskich z 373 mieszkańcami (w tej liczbie 205 osób prawosławnych). Chłopi dysponowali morgami piaszczystej gleby z niewielką domieszką borowiny i małym obszarem łąk. Folwark posiadał 796 mórg, z tego 505 składało się na pola, 143 na łąki 637. W II połowie XIX w. znajdował się we wsi młyn wodny systemu amerykańskiego, który od 1885 r. dzierżawił Żyd Moszek Sznajder. Zatrudniał w nim 4 robotników. Młyn funkcjonował jeszcze w 1929 r Spore zniszczenia przyniosły miejscowości walki rosyjsko austriackie podczas I wojny światowej w 1914 i 1915 r. Straty w tutejszych dobrach ordynackich oszacowano na sumę aż rubli 639. W okresie międzywojennym rozpoczęto odbudowę zniszczeń. Wówczas funkcjonowały tu trzy młyny (ordynacki, J. Adamowicza i S. Zasady) oraz tartak parowy M. Dziudy i E. Godziszewskiego 640. Działała w tym czasie szkoła podstawowa mieszcząca się w budynkach prywatnych. Do 1928 r. uczęszczały do niej również dzieci z Wychodów, a od tegoż roku została ograniczona liczbą klas i pozostał w niej tylko jeden nauczyciel Tadeusz Krechowicz. W takiej formie placówka przetrwała do wybuchu II wojny światowej APL, AOZ-pl., sygn APL ChKg-k, sygn. 226, s. 5-6,12,16,28,32-33,53, sygn. 601, k. 70v Słobodian W., Cerkwy, s H. Borodowska, op.cit, s SG, t. XIII, s J. Marszałek, Początki..., s. 19; J. Górak, Młyny wodne na Lubelszczyźnie..., s. 128 (tabela) M. Kozaczka, Ordynacja zamojska w latach I wojny..., s. 140, tabela J. Niedźwiedź, Leksykon historyczny miejscowości..., s Kronika Szkoły Podstawowej w Wychodach. 122

125 Jesienią 1942 r. Niemcy rozstrzelali we wsi 4 osoby (2 kobiety i 2 mężczyzn), których ciała pochowano na cmentarzu w Kosobudach 642. W październiku 1942 r. policja niemiecka rozstrzelała dalsze 3 osoby (2 rolników ze wsi Wieprzec i 1 kowala ze wsi Płoskie). Pomordowanych pochowano na cmentarzu w Zamościu i w Kosobudach 643. Dnia 26.II.1944 r. w lasach koło Wieprzca toczyły się walki między 3 pułkiem piechoty z 1 Ukraińskiej Dywizji Piechoty im. Kołpaka pod dow. płk. Piotra Werszyhory a karną ekspedycją niemiecką, zakończone odparciem oddziałów hitlerowskich 644. Po raz kolejny wieś stała się miejscem walk między partyzantami radzieckimi a oddziałami hitlerowskimi dnia 6.III.1944 r. Jednostki holenderskiej dywizji SS Viking i oddziały niemieckie (około 1800 ludzi) zaatakowały partyzantów Werszyhory pod Kosobudami, Zarzeczem oraz Wieprzcem. Walka trwała 5 godzin, w której strona niemiecka poniosła znaczne straty, m.in. 5 spalonych czołgów i 2 samochody oraz zestrzelony samolot 645. Już po wkroczeniu Rosjan, w dniu 27.VII.1944 r. przez Wieprzec, Wierzchowiny i Skaraszów przemaszerowały oddziały 9 pułku piechoty AK 646. Dnia 29.IV.1945 r. oddział konspiracji poakowskiej na terenie wsi wykonał wyrok na Bronisława Golata 647. Miejscowość po wojnie niezbyt się rozrosła. Wśród inicjatyw jej mieszkańców z tego okresu wyróżnia się elektryfikację przeprowadzoną w 1965 r., budowę dróg, w latach 90-tych założenie telefonów, a w 2000 r. wodociągu. Tuż po wojnie wznowiła działalność szkoła podstawowa, do 1961 roku jednoklasowa. Po połączeniu w tymże roku szkół w Wieprzcu i Wychodach, powstała jedna placówka szkolna w Wychodach, ale część klas tej siedmioklasowej już wówczas szkoły mieściła się w wynajętych domach prywatnych w Wieprzcu. Nauczyciele uczyli chodząc na przerwach około 2 km z Wieprzca do Wychodów i odwrotnie. Ostatecznie jedną, stałą siedzibę szkoła uzyskała w Wychodach, ale dopiero w 1967 r., po zakończeniu tam budowy murowanego obiektu 648. Kategoria Wg spisu z 1827 r. wieś Wg spisu z 1921 r. folwark młyn leśnictwo Wg spisu powszechnego w 2002 r. Domy mieszkalne Ludność ogółem Uwagi wyznanie narodowość rzymsko-katolickie greko-katolickie lub prawosławne mojżeszowe polska rusińska żydowska Źródła: Tabella..., t. II, s. 263; Skorowidz..., t. IV, s. 124; Spis powszechny 2002 r H. Wiercieński, op. cit.; B. Mikulec, Przemysł powiatu zamojskiego w latach , Rocznik Zamojski, t. I:1984, s K. Leszczyński, op. cit., s Ibidem,s J. Tobiasz, Na tyłach wroga, Warszawa 1972, s. 225; AK Zamojszczyzna, t. II, s Ibidem,t. II, s Patrz SKARASZÓW 647. R. Wnuk, op. cit., s Kronika Szkoły Podstawowej w Wychodach. 123

126 Znaleziska archeologiczne W trakcie badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski zarejestrowano na terenie miejscowości 20 stanowisk archeologicznych (punktów osadniczych). Najstarsze zabytki w postaci kilku fragmentów naczyń glinianych oraz siekierki krzemiennej pochodzą z neolitu i związane są z kulturą pucharów lejkowatych ( r. p.n.e.). Ze schyłkowoneolityczną kulturą ceramiki sznurowej ( r. p.n.e.) należy łączyć powierzchniowe znalezisko krzemiennego sztyletu. Ogólnie jako zabytki neolityczne, bez możliwości określenia bliższej chronologii, można wymienić kilka wyrobów krzemiennych (zgrzebło, przekłuwacz na wiórze, dwa drapacze, odłupki, fragment sztyletu, odłupek z siekiery gładzonej) oraz kamienny toporek. Z wczesnej epoki brązu znane są znaleziska ceramiki naczyniowej oraz nieliczne wyroby krzemienne (drapacz odłupkowy, wiór korowy). Wśród zabytków wczesnobrązowych wyróżniono fragmenty naczyń kultury trzcinieckiej ( r. p.n.e.). Dość intensywne osadnictwo funkcjonowało w epoce brązu, związane z kulturą łużycką ( r. p.n.e.). Z tego okresu znamy pozostałości 4 cmentarzysk, które zostały odkryte już w okresie międzywojennym. Na jednym z nich (stanowisko nr 1) prowadzone były w latach badania wykopaliskowe. Autorami prac badawczych byli: Andrzej Kutyłowski, Leszek Gajewski i Andrzej Urbański. Miały one charakter ratowniczo-zabezpieczający, bowiem z terenu cmentarzyska wybierany był intensywnie przez miejscową ludność piasek, a działaniom tym stale towarzyszyły przypadkowe odkrycia grobów. W trakcie wielosezonowych wykopalisk odsłonięto pozostałości cmentarzyska ciałopalnego. W sumie odkryto 101 grobów. Przeważały groby popielnicowe, w których spalone kości ludzkie złożono do popielnic naczyń glinianych (amforowatych, garnkowatych, wazowatych, dzbankowatych lub kubkowatych) ustawionych otworami ku górze. Ponadto udało się stwierdzić obecność dwu grobów bezpopielnicowych jamowych w postaci płytkich, owalnych jam wypełnionych piaskiem przemieszanym z kawałkami spopielonych kości i okruchami węgielków drzewnych. W jednym z grobów popielnicowych natrafiono na ozdoby brązowe w postaci paciorka wykonanego z blaszki brązowej i dwu złączonych ze sobą kółek z drutu brązowego. Natomiast wśród znalezisk luźnych z terenu cmentarzyska pochodzi dobrze zachowana bransoleta wykonana z brązu. Poza zwartym zasięgiem występowania popielnic kultury łużyckiej, natrafiono na stanowisku na grób kultury wielbarskiej z III-IV w. (dokładnie faza C2 OWR), który stanowi najdalej wysunięte na południe pewne stanowisko tej kultury w Polsce. Z okresu wpływów rzymskich pochodzą ponadto luźne, zebrane z powierzchni w trakcie badań AZP, drobne ułamki ceramiki naczyniowej, identyfikowane z kulturą przeworską (I - poł. V w.). Słabo reprezentowane są zabytki wczesnośredniowieczne, jedynie w postaci śladowych znalezisk fragmentów naczyń glinianych. Nieznaną chronologię posiadały 4 kopce położone na niewielkim cyplu doliny Topornicy (stanowisko nr 2), uznane przez Stefana Noska za kurhany. Podczas badań wykopaliskowych w 1984 roku jednego z kopców, nie natrafiono jednak na żadne zabytki i warstwę ciałopalenia. Archeolodzy na podstawie wyników badań uznali, że przebadany kopiec, jak i zapewne trzy pozostałe, stanowią naturalne pagórki piaszczyste L. Gajewski, A. Urbański, Wieprzec stan. 1, Sprawozdania z badań terenowych Katedry Archeologii UMCS i Archeologicznego Ośrodka Badawczo-Konserwatorskiego w Lublinie, 1981, s. 8; A. Kutyłowski, A. Urbański, Wieprzec, stan. 1, Sprawozdania z badań terenowych Katedry Archeologii UMCS i Archeologicznego Ośrodka Badawczo-Konserwatorskiego w Lublinie, 1982, s. 8; Tenże, Wieprzec stan. 1, Informator Archeologiczny, 1982, s. 105, 1983, s. 61, 1984, s. 78; Tenże, Sprawozdanie z badań na stanowisku 1 w Wieprzcu w 1984 roku, dokumentacja w Archiwum Muzeum Okręgowego w Zamościu i WUOZ w Lublinie Delegatura w Zamościu; Tenże, Najdalej na południe Polski wysunięte stanowisko kultury wielbarskiej, [w:] Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim, Lublin 1988, s. 273; Tenże, Czasowe wystawy archeologiczne w Zamościu i Tomaszowie Lub., Rocznik Zamojski, t. 2: 1985/86, s ; S. Nosek, s. 284; AZP

127 Wieprzec, stanowisko 1. Naczynie gliniane z cmentarzyska kultury łużyckiej (Muzeum Zamojskie). Fot. H. Szkutnik. Wieprzec, stanowisko 1. Naczynie gliniane z cmentarzyska kultury łużyckiej (Muzeum Zamojskie). Fot. H. Szkutnik. Wieprzec, stanowisko 1. Naczynia gliniane z cmentarzyska kultury łużyckiej (Muzeum Zamojskie). Fot. H. Szkutnik. Wieprzec, stanowisko 1. Ozdoby brązowe z cmentarzyska kultury łużyckiej (Muzeum Zamojskie). Fot. H. Szkutnik. 125

128 Wierzchowiny Wieś położona w południowej części obecnej gminy Zamość. Po raz pierwszy jej nazwa pojawiła się na planie dóbr klucza lipskiego Ordynacji Zamojskiej z 1840 roku 650. Nie odegrała większej roli w dziejach. Wierzchowiny i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) W okresie powojennym przeprowadzono w 1965 r. elektryfikację wsi, zbudowano utwardzone drogi, założono telefony, a w 2000 r. powstała sieć wodociągowa. Z myślą o turystach funkcjonuje w miejscowości lokal gastronomiczny Barwinek. Kategoria Domy mieszkalne Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. Wg spisu powszechnego w 2002 r Ludność ogółem Uwagi wyznanie narodowość rzymsko-katolickie 166 greko-katolickie lub prawosławne nie wymieniona mojżeszowe - polska 166 rusińska 2 żydowska 2 - Źródła: Skorowidz..., t. IV, s. 124; Spis powszechny 2002 r APL, AOZ-pl., sygn Wyznaczanie istnienia wsi Wierzchowiny w parafii szczebrzeszyńskiej w 1521 r. (W. Czarnecki, op. cit., s. 326) jest zapewne nieporozumieniem. Najprawdopodobniej chodzi o wieś Wierzchowina, położoną na północ od Szczebrzeszyna. 126

129 Wólka Panieńska Wieś położona obecnie we wschodniej części gminy Zamość. Po raz pierwszy została wzmiankowana w 1780 r. pod nazwą Panieńskie - wraz z Jatutowem określana jako uposażenie klasztoru klarysek w Zamościu 651. W następnych dziesięcioleciach nazwa wsi występowała wprawdzie w różnych formach, zawsze jednak uwzgledniających byłe właścicielki, czyli panny klaryski czy szarytki. Już w 1811 r. wykazana została po raz pierwszy jako Wólka Panieńska 652, a następnie w roku i , jednakże w 1948 r. znowóż użyto nazwy Panieńskie 655. Pod rokiem 1911 wspomina się nawet o Kolonii Wólka Panieńska, liczącej zaledwie 6 gospodarstw chłopskich 656. Wólka Panieńska i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Początków obecnej wioski o nazwie Wólka Panieńska można doszukiwać się już na przełomie XVII i XVIII wieku, gdy wdowa-ordynatowa Anna z Gnińskich Zamoyska darowała klaryskom zamojskim 657 wieś Jatutów z folwarkiem oraz pewne grunty sąsiedniej wsi Kalinowice. Właśnie te ostatnie grunty z czasem przyjęły nazwę Panieńskich, przez długi czas nie stanowiąc jakiejś wyodrebnionej osady typu wiejskiego. Wówczas istotniejszą rolę odgrywał tu jedynie miejscowy folwark, rozwinięty w końcu XIX stulecia. Gdy 3.II.1782 r. cesarz austriacki Józef II skasował w swej monarchii zakon klarysek, ich majątek został przejęty przez zaborczą administrację austriacką. Na prośbę ordynata Andrzeja Zamoyskiego (ówczesnego tajnego radcy dworu habsburskiego) władze zaborcze jesienią 1784 r. przekazały zakonowi szarytek - zwanych też Siostrami Miłosierdzia budynek klasztorny z przeznaczeniem na szpital i kościół 658. Przekazały im także folwark Jatutów Panieński, warty według obliczeń austriackich - zaledwie ok. 7 tys. florenów. W 1812 r. szarytki zostały przeniesione do Szczebrzeszyna, a ich kościół, klasztor i szpital zamienione zostały na magazyny wojskowe LBN ANU, Zb. A.Czołowskiego, sygn. III/2429, s Topographisch militarische Charte... Nie wymienia wsi spis powszechny z 1827 r M. Potocki, Zamość i jego instytucje..., s SG, t. XIII,s Spis kościołów i duchowieństwa..., s APZam., Hipoteka pow. zamojskiego, sygn. 666, s Około 1676 r. wspólnota tercjańska kobiet przy franciszkanach zamojskich została przekształcona w klauzurowy klasztor klarysek. E. Janicka-Olczakowa, Zakony żeńskie w Polsce, (w:) Kościół w Polsce, t. II, red. J. Kłoczowski, Kraków 1969, s Powstały w 1633 r. zakon Sióstr Miłosierdzia częściej zwany był zakonem szarytek, od jego francuskiej nazwy - Filles de la Charité. Był to świecki zakon, powołany do opieki nad chorymi w szpitalach i domach. E. Janicka-Olczakowa, op. cit., s W. Chotkowski, Historya polityczna dawnych klasztorów panieńskich w Galicyi..., s , 367, 368, 375; Z. Pięta, Polskie klaryski pod zaborami i w Księstwie Warszawskim..., s , 37, 38,

130 Po roku 1866 Wólkę Panieńską przejęto do rosyjskich dóbr rządowych. Wkrótce potem sprzedano ją w ręce prywatne. W 1883 r. właścicielem tutejszego folwarku wymieniany był Feliks Kwiatkowski, którego spadkobiercy w 1901 r. sprzedali Panieńskie Żydowi Aaronowi Pfefferowi z Zamościa 660. Z kolei w 1913 r. od Bajracha Pfeffera folwark (wraz z dobrami Mocówka) został zakupiony przez braci Salomona i Eliasza Epsztajnów oraz Sanela Garfinkiela, bogatych kupców zamojskich. Do nich należał jeszcze w r. 661 W roku 1896 folwark Wólka Panieńska obejmował 148 mórg ziemi uprawnej, w tym 119 mórg gruntów ornych i 22 morgi łąk. Wedle inwentarza skarbowego z 1925 r. na terenie folwarcznym stały: 2 domy mieszkalne, stajnia, obora, spichlerz, szopa, stodoła i chlewy. Ponadto w 1928 r. (wg innych danych w 1895) założono tu kaflarnię, dzisiejszą cegielnię 662. W początkach okupacji hitlerowskiej, na przełomie 1939 i 1940 r. w Wólce Panieńskiej i Kalinowicach powstała konspiracyjna komórka ZWZ-AK, zorganizowana przez wachmistrza Andrzeja Wojtasa Ciętego i Henryka Juszczaka Stena, działająca na terenie przedwojennej gminy Nowa Osada 663. W 1940 r. folwark z kaflarnią zostały skonfiskowane przez okupacyjne władze niemieckie jako mienie pożydowskie. W 1947 r. kaflarnia została zwrócona synom S. Garfinkiela, a w 1958 r. przejęta przez Skarb Państwa 664. Po wojnie rozwój wsi, podobnie jak sąsiednich Kalinowic, związany był z bliskim sąsiedztwem Zamościa i położeniem przy trasie krajowej Zamość-Tomaszów Lubelski-Hrebenne. Wynikiem tego jest ożywienie w budownictwie jednorodzinnym, szczególnie widoczne w ostatnim dwudziestoleciu. W miejscowości dobrze funkcjonuje prywatny motel Wojto, oferujący wygodne pokoje i doskonałą kuchnię, w którym mogą zatrzymać się turyści odwiedzający Zamość jak również osoby podróżujące na Roztocze i w kierunku Ukrainy. Kategoria Domy mieszkalne Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. wieś folwark Wg spisu powszechnego w 2002 r Ludność ogółem Uwagi wyznanie narodowość rzymsko-katolickie greko-katolickie lub prawosławne nie wymieniona 3 - mojżeszowe 11 6 polska rusińska - - żydowska - - Źródła: Skorowidz..., t. IV, s. 128; Spis powszechny 2002 r. Znaleziska archeologiczne W czasie badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski odkryto na terenie miejscowości zaledwie 2 stanowiska archeologiczne (punkty osadnicze). Na podstawie znalezionych fragmentów naczyń glinianych rozpoznane zostało osadnictwo kultury przeworskiej (I - poł. V w.) z okresu wpływów rzymskich oraz nieco bogatsze osadnictwo wczesnośredniowieczne, średniowieczne i nowożytne APZam., Akta hipoteki pow. zamojskiego, sygn.664, s. 8-9, Ibidem,sygn. 665, s. 12; Akta hipoteki Ordyn. Zamojskiej, sygn. 434/ Akta hipoteki pow. zamojskiego, sygn. 664, s. 1-1, sygn. 665, s AK Zamojszczyzna, t. I, s. 27, Ibidem,sygn. 665, s AZP

131 Wólka Wieprzecka Wieś położona na południowym skraju dzisiejszej gminy Zamość. Powstała najprawdopodobniej w II połowie XV wieku w dobrach szczebrzeskich Tarnowskich. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1480 r. 666 W dalszych latach dzieliła losy całej włości. Początkowo zwana była Wolą: w 1564 r. (jako Wolia) 667 i jeszcze w 1786 roku 668. W 1839 r. występowała już jako Wólka Wieprzecka 669. Wólka Wieprzecka i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Być może została zasiedlona przez ludność wołoską, trudniącą się pasterstwem owiec i wyrębem lasów. W 1580 r. wieś miała...łanów 16, robocizna do folwarku Wieprzca, daią włościanie od owiec dziesięcinę [czyli wg prawa wołoskiego]. Puszczę maią wolną do rąbania na ich własną potrzebę. Łąki maią po lasach. Parafia [prawosławna] do Wieprzca, daią popowi dziesięcinę po kopie z półłanka. Daią popioły do lechu [czyli bielarni płótna] w Deszkowicach 670. Dziesięcina od owiec...ustała w roku 1764, włościanie owce wyprzedali Poza powyższym, miejscowi chłopi mieli obowiązek pełnić służbę strzelecką w pobliskim, nowozałożonym Zwierzyńcu 672. Po podwyższeniu wymiaru pańszczyzny z 4 do 5 dni w tygodniu, w chwili przyłączenia do Ordynacji, chłopi poczęli skarżyć się na jawną krzywdę. W 1604 r., podczas rewizji dóbr szczebrzeskich, uskarżali się, iż...ciężko im się zda, że 5 dni robią.... Skarżyli się na nadzorcę z folwarku,...że ich bardzo bije na robocie.... Posypały się też skargi, że...znowu sześciu chłopów pociężnych [obowiązanych do zbrojnej służby] obrócono do Zwierzyńca na służbę strzelecką W. Czarnecki, op. cit., s Pol.XVI w., t. VII, cz.1, s Statuta, s Topograficzna Karta Król. Polskiego, ark Stworzyński. Przypiski, nr 281, k v Ibidem,k.157v Tarnawski, s Ibidem,s. 238, 364,

132 Plan gruntów w Wólce Wieprzeckiej z 1828 r. (APL AOZ-pl., sygn. 243). Wedle dyplomu cesarza Józefa II z 1786 r., Wola Wieprzecka należała do ordynackiego klucza żdanowskiego 674, zaś w 1800 r. - do klucza jarosławieckiego 675. W tymże ostatnim roku istniały we wsi: folwark, młyn i karczma, wzniesiona w 1755 roku 676. Rok 1886 przyniósł zaostrzenie stosunków z Ordynacją Zamojską, wywołane sporami o serwituty. Przy pomocy dwóch rosyjskich sotni kozackich, zarząd Ordynacji zmusił chłopów z Wólki Wieprzeckiej, Wieprzca i Mokrego do uiszczenia odszkodowania za straty poniesione podczas samowolnego zajmowania spornych obszarów leśnych i pastwiskowych 677. Wedle opisu z 1893 r. Wólka Wieprzecka składała się z folwarku i wsi, które należały do gminy Mokre i parafii Wielącza. Znajdowały się tam 3 domy dworskie, 40 włościańskich, 474 mieszkańców (80 katolików) oraz 673 morgi włościańskie 678. W 1905 r. została założona szkoła. Działała ona w karczmie ordynackiej do 1914 r. 679 Po I wojnie światowej jednoklasowa ludowa szkoła elementarna, licząca 66 uczniów, działała w wynajętym domu na wsi 680. Dopiero w latach zbudowano w Wólce Wieprzeckiej nową szkołę 4-klasową. Chodziło do niej 145 uczniów. Znanymi z nazwiska, przedwojennymi kierownikami szkoły byli: Maria Smalowa ( ) i Eugeniusz Jareczek ( ) 681. Szkoła w Wólce Wieprzeckiej ma też swoją wojenną historię. Zajęta przez wojsko niemieckie w roku 1941, została zamknięta dla uczniów. W nieczynnym budynku spotykali się partyzanci, trwały tu przygotowania do słynnej bitwy pod Wojdą. W tę działalność był zaangażowany pochodzący ze Skaraszowa komendant rejonu BCh Marcin Olchowski ps. Gwiazda. W bitwie pod Wojdą brało udział 123 żołnierzy BCh, w tym 23 z Wólki Wie Statuta, s R. Orłowski, Położenie i walka klasowa chłopów..., s Ibidem,s. 37; Stworzyński. Przypiski, nr 281, k. 157v H. Borodowska, op. cit., s. 334; J.Marszałek, Początki..., s Województwo Lubelskie..., s J. Gorzała, Historia Szkoły Podstawowej w Wólce Wieprzeckiej od początku istnienia do roku 2000, Zamość 2001 (mps udostępniony przez autorkę) Być może, domem tym był dom rodzinny pani Janiny Biront w Skaraszowie. Z przeprowadzonej z nią rozmowy wynika, że ok r. w zachowanym do dziś domu mieściła się szkoła J. Gorzała, op. cit., s

133 przeckiej 682. Mimo oficjalnego zamknięcia szkoły, podczas okupacji hitlerowskiej we wsi istniała tajna szkoła powszechna, w której naukę prowadziła Leokadia Burzan. Do szkoły uczęszczało około10 osób 683. Od 1942 r. wzmógł się terror niemiecki. Rozpoczęły się aresztowania pod zarzutem przynależności do partyzantki. 15 sierpnia 1942 r. do wsi przyjechali Niemcy i aresztowali trzech braci: Stanisława, Wacława i Józefa Niańko pod zarzutem przynależności do organizacji. W miesiąc później, 16 września rano Niemcy okrążyli wieś. Spędzili wszystkich mieszkańców na środek wsi, aresztowali 11 osób (Stanisława Zdybla, Władysława Mogielnickiego, Stanisława Kolanowskiego, Michała Burcona, Piotra Kozaczeńko, Michała Litwińca, Michała Karabina, Józefa Kowalczyka, Antoniego Sowę, Marcina Łaśkę i Pawła Sadłę) i wywieźli ich na Majdanek, gdzie zginęli. 18 września tego samego roku aresztowano we wsi Franciszkę Olejarczuk za udzielanie pomocy partyzantom i stracono na Rotundzie w Zamościu. Ten sam los spotkał Stanisława Burcona z synem Mariuszem podejrzanych o udział w Ruchu Oporu 684. Jesienią 1942 r. żandarmeria niemiecka rozstrzelała we wsi 2 osoby kwietnia 1943 r. zostali aresztowani przez gestapo za przynależność do Ruchu Oporu bracia Litwińcy. W tym samym dniu na własnym podwórku zostali zastrzeleni Jan i Władysław Smotrowie 686. W nocy z 4 na 5 listopada 1944 r. oddział AK spalił dom konfidenta UB, w którym zginęła jego żona 687. Po wojnie nastąpiły spore zmiany, którym początek dała parcelacja ziem Ordynacji Zamojskiej zwiększając tym samym areał gospodarstw chłopskich. W latach 60-tych we wsi przeprowadzono meliorację łąk i pastwisk, co znacznie poprawiło wydajność upraw i hodowli. Lata 60-te to również szereg zmian wpływających na codzienne życie ludzi: założony został punkt felczerski, przy szkole powstało jednooddziałowe przedszkole publiczne. W 1961 r. utworzono Szkołę Przysposobienia Rolniczego, zrzeszającą młodzież wiejską, która po ukończeniu siedmiu klas nie miała możliwości dalszej nauki, a dzięki szkole zdobywała szereg cennych informacji rolniczych, pozwalających lepiej kierować własnymi gospodarstwami. Szkoła ta działała do 1972 r. W 1965 r. wieś została zelektryfikowana i w tymże samym roku w szkole zadzwonił pierwszy we wsi telefon. Jednym z ostatnich ważniejszych udogodnień, było przeprowadzenie przez wieś w 1996 r. wodociągu 688. Bezpośrednio po zakończeniu działań wojennych, w lutym 1945 r. wznowiła działalność szkoła podstawowa o pięciu oddziałach. Jej stopień organizacyjny zmieniał się kilkakrotnie, by ostatecznie w 1999 r. szkoła stała się sześcioklasową. W latach przedwojenny budynek szkolny został powiększony o nowe skrzydło i zmodernizowany, natomiast rok 2002 przyniósł nadanie szkole imienia Batalionów Chłopskich. Wśród działalności organizacji szkolnych na uwagę zasługuje uczniowski Klub Sportowy Iskra. W okresie powojennym szkołą kierowali: Maria Smalowa ( ), Stefania Mańkowa ( ), Roman Służniewski ( ), Adam Godzisz ( ), Marian Świstek ( ), Jadwiga Zawadzka ( ), Wanda Drozd ( ), Leszek Łepik ( ), a od 2000 r. funkcję dyrektora sprawuje Jadwiga Gorzała 689. Ważną rolę w życiu mieszkańców wsi pełni Jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej, powołana w 1964 r. Założyli ją: Paweł Artymiak i Mieczysław Kozioł. Strażacy w 1968 r. otrzymali motopompę, w 1980 r. samochód, a w 1978 r. zakończyli budowę nowej remizy 690. Od lat 90-tych działa w miejscowości Stowarzyszenie Klub Abstynenta Roztocze. We wsi istnieje gospodarstwo agroturystyczne TARKA ze stadniną koni wierzchowych rasy małopolskiej. Założone zostało w 1998 r., a jego właścicielami są Ryszard i Elżbieta Szpatuśko, którzy organizują od kilku lat znane już w regionie Święto Konia Orientalnego imprezę popularyzującą konie rasy arabskiej i małopolskiej, ale również historię i walory turystyczne regionu J. Gorzała, op. cit., s J. Doroszewski, Uwagi o zakresie i organizacji tajnego nauczania podczas okupacji hitlerowskiej, Przegląd Historyczno-Oświatowy, R. XVI:1973, z. 4, s J. Gorzała, op.cit., s Cz. Madajczyk, op. cit., s J. Gorzała, op.cit., s R. Wnuk, op. cit., s. 81; Z lat wojny..., t. IV, s J. Gorzała, op.cit., s Ibidem,s M. Skiba, op.cit., s

134 Kategoria Domy mieszkalne Ludność ogółem Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. folwark wieś Wg spisu powszechnego w 2002 r Uwagi wyznanie narodowość rzymsko-katolickie greko-katolickie lub prawosławne nie wymieniona 28 - mojżeszowe - - polska rusińska - - żydowska - - Spis z 2002 r. dotyczy również Skaraszowa. Źródła: Skorowidz..., t. IV, s. 124; Spis powszechny 2002 r. Znaleziska archeologiczne Podczas badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski odkryto na terenie miejscowości 6 stanowisk archeologicznych (punktów osadniczych). Najstarsze ślady osadnictwa w postaci wyrobów krzemiennych pochodzą z mezolitu (ok r. p.n.e.) i świadczą o istnieniu obozowiska typowego dla ówczesnych ludów koczowniczych. Z wczesnej epoki brązu znany jest pojedynczy fragment ceramiki oraz grocik krzemienny zabytki najpewniej związane z kulturą trzciniecką ( r. p.n.e.). Śladowo zarejestrowano materiał ceramiczny kultury łużyckiej ( r. p.n.e.). Na terenie miejscowości odkryto ponadto zabytki pradziejowe w postaci fragmentów ceramiki, wyrobów krzemiennych (drapacz, wiór i łuszczeń) oraz kamiennych (rozcieracz), których nie udało się bliżej określić chronologicznie AZP

135 Wychody Wieś położona w południowej części obecnej gminy Zamość. Powstała około połowy XIX stulecia w zalesionej partii dóbr ordynackich. Rozwój miejscowości nastąpił dopiero w okresie międzywojennym i po II wojnie światowej. W 1900 r. pobudowano we wsi za cerkiewne pieniądze drewniany budynek szkoły i stróżówki. Powstała czteroklasowa szkoła rosyjska, do której jednak niechętnie mieszkańcy posyłali swoje dzieci domagając się szkoły polskiej. W tych warunkach szkoła została zamknięta, a na rok przed zakończeniem I wojny światowej, budynek szkolny wraz ze stróżówką sprzedano do Zamościa i nabył je pop Radostowicz. Od 1928 r. funkcjonowała szkoła polska, która mieściła się w domach prywatnych. Do tego czasu dzieci uczęszczały do szkoły w Wieprzcu. Wychody i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Po II wojnie światowej wśród wielu wydarzeń, które miały miejsce w Wychodach, na uwagę zasługuje elektryfikacja wsi w 1965 r. oraz budowa drogi od strony Mokrego w 1973 r. Tuż po wojnie wznowiła działalność szkoła podstawowa. W latach wybudowano drewniany budynek szkolny, który w 1960 r. zawaliła burza. Odtąd szkoła mieściła się w drewnianym, nieco wyremontowanym baraku oraz w mieszkaniach prywatnych. Do 1961 r. w Wychodach była szkoła tylko jednoklasowa, a od tegoż roku siedmioklasowa, kierowana przez Józefa Smyka. Złe warunki lokalowe zmobilizowały mieszkańców wsi do podjęcia starań o wystawienie nowego, murowanego budynku szkoły. Prace budowlane trwały w latach , w dużej mierze wykonane w czynie społecznym. W 1978 r. na skutek reformy w szkolnictwie, szkoła w Wychodach została zamknięta, a w budynku, który zajmowała, umieszczono Ośrodek Doskonalenia Kadr Organizacji i Zarządzania Urzędu Wojewódzkiego w Zamościu. Szkołę podstawową reaktywowano w 1981 r., początkowo tylko z klasami 0-4, sukcesywnie zwiększając stopień organizacyjny do klasy ósmej w 1985 r. Od 1999 r. jest to szkoła sześcioklasowa. Od 1981 r. placówką kierowały: Alicja Lipska ( ), Agnieszka Herc ( ), a od 2006 r. dyrektorem jest Irena Tałanda Kronika Szkoły Podstawowej w Wychodach; tko, Wychody budują szkołę, Sztandar Ludu z dnia r.; h, Urodzaj na szkoły, Sztandar Ludu, nr 14 (7029) z dnia r. 133

136 Kategoria Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. Wg spisu powszechnego w 2002 r. Domy mieszkalne Ludność ogółem wyznanie narodowość rzymsko-katolickie 225 greko-katolickie lub prawosławne nie wymieniona mojżeszowe - polska 225 rusińska - żydowska - - Uwagi Źródła: Skorowidz..., t. IV, s. 124; Spis powszechny 2002 r. Znaleziska archeologiczne W wyniku badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski odkryto na terenie miejscowości 6 stanowisk archeologicznych (punktów osadniczych). Zabytki określone chronologicznie znane są wyłącznie ze znalezisk śladowych. Należą do nich pojedyncze fragmenty naczyń glinianych: wczesnoneolitycznej kultury ceramiki wstęgowej rytej (ok r. p.n.e.), bliżej nieokreślonej kultury z wczesnej epoki brązu ( r. p.n.e.) oraz z wczesnego średniowiecza (VI-XIII w.). Większość zarejestrowanego na powierzchni materiału określono jako pradziejowy bez dokładniejszej przynależności chronologicznej i kulturowej. Były to fragmenty naczyń glinianych oraz wyroby krzemienne: fragment wióra, łuska i odłupek AZP

137 Wysokie Wieś położona w północno-zachodniej części obecnej gminy Zamość. Nazwa jej jest typową nazwą topograficzną, wywodzącą się od charakterystycznego położenia na wysokim brzegu rzeczki Kalinowicy, czyli dzisiejszej Łabuńki. Wysokie i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Herb Łodzia rodu Górków ze Szczebrzeszyna (K. Niesiecki, Herbarz polski, t. VI, Lipsk 1841, s. 251). Leżała w dobrach włości szczebrzeskiej. Pierwsza (wątpliwa) wzmianka o niej miałaby pochodzić z 1473 r. 694 W tym roku miał tu istnieć prawosławny monaster w Ostrowie zwanym Manaster, położony nad Łabuńką przy granicy z Sitańcem, o którym później słuch zaginął 695. Pewniejsze istnienie wsi Wysokie jest pod ro Stworzyński, s. 54; W. Czarnecki, op. cit., s Pod tym rokiem Stanisław Wątróbka, kasztelan sandomierski i dziedzic Wysokiego, miał darować tamtejsze grunta pod założenie stawu Janowi i Jerzemu z Sitańca. Pomijam fakt, iż tenże Stanisław Wątróbka ze Strzelec (późniejszy wojewoda lubelski) był wówczas kasztelanem sądeckim, a nie sandomierskim (zob. Urzędnicy małopolscy XII-XV wieku. Spisy, Wrocław 1990, nr 586, 1034). Przede wszystkim wydaje się to kwestią wątpliwą, aby był on dziedzicem tego Wysokiego pod Zamościem, które przecież wówczas należało do włości szczebrzeskiej Tarnowskich. Raczej mógł być dziedzicem np. części (wraz z Kaszowskimi) miasteczka Wysokie w woj. lubelskim (por. A. Sochacka, Własność ziemska w woj. lubelskim w średniowieczu, Lublin 1987, s. 101). Niestety, osoba Wątróbki jest praktycznie nieuchwytna w źródłach, więc nie da się tego udowodnić. Poza tym Sitańscy nigdy nie tytułowali się panami na Wysokiem, bo z pewnością w późniejszych źródłach byłaby o tym jakakolwiek notka. Mogło tu nastąpić pomieszanie faktów, odnoszących się do trzech różnych miejscowości o tej samej nazwie (koło Zamościa, koło Uchań i koło Turobina) A. Gil, Prawosławna eparchia chełmska do 1596 r., Chełm 1999, s. 151; W. Czarnecki, op. cit., s Brak jakichkolwiek innych zapisów, mogących potwierdzić funkcjonowanie tego monasteru. Stworzyński (s. 61) pisze tylko, że według tradycji (!) było tam siedlisko dawne zakonników. 135

138 kiem Rejestr poborowy z tego czasu wymieniał ją w parafii szczebrzeskiej i wykazywał zaledwie 5½ łana (ok. 92 ha) gruntów uprawnych 696. W 1580 r. było już...łanów 6. [Duży] staw [rybny], przy stawie tym młyn o trzech kołach. Młynarz ma prawo [na grunty młyńskie i mielenie mąki] od Andrzeja hrabiego z Górki w roku 1565 otrzymane. Tamże karczma, sołtystwo z gruntem 697. Rejestr poborowy z 1589 r. dokładniej rozdzielał grunty we wsi: 5½ łana folwarcznego i ½ łana młyńskiego, wymienia także 5 zagrodników na roli 698. Taka organizacja, istnienie sołtystwa i niedawne nadanie przywileju dla młynarza raczej przemawiałoby za niezbyt odległym w czasie osadzeniem wsi lub też jej odrodzeniem się po bliżej nieokreślonym katakliźmie. W 1593 r. Wysokie, wraz z całą włością szczebrzeską, przeszły od Górków i Czarnkowskich na własność rodu Zamoyskich i jeszcze w tymże samym roku zostały włączone do Ordynacji Zamojskiej, utworzonej cztery lata wcześniej. Jan Zamoyski, pragnąc dostosować nowy nabytek do swych planów gospodarczych i lepiej zintegrować całość swych dóbr, przyłączył wieś do folwarku w Żdanowie 699. Podwyższenie wymiaru pańszczyzny spowodowało, że również tutejsi chłopi słali liczne skargi do zarządu Ordynacji 700. Leżąc nieco na uboczu głównych dróg komunikacyjnych, z dala od twierdzy zamojskiej, Wysokie nie doznały znaczniejszych zniszczeń i strat podczas zawieruchy wojen i niepokojów połowy XVII wieku oraz zatargów o Ordynację w drugiej połowie tegoż stulecia. Wieś nadal zaliczała się jednak do niezbyt dużych i w sumie niewiele znaczących w skali Ordynacji. Bardziej widoczny proces rozwoju gospodarczego wioski rozpoczął się - jak w przypadku wielu innych okolicznych miejscowości - dopiero w II połowie XVIII w. Inwentarze ordynackie z 1800 r. już wykazywały we wsi 2 folwarki (należące do klucza żdanowskiego 701 ), 2 młyny i austerię (czyli karczmę zajezdną), wzniesioną w 1758 roku 702. Podczas oblężenia Zamościa w 1813 r. w Wysokiem polscy obrońcy zorganizowali posterunek obserwacyjny, broniony przez osobowy oddział piechoty, 12 kawalerzystów i dwa działa. Wieś została zdobyta przez nacierające oddziały rosyjskie w dniu 24.II.1813 r. 703 W 1885 r. gmina Wysokie stała się widownią sporów chłopskich z Ordynacją o tzw. serwitut opałowy. Mieszkańcy gminy w lutym 1885 r. masowo łamali zakaz wycinania wspólnych areałów leśnych w dobrach ordynackich. Ustąpili dopiero pod groźbą wykorzystania przez Ordynację rosyjskich sotni kozackich 704. W roku 1893 w Wysokiem mieściła się siedziba gminy, a wieś należała do parafii katolickiej w Sitańcu i prawosławnej (dawniej unickiej) w Bortatyczach. Gmina obejmowała wsie: Bortatycze, Białobrzegi, Borowinę Sitaniecką, Łapiguz, Siedliska, Sitaniec, Wolicę Sitaniecką, Wólkę Złojecką, Zarudzie i Złojec. Należała do sądu gminnego II okręgu w Starym Zamościu. Ludność gminy wynosiła 5502 mieszkańców, w tej liczbie prawosławnych 2735 osób i 77 Żydów. Posiadała dziesięciny ziemi ornej, łąk, lasów, nieużytków, rzek i błot. Sama wieś Wysokie liczyła 4 domy dworskie i 41 chłopskich, zamieszkałe przez 272 katolików, 80 prawosławnych i 47 Żydów. Znajdowały się tu aż 4 szkoły początkowe. Istniał tu także folwark, który administracyjnie podporzadkowany był dobrom ordynackim Bortatycze. Wieś i folwark posiadały łącznie 581 mórg ziemi ornej i łąk 705. W 1930 r. folwark ten, o powierzchni 117 ha, dzierżawiony był przez Mikołaja Łochinę 706. W ostatnim dwudziestoleciu XIX w. (przed 1895 r.) w Wysokiem powstał młyn wodny systemu amerykańskiego o 4 kamieniach i staw na rzeczce Topornica 707. W pierwszych miesiącach 1905 r., podczas rewolucji, wśród mieszkańców były znane pisma ulotne PPS, w których omawiano istotne dla chłopów sprawy: języka polskiego w urzędach i szkole, uchylanie się od poboru do wojska, wiary katolickiej i zaprzestania podnoszenia podatków. Rok później powstało w Wysokiem koło Polskiej Macierzy Szkolnej Pol.XVI w., t. VII, cz. 1, s Tarnawski, s. 189, 208, 219; Stworzyński. Przypiski, nr 282, k.157v. Nieporozumieniem jest informacja Stworzyńskiego o tym, że w 1646 r. dziedzice wsi - bracia Wojciech i Stanisław Gruszeccy sprzedali Tomaszowi i Teodorowi Doroszewiczom (czy raczej Doroszewskim) młyn z polami i łąkami w Wysokiem, które przecież już od kilkudziesieciu lat należało do ordynacji. Tu także chodzi o inną osadę o tej nazwie, leżącą na północny-zachód od Turobina Stankowa, s Ibidem,s Tarnawski, s Także i w tym przypadku skargi nie przyniosły pożądanego skutku i nie zmieniły polityki zarządu Ordynacji Statuta, s R. Orłowski, Położenie i walka klasowa chłopów..., s. 36; Stworzyński. Przypiski, nr 282, k S. Wiśniewski, W dobie..., s H. Brodowska, op. cit., s SG, t. XIV, s T. Epsztejn, op. cit., s. 12; W. Romanowski, Oświata ludowa..., s B. Mikulec, Przemysł powiatu..., s. 62; Województwo Lubelskie..., s. 475; J. Górak, Młyny wodne na Lubelszczyźnie..., s. 128 (tabela) A. Koprukowniak, Ruchy..., s. 185; W. Romanowski, Oświata..., s

139 Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. pierwszym wójtem Wysokiego został Bolesław Wnuk, który tę funkcje pełnił przez prawie cały okres międzywojenny 709. Jego zasługą była m.in. decyzja z 1923 r. o wzniesieniu w tej miejscowości budynku szkoły 710. Rada gminy Wysokie w latach 20-tych XX w. W środku siedzą: Bolesław Wnuk wójt gminy Wysokie i Konrad Lipczyński dzierżawca Bortatycz (zbiory prywatne Grzegorza Wnuka). Fot. autor nieznany. Uczniowie Szkoły Powszechnej w Wysokiem, lata 20-te XX w. W środku siedzą nauczyciele szkoły, po prawej stronie kierownik szkoły - Edward Kasprzysiak. (zbiory prywatne Grzegorza Wnuka). Fot. autor nieznany. W 1916 r. powstała w Wysokiem jednoklasowa, powszechna szkoła polska, od 1921 r. dwuklasowa, a od 1930 r. siedmioklasowa. Początkowo mieściła się w budynkach prywatnych, ale na skutek wspomnianych już powyżej działań wójta gminy Bolesława Wnuka oraz ówczesnego dyrektora szkoły - Edwarda Kasprzysiaka, rozpoczęto budowę murowanego obiektu szkolnego. Kamień węgielny pod nową szkołę wmurowano w 1923 r., a obiekt ukończony został w 1926 r. W okresie międzywojennym kierownikami szkoły byli: Antoni Glinka ( ) i Edward Kasprzysiak ( ). W latach , w czasie okupacji hitlerowskiej, 709. Aktywny działacz, poseł do Sejmu. W 1935 r. był członkiem Rady Wojewódzkiej i Wydziału Wojewódzkiego w Lublinie, w 1938 r. prezesem sanacyjnego Obozu Zjednoczenia Narodowego w Zamościu. Rozstrzelany przez Niemców 29.VI.1940 r J. Panasiewicz, Wysokie okruchy historii, Biuletyn Informacyjny Samorządu Gminy Zamość, Nr 8:2001, s

140 szkoła mieściła się w domach prywatnych, natomiast budynek szkolny zajęty był przez Niemców 711. W latach trzydziestych w gminie Wysokie działało koło Młodzieży Wiejskiej Siew 712. Podczas okupacji hitlerowskiej, w latach w gminie Wysokie przebywało 303 Polaków, deportowanych przez Niemców z ziem polskich włączonych do III Rzeszy 713. W tym czasie w lesie Borek Wysocki, położonym niedaleko wsi, oddziały SS, żandarmerii i gestapo dokonywały masowych rozstrzeliwań Polaków i Żydów z więzienia w Zamościu. Nie jest znana dokładna liczba pomordowanych. Wiadomym jest tylko, że pochowani są w 14 masowych grobach 714. Wysokie zostało wysiedlone już 8.XI.1941 r. Nazwę zmieniono na niemiecką Hochdorf. Miejsce prawowitych mieszkańców zajęli przesiedleńcy niemieccy z Chinowa w powiecie radomskim, 9 rodzin pochodzenia niemieckiego i 1 rodzina niemiecka z Dobrudży. Łącznie osiedlono 27 rodzin i oddano im pod zagospodarowanie 468,69 ha 715. Niemcy przystąpili do komasacji i przebudowy wsi, w której planowali utworzyć nowe gospodarstwa. Tereny te włączono do wsi głównej Zamość 716. Zanim doszło do wysiedlenia, mieszkańcy wsi poddani zostali akcji wyszukiwania potomków niemieckich osadników z przełomu XVIII i XIX w. Imienny wykaz (z 4.I.1941 r.) dzieci o nazwiskach niemieckich, urodzonych w latach , podawał jedynie 2 nazwiska 717. Na przełomie 1939/40 r. miejscową komórkę konspiracyjną ZWZ-AK organizowali ppor. Piotr Adamczuk ps. Boruta, ppor. Ryszard Węcław i Seweryn Błaszczak. Komendantem placówki został Boruta (zginął w walce w 1943 r.). Ulotki konspiracyjne powielano u Piotra Michela, dopóki w marcu 1941 r. nie został on aresztowany i wywieziony do Oświęcimia, gdzie zginął. Tam też zginął ppor. Węcław 718. Jesienią 1940 r. w gminie zorganizowano konspiracyjną komendę Straży Chłopskiej. Komendantem był Jan Rycyk z Sitańca Wolicy (przez cały okres okupacji). Miejscowa komórka tej organizacji liczyła później około 20 osób. Z chwilą wyzwolenia w 1944 r. pełniła rolę tutejszego posterunku policji 719. W ramach konspiracji poakowskiej i WiN-u, gmina Wysokie od 1944 r. należała strukturalnie do IV rejonu AK, a od połowy 1945 r. do XXVIII rejonu WiN-u 720. Pod koniec listopada i na początku grudnia1946 r. doszło do aresztowań wśród członków tzw. żandarmerii (WiN). Władze bezpieczeństwa uwięziły wówczas cały pluton żandarmerii z Wysokiego 721. Gmina Wysokie istniała do 1976 r., kiedy to Rozporządzeniem Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska w sprawie połączenia, utworzenia, zmiany granic i nazw gmin, została (wraz z gminą Zawada) przyłączona do gminy Zamość 722. W powojennej historii wsi na uwagę zasługują różne działania budowlane: utwardzanie dróg dojazdowych w latach 60-tych, modernizacja i rozbudowa sieci telefonicznej w 1991 r., budowa sieci gazowej w 1994 r., a w latach wodociągowej 723. Już w 1944 r. szkoła wróciła do swojego budynku, niestety poważnie zdewastowanego przez Niemców. Po wykonaniu niezbędnych prac remontowych i porządkowych, rozpoczęła działalność siedmioklasowa szkoła podstawowa. Stopień organizacyjny placówki zmieniał się wielokrotnie, by ostatecznie powstał Zespół Szkół, składający się z sześcioklasowej Szkoły Podstawowej im. Edwarda Kasprzysiaka i trzyletniego Gimnazjum. Wraz z rozwojem placówki powstała konieczność rozbudowy budynku, co miało miejsce w latach 90-tych. W 2001 r. oddano do użytku pierwszą w gminie szkolną salę gimnastyczną. W okresie powojennym szkołą w Wysokiem kierowali: Antoni Glinka ( ), Hipolit Bosiak ( ), Anna Bosiak ( ), 711. Kronika Szkoły Podstawowej w Wysokiem Niektóre publikacje wskazują, iż ludowcy z Wysokiego brali udział w obchodach 1-majowych w Zamościu. Dnia 18. IX.1936 r. policja w brutalny sposób miała spacyfikować wieś. W wyniku przeprowadzonych aresztowań przestało istnieć miejscowe koło SL. E. Ciuruś, Wystąpienia chłopów na Zamojszczyźnie w roku 1936, Lublin 1961, s. 53; J. Jachymek, Oblicze..., s. 245; J. Jachymek, A. Koprukowniak, J. Marszałek, op. cit., s J. Kiełboń, op. cit., s K. Leszczyński, op. cit., s J. Wnuk, Realizacja planów (Zamojszczyzna w czasie okupacji), Sztanadar Ludu, 1962, nr 283, s. 5; J. Ślaski, op. cit., s Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium..., t. I, s J. Doroszewski, Jak tworzono..., s AK Zamojszczyzna, t. I, s Za tę informację (i sprostowania) dziękujemy p. Stefanowi Torowi z Wysokiego (ps. Brzoza, w oficerowi organizacyjnemu Komendy BCh w Zamościu, a w zastępcy komendanta powiatowego Ludowej Straży Bezpieczeństwa) R. Wnuk, op. cit., s. 70, Ibidem,s Rozporządzenie Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 24.VI.1976 r. w sprawie połączenia, utworzenia, zmiany granic i nazw gmin oraz ustalenia siedzib gminnych organów władzy i administracji państwowej w województwach ( Dz. U. Nr 24 poz. 143) Informacje ustne Henryki Sobczuk mieszkanki Wysokiego. 138

141 ponownie Hipolit Bosiak i następnie Anna Bosiak ( ), Henryka Bzdeń ( ) i Aleksander Sagan ( ). W latach dyrektorem gimnazjum był Aleksander Sagan, natomiast dyrektorem szkoły podstawowej w tym czasie była Ewa Miazga. Po utworzeniu w 2002 r. Zespołu Szkół, dyrektorem całej placówki została Ewa Miazga, a od 2007 r. funkcję tę pełni Aleksander Sagan 724. W miejscowości znajduje się Ośrodek Zdrowia, otwarty w 1995 r. i mieszczący się w dawnym budynku gminy. Znalazla tu swoją siedzibę również apteka oraz filia Gminnej Biblioteki Publicznej w Sitańcu. Jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej w Wysokiem powstała w 1954 r. Założyli ją: Michał Kudyk, Witold Wojszczuk i Jan Chrzan. Obok drużyny męskiej, istniała we wsi także drużyna żeńska OSP, kierowana przez Zofię Piasecką 725. We wsi działa Klub Sportowy Nord. Kategoria Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. Wg spisu powszechnego w 2002 r. Uwagi Domy mieszkalne Ludność ogółem wyznanie narodowość rzymsko-katolickie 539 greko-katolickie lub prawosławne mojżeszowe 67 polska 639 rusińska - żydowska - 33 Źródła: Tabella..., t. II, s. 298; Skorowidz..., t. IV, s. 127; Spis powszechny 2002 r. Znaleziska archeologiczne Podczas badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski oraz innych przypadkowych odkryć zarejestrowano na terenie obecnej miejscowości 12 stanowisk (punktów osadniczych), w tym 5 na terenie Wysokiego-Wólki. Najstarsze zabytki w postaci fragmentów naczyń glinianych pochodzą z neolitu i związane są z kulturą pucharów lejkowatych ( r. p.n.e.). Kilka ułamków ceramiki znalezionej na powierzchni należy łączyć ze schyłkowoneolityczną kulturą ceramiki sznurowej ( r. p.n.e.). Śladowo wystąpiła ceramika z wczesnej epoki brązu, w tym 4 fragmenty naczyń kultury trzcinieckiej ( r. p.n.e.). Na jednym stanowisku stwierdzono fragmenty naczyń z cechami typowymi dla epoki brązu ( r. p.n.e.), a na 5 innych ceramikę kultury łużyckiej ( r. p.n.e.). Zabytki z okresu lateńskiego reprezentowane są przez grupę naczyń glinianych kultury pomorskiej ( r. p.n.e.). Są to znaleziska luźne, pochodzące ze zbiorów przedwojennych ówczesnego profesora Gimnazjum Męskiego w Zamościu Michała Pieszki. Po wojnie zostały przekazane przez właściciela zbioru do Muzeum Zamojskiego, tworząc zalążek ekspozycji archeologicznej. Kolejne ślady osadnictwa znane są dopiero z okresu wczesnego średniowiecza i czasów nowożytnych. Są to wyłącznie fragmenty ceramiki naczyniowej Kronika Szkoły Podstawowej w Wysokiem M. Skiba, op.cit., s. 171, AZP

142 Wysokie. Naczynia gliniane kultury pomorskiej, znaleziska luźne ze zbiorów przedwojennych M. Pieszki (Muzeum Zamojskie). Fot. H. Szkutnik. 140

143 Zalesie Wieś leżąca w południowo-wschodniej części obecnej gminy Zamość. Około połowy XIX stulecia (po 1846 r.) w miejscu wykarczowanych lasów (stąd Zalesie ) powstał tu folwark, należący do dóbr białowolskich Ordynacji. Jako folwark, Zalesie zostało ukazane na planie dóbr lipskich z 1853 r. i na mapie z ok.1880 roku 727. Po uwłaszczeniu w 1864 r. z wolna poczęła rosnąć tu niewielka osada wiejska, wymieniana w 1895 r. w gminie Suchowola, a w parafii rzymsko-katolickiej Krasnobród 728. Zalesie i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r. Według spisu właścicieli ziemskich z 1930 r., ordynacki majątek Zalesie o powierzchni 91 ha, miał być dzierżawiony przez Jana Haciewicza 729. Po wojnie Zalesie nadal pozostało małą, liczącą niewiele mieszkańców wsią przy bocznej (acz urokliwej) drodze z Zamościa przez Suchowolę do Krasnobrodu. Kategoria Domy mieszkalne Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. Wg spisu powszechnego w 2002 r.. Ludność ogółem Uwagi rzymsko-katolickie wyznanie narodowość greko-katolickie lub prawosławne mojżeszowe polska rusińska żydowska nie wymieniona nie wymieniona Źródła: Skorowidz..., t. IV, s. 127; Spis powszechny 2002 r APL AOZ-pl., sygn. 205; Baza mapy A. Jabłonowskiego: Atlas historyczny Rzeczypospolitej Polskiej. Epoka przełomu z wieku XVI na XVII..., ark. 2-3, Wiedeń-Warszawa SG, t. XIV, s T. Epsztajn, op. cit., s

144 Zarzecze Wieś leżąca obecnie w południowej części gminy Zamość. Jej nazwa, wybitnie topograficzna, związana jest z położeniem za rzeką Topornicą, na jej prawym brzegu. Początkowo nazwa ta występowała jeszcze w formie Zarzycze (w 1828 r.) 730 lub Zarzyce (w 1827 r.) 731. Później jednak upowszechniła się foma dzisiejsza Zarzecze, stale wykazywana od i 1895 roku 733. Zarzecze i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Wieś została osadzona przez zarząd Ordynacji Zamojskiej na gruntach lipskich i częściowo wieprzeckich 734, a pierwsza źródłowa wzmianka o niej pochodzi z 1776 r. 735 Wedle dyplomu cesarza Józefa II z 1786 r., wchodziła w skład ordynackiego klucza lipskiego 736. O niezbyt dawnym powstaniu wsi świadczy fakt, iż przez najbliższych kilkadziesiąt lat nie była ona dobrze rozwinięta gospodarczo. Inwentarze z 1800 r. wykazywały bowiem istnienie we wsi jedynie młyna i karczmy 737. W późniejszym czasie pod względem gospodarczo-społecznym wieś dzieliła losy pozostałych dóbr ordynackich, zaś od wydarzeń politycznych i wstrząsów z tym związanych izolowały ją otaczające lasy i odległość od Zamościa. Plan gruntów w Zarzeczu z 1828 r. (APL AOZ-pl., sygn. 243). Tu błąd autora planu, ponieważ zamiast nazwy Skaraszów winno być Zarzecze (a właściwie Zarzycze ) APL, AOZ-pl., sygn Wg R. Orłowskiego (Położenie i walka klasowa chłopów..., s. 30) poprzednia nazwa wsi to Stary Wieprzec, co sugeruje powstanie wsi na gruntach nie lipskich lecz wieprzeckich Tabella miast, wsi i osad..., t. II, s Wszakże już na mapie z 1811 r. (Topographisch militarische Charte...) widnieje późniejsza nazwa Zarzecze Stworzyński, k SG, t. XIV, s Stworzyński, k R. Orłowski, op. cit., s Statuta, s R. Orłowski, op. cit., s

145 Te wstrząsy nastąpiły dopiero podczas okupacji hitlerowskiej. W 1942 r. na terenie wsi Niemcy rozstrzelali 24 Żydów, zaś jesienią tegoż roku rozstrzelano tu 12 osób (3 mężczyzn, 6 kobiet i 3 dzieci), których ciała pochowano na cmentarzu w Lipsku. Przyczyną egzekucji miało być pokrewieństwo zamordowanych z bandytami o nazwisku Wszołow (?). Ponadto jeszcze w tym samym 1942 r. w tej miejscowości odbyła się egzekucja 53 Żydów, pochowanych później na okolicznych polach 738. W dniach 28 i 31.V.1943 r. grupa specjalna z oddziału AK por. Jana Turowskiego Norberta wykonała wyrok śmierci na 4 tutejszych niemieckich konfidentach: Mogielnickim, jego narzeczonej (o wdzięcznym przezwisku Królewna ), Wójciku i jeszcze jednym o nieznanym nazwisku 739. Sprawozdanie komendanta obwodu BCh z 30.IX.1943 r., omawiające niemiecką akcję wysiedleńczą i pacyfikacyjną, informuje o wysiedleniu mieszkańców oraz częściowym spacyfikowaniu wsi Zarzecze, co nie znajduje potwierdzenia w innych źródłach 740. Dnia 26.II.1944 r. w lasach koło wsi bronił się 3 pułk piechoty 1 Ukrańskiej Dywizji Partyzanckiej im. Kowpaka pod dow. płk. Piotra Werszyhory przed bezskutecznymi atakami niemieckiej ekspedycji karnej. Po raz drugi Zarzecze stało się widownią walk wspomnianej dywizji z Niemcami w dniu 6.III.1944 r. 741 Krótko wcześniej stacjonowała tu grupa żołnierzy z tzw. Ostlegionu kozackiego, rekrutującego się z jeńców radzieckich, kolaborujących z Niemcami 742. W listopadzie 1944 r. w tej miejscowości doszło do zabójstwa rodziny pracownika Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, dokonanego przez podziemie poakowskie 743. Powojenne Zarzecze to nadal niewielka miejscowość. W 1965 r. wieś zelektryfikowano, stopniowo przybyło utwardzonych dróg. Nieznaczne przeobrażenia krajobrazu, jakie dokonały się dotąd na terenie wsi, pozwalają docenić jej walory krajobrazowe. Mieszkańcy Zarzecza widzą swoją przyszłość w rozwoju turystyki i wypoczynku, czego pierwszą oznaką jest gospodarstwo agroturystyczne Tadeusza Mogielnickiego Przystań 744. Kategoria Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. Wg spisu powszechnego w 2002 r. Uwagi Domy mieszkalne Ludność ogółem wyznanie narodowość rzymsko-katolickie 149 greko-katolickie lub prawosławne mojżeszowe 15 polska 152 rusińska - żydowska 15 3 Źródła: Tabella..., t. I, s. 318; Skorowidz..., t. IV, s. 124; Spis powszechny 2002 r Cz. Madajczyk, op. cit., s. 105; K. Leszczyński, op. cit., s AK Zamojszczyzna, t. I, s. 265, Bataliony Chłopskie..., s J. Tobiasz, op. cit. s AK Zamojszczyzna, t. II, s Z lat wojny..., t. IV, s J. Panasiewicz, Miejscowości gminy Zamość Zarzecze, Biuletyn Informacyjny Samorządu Gminy Zamość, Nr 4/12: 2002, s

146 Znaleziska archeologiczne W trakcie badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski zarejestrowano na terenie miejscowości 27 stanowisk archeologicznych (punktów osadniczych). Najstarsze zabytki w postaci fragmentów naczyń glinianych oraz wyrobów krzemiennych pochodzą z neolitu. Na jednym stanowisku znaleziono fragmenty ceramiki oraz odłupek krzemienny związany z neolityczną kulturą pucharów lejkowatych ( r. p.n.e.). Spora ilość materiałów pochodzi z wczesnej epoki brązu, głównie w postaci fragmentów ceramiki. Wśród nich udało się wyróżnić fragmenty naczyń oraz jeden krzemienny rdzeń odłupkowy zabytki typowe dla kultury trzcinieckiej ( r. p.n.e.). W epoce brązu rozwinęło się na terenie dzisiejszej miejscowości osadnictwo kultury łużyckiej ( r. p.n.e.), które określono na podstawie znalezisk ceramiki naczyniowej. Śladowo znane jest osadnictwo z okresu wpływów rzymskich (I - V w.), wyłącznie na podstawie kilku fragmentów naczyń glinianych. Wczesne średniowiecze (VI-XIII w.) przyniosło nieznaczne ożywienie w zasiedlaniu tych terenów. Z tego okresu znaleziono kilkadziesiąt fragmentów ceramiki na 10 stanowiskach AZP

147 Zawada Wieś położona na zachodnim skraju dzisiejszej gminy Zamość. Została osadzona na gruntach wieląckich Ordynacji Zamojskiej około połowy XVII stulecia. Pierwsza wzmianka o wsi i folwarku tej nazwy pochodzi z 1677 roku 746. Zawada i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Bezpośrednie sąsiedztwo z wówczas znacznie większą wsią Wielącza, wycisnęło wyraźne piętno na charakterze Zawady, która aż do pocz. XX w. (czyli czasu budowy linii kolejowej, biegnącej przez wieś) nie odgrywała bardziej znaczącej roli, ani społecznej czy administracyjnej, ani też gospodarczej. Także wszystkie spisy i inwentarze z tego okresu traktują obie wioski razem, dołączajac Zawadę do Wielączy. Na przykład rewizja podatkowa z 1731 r. traktuje ją jako część Wielączy 747. Dopiero w 1794 r. powstał w Zawadzie nowy folwark, w miejsce starego 748, w tekście dyplomu cesarza Józefa II z 1786 roku zaliczanego (wraz z Wielączą) do klucza szczebrzeskiego Ordynacji 749. Nowy folwark obejmował 588 ha gruntów uprawnych, w tym 563 ha gruntów ornych i 24 ha łąk 750. Inwentarz gospodarczy z 1800 r. wymieniał w nim: dworek z małym sadem oraz starą karczmę 751. W dwóch ostatnich dekadach XVIII wieku miejscowi chłopi, wbrew zaleceniom dworu wiedeńskiego zmuszani do odrabiania zwiększonego wymiaru pańszczyzny, otwarcie buntowali się, żądając zaprowadzenia gospodarki czynszowej, licząc (daremnie) na poparcie administracji austriackiej. Gdy w 1790 r. chłopi z Zawady, Niedzielisk i Wielączy gremialnie odmówili odrabiania pańszczyzny, jedynie przy użyciu siły można było zmusić ich do uległości APL, AOZ, nr 38. Wg W. Czarneckiego (op. cit., s. 313) wieś istniała już w 1480 r. Nawet jeżeli tak było w istocie, to jednak musiała ona rychło upaść, gdyż później (do XVII w.) nie pojawia się w źródłach BZNOssol. sygn. 1767/II, s Stworzyński. Przypiski, nr 305, k.215; R. Orłowski, Położenie i walka klasowa..., s Statuta, s Kasperek, s. 20 (tabela 2) Stworzyński. Przypiski, nr 305, k R. Orłowski, op. cit., s ,

148 Typy chłopskie z XVII-XVIII w. wg J. Matejki (Ubiory w Polsce , Kraków 1967, s. 184). Jak wyglądały gospodarstwa chłopskie z tego okresu, możemy przekonać się z relacji dwóch ciekawych specyfikacji (wykazów majątkowych) z lat Specyfikacja (z 10.IX.1793 r.) majątku po zmarłym zagrodniku B. Garbatym wymieniała 5 pozostałych członków jego rodziny, chałupę ze stodołą, jednego konia, dwie krowy, jedną jałówkę i jeden pług. Całość oceniano na 290 złotych wartości. Inna specyfikacja (z 4.VII.1795 r.) majątku po zmarłym ćwiertniku M. Zwierzchowskim, wymieniała 4 pozostałych członków rodziny, chałupę z oborą i stodołą, 2 konie, 2 woły, 2 krowy, 1 jałówkę, 7 owiec, 2 świnie, a ponadto 1 pług, 1 bronę i 1 wóz na żelaznych kołach. Łączną wartość szacowano na 600 zł 15 gr wartości 753. W trakcie obrony Zamościa przed wojskami rosyjskimi w 1813 r., w Zawadzie zorganizowano posterunek obserwacyjny, złożony z żołnierzy piechoty, 12 jazdy i z dwóch dział 754. W 1835 r. chłopi z Zawady, jako poddani (czyli wierni) parafii w Wielączy, zajmowali 18 mórg i 100 prętów ziemi 755. W wieku XIX w folwarku zawadzkim znajdowała się owczarnia, a na początku XX w. - duża chmielarnia 756. W latach folwark ten dzierżawili Żydzi na podstawie specjalnego zezwolenia władz carskich 757. Natomiast po roku 1864 chłopi z Zawady występowali przeciwko Ordynacji w kwestii podziału wspólnych dla dworu i wsi majętności ziemskich 758. Działająca nielegalnie Polska Macierz Szkolna w 1907 roku zorganizowała we wsi szkołę elementarną 759. Podczas I wojny światowej, w 1914 i 1915 r., w okolicy toczyły się krwawe walki austriacko rosyjskie, a poległych wówczas żołnierzy pochowano na zaniedbanym dziś cmentarzu wojennym niedaleko stacji kolejowej (12 ziemnych mogił austriackich i 10 rosyjskich) 760. Zimą z 1914 na 1915 r. okupacyjne austriackie władze wojskowe wybudowały tu stację i linię kolejową, łączącą Zawadę z Bełżcem, Zamościem, Hrubieszowem i Rejowcem 761. Zaburzenia (tzw. powstanie) zamojskie z 1918 r. spowodowały większe wpływy komunistów z KPRP oraz rozbrojenie posterunku polskiej żandarmerii przez mieszkańców wsi 762. W 1919 r. robotnicy rolni i służba folwarczna podpisali petycję, w której domagali się polepszenia swojej sytuacji ekonomicznej i socjalnej 763. Na przełomie 1935 i 1936 r. doprowadzono do wsi linię telefoniczną i otwarto pocztę. Tuż przed wybuchem II wojny światowej przewidywano utworzenie w Zawadzie tymczasowej siedziby 753. Ibidem,s (tabela 17) S. Wiśniewski, W dobie..., s J. Willaume, Wieś lubelska przed uwłaszczeniem, Lublin 1964., s J. Bartyś, Hodowla..., s ; M. Pieszko, op. cit., s T. Mencel, op. cit., s J. Jachymek, A. Koprukowniak, J. Marszałek, op. cit., s Z. Kowalski, Odrodzenie się szkolnictwa polskiego w guberni lubelskiej po rewolucji i strajku szkolnym 1905 r., (w:) Ze studiów nad KEN i szkolnictwem na Lubelszczyźnie, Lublin 1973, s D. Kawałko, Cmentarze..., s A. Kierek, Rozwój kapitalizmu w rolnictwie regionu lubelskiego w latach , Lublin 1964, s Z. Szczygielski, Powstanie zamojskie, Z Pola Walki, 1958, nr 1, s W. Kuszyk, op. cit., s

149 Ministerstwa Spraw Wojskowych. W dniu 6.IX.1939 r. przebywał tu prezydent Ignacy Mościcki, w drodze do Rumunii 764. Nocą z 27 na 28.XI.1942 r. Niemcy wysiedlili Zawadę 765. We wsi pozostała jedynie niewielka grupa Polaków - pracowników kolei 766. Niemieckie plany kolonizacyjne przewidywały dla Zawady rolę wsi głównej o nazwie Wirsing, którą kierować miał haupstumführer Pirow. Niemcy przewidywali przebudowę i rozbudowę wsi, w której planowali utworzyć 51 nowych zagród w miejsce dotychczasowych 767. Przeznaczono na to 931,31 ha ziemi, na której osiedlono 44 rodziny niemieckie (1 z Serbii, 13 z Besarabii, 9 z Chorwacji, 9 z Rosji i 12 innych) 768. Wg innych danych w 1943 r. zamieszkiwało tu 248 Niemców i Polaków 769. Ponadto miejscowość ta stanowiła siedzibę posterunku niemieckich sił bezpieczeństwa, liczącego 6-12 ludzi, którego zadaniem była obrona kolonistów niemieckich przed dywersją partyzantów 770. Na stacji Zawada w 1942 r. Niemcy aresztowali blisko 180 osób 771. Innym razem, 9.III. tegoż roku, w tym samym miejscu podczas obławy hitlerowcy aresztowali 850 osób, z których przeszło 115 wywieziono na przymusowe roboty do Rzeszy 772. Wieś, a zwłaszcza stacja kolejowa, stały się miejscem kilku akcji dywersyjnych, przeprowadzonych przez polskie podziemie (organizowane tu od przełomu 1939/40 r. przez Tomasza Wróbla Glebę ). W sierpniu 1942 roku Oddział Specjalny BCh pod komendą Jana Dąbrowskiego Bieleckiego dokonał dywersji na miejscowy majątek, będący pod zarządem niemieckim i ochroną żandarmerii, celem zahamowania rekwizycji koni chłopskich na potrzeby Wehrmachtu 773. Dnia 30.XII.1942 r. nasiedloną wieś zaatakował oddział BCh Tomasza Madeja Głaza, próbując uniemożliwić lub utrudnić przybyłemu tu z Zamościa oddziałowi żandarmerii niemieckiej dotarcie do pola bitwy pod Wojdą. Na sam odgłos wystrzałów nasiedleńcy uciekli w kierunku Zamościa 774. Pod koniec kwietnia 1943 r. oddziały BCh, dowodzone przez Tadeusza Szeląga Łedę i Feliksa Petryka Kmiecia, zaatakowały osadników niemieckich w Zawadzie, paląc cześć wsi i niszcząc niektóre z urzadzeń stacji 775. Dnia 28.VI.1943 r. oddział AK Franciszka Romana Derwisza dokonał rekwizycji pasów transmisyjnych w miejscowym tartaku, zaś w następnym miesiącu połączone grupy AK i BCh zarekwirowały broń i koce rannym żołnierzom niemieckim, jadącym koleją z frontu wschodniego na rekonwalescencję. Dyżurny ruchu Bronisław Zwolak polecił skierować wagony na trójkąt, znajdujący się pod lasem w odległości 200 m od stacji. Zwrotniczy maszynista Jan Hałasa zrobił zasłonę z pary i strażnicy niemieccy nic nie widzieli. Niedługo potem (19.VII. tegoż roku) oddział BCh po dow. F. Petryka Kmiecia stoczył pod wsią potyczkę z ochroną niemiecką (i Ormianami na służbie hitlerowskiej), zabijając 5 ludzi. Natomiast 20.V.1944 r. trzej partyzanci BCh z oddziału F. Romana Derwisza, przebrani w mundury niemieckie, dokonali rekwizycji 100 kwintali owsa z miejscowego folwarku 776. W drugiej połowie lipca 1944 r. Niemcy, wycofując się, podpalili wieś i zabudowania kolejowe, choć w ramach planu Burza oddziały AK, dowodzone przez ppor. Adama Piotrowskiego Dolinę miały za zadanie uchronić przed zniszczeniem stację kolejową w Zawadzie 777. Według Bogusława Garbacika, emerytowanego nauczyciela ze Szczebrzeszyna, podczas II wojny światowej ogółem zginęło 44 mieszkańców wsi, zarówno z rąk niemieckich, jak i radzieckich czy ukraińskich. Byli to: Arczewski Eugeniusz (20 lat; zabity w 1945 r. w Zawadzie przez pijanych żołnierzy sowieckich), Artyś Ewa (50 lat; zabita w Zawadzie w 1943 r.), Buryś Marian (17 lat; zamordowany przez UPA), Chruściel Czesław (20 lat; szeregowiec, poległ w Bieszczadach w 1945 r.), Ciurysek Maria (61 lat; zabita w Zawadzie w 1943 r.), Czajkowski Marian (20 lat; zabity w Zawadzie w 1943 r.), Czerwieniec Bartłomiej (kpt. rezerwy, dowódca placówki AK Zawada, zmarł w 1947 r.), Czerwieniec Jan (30 lat; szeregowiec, poległ na Pomorzu w 1939 r.), 764. Z. Mańkowski, Między..., s Z. Mańkowski, Akcja wysiedleńcza na Zamojszczyźnie, Kalendarz Lubelski, 1978, s Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium..., t. I, s. 349, Ibidem,s Ibidem,s Z. Mańkowski, Między..., s Zamojszcyzna-Sonderlaboratorium..., t. II, s. 368, J. Hirsz, Ja syn ludu polskiego..., Lublin 1964, s J. Kasperek, Wywóz na przymusowe roboty do Rzeszy z dystryktu lubelskiego, Warszawa Kalendarium walk BCh..., s. 39; AK Zamojszczyzna, t. I, s. 30, 69, Ibidem,t. I, s. 185, 200, Z. Mańkowski, Między..., s. 315; Zamojszczyzna..., s. 21; AK Zamojszczyzna, t. I, s AK Zamojszczyzna, t. I, s. 390,391, t. II, s Wieś polska..., t. III, s. 360; R. Wnuk, op. cit., s

150 Dołba Feliks (23 lata; szeregowiec, poległ na Pomorzu w 1939 r.), Dołba Marian (25 lat; szeregowiec, poległ na Pomorzu w 1939 r.), Dyjakowski Kazimierz (kpt. rez.; zmarł w sierpniu 1944 roku w Krakowie), Gał Antoni (17 lat; zabity w Zawadzie w 1943 r.), Garbaty Jan (brak danych), Gębala Janina (jako dziecko zginęła w grudniu 1943 r.), Górnik Henryk (9 lat; zmarł w obozie dla wysiedlonych w Siedlcach w 1943 r.), Hałasa Feliks (30 lat; szeregowiec, poległ na Pomorzu w 1939 r.), Jach Franciszek (pułkownik, pilot, zginął podczas bombardowania Lublina przez Rosjan w lipcu 1941 r.), Jaśniewski Andrzej (35 lat; szeregowiec, poległ na Pomorzu w 1939 r.), Jaworski Eugeniusz (8 lat, zmarł w obozie w Zamościu w 1943 r.), Kasiedczak Konstanty (30 lat; szeregowiec, poległ na Pomorzu w 1939 r.), Kowala Władysław (20 lat; zabity w Zawadzie przez pijanych żołnierzy Armii Czerwonej w 1945 r.), Koziołek Ludwik (szeregowiec, poległ na Pomorzu w 1939 r.), Magdziak Władysław (32 lata; szeregowiec, poległ na Pomorzu w 1939 r.), Malinowski Jan (36 lat; zabity przez NKWD), Mielniczek Bronisław (20 lat; partyzant, zginął w lasach Zamojszczyzny), Musiał Feliks (40 lat; por. rez., zginął w powstaniu warszawskim w 1944 r.), Musiał Teofil (zabity przez Gestapo w 1942 r.), Mysłakowski Franciszek (40 lat; major rez., poległ w Kowlu w 1939 r.), Ordyniec Jan (25 lat; szeregowiec, poległ na Pomorzu w 1939 r.), Ordyniec Stanisław (2 lata; zginął w 1943 r.), Ordyniec Wojciech (31 lat; zabity przez czarnych ), Parczała Józef (17 lat; zabity w Zawadzie przez pijanych żołnierzy Armii Czerwonej w 1945 r.), Perz Józef (jako niemowlę zmarł w obozie w Siedlcach w 1943 r.), Perz Maria (jako niemowlę zmarła w obozie w Siedlcach w 1943 r.), Perz Marian (3 lata, zginął w 1943 r.), Podobiński Marian (21 lat; szeregowiec, poległ na Pomorzu 1939 r.), Skakun Franciszek (ppor. rez., zabity na Rotundzie w Zamościu w 1942 r.), Sokołowski Marian (21 lat; szeregowiec, poległ podczas forsowania Odry w 1945 r.), Szczygieł Stanisław (28 lat; zabity w Zawadzie przez pijanych żołnierzy sowieckich w 1945 r.), Szczygieł Władysław (szeregowy, poległ na Pomorzu w 1939 r.), Świergoń Jan (23 lata; zginął w maju 1945 r.), Wiatrzyk Bolesław (zabity przez Gestapo w 1942 r.), Wróbel Grażyna (3 lata; zmarła w obozie w Siedlcach w 1943 r.), Wrzesińska Tekla (52 lata; zabita w Zawadzie w 1943 r.), Wyrostkiewicz Stanisław (20 lat; szeregowiec, poległ podczas forsowania Odry w 1945 r.) 778. Gmina Zawada już w roku 1944 stała się częścią rejonu XIV ( Jeleń ) konspiracji poakowskiej, natomiast od połowy 1945 wchodziła w skład rejonu XXVIII organizacji WiN 779. Po wojnie Zawada była ośrodkiem gromadzkim i gminnym do 1976 r., kiedy to Rozporządzeniem Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska w sprawie połączenia, utworzenia, zmiany granic i nazw gmin, została (wraz z gminą Wysokie) połączona z gminą Zamość 780. W 1958 r. otwarto w Zawadzie czteroklasową szkołę podstawową, jako filię Szkoły Podstawowej w Wielączy. Na jej siedzibę zaadaptowano dotychczasowy budynek rządcówki ordynacji zamojskiej. Szkoła zajęła tylko część tego obiektu, natomiast pozostałą zamieszkiwali inni lokatorzy. Już w 1959 r. powstała piąta klasa, a w roku następnym szósta. W 1961 r. szkoła zajęła już cały budynek rządówki, bowiem opuścili ją ostatni lokatorzy : prywatni mieszkańcy oraz filia Spółdzielni Szewców i Cholewkarzy w Zamościu. Wówczas budynek poddano remontowi, w 1962 r. zbudowano budynek gospodarczy i ogrodzono teren szkoły. W kolejnych latach stopień organizacyjny placówki zmieniał się kilkakrotnie. Mimo remontu budynku, przeprowadzonego w 1991 r., warunki w szkole nie były dobre. Tego samego roku podjęto decyzję o budowie nowego obiektu szkolnego i wkrótce rozpoczęły się prace budowlane. Nowy budynek szkolny oddano do użytku w 1996 r. i mieści się w nim obecnie sześcioklasowa Szkoła Podstawowa. W 2003 r. zakończono budowę jeszcze jednego obiektu, w którym znalazło swoją siedzibę Niepubliczne Gimnazjum im. Jana Kochanowskiego. Szkołą w Zawadzie kierowali: Władysław Kruszyński ( ), Jerzy Kołodziejczyk ( ), Jan Bizior ( ),Danuta Zalewska ( ), Alicja Lipska ( ), Halina Kostur ( ), Maria Łuszczak ( ), Anna Tyszko ( ), a od 2007 r. dyrektorem szkoły jest Ewa Szykuła. Dyrektorem Niepublicznego Gimnazjum w Zawadzie jest od początku jego funkcjonowania Halina Zychowicz 781. W okresie powojennym Zawada nadal pełniła funkcję ważnego węzła kolejowego, zwłaszcza po wybudowaniu w drugiej połowie lat 70-tych Linii Hutniczo-Siarkowej (obecna nazwa: Linia Hutniczo-Szerokotorowa). W latach 50-tych do 1961 r. istniała we wsi filia Spółdzielni Szewców i Cholewkarzy w Zamościu, natomiast w latach 60-tych i 70-tych funkcjonowało Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Przemysłu Włókienniczego z filią w Zawadzie B. Garbacik, Zawada ludzie i wydarzenia. Zawada 2002 (maszynopis w archiwum Szkoły Podstawowej w Zawadzie); R. Wnuk, op. cit., s. 70, Rozporządzenie Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 24.VI.1976 r. w sprawie połączenia, utworzenia, zmiany granic i nazw gmin oraz ustalenia siedzib gminnych organów władzy i administracji państwowej w województwach ( Dz. U. Nr 24 poz. 143) Wieś polska..., s. 360; R. Wnuk, op. cit., s

151 Z inicjatywy Romana Siemko w 1963 r. powstała Jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej. W 1968 r. strażacy otrzymali motopompę, w 1992 r. samochód, a w 1985 r. zakończono budowę remizy, w której swoją siedzibę znalazła również biblioteka publiczna 782. W 1976 r. powstał kierowany przez Henryka Malugę Ośrodek Zdrowia, a na swoją siedzibę objął opuszczony budynek gminny. Przy szkole podstawowej powstało w tym czasie przedszkole. Inne ważniejsze inwestycje tego okresu to, wspomniana już, budowa linii LHS wraz z wiaduktem na szosie Zamość-Szczebrzeszyn oraz powstanie filii Rejonu Dróg Publicznych. W połowie lat 80-tych pola tzw. resztówki po folwarku Zawada podzielono na działki budowlane i rozpoczęła się realizacja dużego osiedla budynków jednorodzinnych. W latach 90-tych powastała apteka, zakład usług weterynaryjnych, rozwinęła się sieć placówek handlowych. W latach zmodernizowano i rozbudowano sieć telefoniczną, pod koniec lat 90-tych założono sieć gazową. Na terenie wsi znajdue się filia Gminnej Biblioteki Publicznej w Sitańcu. Istnieje Klub Sportowy Echo- Zawada, założony w 1945 r, przy którym działa drużyna piłki nożnej Echo grająca w klasie okręgowej. Duże boisko sportowe dla drużyny powstało już w latach 50-tych. Atrakcyjne położenie miejscowości w niedalekim sąsiedztwie Zamościa i przy jednej z głównych dróg wyjazdowych ze stolicy regionu sprawia, że wieś przyciąga kolejnych nabywców terenów pod zabudowę mieszkaniową. Zawada obecnie jest jedną z pięciu miejscowości gminy, w której wzrost liczby mieszkańców jest największy 783. Kategoria Wg spisu z 1827 r. wieś Wg spisu z 1921 r. folwark stacja kolej. Wg spisu powszechnego w 2002 r. Domy mieszkalne (157) Uwagi Ludność ogółem (1101) wyznanie narodowość rzymsko-katolickie greko-katolickie lub prawosławne 4-7 mojżeszowe polska rusińska 3-2 żydowska W spisie z 1827 r. ujmowana łącznie z Wielączą. Źródła: Tabella..., t. II, s. 320; Skorowidz..., t. IV, s. 124; Spis powszechny 2002 r M. Skiba, op. cit., s J. Panasiewicz, Miejscowości gminy Zamość Zawada, Biuletyn Informacyjny Samorządu Gminy Zamość, Nr 3/11: 2002, s

152 Zwódne Wieś obecnie położona w centralnej części gminy Zamość. Po raz pierwszy jej nazwa pojawiła się pod rokiem 1572 (jako campus Zawodna) na określenie pewnych gruntów wsi Żdanów, leżących przy granicy z wsią Pniowem 784. W latach na tychże gruntach oraz na części gruntów pniowskich kanclerz Jan Zamoyski założył nowy, dość dużych rozmiarów (bo na 17 łanach, czyli na ok. 285 ha ziemi uprawnej) folwark, zwany podówczas Koźlerogi - od innego miana herbu Jelita rodu Zamoyskich. Wkrótce potem przyjęła się jednak nazwa Zawodne (Za Wodne) lub Zwodna 785. Zwódne i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Folwark Koźlerogi specjalizował się w produkcji pszenicy. Wszakże obok tego stawiano także na rozwój produkcji mięsnej, najpewniej na własne potrzeby dworu Zamoyskich. W 1597 r. były tu: 63 sztuki bydła (w tym 17 krów dojnych i 15 cieląt), 23 świnie (w tym 12 prosiąt), 139 kur i 22 gęsi oraz kilkadziesiąt owiec. Ponadto inwentarze z 1588 r. wykazywały 2 sadzawki rybne, nastawione głównie na hodowlę pstrągów, oraz małą pasiekę pszczelą. Do pracy w folwarku zatrudniono chłopów ze Żdanowa, Pniowa i Mokrego 786. Folwark ów najprawdopodobniej istniał jeszcze w połowie XVIII stulecia. Wkrótce potem musiał zaniknąć, albowiem nie uwzgledniają go dość dokładne plany dóbr ordynackich z 1827 i 1828 roku 787. Natomiast wieś o nazwie Zawodna notowana była dopiero pod 1895 rokiem 788. Tej nazwy użyto także w spisie powszechnym z 1921 roku 789. W 1916 r. zorganizowano w Zwódnem polską szkołę ludową, która mieściła się w domu prywatnym Michała Bondyry. Pierwszym jej nauczycielem był Adam Nędzyński, a od 1917 r. Maria Mazurkiewicz 790. Dnia 11.I.1943 r. oddział z 9 pułku piechoty AK pod komendą Jana Turowskiego Norberta zaatakował wieś Wierzba. Wieś uległa częściowemu spaleniu, a w trakcie akcji partyzanci zastrzelili 7 Niemców. W odwecie hitlerowcy rozstrzelalali kilka osób w Pniówku oraz Zwódnem Tarnawski, s Ibidem,s A. Kędziora (Zamość od A do Z, Zamość 1991, s. 206) twierdzi, iż folwark Koźlerogi mieścił się na tzw. Podtopolu, czyli w przybliżeniu na prawo od dzisiejszych ulic Partyzantów i Lwowskiej (patrząc od strony Starego Miasta). Przed rokiem 1780 folwark w Podtopolu został przez ordynatów darowany franciszkanom zamojskim. LBN ANU, sygn. III/2429, s Tarnawski, s. 129, 139, 165, 177, 183, 184, 188, 192, 204; Stworzyński, k. 171, 172, APL, AOZ-pl., sygn. 95 i SG, t. XIV, s Skorowidz..., t. IV, s Kronika Szkoły Podstawowej w Żdanowie Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium..., t. II, s

153 Żniwa w folwarku wg drzeworytu z XVI w. (T. Seweryn, Staropolska grafika ludowa, Warszawa 1956, s. 11). Z początkiem 1943 r. Niemcy wybudowali tu lotnisko polowe, które funkcjonowało do maja 1944 roku, kiedy to na polu startowym wyorano pas, szeroki na 80 do 100 metrów 792. Po wojnie Zwódne pozostało nadal niewielką wsią. Tuż po zakończeniu okupacji hitlerowskiej rozpoczęła działalność szkoła podstawowa jako filia szkoły w Żdanowie. Działała w latach 50-tych i 60-tych 793. Kategoria Domy mieszkalne Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. Wg spisu powszechnego w 2002 r Ludność ogółem Uwagi wyznanie narodowość rzymsko-katolickie 163 greko-katolickie lub prawosławne nie wymieniona mojżeszowe - polska 163 rusińska 1 żydowska - 1 Źródła: Skorowidz..., t. IV, s. 124; Spis powszechny 2002 r. Znaleziska archeologiczne W wyniku badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski odkryto na terenie miejscowości 3 stanowiska archeologiczne (punkty osadnicze). Najstarsze zabytki w postaci fragmentów naczyń glinianych pochodzą z wczesnej epoki brązu i związane są z kulturą trzciniecką ( r. p.n.e.). Kolejne ślady osadnictwa pochodzą dopiero ze średniowiecza i czasów nowożytnych, rozpoznane na podstawie śladowych znalezisk ułamków naczyń glinianych Cz. Jurkowski, Łąkarstwo w powiecie zamojskim..., s Kronika Szkoły Podstawowej w Żdanowie AZP

154 Żdanów Średniej wielkości wieś na południe od miasta Zamościa pomiędzy wsiami Mokre, Skokówka, Zwódne i Żdanówek. W dokumentach, zarówno dawniejszych, jak i współczesnych, często zwana Zdanowem. Pomimo niezbyt wielkich rozmiarów, w przeszłości Żdanów zawsze odgrywał poważną rolę jako ośrodek parafialny rzymsko-katolicki, prawosławny i unicki, oraz jako administracyjny, gospodarczy i sądowy ośrodek dóbr ziemskich, najpierw Niemierzów-Ostrowskich, później Ordynacji Zamoyskich. Już Stworzyński pisał o wsi: Mieysce znaczne w dziejach familij j. w. Zamoyskich, gdzie były groby poprzedników j. m. Jana Zamoyskiego kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Żdanów i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Jej nazwa może w jakiś sposób wiązać się z staroruskim i zarazem staropolskim słowem żdanie, oznaczającym czekanie, oczekiwanie lub wyglądanie, bądź zdany czyli wydany, skazany 796. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1398 r., kiedy to pod dokumentem arcybiskupa halickiego Jakuba Strepy dla Dymitra z Goraja, z 16.I. tego roku, obok Mikołaja z Latyczyna i Zbyszka z Targowiska, podpisał się niejaki Janussius (vel Jakub) de Zdanow 797. Imię dziedzica żdanowskiego, tu wymienione, wskazuje na jego pochodzenie nie ruskie, lecz raczej mazowieckie, zatem możliwym jest, iż władanie Żdanowa z okolicą uzyskał z nadania właśnie Dymitra z Goraja, pana powiatu szczebrzeskiego, bądź - co może mniej prawdopodobne - księcia bełskiego Ziemowita IV, który czasowo panował nad wschodnią częścią tego powiatu, w dorzeczu Łabuńki i Topornicy. Wieś funkcjonowała wówczas na prawie niemieckim, a w 1423 r. miejscowym sołtysem był Marcin Raczek (Raczko) 798. W roku 1432 panem Żdanowa wymieniany był już Piotr 799, zapewne syn Jakuba (Janusza), a w 1435 r. Jan (Johannus), być może jego brat 800. Synowie Piotra - Jakub i Niemierza - w 1450 r. dokonali rozgrani Stworzyński. Przypiski, nr 307, k.215v S. Reczek, op. cit., s. 637, ZDM, t. IV, nr 1136, s Ponieważ oryginał dokumentu nie zachował się, zaś my znamy go jedynie z transumptu (odpisu) z 1593 r., L. Bieńkowski (Działalność organizacyjna biskupa J.Biskupca..., s. 254) twierdzi, iż z winy kopisty doszło do zniekształcenia imienia dziedzica Żdanowa, które winno brzmieć nie Janusz lecz Jakub. Znajduje to potwierdzenie w akcie Dymitra z Goraja, powierzającego Pawłowi Filipowicowi z Radzięcina osadzenie wsi Turobin na prawie magdeburskim, z 25.VII.1399 r., gdzie w liście świadków aktu podpisał się Jakub de Zdanow. ZDM, t. IV, nr 1140, s W. Czarnecki, op. cit., s Określany był łacińskim mianem scultetus, co oznacza sołtysa lub wójta. Jednak w tym czasie wójta częściej oznaczano jako advocatus Stworzyński, k ZDM II, nr

155 czenia ojcowskich dóbr. Jakub otrzymał wówczas Żdanów z Ostrowem 801, zaś Niemierza dostał Skokowice (Skokówkę) 802. Rozgraniczenie to wskazywałoby, iż obie wsie początkowo stanowiły całość topograficzną i prawdopodobnie nowa wieś Skokówka została podówczas wydzielona z gruntów żdanowskich 803. W osiem lat później Jakub ze Żdanowa zastawił bratu wyspę, czyli Ostrów, położoną przy Żdanowie, za kwotę 30 grzywien 804. Anna Ostrowska, wdowa po Jakubie, w 1473 r. pozwała swego pasierba Mikołaja Żdanowskiego, aby zgodnie z wolą zmarłego wypłacił jej zabezpieczenie wniesionego posagu 805. Następnych kilkanaście wpisów w księgach z lat świadczy o znacznych finansowych kłopotach Niemierzów-Ostrowskich, którzy często zmuszeni byli zastawiać część lub nawet całość swoich dóbr. Tak np. w 1479 r. Mikołaj ze Żdanowa, winny 8 grzywien Mikołajowi Sławkowskiemu z Bzitego, zobowiązał się, iż w razie niewypłacalności wwięzi go w dochody karczmy żdanowskiej. W 1485 r. Piotr Ostrowski ze Żdanowa za 80 grzywien zastawił Janowi Zaporskiemu dwór (na Skokówce) z polem i łąką oraz połowę młyna i staw, które ten w 1493 r. na kilka lat przejął wobec nie zwrócenia pożyczonej sumy. W 1510 r. Jan Niemierza-Ostrowski zastawił cały Żdanów Janowi z Rzeplina za 80 grzywien. Długi, zaciągnięte wówczas, spłacali jeszcze Zamoyscy do 1533 r. 806 W 1512 roku Jan Niemierza-Ostrowski, syn Piotra (i chyba wnuk Niemierzy), zastawił Żdanów Mikołajowi Zamoyskiemu, kanonikowi krakowskiemu i oficjałowi chełmskiemu, zarazem swemu szwagrowi 807, za 180 zł węgierskich. Roku 1513 do tey summy tenże Jan Niemirza pożyczył 126 złotych (...) Poczem roku 1517 Niemirza rzeczony Mikołajowi Zamoyskiemu referendarzowi koronnemu i Felixowi woyskiemu bełzskiemu braciom dobra Żdanów, Kalinowice i Skokowice czyli Skokówkę za złotych wengierskich [!] czystego złota i dobrey wagi przedał Odtad wieś nieprzerwanie stanowiła własność rodu Zamoyskich aż do II połowy XIX w., choć w 1572 r., po przejęciu jej przez Jana Zamoyskiego, niewiele brakowało, by przeszła w obce ręce 809. Tuż przed rozpoczęciem wznoszenia Zamościa, Żdanów całkowicie poważnie brany był pod uwagę jako miejsce lokalizacji nowego miasta i twierdzy. O rezygnacji z tych planów zadecydowały względy topograficzno-militarne: tutejszy raczej płaski i suchy teren, trudny do obrony (wieś otwarta była z trzech stron). Mówi o tym list podstarościego zamechskiego Macieja Topornickiego do J. Zamoyskiego w Wilnie:...W lot chce [Bernardo Morando] począć murować po Wielkiej Nocy za dwie niedziele [czyli 2 tygodnie po 19 kwietnia] i już ma materiału niemało oprócz cegły, której nie masz. Otóż Mnie Miłościwy Panie, wyjeżdżałem tam z panem wojskim [chełmskim Jakubem Snopkowskim] i z panem [Wacławem] Uhrowieckim na to miejsce, jako jest rozkazanie Waszej Wielmożności we Żdanowie; tedy się jem [= im] to tam nie zdało, jeno przed Skokówką, i miał tam pan Uhrowiecki i pan wojski o tem ku Waszej Wielmożności pisać. Trzeba, iżby Wasza Wielmożność rychło raczył o tem znać dać (...) Z Zamcha 2 Aprilis Waszej Wielmożności uniżony sługa M[aciej] Topornicki 810. Wobec nowych planów budowy miasta na gruntach Skokówki i Kalinowic, rozpoczęto osuszanie terenów przy wsi oraz sypanie grobli wśród bagien i zalewów, umożliwiających lepszą komunikację z całą okolicą i transport materiału budowlanego. Świadczy o tym m.in. list J. Zamoyskiego do wspomnianego M. Topornickiego z Wilna 3.X.1579 r.:...daj mi znać, jeśliś już grobli dosypał pode Sdanowem [!]. Rachunek kosztu około niej wypisz mi. Także też możesz-li [czy] drugą na dole ku Płoskiemu na lato dokończywszy tej pierwej jąć się [sypać], na której mi siła zależy dla obroczenia tam gościńca, zaczemby miasteczko [tj. Zamość] 801. Kwestię Ostrowa zob. przy SKOKÓWCE BPAN Kraków, sygn. 8822/5, s. 57; Stworzyński, k. 95; K. Sochaniewicz, Dzieje Zamościa..., s Patrz SKOKÓWKA Być może chodzi o dzisiejsze wzgórze przy skrzyżowaniu dróg Zamość-Żdanów i Pniówek-Mokre. Po osuszeniu bagien i zalewów w II poł. XVIII stulecia, dotychczasowa wyspa stała się pagórkiem, na którym wówczas wzniesiono browar ordynacki. Por. S. Herbst, Zamość, Warszawa 1954, mapka APL Ter.Crasnost.I 2, k. 33v APL Ter.Crasnost.I 2, k v, v, 127v, 129v-130, 208v, 245v-246, 334, 460v, 463v, 464, 516v; 3, k. 67v-68, 86-86v, , 146v-147, v. Kłopoty finansowe Niemierzów-Ostrowskich pogłębiła jeszcze zagłada i opustoszenie wsi w 1510 r., z bliżej nieznanych powodów (może zaraza lub pożar). AGAD ASK I, sygn. 37, k Za wskazanie tych informacji dziękujemy p. W. Czarneckiemu W 1495 r. Jan Niemierza-Ostrowski ożenił się z Barbarą, siostrą Mikołaja i Feliksa, córką Floriana. K. Sochaniewicz, Dzieje Zamościa..., s. 15; W. Dworzaczek, Genealogia, t. II, tabl APL Ter.Crasnost.I 3, k ; Stworzyński, k.95,96; K. Sochaniewicz, op. cit., s. 16. Zamoyscy po tej transakcji musieli czuć się dość pewnie w posiadaniu tych dóbr, skoro w 1515 r. Feliks Zamoyski łowczy chełmski na połowie Żdanowa zabezpieczył posag (40 florenów) swej żony Anny z Uhrowieckich (tu błędnie: Uhruskich). APL Ter.Crasnost.I 3, k v W 1572 r. J. Zamoyski, po śmierci swego ojca Stanisława, zawarł układ z Janem Mniszchem, starostą krasnostawskim, w myśl którego Zamoyski zobowiązywał się w najbliższym czasie sprzedać Mniszchowi wieś Żdanów za sumę zł. AJZ, t. I, nr 28, s Suma ta pokrywałaby kwotę długu, jaki zaciągnął Stanisław Zamoyski. Do realizacji umowy nigdy jednak nie doszło. Tarnawski, s AJZ, t. I, nr 297, s

156 rychlej osiadało. Wszystkich też tam wydatków około budowania poszlij mi inwentarz i tego wszystkiego, co przez ręce nasze idzie W 1589 r. Żdanów został włączony do nowoutworzonej Ordynacji Zamojskiej, w której odgrywał odtąd znaczącą rolę administracyjną i gospodarczą. Wprawdzie wieś była stosunkowo niezbyt wielka, wedle rejestru poborowego z 1578 r. znajdowało się tu bowiem 10 łanów (ok.168 ha) gruntów uprawnych 812, lecz istniało w niej kilka obiektów ważnych pod względem gospodarczym. Mianowicie z roku 1586 mamy wzmiankę o tutejszym browarze 813, z 1586 i 1595 r. o karczmie dającej dość znaczny dochód z arendy (dzierżawy) 814, wzmiankę o młynie nad stawem, zbudowanym w 1585 r. i oddanym w arendę Hanusowi Bartelowi, mieszczaninowi zamojskiemu rodem z Gdańska 815. Tutejszy staw rybny musiał być duży, skoro w 1586 r. J. Zamoyski pobrał 237 zł za spust ryb z niego 816. W końcu, w latach zorganizowano tu folwark ordynacki (z dworkiem zarządcy), zatrudniający chłopów miejscowych oraz z Mokrego 817. W 1661 r. dzierżawcą miejscowego dworu i folwarku ordynackiego był Bazyli Rudomicz, profesor Akademii Zamojskiej, lekarz, burmistrz w Zamościu i autor słynnego łacińskojęzycznego diariusza, swoistej kroniki dziejów miasta z II poł. XVII stulecia. W tutejszym dworze zamieszkał na dłużej z powodu panującej w Zamościu zarazy 818. Ciekawostką obyczajową z tamtych czasów jest fakt, że 1 VII 1667 r. przed ordynackim sądem wójtowskim w Zamościu oskarżono nie wymienioną z nazwiska starą wieśniaczkę ze Żdanowa o czary i kradzież Najświętszego Sakramentu. Mimo zastosowania tortur, nie przyznała się ona do winy i przy braku dowodów wypuszczono ją wolno. Chłostą ukarano za to denuncjatorkę inną staruszkę z tej wsi 819. Typy chłopskie i żydowskie z XVII w. wg J. Matejki (Ubiory w Polsce , Kraków 1967, s. 206). Wojny i niepokoje XVII stulecia przyniosły wsi wielkie zniszczenia i (przejściowy) upadek znaczenia gospodarczego. Szczególnie dotkliwe straty nastąpiły podczas najazdu szwedzkiego i oblężenia twierdzy zamojskiej na przełomie lutego i marca 1656 r. Szwedzi wówczas zrównali z ziemią większość okolicznych wiosek 820.Wedle rejestru poborowego z 1660 r. wieś, przedtem znacznie przecież rozwinięta gospodarczo, dawała zaledwie 2 zł 4 gr. poboru 821 (najważniejszej z form podatku uchwalanego przez sejmy). Inwentarze osiemnastowieczne pokazują jednak, iż Żdanów stopniowo dźwigał się z tego upadku. Mianowicie inwen Ibidem,t. I, nr 349, s Pol.XVI w., t. VII, cz. 1, s Tarnawski, s Ibidem,s. 224, AJZ, t. IV, nr 1122, s Ibidem,t. IV, nr 23, s ; Tarnawski, s Tarnawski, s B. Rudomicz, op. cit., t. I, s , Ibidem,t. II, s Ibidem,t. I, s. 5-6; M. Pieszko, Zamość w opresji szwedzkiej 1656 r., Teka Zamojska, t. I:1938, nr 2, s Sąsiednie, również zniszczone, Mokre dawało 2 zł, zaś mniej dotknięte stratami wsie Sitaniec, Pniów i Kalinowice dawały odpowiednio: 5 zł 2 gr., 5 zł i 4 zł 21 gr. poboru. APL, CCrasnost. R 3, k.338v. 154

157 tarz z 1715 r. wymienia istnienie tu folwarku ordynackiego 822, budynków dworskich, sadu za dworem, oraz młyna o czterech kamieniach 823. Na początku XVIII w. została zbudowana nowa, drewniana cerkiew (w 1825 r. wzmiankowana jako bez dachu i wkrótce rozebrana) 824. Natomiast inwentarz z 1775 r. wymieniał we wsi ponadto 2 karczmy, w tym jedną nową 825. Najważniejszą inwestycją gospodarczą tego okresu był jednak ordynacki browar w kwadrat murowany, produkujacy piwo z jęczmienia. Jego budowę rozpoczeto w 1775 r., zaś ukończono dopiero w 1791 r. 826 Zaliczał się on do największych w całej Ordynacji 827. Żdanów i grunty we wsi wg planu z 1828 r. (APL AOZ-pl., sygn. 243). Inwentarze z 1715 i 1757 r. stosunkowo dokładnie opisują dość podupadłe obiekty gospodarcze w Żdanowie: drewniany, stary dwór z gabinecikiem pod gontami, lecz w dachu dziury potrzebują reperacji; ten wszystek z tartego heblowanego drzewa, miejscami podwaliny napsowane, wkoło oblepiony gliną, gumno [gospodarstwo folwarczne] z trzema stodołami, spichlerzem (drewniany lamus z piwnicą ziemną), dwoma kurnikami, chlewem, oborą w kwadrat budowaną i dużą stajnią. Browar z drzewa ciesanego, częścią dranicami podbity i słomą na ostatek poszyty, lecz dziury w poszyciu. Karczma z 2 izbami i komorą z drzewa ciesanego z sienią wjezdną, snopkami i trzciną poszyta. Pierwszy młyn o 3 kamieniach w Żdanowie stary, budowany z drzewa w słupy, reperowany snopkami i trzciną oraz drugi na Bezrączce na wierzchu stawu pod Topornicą, o 2 kamieniach. Na gruntach folwarcznych (niwa pszenna Chlebany pod Pniówkiem, Smoligawka za Zwierzyńczykiem, Szczecisko za Wygonem, Zamczysko - Zagumienki nazwana za dworem i okop nad stawem ) stosowano najbardziej tradycyjne uprawy. Obok pszenicy, żyta, owsa i jęczmienia, także proso, grykę (hreczkę), konopie, groch turecki, ćwikłę, kapustę i rzepę, bób, marchew i pasternak. Zaniechano natomiast rekultywacji krzaków i zarośli pod Białowolą i Lipskiem 828. Inwentarze dóbr z II poł. XVIII stulecia wymieniają we wsi tylko 47 gospodarzy, w tym 14 ćwiertników, 27 półćwiertników i 6 chałupników. Stawiałoby to Żdanów w rzędzie wsi ówcześnie średnich. Miejscowi chłopi zobowiazani byli do odrabiania 3 dni w tygodniu z ćwierćłanka 829. Austriacki podatkowy inwentarz gruntowy (kataster) z 1789 r. wymieniał wszystkich gospodarzy żdanowskich, od najbogatszego po najbiedniejszego. Byli to: wójt Adam Czopik, Antoni i Paweł Golen (Golenczak), Jędrzej Sirak, Łukasz Chatała, Kazimierz Dziuba, Wojtek i Maciej Czopik, Paweł Tkacz, Marcin Rycko 822. W końcu XVIII w. folwark żdanowski liczył 322,5 ha gruntów uprawnych, w tym 210 ha gruntów ornych i 110 ha łąk. Kasperek, s. 20 (tabela 2) Stworzyński. Przypiski, nr 307, k.216. Młyn wodny działał jeszcze w 1785 r., bedąc w arendzie u Żydów. Kasperek, s. 126 (przypis 80) Słobodian W., Cerkwy, s Stworzyński. Przypiski, nr 307, k.216v Ibidem,nr 307, s Kasperek, s. 106, 108 (przypis 9), 114 (tabela 40), 121(tabela 43) APL AOZ 708, k. 1-4v, 722, k R. Orłowski, Położenie i walka klasowa chłopów..., s.155 (tabela 14),

158 (Rycek), Stach Głowacki, Wojtek Kłonica, Sobek Zychiewicz, Wojtek Pęk, Sobek Duras (Durasiuk), Jacek Marczuk, Jan Czyż, Stach Klus, Maciej Wysocki, Jędrzej Sześniak, Kubowa Głowacka, Antoni Zochniak, Michcio Stadnik, Jędrzej Kucharski, Jan Czopik, Jędrzej Mazur, Kazimierz Klus, Maciej Nowosad, Maciej Głowacki, Wojtek Kruszyński, Mateusz Podgórski, Maciej i Bartek Tatoć, Bartek Mazur, Stefan Hajduk, Antoni Kruszyński, Agnieszka Ruszowa, Maciej Bondyra, Mikołaj Korchiewicz, Paweł Zieliński, Kazimierz Duras, Michał Fujara, Kazimierz Kucharski, Tomasz Krzyształowski, Józef Głowacki, Kazimierz Tatoć i Iwan Mróz 830. Będąc częścią składową Ordynacji, Żdanów spełniał rolę ośrodka rozległego klucza dóbr ziemskich. W 1783 r. klucz żdanowski obejmował wsie: Białobrzegi, Kossoputy, Mokre, Płoskie, Wieprzec, Wolę Wieprzecką, Wysokie i Żdanów. Zaś w 1800 r. wsie: Białobrzegi, Bortatycze, Mokre, Płoskie, Wysokie, Zarudzie i Żdanów 831. Pewne zniszczenia wsi przyniosły walki podczas odwrotu Napoleona spod Moskwy w początkach 1813 r. W trakcie obrony twierdzy zamojskiej przed Rosjanami, w dniu 22 lutego, podchodzące pod twierdzę oddziały carskie zaatakowały pierwszą linię polskiej obrony, w tym i Żdanów 832. Miejscowość była broniona przez piechurów, 12 kawalerzystów, wzmocnionych przez 2 działa, stanowiących obsadę posterunku obserwacyjnego. Ostatecznie wieś Rosjanie zdobyli podczas trwania drugiej fazy bitwy o Zamość, w nocy z 18 na 19 marca tegoż roku. Od tego czasu stanowiła podstawę wyjściową dla ataków na polską twierdzę 833. Zniszczenia wsi podczas tych walk, a także podczas kolejnego oblężenia twierdzy zamojskiej w powstaniu listopadowym w 1831 r., spowodowały decyzję o przeniesieniu miejscowości nieco bliżej rzeczki Topornicy i wsi Mokre (dotychczas zabudowania położone były najprawdopodobniej w połowie drogi od szosy do dzisiejszego pierwszego gościńca do Lipska). Rozpoczęto także reorganizację wsi, którą podzielono wówczas na dwie części: Żdanów i Żdanówek. Ten podział jednak nie utrzymał się i do końca XIX stulecia te części stanowiły całość. Plan folwarku Żdanów Główny koło obecnej szkoły (wg B. Korybuta Daszkiewicza z lat dwudziestych XX w.) Przed rokiem 1837 z inicjatywy Ordynacji powstała w Żdanowie kolonia żydowska, założona na gruntach folwarcznych przez Józefa i Herszka (Hirsza) Natanów, dzierżawców dóbr ordynackich, oraz Salomona Ettingera ( ), później pisarza i autora bajek. Mimo finansowego poparcia jednak nie utrzymała się, gdyż osadzeni na lichej ziemi i nie nawykli do uprawy roli koloniści w większości porzucili grunty, zwłaszcza na skutek nieurodzaju w 1860 roku 834. Ordynacja zamierzała przesiedlić tych Żydów ordynackich do Kalinowic, a organizatorem tego przedsięwzięcia został kolonista żdanowski - Herszko Nejmanowicz 835. Jednocześnie zarząd ordynacki planował osadzić we wsi 6 rodzin kolonistów niemieckich, nadając im 830. APL AOZ 197, s , 1184, k. 2v-8v. Plan z 1837 r. z kolei wymienia domy i gospodarstwa, użytkowane przez następujące osoby, licząc od strony Zamościa: Żyd Szymek (arendarz karczmy przy cerkwi), Walenty Szpringier (Niemiec?), Daniel Szwarzenberg (Niemiec), Mikołaj Bondyra, wdowa po Wojtku Pęku, dwóch Żydów o imieniu Icek, Tomasz Wytrykus, Michał Bondyra (prapradziadek współautora niniejszej publikacji), Jan Wytrykus, Michał Zochniak oraz kolejnych dwóch Żydów o imionach Jankiel i Bród. APL AOZ-pl., sygn Ibidem,s. 36; Statuta, s S. Herbst, J. Zachwatowicz, op. cit., s S. Wiśniewski, W dobie..., s J. Bartyś, Hodowla..., s T. Mencel, op. cit., s

159 spore areały pozostałych gruntów folwarcznych. Projekt ten musiał jednak rychło upaść, gdyż gospodarstwa kolonistów odnotowuje wprawdzie plan Żdanowa z 1837 r., lecz nie ma już o tym mowy w relacjach i planach z 1857, 1864 i 1880 r. 836 W tym czasie we wsi funkcjonował nowy murowany browar ordynacki, który dzierżawił urodzony Stypiński. Browar miał być znacznych rozmiarów, choć znacznie ustępował browarowi w Zwierzyńcu. Produkował wówczas garnców piwa o wartości zł i 6 groszy oraz wytwarzał garnców drożdży 837. Po przeprowadzeniu carskiej reformy uwłaszczeniowej w 1864 r. doszło do sporu włościan żdanowskich z folwarkiem ordynackim. Spór dotyczył ziem wspólnie użytkowanych (serwituty) 838. W 1876 r. przeprowadzono w Królestwie Polskim generalną reformę sądową, która doprowadziła do utworzenia sądu gminnego okręgu I w Żdanowie 839. U progu odzyskania przez Polskę niepodległości miał miejsce w Żdanowie strajk robotników rolnych, którego przebieg był łagodny, 6 morgów buraków nie wykopanych, z 6 morgów wykopanych, zamarznięte. Ziemniaki okryte po pierwszym mrozie. Wypłacono [robotnikom] po 500 koron 840. Dzierżawcami folwarku Żdanów Główny (obecnie teren szkoły i kościoła z cmentarzem) w latach byli Raczyńscy, a w 1930 Żyd Icek (Ignacy) Margulies (zm. 1935), bogaty kupiec z Zamościa. Folwark ten miał 324 ha powierzchni. Natomiast ordynacki folwark Żdanów Klucz (przy drodze Mokre-Zwódne), o powierzchni 105 ha, od 1903 dzierżawili Gołębiowscy, a w 1921 i 1930 r. jako dzierżawczynię wymieniano Janinę Gołębiowską (do niej także należał folwark w Topornicy). Ponadto w latach istniał folwark Żdanów Kolonia (w kierunku Białowoli), filialny wobec Żdanowa Głównego 841. W 1918 r. utworzono w Żdanowie polską szkołę powszechną. Mieściła się ona początkowo w domach prywatnych: Michała Wytrykusa, w latach Jakuba Wytrykusa, następnie Jana Bondyry, Franciszka Jastrzębskiego, Józefa Wróbla, Józefa Segedy i w karczmie (budynku po dawnej karczmie). Dnia 27.X.1927 r. dokonano uroczystego poświęcenia kamienia węgielnego pod nowy budynek szkolny. Szkoła ta była w tym okresie jednym z nielicznych nowozbudowanych tego typu obiektów na obszarze dzisiejszej gminy Zamość. Budowę szkoły zakończono w 1934 r. Był to budynek murowany, jednopiętrowy, z czterema salami lekcyjnymi. Szkoła była 6-klasowa, przy czym ostatnia klasa szósta była dwuletnia. W okresie międzywojennym w szkole uczyli: Romuald Wolaś, Maria Dancewicz, Maria Wolffinger z siostrą, Janina Sztejneck, Władysław Gąsior, Stefan Kolarski, Maria Zawadzka, Edward Kusztaluk i Władysław Słupski. Funkcje kierowników szkoły pełnili: Edmund Zawadzki, Leopold Rytko i Stanisław Maśliński 842. Niezwykle ważną inwestycją dla wsi była budowa utwardzonej drogi przez wieś. Budowę szosy zakończono w 1929 r. 843 Podczas kampanii 1939 r. Żdanów został zajęty przez Niemców w dniu 14 września, wraz z Zamościem. Rozpoczęła sie noc okupacji. Dnia 18.XII.1942 r. wieś została całkowicie wysiedlona przez hitlerowców, a ludność wywieziona w większości do obozu przejściowego w Zamościu lub uciekła do lasu 844. Okupanci sprowadzili do Żdanowa niemieckich osiedleńców z Besarabii i Jugosławii, tzw. czarnych 845. Łącznie ze Żdanówkiem utworzono tu nową jednostkę organizacyjną, w której znajdowałoby się 37 nowych zagród i administracyjnie włączono ją do wsi głównej Zamość 846. Dawna szkoła polska została zamieniona na Deutsche Volksschule i miały do niej uczęszczać dzieci kolonistów niemieckich. Została zniszczona (wysadzona minami) 24 lipca 1944 r., tuż przed wycofaniem się Niemców. Od 1944 r. naukę dzieci przeniesiono do budynku dawnej rządcówki ordynackiej 847. Już po wojnie, dnia 28.VI.1945 r., sześcioosobowy oddział antykomunistycznej konspiracji poakowskiej 836. APL AOZ-pl., sygn. 219, S. Herbst, J. Zachwatowicz, op. cit., s J. Bartyś, O żydowskim..., s J. Jachymek, A. Koprukowniak, J. Marszałek, op. cit., s B. Chlebowski, op. cit., s APL AOZ, sygn. 7540,7541,7545,7550; M. Kozaczka, op. cit., s. 64; W. Kuszyk, op. cit., s APZam., sygn. 12/586 (Akta inspektoratu szkolnego w Zamościu ; Ziemia Zamojska, R. 9: 1928, nr 29, s. 3; Kronika Szkoły Podstawowej w Żdanowie KronikaSzkoły Postawowejw Żdanowie Terror niemiecki..., s. 111; Z. Klukowski, Zbrodnie..., s ; Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium..., t. I, s. 264; Z. Mańkowski, Między..., s Zamojszczyzna-Sonderlaboratrium..., t. I, s. 264, Ibidem,s Kronika Szkoły Podstawowej w Żdanowie. 157

160 zlikwidował w Żdanowie agentów, podejrzanych o współpracę z UB 848. Obraz wsi po okupacji zaczął się stopniowo zmieniać. Sukcesywnie ubywało drewnianej zabudowy. Pierwsze murowane domy powstały we wsi w 1959 r. (dotąd było tylko 5 domów z opoki). Powstały nowe odcinki utwardzonych dróg. W 1957 r. zakończono elektryfikację wsi, a po raz pierwszy żarówki zabłysły w domach 23 grudnia tegoż roku. W latach 90-tych zmodernizowano i rozbudowano sieć telefoniczną, założono sieć gazową, a w 2004 r. zakończono prace przy sporym odcinku sieci kanalizacyjnej. W 1957 r. zostało zorganizowane w Żdanowie Kółko Rolnicze. W 1965 r. uroczyście otwarto nowy budynek Wiejskiego Domu Kultury, w którym znalazł siedzibę Klub Młodego Rolnika. Jedną z najważniejszych inwestycji była budowa nowej szkoły, mieszczącej się dotąd w dawnym budynku rządcówski. Stopień organizacyjny szkoły zmieniał się wielokrotnie, by ostatecznie powstała w 1999 r. szkoła podstawowa i gimnazjum. W miarę rozrastania się placówki w ilość uczniów, już w latach 60-tych powstał zamiar budowy nowego obiektu szkolnego. Projekt ten nie został jednak zrealizowany. Prace budowlane podjęto dopiero na początku lat 90-tych, a nowy obiekt oddano do użytku w 1999 r. W nowoczesnym budynku szkolnym znalazła swoją siedzibę Szkoła Podstawowa im. Marszałka Józefa Piłsudskiego oraz Gimnazjum im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego Prymasa Tysiąclecia. W 2003 r. oddano do użytku salę gimnastyczną, pierwszą pełnowymiarową i najbardziej nowoczesną na terenie gminy. W okresie powojennym szkołą w Żdanowie kierowali: Józef Domański ( ), Mieczysław Truszyński ( ), Krystyna Truszyńska ( ), Jan Kowal ( ), Maria Niklewicz ( ), Janina Stec ( ), Stanisława Muszyńska ( ), Jarosław Frańczuk ( ), Jolanta Gosik ( ), a od 2002 r. funkcję dyrektora pełni Anna Kowalczyk 849. Przy wsparciu Zespołu Szkół i władz Gminy, Zakład Historii Starożytnej UMCS w Lublinie od 2002 r. z rozmachem organizuje w Żdanowie Festyn Kultury Antycznej Hellas et Roma. Uczestnicy festynu mają wówczas niecodzienną okazję odwiedzić np. warsztaty kaletnika, kowala, mincerza, krawca, fryzjera elegantek ze starożytnego Rzymu i spróbować specjałów kuchni rzymskiej. Można także obejrzeć pokazy walki legionów rzymskich w pełnym umundurowaniu. We wsi działa Klub Sportowy Ordynat. Niegdyś istniał w Żdanowie drewniany kościół parafialny z cmentarzem na wzgórzu. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi już z 1424 i 1435 r., kiedy wymieniany był tutejszy proboszcz Jan (Johannes rector ecclesiae de Zdanow) 850. Wzmianka z 1450 r. stwierdza, iż świątynia była pod wezwaniem św. Stanisława biskupa 851. Kościół stanowił centrum rozległej parafii, w 1564 r. obejmującej wsie: Żdanów, Kalinowice, Pniówek, Łabuńki, Jatutów, Lipsko, Wola Lipska, Białowola, Suchowola, Szewnia, Wieprzec, Wola Wieprzecka, Mokre i Hruskie 852. W kościelnej kaplicy św. Anny po prawej ręce kościoła - spoczywały prochy matki, babki i dziadka kanclerza Jana Zamoyskiego 853, a zapewne także jego pierwszej żony Anny z Ossolińskich, zmarłej w 1572 r 854. Przed rokiem 1560 ówczesny właściciel wsi - Stanisław Zamoyski, późniejszy kasztelan chełmski, oj R. Wnuk, op. cit., s. 82; Z lat wojny..., t. IV, s Kronika Szkoły Podstawowej w Żdanowie L. Bieńkowski, Działalność organizacyjna biskupa J. Biskupca..., s. 254; J. A. Wadowski, Dzieje dawnej diecezji chełmskiej i jej kościołów..., s. 19; W. Czarnecki, Rozwój sieci parafialnej..., s Stworzyński. Przypiski, nr 308, k. 216v Pol.XVIw., t. VII, cz. 1, s Położenie Hruskiego jest bliżej nie określone. Z całą pewnością tej tajemniczej nazwy nie można identyfikować z Ruszowem (wówczas Hruszowem), który przynależał do parafii łabuńskiej i powiatu grabowieckiego. Tamże, s. 226, J. A. Wadowski, Wiadomość o profesorach Akademii Zamojskiej..., Warszawa , s ; K. Sochaniewicz, Dzieje Zamościa..., s , 22. Matką kanclerza była Anna z Herburtów (zm. ok. 1554), babką Anna z Uhrowieckich, zaś dziadkiem Feliks Zamoyski (zm. 1535), podkomorzy chełmski, pierwszy z rodu, który był właścicielem Żdanowa W zbiorach starodruków Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego (sygn ) znajduje się Anfologion czyli prawosławny modlitewnik, wydany w 1619 r. w Kijowie, pochodzący z Biblioteki Ordynacji Zamojskiej. Na marginesach jego niektórych kart (k , v, v,493,497,500,501v) znajdują się odręczne krótkie notatki Piotra Kostewicza prezbitera cerkwi żdanowskiej, datowane na lata Sporządzone w jęz. ruskim, są sporą ciekawostką, lecz z punktu widzenia faktograficznego mało wiarygodne (zwłaszcza pomylenie datacji raczej powszechnie znanych wydarzeń). Tekst ów sugeruje, iż w żdanowskim kościele miałyby być pochowane również druga i trzecia żona - Krystyna Radziwiłłówna (zm. 1580) i Gryzelda Batorówna (zm. 1590) oraz zmarła w dzieciństwie córka Zofia (z Gryzeldy):...W kaplicy świętej Anny, którą po prawej ręce kościoła wymurował po zmarłej żonie Annie Ossolińskiej, szczątki małżonek swoich Anny Ossolińskiej, Krystyny Radziwiłłówny, Gryzeldy Batorówny i dzieci swoich Zofii i syna [tu nieczytelne!] złożył przy dwóch biskupach (s. 431). Za wskazanie notatek dziękuję p. dr Marii Cubrzyńskiej-Leonarczyk z Gabinetu Starych Druków Biblioteki Uniwersyteckiej. Miejsc pochówku wymienionych trzech żon Zamoyskiego wprawdzie nie znamy, jednakże raczej mało prawdopodobne, aby ich zwłoki miałyby być złożone właśnie w Żdanowie. Zamoyski w liście z 1580 r. do szwagra Jerzego Radziwiłła, pisze o (chyba niezrealizowanym) zamiarze pochowania Krystyny w kościele św. Anny w Warszawie. S. Grzybowski, Jan Zamoyski, Warszawa 1994, s

161 ciec kanclerza Jana, przeszedł na kalwinizm i mniej więcej w tym samym czasie zamienił tutejszy kościół rzymsko-katolicki na zbór kalwiński. W 1560 r. ministrem tegoż zboru był Jerzy (Georgius) Pontanus, późniejszy minister zboru w Łabuniach 855. Kiedy po roku 1572 Jan Zamoyski przywrócił tu kościół rzymsko-katolicki, był on podówczas w znacznym stopniu zrujnowany i nie odzyskał już statusu ośrodka parafialnego 856. Te funkcje poczęła przejmować nowozbudowana (1600 r.) Kolegiata w Nowym Zamościu. Tym niemniej kościół żdanowski nadal istniał, choć ciągle podupadał 857. W swym testamencie z 1600 r. Jan Zamoyski wyraził życzenie, aby odbudowano zrujnowany kościół św. Stanisława oraz przykazywał zorganizowanie przy nim klasztoru brygidek, gdzie przyjmowanoby panny z dobrych szlacheckich domów. Zobowiązywał do fundacji syna Tomasza, przeznaczając na ten cel sumę florenów. Pewną część dołożyć miała jego siostra, Zofia z Zamoyskich Działyńska. Jednocześnie od biskupa chełmskiego Jerzego Zamoyskiego wymógł przyrzeczenie, iż fundacja będzie zrealizowana. Jednak nie stało się tak. Tomasz swym testamentem realizację ojcowskiego zamierzenia przekazał żonie, Katarzynie z Ostrogskich. Na przeszkodzie temu stanęło m.in. to, że w tych niespokojnych czasach prawo (postanowienia Soboru Trydenckiego z lat ) zabraniało fundacji zakonnych poza granicami miasta, wobec czego brygidki odmówiły przyjęcia fundacji. W zamian za to Katarzyna ufundowała seminarium duchowne dla 12 kleryków w Zamościu 858. W dalszych latach kościół żdanowski nadal pozostawał w stanie półruiny, zaś ostateczny kres jego istnieniu zadały wojska szwedzkie podczas oblężenia twierdzy zamojskiej na przełomie lutego i marca 1656 r. Wówczas to...szwedzi, gdy okolice Zamościa pustoszyli, spalili kościół w Żdanowie, a xięży przy nim zostających, z wieży na kościele będącej, na głowę strącali O ile wiadomo, nie podjęto żadnych prób odbudowy zniszczonej świątyni, a dziesięciny z wsi płynęły odtąd do prepozyta Kolegiaty zamojskiej 860. Równolegle z kościołem rzymsko-katolickim w Żdanowie w XVI stuleciu istniała, także drewniana, parafialna cerkiew prawosławna (później unicka), św. Mikołaja która została po raz pierwszy wspomniana w 1531 r., a następnie w 1591 r. w inwentarzu dóbr żdanowskich. W początkach XVII stulecia jej prezbiterem był Gawriło Kostewicz (który w 1625 r. miał być usieczen od Tatarów ), a następnie do 1639 r. jego syn Piotr 861. Wymieniana jeszcze w 1619,1660 i roku, wkrótce potem musiała upaść, skoro w 1761 r. ordynat Klemens Zamoyski zdecydował się na budowę nowej murowanej cerkwi unickiej. Nowa cerkiew (już unicka) pod wezwaniem św. Józefata powstała jednak nie na miejscu poprzedniej cerkwi, lecz na miejscu dawnego kościoła katolickiego, zniszczonego podczas potopu szwedzkiego 863. Przed wejściem do cerkwi miał widnieć nieco przydługi, aczkolwiek bardzo ciekawy napis następującej treści: Była naypierwsza pobożna intencya ś.p. Jaśnie Wielmożnego J. Pana Jana Zamoyskiego kanclerza i hetmana wielkiego koronnego we wsi Żdanowie pod miastem Zamość będącey na tem mieyscu kościół W.W. Panien Brygidek około roku 1604 fundować, gdyż na tym mieyscu ciała antecessorów tegoż J. W. Jana Zamoyskiego kanclerza i hetmana w. kor. w tuteyszym grobie są pogrzebione. Ponieważ zaś wyżej wyrażona intencya ś.p. antecessora mego dla słusznych przyczyn na ów czas do skutku przyiść nie mogła, przeto ja, Klemens Józef na Zamościu ordynat Zamoyski, płoskirowski [i] tarnawatski starosta, woysk J.K.Mci i Rzeczypospolitey pułkownik, tegoż J. W. Jana Zamoyskiego sukcessor w roku teraźnieyszym 1761 dnia 15 maja na chwałę Pana 855. Akta synodów różnowierczych w Polsce, t. III, oprac. M. Sipayłło, Warszawa 1983, s. 7, 13, 223, J. A. Wadowski, Dzieje dawnej diecezji chełmskiej i jej kościołów..., s. 16. Jan Zamoyski, późniejszy kanclerz i hetman wielki koronny, w młodości był także wyznania kalwińskiego. Do wyznania rzymsko-katolickiego powrócił podczas studiów we Włoszech Tamże, s. 16, J. A. Wadowski, Wiadomość o profesorach..., s (przypis 50) Stworzyński. Przypiski, nr 308, k. 216v. Tu trzeba pamiętać, iż Szwedzi byli luteranami i jako tacy z nienawiścią odnosili się do katolików (tzw. papistów) F. Stopniak, Dzieje kapituły zamojskiej..., s Notatki na marginesie Anfologionu, k. 497,500,501v APL CCrasnost. Relat. 3, k. 338v; Inwentarz folwarku żdanowskiego. Stworzyński. Przypiski, nr 307, k. 216; A. Gil, Chełmska diecezja unicka..., mapa w załączniku W roku 1761 J. W. Klemens ordynat Zamoyski w mieyscu tego kościoła wymurować kazał cerkiew ruską.... Stworzyński, k. 96, Przypiski, nr 308, k. 216v. 159

162 Boga Wszechmogącego w Tróycy Ś. iedynego i cześć Matki Nayświętszey na tymże samym mieyscu kościół czyli cerkiew [!?] ritus greci latino uniti [obrządku grecko-łacińskiego] pod tytułem Błogosławionego Józefata, z racyi że się dawna cerkiew w tuteyszey wsi zdezelowała, że w niey sakramenta święte i obrządki Kościoła Bożego administrowane bydz [!] nie mogą, fundować i de novo murować rozkazałem. W Zamościu 15 maja 1761 roku. Od zaczęcia zaś rządów w Państwie Ordynacyi Zamoyskiey roku pierwszego 864. Unicka parafia żdanowska, wzmiankowana w 1772 i 1789 r., obejmowała swym zasięgiem wsie Żdanów, Lipsko (z cerkwią filialną) oraz Pniówek i Kalinowice, zapewne także Mokre. Grunty cerkiewne obejmowały powierzchnię 40 morg (czyli ok. 22,4 ha) pól i łąk od strony Lipska oraz Zamościa. Parochem (proboszczem) był wówczas ks. Jan Panasiński, zmarły w 1806 r. w Lipsku, gdzie mieszkał przy cerkwi w ostatnich latach swego życia 865. Od chłopów pobierał rocznie 14 zł 5 gr. dziesięciny snopowej, co było sumą relatywnie niewielką, z uwagi na nieliczną rzeszę tutejszych wiernych wyznania grecko-katolickiego. Następcą Panasińskiego był ks. Michał Boniecki, jako paroch wzmiankowany w 1816 i 1819 r. W tym czasie cerkiew zaczęła podupadać. Ponadto drastycznie zminiejszała się liczba wiernych. Spis z 1816 r. wprawdzie wymienia ich aż 200, lecz następny z 1820 r. mówi już o tylko 25 wiernych w parafii (15 mężczyzn i 10 kobiet) 866. Kolejne spisy z 1823 i 1829 r. w ogóle nie wspominają o unitach w Żdanowie 867, którzy najwidoczniej przeszli na rzymski katolicyzm. Co prawda tutejsza cerkiew widoczna jest jeszcze na mapie z 1828 r. 868, lecz została prawdopodobnie ostatecznie zniszczona w trakcie walk w powstaniu listopadowym w 1831 r. W kilka lat później Stworzyński pisał o niej: ta cerkiew w czasach poprzednich rewolucyi opustoszała, stoi ieszcze w murach bez żadnego użytku Resztki rumowiska widać było w okresie międzywojennym:...był tu kiedyś, jeszcze w XIX w., na wzgórku, gdzie dziś dworek, kościół [chodzi oczywiście o cerkiew unicką]. Z jego dawnych budowli bystre oko dostrzeże skąpe ślady rumowiska Kategoria Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. folwark wieś Wg spisu powszechnego w 2002 r. Domy mieszkalne Ludność ogółem Uwagi wyznanie narodowość rzymsko-katolickie greko-katolickie lub prawosławne - 1 mojżeszowe 40 - polska rusińska - 1 żydowska 18 - Źródła: Tabella..., t. II, s. 324; Skorowidz..., t. IV, s. 124; Spis powszechny 2002 r Tamże, nr 308, k. 216v APL ChKg-k, sygn. 226, s. 5-6, 42-43, sygn. 601, k. 70v Tamże, sygn. 226, s. 12, 14 ( wykazy tabelaryczne ) Tamże, sygn. 226, s , Następni parochowie - Paweł Groszkowski i Jan Maciejewicz - rezydowali już w Lipsku, gdzie przeniesiono parafię. Do niej nadal należały pewne grunty w Żdanowie (a właściwie w dzisiejszym Żdanówku). Tamże, sygn. 226, s , 51, 77, sygn. 917, s. 19, 31, APL, AOZ-pl., sygn. 243 [Plan pomiarowy wsi (...) Państwa Ordynacji Zamojskiej]. Nie wiadomo jednak, w jakim była stanie Stworzyński. Przypiski, nr 308, k SM. Pieszko, op. cit., s

163 Znaleziska archeologiczne W wyniku badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski odkryto na terenie miejscowości 4 stanowiska archeologiczne (punkty osadnicze). Najstarsze zabytki związane są z neolitem i są to dwa ułamki ceramiki naczyniowej. Z wczesnej epoki brązu znanych jest kilka fragmentów naczyń glinianych i wyrobów krzemiennych. Z wczesnobrązową kulturą mierzanowicką ( r. p.n.e.) należy łączyć dwa obiekty grobowe, odsłonięte w trakcie prac wykopaliskowych prowadzonych przez Ewę Prusicką-Kołcon w latach 1991 i r. na terenie browaru ordynacji zamojskiej (stanowisko nr 1). Pierwszy grób zawierał pochówek szkieletowy. Kości ludzkie, oprócz czaszki, zachowały się w nim fragmentarycznie. Zarys jamy grobowej był w przybliżeniu owalny, a główna oś grobu przebiegała po linii wschód-zachód. W grobie znajdował się szkielet zmarłego, którego złożono w pozycji skurczonej, na prawym boku, z głową skierowaną na zachód. Wyposażenie pochówku stanowiły wyroby krzemienne (retuszowany odłupek i łuszczeń) oraz drobne fragmenty ceramiki. Drugi grób był również szkieletowy, w zarysie owalny, założony na osi wschód-zachód. W jamie grobowej znajdowało się 12 fragmentów niewielkich, bardzo słabo zachowanych kości ludzkich oraz kilkanaście fragmentów ceramiki, dwa wyroby krzemienne i kilka małych kamieni. Z kolei, w trakcie badań wykopaliskowych, przeprowadzonych na stanowisku nr 1 przez Andrzeja Urbańskiego i Jerzego Kuśnierza w 2008 r., zarejestrowano ślady kultury trzcinieckiej ( r. p.n.e.). Odsłonięty został zbiorowy grób szkieletowy trzech osobników: kobiety i dwóch mężczyzn w wieku lat. W jamie grobowej jako wyposażenie pochówku kobiety, znajdowała się okularowata zapinka wykonana z brązowego drutu. W trakcie badań wykopaliskowych w latach zarejestrowano na stanowisku nr 1 ślady osadnictwa późnohalsztackiego i lateńskiego w postaci kilku fragmentów naczyń. Znaleziono także pozostałości osadnictwa z okresu średniowiecza w postaci obiektu mieszkalnego. Został on założony na osi północny wschód południowy zachód, na planie litery L. Część większa obiektu miała wymiary 3,50 m X 10 m, mniejsza 4 X 5 m. Wewnątrz obiektu osłonięte zostały pozostałości dwóch pieców glinianych oraz bogaty ruchomy materiał zabytkowy. Zarejestrowano fragmenty ceramiki, około 30 zabytków metalowych ( w tym nóż), wyroby kościane ( w tym dobrze zachowane dwie igły szydła), a także liczne fragmenty kości zwierzęcych. Pozyskany materiał zabytkowy był jednolity kulturowo i pozwolił wydatować obiekt mieszkalny na XIV-XV wiek. Badania wykopaliskowe w 2008 r. również zarejestrowały ceramikę datowaną na XV w., a ponadto fragmenty ceramiki z XVI w. oraz ciekawe znalezisko srebrnej monety, tzw. grosza praskiego z XV wieku. Kolejne ślady osadnictwa pochodzą dopiero z czasów nowożytnych i związane są z funkcjonowaniem na terenie miejscowości browaru ordynacji zamojskiej. Obiekt, dziś zupełnie nieczytelny na powierzchni, został rozpoznany w wyniku wspomnianych już badań wykopaliskowych na stanowisku nr 1. Browar ordynacki powstał w latach na planie zbliżonym do kwadratu o wym. ok. 70 x 70 m, z dziedzińcem wewnątrz. W centrum dziedzińca znajdowała się studnia, zasypana po rozbiórce browaru. Odsłonięte w trakcie badań fundamenty budynku o grubości 1 1,30 m zostały zbudowane z kamienia wapiennego łamanego na zaprawie wapienno-piaskowej. Dla oszczędności materiału wykonano je w systemie arkadowym. Fundamenty powstały w wykopach wąskoprzestrzennych, wykonanych w lessowym calcu, bez uprzedniej niwelacji terenu, na co wskazuje różny poziom ich posadowienia. Dzięki temu, że nie wykonano niwelacji, zachowało się starsze, średniowieczne i pradziejowe osadnictwo. Jak wynika z planu założenia, rozpoznanego na podstawie przebiegu fundamentów, każde skrzydło budynku było dwutraktowe, a skrzydło wschodnie trzytraktowe. Badania wykazały również, że niektóre części budynku były podpiwniczone. Z urządzeń browarnych zachowały się fragmentarycznie rury odprowadzające, bądź doprowadzające wodę. W trakcie prac badawczych zarejestrowano kilkaset fragmentów naczyń szklanych (butelek), naczyń glinianych oraz kafli datowanych na okres funkcjonowania browaru E. Prusicka, Badania na stanowisku 1 w Żdanowie, gm. Zamość, Sprawozdania z badań terenowych w woj. zamojskim, 1993, s ; Ta sama, Wyniki badań wykopaliskowych na stanowisku 1 w Żdanowie, gm. Zamość, Sprawozdania z badań terenowych w woj. zamojskim 1991, s ; Ta sama, W poszukiwaniu Skokówki, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, 1992, nr 2, s ; Ta sama, Żdanów, stan. 1, gm. Zamość. Wyniki badań archeologicznych, Lublin 1994 (mps dokumentacji w archiwum PSOZ w Zamościu); Ta sama, Badania wykopaliskowe browaru Ordynacji Zamojskiej na stan. 1 w Żdanowie, gm. Zamość, Najważniejsze odkrycia archeologiczne w Polsce środkowowschodniej w 1993 roku, Biała Podlaska 1994, s ; AZP

164 Żdanów, stanowisko 1 A plan grobu kultury mierzanowickiej (?); B grocik krzemienny; C fragmenty naczyń glinianych z XIV-XV w. (wg E. Prusickiej-Kołcon). Żdanów, stan. 1, gm. Zamość. Wybór zabytków ze szkła. (wg E. Prusickiej-Kołcon). Żdanów, stanowisko 1. Zapinka okularowa z wyposażenie grobu kultury trzcinieckiej (Muzeum Zamojskie). Fot. H. Szkutnik. Żdanów, stanowisko 1. Moneta srebrna, grosz praski z XV w. (Muzeum Zamojskie). Fot. H. Szkutnik. 162

165 Żdanówek Wieś położona obecnie w centralnej części gminy Zamość. Powstała w I połowie XIX stulecia. Nie oznaczono jej jeszcze na bardzo dokładnym planie dóbr ordynackich z 1828 r. (nie uwzględnia jej także spis ludności z 1827 r.), uwidoczniona została jednak na planie ordynackim z 1837 roku 872. Musiała zatem zostać założona w tym przedziale czasowym, przez wydzielenie ze Żdanowa. Żdanówek i okolice w okresie międzywojennym (fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z r.) Wedle ordynackiego planu z 1837 r. w Żdanówku gospodarstwa użytkowali następujący chłopi: Oleszko Ostasz, Daniel Szymura (Tymura), Onufry Bondyra, Tomasz Kucharski, Szymek Kucharski, Jędrzej Głowacki, Michał Winiarski, Szymek Marczuk, Franek Łyś, Jakub Pęk, Marcin Paradowski (Poradowski), Sobek Mazur, Jan Wiatrzyk, Franek Mazur, Michał Bielak (Bulak), Jan Sirak, Michał Maślany, Józef Król, Szymon Kita, Michał Maron i Jędrzej Smarkala. Obok nich swój dom posiadał Żyd Dawid Zylbering 873. Pomimo oficjalnego utworzenia odrębnej miejscowości, w dalszym ciągu traktowana była jako część Żdanowa. W dalszych latach nazwa Żdanówek zanika aż do początków XX stulecia do spisu z 1921 r. Nie pojawia się na żadnym następnym planie dóbr żdanowskich i lipskich, np. z 1853, 1857 czy 1906 r. Nie wymienia jej nawet monumentalny Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z lat Można stąd wnioskować, iż ostateczne wyodrębnienie nastąpiło dopiero na mocy reformy administracyjnej po 2.VIII.1919 r. W tym też czasie zorganizowano odrębny folwark ordynacki. W działalności społecznej wsi okresu międzywojennego wyróżnia się powstanie w 1920 r. jednostki Ochotniczej Straży Pożarnej. Założyli ją: Stanisław Leśniak, Michał Ostasz, Jan Biront i Ksawery Maślany. Funkcję prezesa objął Michał Ostasz. W 1923 r. z inicjatywy strażaków zakończono budowę remizy 874. W czasie okupacji hitlerowskiej, jesienią 1942 r. żandarmeria niemiecka rozstrzelała tu 8 osób, podejrzanych o współpracę z konspiracją niepodległościową 875. Wieś została wysiedlona przez Niemców przed 17.XII.1942 r. Zgodnie z niemieckimi planami osiedleńczymi grunty wiejskie uległy komasacji a wieś - częściowemu zburzeniu i powtórnemu przyłączeniu do Żdanowa. Łącznie Niemcy mieli tu utworzyć 37 nowych gospodarstw rozwojowych 876. Oblicze wsi po okupacji zaczęło się stopniowo zmieniać, podobnie jak innych podzamojskich miejscowości. Stopniowo ubywało drewnianej zabudowy, powstawały nowe odcinki utwardzonych dróg. W 1957 r. zakończono elektryfikację wsi. W latach 90-tych została rozbudowana i unowocześniona sieć telefoniczna, założono sieć gazową APL, AOZ-pl., sygn. 219 [Mapa wsi Mokre i Żdanów...] Ibidem. Nazwiska wymieniono według kolejności zamieszkania, poczynając od strony Żdanowa M. Skiba, op.cit., s Cz. Madajczyk, op. cit., s Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium..., t. I, s. 192, 264; Z. Mańkowski, Między..., s. 264; Terror niemiecki..., s

166 Po wojnie nadal aktywnie działa Ochotnicza Straż Pożarna, a na uwagę zasługuje istnienie obok drużyny męskiej również drużyny żeńskiej, kierowanej przez Helenę Bondyrę, Krystynę Kozyrską i Jadwigę Mazurkiewicz. W 1986 r. jednostka OSP doczekała się nowego budynku remizy 877. Kategoria Domy mieszkalne Wg spisu z 1827 r. Wg spisu z 1921 r. wieś folwark Wg spisu powszechnego w 2002 r Ludność ogółem Uwagi wyznanie narodowość rzymsko-katolickie greko-katolickie lub prawosławne nie wymieniona 6 - mojżeszowe - - polska rusińska 3 - żydowska - - Źródła: Skorowidz..., t. IV, s. 124; Spis powszechny 2002 r. Znaleziska archeologiczne W wyniku badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski odkryto na terenie miejscowości 3 stanowiska archeologiczne (punkty osadnicze). Najstarsze zabytki w postaci fragmentów ceramiki naczyniowej związane są z wczesną epoką brązu ( r. p.n.e.). Kolejne ślady osadnictwa pochodzą dopiero z wczesnego średniowiecza i są to wyłącznie ułamki naczyń glinianych, datowane od VIII do XIII wieku. Kilka zebranych z powierzchni mało charakterystycznych fragmentów ceramiki określono jako znaleziska pradziejowe bez bliższej chronologii M. Skiba, op.cit., s. 171, AZP

167 KRAJOBRAZ KULTUROWY Ewa Lorentz

168 BIAŁOBRZEGI Starodrzew przy głównej drodze w Białobrzegach. Fot. Jerzy Cabaj. Wieś należała do ordynackiego ośrodka dworskiego w pobliskim Zarudziu 1. Jej obecny wygląd ukształtowany został po I wojnie światowej. Wtedy to, wzdłuż głównej drogi prowadzącej przez wieś do Zarudzia posadzono lipy drobnolistne i klony. Tworzą one dzisiaj aleję starodrzewia, która jest ozdobą i znakiem rozpoznawczym wsi. Najstarszą częścią Białobrzegów jest dawny trakt biegnący skarpą nad łąkami, równolegle do rzeki Łabuńki. Przy tym trakcie, w 1907 roku ustawiona została figura Matki Boskiej Niepokalanej. Szczególne miejsce we wsi zajmuje szkoła. Zbudowana w 1935 roku według projektu zamojskiego architekta Tadeusza Zaremby, była szkołą powszechną 2-klasową 2. Usytuowana w centrum wsi, kilkakrotnie rozbudowywana, tylko częściowo zachowała swój dawny wygląd. Trójosiowa elewacja frontowa z wielokwaterowymi oknami, charakterystyczny kształt dachu i stare brzozy rosnące przed wejściem są przypomnieniem tego, jak wyglądały małe, wiejskie szkoły w latach międzywojennych. We wsi znajduje się interesujący obiekt będący pozostałością po socjalistycznym kołchozie działającym tu w latach Otoczony szpalerem lipowym teren zajmują murowane z cegły budynki magazynowe, obory oraz suszarnia chmielu. Po roku 1956 budynki te adaptowano na magazyny Centrali Nasiennej. Obecnie cały teren dawnego kołchozu stanowi własność prywatną. 1. APL, AOZ, plany, sygn.310, Mapa ekonomiczna dóbr Złojca z Wólką, Zarudzia i Białobrzeg należacych do klucza szczebrzeskiego Ordynacji Zamojskiej, 1838r., 1: APL, UWL, Kom.Bud., sygn. 2783, 1935r. 166

169 Młyn o konstrukcji szachulcowej w Białobrzegach wystawiony w 1934 r. przez Wiktora Zakrzewskiego i Pawła Rycaja / projekt ze zbiorów APL, UWL V, sygn. 2678/. Rzeźba Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej ufundowana przez Sebastiana Wal na pamiątkę wolności w 1907 r. Fot. Ewa Lorentz. Elewacja frontowa budynku szkoły podstawowej w Białobrzegach zbudowanej w 1935 r. wg. projektu T. Zaremby. Fot. Ewa Lorentz. 167

170 BIAŁOWOLA Zdjęcie lotnicze wsi. Fot. Jerzy Cabaj. Zachowana zabudowa Białowoli uzależniona jest od ukształtowania terenu. Legenda głosi, że wieś powstała na dwu brzegach doliny, którą niegdyś płynął strumień. Zabudowa szeregowa powstała najpierw w tzw. Starej Wsi, a dopiero po założeniu folwarku w połowie XIXw. powstały domy w Nowej Wsi, po drugiej stronie podmokłej łąki. Najstarsze chałupy usytuowane były przy głównej drodze przez wieś. Domy te istniały jeszcze w latach 70-tych XX w. 3. Chałupy pochodzące z połowy XIX w. w większości już uległy zniszczeniu, ale wiemy jak wyglądały. Były to dwudzielne, szerokofrontowe domy ustawione licem do drogi i odgrodzone od niej płotem z desek i sztachet. Ściany oparte na fundamencie z wapienia łupanego (opoki) wykonane były z drewna sosnowego w konstrukcji zrębowej z półokrąglaków (rozłupanych pni) lub pni ociosanych toporem (brusów). Węgły wiązane były na jaskółczy ogon z ostatkami. Dachy o konstrukcji krokwiowo-jętkowej, czterospadowe, kryte były słomą. Krokwie dołem opierały się piętkami o oczep przyciskający belki stropowe. Wnętrze chałupy było jednotraktowe, trójdzielne i składało się z izby, centralnej, przelotowej sieni i komory. Zarówno w komorze, jak i w izbie pułap dźwigała jedna belka stropowa. Za podłogę służył tok glinobity, zaś w komorze była podłoga z desek. Komin murowano z kamienia, podobnie jak trzon kuchenny z kapą i piec chlebowy oraz trzon kuchni letniej w sieni. Do wnętrza prowadziły odrzwia łątkowe z drzwiami szpungowymi na zawiasach pasowych kowalskiej roboty. Okna wyrzynane w zrębie, były sześciokwaterowe. W latach 80-tych XIX w. w Białowoli zaczęły powstawać domy zamożnych gospodarzy, które zewnętrznym wyglądem i techniką budowy nie różniły się od wcześniejszych chałup, lecz ich układ wnętrza był zwiększony do 1,5 lub 2-traktowego. Ściany były też nieco wyższe, gdyż zrąb tworzyło nie 7, lecz 9 lub 10 brusów. Zachowanym do dziś przykładem takiej chałupy, jest dom zbudowany przez Jana Łukaszczyka w 1885 r. Chałupa była tylko częścią zagrody chłopskiej. W skład wielobudynkowego obejścia wchodziły: spichlerz usytuowany w pobliżu budynku mieszkalnego, budynek inwentarski i stodoła zamykająca podwórze od tyłu. 3. Juliusz i Urszula Sienkiewiczowie w Pracowni Etnograficznej PP PKZ Oddział Zamość, wykonali inwentaryzację najstarszych domostw w Białowoli w roku 1978 na tzw. kartach białych. Tę cenną dziś dokumentację przechowuje archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie, Delegatura w Zamościu. 168

171 Przykład takiej zagrody zachował się przy domu jednej z najstarszych mieszkanek wsi Feliksy Łukaszczyk. W latach międzywojennych powstało sporo domów wzorowanych na architekturze zamojskich przedmieść. Przykładem jest, zachowany do dziś, choć zmieniony przez nowe oszalowanie, dom zbudowany przez Michała Bondyrę w 1917r. Jest to tradycyjna chałupa węgłowa, lecz posiada dach naczółkowy oraz 2-traktowe wnętrze z sienią centralną i podpiwniczoną sienią narożną. W 1921 roku na miejscu starego wiatraka zbudowano młyn motorowy na benzynę. Autorem jego projektu był zamojski architekt Edward Kranz. Po spaleniu młyna w 1923 r., odbudowano go w podobnym kształcie, lecz zastosowano nowocześniejszy napęd motorowo-gazowy. W 1932 roku strażacy z Ochotniczej Straży Pożarnej zbudowali drewnianą remizę strażacką oraz założyli orkiestrę. Remiza usytuowana w centrum wsi, stała się dzięki orkiestrze ośrodkiem kultury ludowej. Muzycy byli mieszkańcami Białowoli, powszechnie znanymi i lubianymi, ponieważ grali na weselach. Miejscowi żartobliwie nazywali ich gołe brzuchy. Nazwa ta miała związek z gorącą atmosferą wesel, która udzielała się nie tylko gościom, ale i muzykom. Do orkiestry należeli: Władysław, Bronisław i Józef Kuźmowie (flet, baryton), Bolesław Ostasz (klarnet), Roman Bondyra (klarnet), Jan Łukaszczyk (alt), Władysław Opiła (alt), Bronisław Opiła (tenor), Stanisław Lupa (baryton), Antoni Pupiec (bas), Franciszek Pupiec (flet, skrzypce), Władysław Pupiec (puzon) 4. Fenomen orkiestry wiejskiej jako dziedzictwo niematerialne przeszedł na następne pokolenia mieszkańców Białowoli. Przykładem obecności tradycji muzycznych wśród mieszkańców wsi, jest utwór odnaleziony w powojennym śpiewniku, opisany jako piosenka ludowa zaczerpnięta z repertuaru Marii Pupiec z Białowoli. Piosenka nosi tytuł: Hej tam w naszej ulicy, a analiza jej tekstu, w którym użyta jest miejscowa gwara oraz rusycyzmy, wskazuje na to, że powstała w XIX wieku. Hej tam w naszej ulicy stoji lypa zielona. A na tyj lipcy, na tyj zielony trzej ptaszkowi śpiewajo, : / Ne byli to ptaszkowie, tylko kawalirowie. Rozmawiali się do jedny dziewczyny oj po słowie, po słowie. Jeden mówi: To moja, drugij mówi: Jak Bóg da, a trzecij, młodyj, pięknej urody, czemu żyś mie tak smutna. Jak ja nie mam smutno być, każo za starego jiść. Rozżaliło się serduszku moje, nie mogu go otulić. Zespół muzyczny Serafinów z Białowoli w pochodzie pierwszomajowym w Zamościu w roku 1960 /w zbiorach APZ/. Oj tam w nowej komorze stoji bieluśki łoże. Oj, łoże, łoże, łoże bieluśki, ktoż na tobie spać będzie? A gdy będzie staryj spał, a żyby już stunt nie wstał! Gdy będzie młody pięknyj urody, żyby mu Bóg zdrowia dał. 4. Informacje pochodzą od mieszkanki Białowoli pani Feliksy Łukaszczyk z domu Kuźma, której trzech braci grało w orkiestrze. 169

172 Muzyczne tradycje tkwiące w społeczności miejscowej odrodziły się w 2001r., kiedy to z inicjatywy Mariana Pupca powstał zespół śpiewaczy Białowolanki. W 2002 r. z inicjatywy Stanisława Grześko powstała Młodzieżowa Orkiestra Dęta Ochotniczej Straży Pożarnej w Białowoli. Jej kapelmistrzem i kierownikiem muzycznym został Andrzej Greszta. Debiut okiestry podczas strażackiego święta św.floriana w Białowoli stał się początkiem jej sukcesów 5. Młodzi muzycy uświetniają uroczystości na terenie gminy i miasta Zamościa, uczestniczą w przeglądach i konkursach orkiestr dętych, a ich poziom artystyczny przynosi chlubę rodzinnej wsi 6. Jak mówi kapelmistrz Andrzej Greszta: Muzyka, którą niesiemy jest żywa i autentyczna, grają ludzie, a nie sprzęt. Muzyka taka bardziej dociera do wnętrza człowieka, a nawet do jego duszy. 7. Sercem Białowoli jest plac, przy którym stoi szkoła oraz remiza strażacka. Znamienny jest fakt, że ta przestrzeń publiczna, która współcześnie jest miejscem wiejskich uroczystości, przechowuje zarazem pamięć o tragedii mieszkańców wsi zamordowanych w czasie II wojny światowej. Znakiem tych wydarzeń są dwa pomniki: jeden ustawiony w miejscu egzekucji, drugi w miejscu pochówku. Pomnik w miejscu egzekucji powstał w 1946 roku z inicjatywy społeczności Białowoli i subwencji Gminnej Rady Narodowej w Mokrem 8. W 1977 roku na steli tego pomnika wykonano nową tablicę informacyjną, której treść wzbogacona została o intencję budowy szkoły 1000-latki: W tym miejscu w dniu 29 grudnia 1942 r. rozstrzelanych zostało przez hitlerowców 64 mieszkańców wsi Białowola za czynny udział w ruchu oporu przeciwko niemieckiemu okupantowi. Społeczeństwo wsi Białowola w dowód wiecznej pamięci o poległych bohaterach, którzy oddali swe życie w obronie ojczyzny czynem społecznym i przy pomocy władz gminnych szkołę tę pomnik tysiąclecia państwa polskiego wzniosło. Białowola dn. 01 IX 1977 r. Drugi pomnik o charakterze nagrobnym, wykonano w kamieniu józefowskim w 1977 roku. Napis na kartuszu głosi: Tu spoczywają zwłoki Polaków mieszkańców wsi Białowola wymordowanych przez krwawych katów hitlerowskich dn. 29 XII 1942r. Cześć ich pamięci. Na pionowo ustawionych płytach pomnika wyryto nazwiska, imiona i wiek wszystkich 65 rozstrzelanych. Chałupa z poł. XIX w. (własność J. Gileta, nr.46). Obiekt nieistniejący, stan w roku fot. J.Sienkiewicz. Ze zbiorów archiwalnych WUOZ, Delegatura w Zamościu. Chałupa zbudowana w 1885r. przez Jana Łukaszczyka. Elewacja tylna. Fot. Ewa Lorentz. 5. J. Hereta, Dzieci Floriana, Tygodnik Zamojski, 2002, nr 19, s. 8, A. Dudek, Świeto druhów, Kronika Tygodnia, 2002, 18, s. 2, Z. Sawecka, Florian z darami, Dziennik Wschodni 2002, nr 106, s M. Maciąg, Jest w orkiestrach dętych jakaś siła, Kronika Tygodnia, 2003, nr 22, s.20., J. Kawałko, Grała na Jasnej Górze, Kurier lubelski, 2004, nr 249, s.2., J.Hereta, Na placu św.piotra, Tygodnik Zamojski, 2005, nr 33, s. 3. Muzyka łagodzi obyczaje rozmowa z Panem Andrzejem Gresztą. Biuletyn Informacyjny Gminy Zamość, 2007/3, s Muzyka łagodzi obyczaje j.w. 8. Archiwum Państwowe w Zamościu, zespół Powiatowa Rada Narodowa w Zamościu, sygn. 178; zespół Gminna Rada Narodowa w Mokrem , sygn. 159; Starostwo Powiatowe w Zamościu sygn. 204, 1945 rok.sprawy zbrodni niemieckich. Opisy zbrodni dokonanych na terenie gminy Mokre i Suchowola, fotografia pomordowanych w miejscu egzekucji w Białowoli w 1942r. Przychylność Gminnej Rady Narodowej i udzielona subwencja na budowę pomnika wiązały się z decyzjami odnośnie jego kształtu. Pomnik wyposażono w godło państwowe, natomiast nie ma na nim krzyża. Posiedzenia Gminnej Rady Narodowej w roku 1945 odbywały się przy udziale przedstawicieli stacjonujących w Mokrem oddziałów Armii Czerwonej. 170

173 Przemarsz Gromady Białowola w defiladzie na lotnisku w Mokrem podczas wizyty marszałka E. Rydza Śmigłego w 1938 r. /w zbiorach APZ/. Pogrzeb strażaka w roku 1977 r. Strażacy tradycyjnie żegnali druha w orszaku konnym. W tle widoczne wysokie dachy chałup w Bialowoli. /fot. ze zbiorów prywatnych/. Zagroda z lat 30-tych XXw. przy domu Feliksy Łukaszczyk. Fot. Ewa Lorentz. 171

174 BOROWINA SITANIECKA Plan folwarku w roku 1853 /ze zbiorów APL, AOZ, 737/. Borowina Sitaniecka jako folwark ordynacki istniała od II połowy XVIII w. Folwark znajdował się w kluczu zwierzynieckim. Od 1847 r. dzierżawił go Jan Lipczyński, a w latach dzierżawcami byli jego synowie Leon i Grzegorz. Z czasów Jana Lipczyńskiego pochodzi szczątkowo dziś zachowane założenie ogrodowe i zadrzewienia szpalerowe wyznaczające granice poszczególnych członów zespołu folwarcznego 9. Drzewostan, który przetrwał do dzisiaj to: jesiony wyniosłe rosnące w grupie, na południe od budynku rządcówki oraz od strony północnej, nieliczne kasztanowce białe z dawnej alei dojazdowej. Murowany, podpiwniczony budynek dawnej rządcówki folwarcznej nadal pełni funkcję mieszkalną, ale ma przebudowane wnętrza. Budowane z kamienia i cegły obiekty gospodarcze folwarku zajmowały rozległy teren na północ od rządcówki. Obecnie są w ruinie. Całość założenia ogrodowo-folwarcznego, którego relikty zachowały się do dziś została zbudowana w latach według projektu ordynackiego architekta Aleksandra Szymańskiego 10. Czytelne jest nadal rozplanowanie zespołu, układ drożny z główną aleją dojazdową akcentuje zachowany starodrzew. Budynek rządcówki, jest przykładem typowej architektury projektowanej przez budowniczego A. Szymańskiego dla ordynackich dzierżawców. 9. J. Dębska, B. Sprawka, J. Teodorowicz Czerepińska, Rozpoznanie 8 szczątkowych parków.m.in. Borowiny Sitanieckiej, mps w zbiorach archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. 10. APL, AOZ, rkps. 5949, 5950,

175 Borowina Sitaniecka folwark, lata 30-te XX w. Kobiety przed siewem buraków. Na pierwszym planie gumienny Jan Sołdaczuk /ze zbiorów APZ/. Żniwa w folwarku Borowina Sitaniecka w roku W bryczce siedzi dziedzic Żelaźnicki /ze zbiorów APZ/. Ozdobnie wycinane krańce krokwi konstrukcji dachowej to detal typowy dla ordynackich budynków folwarcznych projektowanych przez budowniczego J.A. Szymańskiego. Fot. Ewa Lorentz. Budynek dawnej rządcówki. Widok od zachodu. Fot. Jerzy Cabaj. 173

176 BORTATYCZE I KOLONIA BORTATYCZE Figura Matki Bożej Niepokalanej z 1905 r. w parku dworskim. Fot. Małgorzata Kasprzyk. Bortatycze - dawna rządcówka ordynacka. Stan obecny. Fot. Jerzy Cabaj. Początki założenia dworsko-folwarcznego Ordynacji Zamojskiej w Bortatyczach sięgają XVII w. Przekształcenia XIX-wieczne zmieniły jego charakter z utylitarnego na reprezentacyjno-rekreacyjny. Zachowane założenie parkowe ma cechy swobodnej kompozycji krajobrazowej. Pochodzi ono z lat , kiedy to modernizację układu przeprowadzał ówczesny dzierżawca folwarku Konrad Lipczyński. Za jego czasów zbudowano dwór z gazonem przed frontem, urządzono dwa ozdobne stawy i uporządkowano układ wodny. Z dawnego parku pozostało do dzisiaj około 300 drzew. Najpiękniejsze okazy starodrzewia to: lipy drobnolistne i jesiony wyniosłe. Oprócz nich licznie prezentują się kasztanowce białe, klony zwyczajne, topole czarne i graby pospolite 11. Murowany dwór odremontowano w 1989 r. adaptując go na cele mieszkalne i siedzibę Wojewódzkiego Ośrodka Archeologiczno-Konserwatorskiego. Powiązanie zespołu folwarcznego z rozciągniętą wzdłuż biegu Łabuńki wsią, jest dzisiaj nieczytelne. Przypuszczać jednak można, że funkcjonowanie wsi było niezależne od folwarku. Sercem wsi do dziś jest miejsce, gdzie od 1531 roku stała cerkiew św. Michała Archanioła. Budynek spłonął w 1938 r., a w latach 80-tych XX w. zbudowano na tym miejscu murowaną kaplicę pod wezwaniem Matki Boskiej Fatimskiej. W pobliżu cerkwi jeszcze w latach międzywojennych znajdowała się szkoła dla ludności prawosławnej. Jedyną pozostałością po licznej niegdyś społeczności prawosławnej jest cmentarz położony wśród pól, na południe od wsi. Założony pod koniec XIX w. był czynny do II wojny światowej. 12 Zajmuje powierzchnię ok. 0,5 ha, otacza go wał ziemny porośnięty szpalerem grabowym. Oprócz mogił ziemnych, znajduje się na nim ok. 25 nagrobków kamiennych, niestety w większości zniszczonych. Teren cmentarza porasta młody drzewostan lipowo-grabowy. W sercu wsi, na placu sąsiadującym z remizą i kościołem, w roku 2006 odbyła się bardzo ważna dla miejscowej społeczności uroczystość. Były to dożynki gminne. Sposób obchodzenia tego tradycyjnego rolniczego święta, które jest świadectwem trwania kultury niematerialnej wsi, jest szczególnie ważny dla młodego pokolenia. 11. APL, AOZ, plany, sygn. 1083, rozplanowanie założenia z roku Brak dworu pozwala przypuszczać, że został spalony, AOZ, plany sygn. 753, 1935 r.; J. Górak, Materiały do historii parków zabytkowych woj. zamojskiego, mps. 1980, archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu; D. Fijałkowski, M.Kseniak, Parki wiejskie Lubelszczyzny, Warszawa 1982; D. Kawałko, Zabytkowe parki podworskie, w: Środowisko przyrodnicze woj.zamojskiego, Zamość 1989; E. Nekanda-Trepka, D. Bołtowicz, Ewidencja parku w Bortatyczach, mps.1990, archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. 12. H. Bajor, Karta cmentarza. mps. 1984, archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu; D. Kawałko, Cmentarze województwa zamojskiego, Zamość, 1994, s

177 Najstarszy zachowany we wsi przydrożny krzyż ustawiony na wzgórzu nad rzeką. Fot. Jerzy Cabaj. Żywa tradycja darcie pierza. Fot. Aleksandra Siołek. Bortatycze położone nad Łabuńką, mają swoje malownicze miejsce zwane Oberwaną Górą. Nazwa ta pochodzi od skarpy, która corocznie podmywana przez wiosenne wody rzeki, obrywa się i spada do wody razem z krzewami i małymi drzewami. Fot. Jerzy Cabaj. Żeńska szkoła rolnicza w Boratyczach. Absolwentki 20 listopada 1923 r. U góry kierownik szkoły Stefan Bauer, adwokat Tomasz Czernicki, pierwszy od prawej Bolesław Wnuk /ze zbiorów APZ/. Żywa tradycja kobiety przy kołowrotku, spotkanie Koła Gospodyń Wiejskich. Fot. Aleksandra Siołek. 175

178 HUBALE XIX-wieczna metryka wsi, a także jej rozplanowanie pozwala przypuszczać, że powstanie Hubal ma związek z założeniem folwarku przez Ordynację Zamojską. Zabudowa Hubal koncentruje się na osi zespołu folwarcznego, który częściowo zachowany, stanowi obecnie środkową część wsi. Większość starych, wiejskich domostw uległa zniszczeniu. Najstarsze chałupy w Hubalach stawiano po I wojnie światowej, przenosząc je z Górecka Kościelnego. Za zezwoleniem ordynata, ludność Górecka wraz ze swymi chałupami przenosiła się do Hubal. Wygląd jednej z tych chałup zarejestrowali etnografowie w 1978 roku 13. Dominantą w pejzażu wsi jest widoczny z daleka starodrzew parkowy. Tworzą go: szpaler grabowy od strony południowo-wschodniej oraz około 40 sztuk lip drobnolistnych, jesionów wyniosłych i kasztanowców białych porastających prostokątny teren dawnego założenia dworsko-folwarcznego o powierzchni ok. 1 ha. Nie zachował się żaden budynek folwarczny, natomiast istnieje jeszcze ceglana piwnica nieistniejącego drewnianego dworu. Dzięki zachowanym planom i rysunkom ordynackiego inwentaryzatora B. Korybuta-Daszkiewicza, wiadomo jakie budynki znajdowały się w obrębie folwarku w roku 1923, kiedy Hubale były dzierżawione przez Jana Lipczyńskiego 14. Do budynków tych należały: 1. dom mieszkalny drewniany na podmurowaniu z murowaną piwnicą, kryty gontem, nowo odbudowany, 2. kurnik, 3. stodoła z kieratem, 4. spichlerz i stajnia na słupach i fundamencie murowanym, 5. takież stajnia i obora, 6. drewniana obora służby folwarcznej, 7. dom mieszkalny dla rodzin służby folwarcznej,murowany, kryty dachówka cementową, 8. chlewy służby folwarcznej, 9. studnia kryta słomą. Rozległe pastwiska na obszarze ciągnacym się od Hubal do Mokrego zostały zaliczone do terenów o bardzo wysokiej wartości faunistycznej.utworzono tu rezerwat, w którym przedmiotem ochrony jest suseł perełkowany, relikt fauny stepowej, narażony na wyginięcie. Ochrona tego gatunku występującego tylko na terenie Wyżyny Lubelskiej obowiązuje w Polsce od roku Pierwsze wzmianki o występowaniu susła w okolicach Zamościa pochodzą z XIX w. 15. Rozwojowi populacji tego gatunku sprzyjał wypas bydła na pastwiskach oraz koszenie trawy. Rozległe pastwiska folwarków w Hubalach i Mokrem stwarzały idealne warunki siedliskowe dla susła. Zagrożeniem dla tego gatunku jest obecnie zarastanie nie wypasanych pastwisk. Dlatego w programie ochrony susła perełkowanego przewidziano rekultywację zdegradowanych pastwisk oraz organizację wypasu i koszeń w celu poprawy warunków siedliskowych. Planowane jest także powiększenie obszaru 35-hektarowego rezerwatu. Chałupa wzniesiona w tradycyjnej technice i materiale ok r. przeniesiona do Hubal w 1919 r. (obiekt nieistniejący, własność J.Łazarczyk), repr. arch. fot. J. Sienkiewicz, w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. Boczna elewacja dworu w roku 1923 wg. inwentaryzacji B. Korybuta-Daszkiewicza /repr. APL, AOZ-plany, sygn. 1127/1//. 13. Karta biała chałupy nr 30 A, wykonana przez J. i U. Sienkiewiczów w Pracowni Etnograficznej PP PKZ Oddział Zamość, obecnie w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. 14. APL. AOZ, plany, 1127 / 1; D. Fijałkowski, M. Kseniak, Parki wiejskie Lubelszczyzny. Warszawa 1982, s Z. Kurek, T.Rajski, Ekofizjografia gminy Zamość, mps. 2003, s.32. Urząd Gminy Zamość. 176

179 Frontowa elewacja dworu w roku 1923 wg. inwentaryzacji B. Korybuta Daszkiewicza / repr. APL, AOZ-plany, sygn. 1127/1/. Tylna elewacja dworu w roku 1923 wg. inwentaryzacji B. Korybuta-Daszkiewicza / repr. APL, AOZ-plany, sygn. 1127/1//. Rzut przyziemia dworu w roku 1923 wg. inwentaryzacji B. Korybuta-Daszkiewicza / repr. APL, AOZ-plany, sygn. 1127/1/. 177

180 HYŻA Wieś Hyża z racji swojego położenia w pobliżu twierdzy Zamość pomimo swej wczesnej metryki, nie zachowała historycznego wyglądu z czasów, gdy była własnością kościelną. Dopiero ok. roku 1880, kiedy jako majątek rządowy przeszła w ręce Ludwika Sajkiewicza, wtedy zabudowa wiejska zaczęła stopniowo narastać. Zbudowane ok.1880 r. chałupy zachowane były jeszcze w roku 1922, kiedy to Zakład Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej kierowany przez Oskara Sosnowskiego podjął się wykonania inwentaryzacji zagród wsi Hyża. Poszukiwano wówczas typowego wzorca chałupy i taki odnaleziono w Hyżej. Najstarsze domy pochodziły z 1880 r., najnowsze z Zainteresowanie architektów tradycyjną wiejską zabudową było poszukiwaniem wzorców potrzebnych do twórczego przekształcania. Zgodnie z duchem czasu mieli oni czerpać inspirację z motywów tradycyjnych i tym samym zabezpieczyć na przyszłość tożsamość krajobrazu Polski 16. Dzięki tym działaniom zachowało sie sporo cennych opisów, rysunków i zdjęć miejscowych, nieistniejących dziś zabudowań i innych obiektów kultury materialnej. Wedle tych danych rysował się typowy dla tamtych czasów obrazek średniobiednej wsi polskiej. Hyża liczyła wówczas 23 zagrody. Jedna z chałup stała niezamieszkana. Wieś rozsiadła się przeważnie po lewej stronie drogi, z wyjątkiem trzech zagród usytuowanych po prawej. Przeciętna długość działki wynosiła 48 metrów, a szerokość 23. W obejściu rosły kasztany, lipy i drzewa owocowe, a w ogródkach grusze, jabłonie, stokrotki i bratki. Zagrodę otaczał zazwyczaj płot drewniany. Typowa studnia, to żuraw z okrągłym betonem. Najstarsza chałupa pod słomianą strzechą pochodziła z lat sześćdziesiątych XIX w. Miała bielone ściany oraz pułap, podłogę ubitą z gliny i dwuskrzydłowe okna z 6 szybkami bez okiennic. Kuchnię nazywano izbą czarną. Najczęstsze były domy z przełomu XIX i XX w. o podwalinach spoczywających bezpośrednio na ziemi i drewnianym zrębie, które też przykrywał dach ze słomy. Ściany i pułap były już tynkowane i bielone. Jedna izba miała podłogę drewnianą, a druga glinianą. Domostwo patrzyło na drogę i obejście pięcioma jednoskrzydłowymi oknami o sześciu szybkach. Na ścianach wewnątrz liczne kolekcje obrazów świętych, a nade wszystko palmy. Chałupa najnowsza różniła się od poprzednich tym, że miała wszystkie podłogi drewniane [...]. Były to domy wprawdzie nadal pod słomą, ale już nieco wzorowane na miejskich. Do stodoły, zaopatrzonej w tzw. podcień oparty na prostych słupach, dobudowywano zazwyczaj stajnię. Dwie aleje lipowa i leszczynowa prowadziły do dziewiętnastowiecznego dworu Sajkiewiczów. Wśród dworskich budynków gospodarczych imponująco prezentowały się dwie wielkie stodoły z malowniczym podcieniem, wspartym na murowanych słupach [...]. Dwór składał się z 2 połączonych ze sobą budynków drewnianego, zwanego kominkowym i murowanego o charakterystycznych kolumnach, wtopionych w elewację frontową. 17 Zespół folwarczny w Hyżej zniszczony w 1813 r. podczas oblężenia Zamościa, został odbudowany około roku 1820, przez ówczesnego dzierżawcę Kołtanowskiego. Założył on ogród kwaterowy obsadzony drzewami owocowymi. Zapewne istniał jeszcze wcześniejszy drzewostan w sąsiedztwie dworu, gdyż relacje pochodzące z 1813 r. o wycinaniu przez Rosjan 200-letnich lip dotyczą Janowic, Mokrego, Kalinowic i Żdanowa, nie wymieniają zaś Hyżej. 18 Drzewostan parkowy zachował się do dziś wraz z pomnikowymi okazami lip drobnolistnych, buków pospolitych i jesionów wyniosłych skupionymi w pobliżu nieistniejącego już dworu. 19 Częściowo zachowały się także zadrzewienia szpalerowe na obrzeżach 1-hektarowego założenia. W okresie powojennym, wzniesienie budynków stajennych i magazynowych na terenie parku, zatarło częściowo jego wartości kompozycyjne. Obecnie zespół podworski znalazł się w rękach prywatnego właściciela, który docenił nieprzeciętne walory widokowe wiekowego drzewostanu i umiejętnie wpisał w kompozycję parku nową architekturę mieszkalną. Zespół dworsko-folwarczny stanowił w przeszłości osobną enklawę, oddaloną od zabudowań wsi. Drugą 16. F. Piaścik, Zbiory Sekcji budownictwa ludowego Zakładu Architektury Polskiej i Historii Sztuki Politechniki Warszawskiej. Program inwentaryzacji wsi. Biuletyn Historii Sztuki i Kultury, I, 1932, IV, 1935, 1., R. Kunkel, Albumy inwentaryzacji wsi Zakładu Architektury Polskiej P.W. Dzieje i zawartość zbioru, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, XXVII, 1982, nr B. Sawa, Była sobie Hyża. Tygodnik Zamojski 1993, nr 12. s B. Sawa-Sroczyńska, Rozwój przestrzenny przedmieść Zamościa w latach Konserwatorska Teka Zamojska, Warszawa-Zamość, 1986, s G. Ciołek, Rejestr ogrodów zabytkowych, mps., Warszawa 1947, ODZ; D. Fijałkowski, M. Kseniak, Parki wiejskie Lubelszczyzny. Warszawa 1982 s ; J. Górak, Materiały do historii parków zabytkowych woj.zamojskiego, mps. 1980, archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu; J. Dębska, B. Sprawka, J. Teodorowicz Czerepińska, Ewidencja parku w Hyżej, mps. 178

181 taką enklawą, która powstała w latach 30-tych XX w., stała się Kolonia Hyża. Położoną na zachód od głównej wsi kolonię, tworzy kilkanaście podobnych do siebie domów. Budynki mieszkalne są nieco oddalone od drogi, a przestrzeń przed nimi porastają niewielkie sady. Kiedy budowano domy, od strony podwórza tuż przy elewacji sadzono pojedyncze drzewo. Był to kasztanowiec lub lipa. W pobliżu wejścia do domu lokalizowano murowaną piwnicę i osobną lodownię. Po drugiej stronie sytuowano spichlerz i pozostałe budynki inwentarskie. Ozdobny, starannie wykonany szalunek ścian i charakterystyczna stolarka okien wyposażonych w okiennice. Detale elewacji domu Marceliny Jaworskiej wykonane w roku Fot. Ewa Lorentz. Przykład domu zbudowanego w roku 1930 w kolonii Hyża. Fot. Ewa Lorentz. Elewacja frontowa jednego z domów w kolonii Hyża z 1930 r. Fot. Ewa Lorentz. Weranda w elewacji frontowej domu w kolonii Hyża. Fot. Ewa Lorentz. 179

182 JATUTÓW Browar w Jatutowie zbudowany pod koniec XIX w. Widok od południa. Fot. Ewa Lorentz. Jatutów jest obecnie rozległą wsią, którą można językiem etnograficznym określić jako wielodrożnicę. Przyczyną tak specyficznej rozbudowy były zmiany własnościowe poszczególnych części wsi. Najstarsza część Jatutowa położona była na południe od głównej drogi z Zamościa. W tej części wsi położony był drewniany młyn wodny. Lokalizację miejscowości wyraźnie widać na mapie ziem zaboru austriackiego, wykonanej przez majora F. von Miega ok r. 20 W II połowie XIX w. w Jatutowie rozwinął się przemysł ceramiczny, powstała duża cegielnia wytwarzająca klinkier. Oprócz tego działała mydlarnia, fabryka gilz, fabryka powozów i zakład produkujący narzędzia rolnicze. Najważniejszym zakładem przemysłowym, a zarazem znakiem rozpoznawczym Jatutowa był browar ordynacki. Do dzisiaj jest to największy kubaturowo budynek we wsi. W roku 1896 produkował wiader piwa. 21 Z dawnej zabudowy fabrycznej wsi nie zachowało się nic. Turbinowy młyn wodny należący do K. Lotza rozebrano w latach 50-tych XX w. 22 Relikty mieszkalnej zabudowy drewnianej z lat 30-tych XX w. zachowały się w Kolonii Jatutów I. Większość domów we wsi pochodzi z lat międzywojennych. Są to drewniane, starannie szalowane budynki kryte dwuspadowym lub naczółkowym dachem pod blachą. Typowy dom zbudowany w latach 30-tych XX w. w Kolonii Jatutów I. Fot. Ewa Lorentz. 20. Ferdynand von Mieg, Karte des Königreich Galizien und Lodomerien 1: 28800, r. Kriegsarchiv w Wiedniu, rkps. B. IX a Rękopiśmienna austriacka mapa wojskowa terenu I rozbioru Rzeczpospolitej opracowana przez korpus inżynierów wojskowych pod kierunkiem majora Ferdynanda von Mieg w latach ; B. Olszewicz, Polska kartografia wojskowa. Warszawa 1921, s ; J. Panasiewicz, Miejscowości związane ze Stanisławem Staszicem na rekopiśmiennej mapie ziem zaboru austriackiego majora Miega z 1782r. [ w: ] Wiek Oświecenia, 22 / B. Mikulec, Przemysł Lubelszczyzny w latach Lublin 1969, s J. Górak, Materiały do historii kultury materialnej Lubelszczyzny. Zamość 1992, mapa

183 Dawna zabudowa wsi zachowana jest reliktowo. Chałupa węgłowa z końca XIX w. w Kolonii Jatutów II. Fot. Ewa Lorentz. Figura przydrożna. Fot. Ewa Lorentz. Do rzadkości należą chałupy z ozdobnie wyciętymi końcami belek pułapowych. Elewacja tylna chałupy z końca XIXw. w Kolonii Jatutów II. Fot. Ewa Lorentz. Drewniany krzyż w otoczeniu lip drobnolistnych ustawiony na skrzyżowaniu dróg w Kolonii Jatutów I. Fot. Ewa Lorentz. Chleb dożynkowy upieczony przez gospodynie z miejscowego KGW. Fot. Henryk Szkutnik. 181

184 KALINOWICE Zdjęcie lotnicze wsi. Fot. Jerzy Cabaj. Wieś Kalinowice rozwinęła się podobnie jak Jatutów jako wielodrożnica, co znalazło odzwierciedlenie w nazwach poszczególnych jej części : Kalinowice Ordynackie, Rządowe i Poklasztorne. Jej zaczątkiem było dominium Kallenowicza położone przy traktcie krasnobrodzkim, co widać na austriackiej mapie F. von Miega z 1782r. 23 W tym miejscu w 1731 roku zbudowano folwark Ordynacji Zamojskiej. 24 Narastającą w okolicach tego folwarku i na wschód od niego zabudowę wiejską określano jako Kalinowice Ordynackie. Znamienne jest, że nazwa ta stosowana była jeszcze w początkach lat 60-tych XXw. 25 Wiosną 1813 roku wojska rosyjskie spaliły folwark ordynacki, pozostawiając tylko dworskie stodoły. Pod żołnierski topór poszły stare lipy kalinowickie, a kwitnąca wieś została zniszczona 26. Zabudowa XIX-wieczna koncentrowała się przy błotnistej drodze, między nadrzecznymi łąkami a gościńcem krasnobrodzkim 27. Centrum wsi stanowiło miejsce, gdzie krzyżowały się drogi do Pniówka i Szopinka. Obecnie w okolicy tej stoi budynek nowej szkoły. Decydującą dla obecnego układu przestrzennego wsi okazała się komasacja gruntów trwająca 10 lat i zakończona w 1928 r 28. Na tzw. Starej Wsi zostało tylko kilkunastu gospodarzy, a większość gospodarstw przeniesiona została na północ i zlokalizowana wzdłuż traktu tomaszowskiego. W pobliżu skrzyżowania drogi tomaszowskiej i traktu do Szopinka w 1927 r. ulokowano Dom Ludowy, w którym znalazła także miejsce szkoła. Drewniany, niewielki, parterowy budynek przez kilkadziesiąt lat stanowił symboliczne centrum wsi. W Kalinowicach nie zachowała się dawna zabudowa. Pomimo dziejowych burz przetrwała natomiast kamienna figura św. Jana Nepomucena. Ten patron dobrej sławy i obrońca tajemnicy spowiedzi, ocalał w pejzażu Kalinowic, jako świadek XIX-wiecznych dziejów wsi. Rzeźba św. Jana Nepomucena została ufundowana ok roku, jako wotywna przez Michała Mazura. Był to bardzo bogaty gospodarz, właściciel okolicznych pól oraz karczmy położonej przy drodze do Szopinka, zmarły bezpotomnie w 1884 r. 29. Na trzonie kolumny istnieje inskrypcja fundacyjna, zachowana pod warstwami pobiał 30. W latach międzywojennych w Kalinowicach działały dwa młyny elektryczne usytuowane przy trakcie tomaszowskim. Jeden z nich to murowany młyn Andrzeja Zezuli zbudowany według projektu architekta Jakuba Margulesa 31. Drugi młyn o znacznie ciekawszej architekturze zbudowany został w 1934 roku według 23. F. von Mieg, Karte des Königreich Galizien j.w. 24. APL, AOZ, plany. Folwarki Pniówek i Kalinowice z 1857r. sygn.149., Plan folwarku Kalinowice i wsi tegoż imienia z 1857r., 1: 7300, sygn. 174, 25. H. Kozioł, Kalinowice Ordynackie moja wieś rodzinna. Historia i garść wspomnień. Zamość 1973, mps w bibliotece gminnej w Kalinowicach. 26. B. Sawa-Sroczyńska, Rozwój przestrzenny przedmieść Zamościa w latach Konserwatorska Teka Zamojska, Warszawa, Zamość, 1986, s.69. Pozostałości folwarku w postaci tzw. okólnika zawarte są w Albumach inwentaryzacji wsi, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t.vi, 1981, z.3-4, s H. Kozioł, Kalinowice Ordynackie j.w. s ibidem s Obecne usytuowanie figury przed domem nr 161, którego właścicielką jest pani Krystyna Malucha, jest skutkiem podziałów gruntów dokonanych po roku Rzeźba wymaga prac konserwatorskich, zakłócona jest jej statyka. Ufundowanie figury ma związek ze skomplikowanymi dziejami dwu najbogatszych w XIX w. rodzin kalinowickich: Mazurów i Biernackich. por. H. Kozioł, Kalinowice ordynackie s APL. UWL, Kom.Bud., sygn Dawny młyn obecnie znajduje się na terenie przyłączonym do miasta, a po przebudowie w latach 80-tych mieści się w nim lokal gastronomiczny o nazwie Wiatrak. 182

185 projektu Edwarda Kranza 32. Ściany wykonano w konstrukcji ryglowej i oszalowano deskami. Właścicielami młyna byli Bencjan Szarf oraz Froim i Mordko Zycerowie. W czasie II wojny światowej budynek został zniszczony podczas nalotu. Wieś Kalinowice jako jedyna w gminie Zamość ma swoją monografię. Jej autorem jest pochodzący z Kalinowic Hipolit Kozioł, organizator i wieloletni kierownik Archiwum Państwowego w Zamościu. Żył w latach Sentyment do rodzinnej wsi, a zwłaszcza do społeczności Kalinowic z lat 20-tych XX w. zawarł w swojej książce 33. Projekt młyna zbudowanego w 1934r. dla B. Szarfa oraz F. i M. Zycerów w Kalinowicach. /repr. APL, UWL-V, sygn /. Kamienna XIX-wieczna figura wotywna św. Jana Nepomucena. Fot. Ewa Lorentz. Żniwa w latach 50-tych XX w. /fot. Kazimierz Dziuba, ze zbiorów APZ/. Chałupa ze Starej Wsi w Kalinowicach. Fot. Jerzy Cabaj. 32. APL, UWL, Kom.Bud., sygn Książka H. Kozioła oparta jest o źródła archiwalne oraz przekazy ustne najstarszych mieszkańców Kalinowic. Stanowi skarbnicę materiałów historycznych do dziejów podzamojskiej wsi. Obejmuje problematykę społeczną, polityczną, a także bogactwo obyczajowości i kultury duchowej społeczeństwa Kalinowic. G. Sowińska, Hipolit Kozioł, nota biograficzna. Archiwariusz Zamojski, 2002, s.5-7. Córką Hipolita Kozioła jest znana współczesna poetka i pisarka Urszula Kozioł. 183

186 LIPSKO Plan wsi i folwarku w Lipsku w roku 1853 /ze zbiorów APL, AOZ, 205/. Wieś położona jest w kotlinie otoczonej liściastymi i iglastymi lasami. Posiada regularną, drewnianą zabudowę szeregową. Michał Pieszko opisując w 1934 roku okolice Zamościa, tak pisał o Lipsku: Wieś schludna, przy domach ganeczki, u wylotu wsi stara, charakterystyczna karczma. 34 W roku 1942 oddziały partyzanckie w czasie akcji odwetowej spaliły większość domów. Po wojnie mieszkańcy Lipska odbudowali swoje domy na wzór dawnych, z przeszklonymi ganeczkami od frontu. 35 Kilka domostw zachowało się pomimo pożogi wojennej. Świadczą one o tym, że część najstarszych chałup we wsi z końca XIX w., budowana była z półokrąglaków i ustawiona szczytowo do drogi. Wznoszone na fundamencie z opoki, miały dwutraktowe wnętrze. W przednim trakcie była izba, centralna sień i komora, w trakcie drugim pomieszczenia kuchenne. System ogniowy tworzyły: komin murowany z cegły, piec w izbie i trzon kuchenny murowany z kamienia. Pierwotne 4-spadowe dachy, w okresie powojennym przerabiano na dwuspadowe i zaniżone o 1,5 m. W wielu domach zachowała się stara stolarka okienna i drzwiowa, co nadaje im niezwykły urok. Na skraju wsi zachował się drewniany, parterowy budynek dawnej 7-klasowej szkoły, którą zbudowano jeszcze za cara. W latach międzywojennych w szkole działała drużyna harcerska. Podczas II wojny światowej mieściła się tu niemiecka wartownia. Budynek ocalał z pożogi wojennej i w pierwszym 20-leciu Polski Ludowej nadal pełnił funkcję szkoły M. Pieszko, op. cit., Zamość 1934, s Informację o wyglądzie wsi przed wojną i domach z charakterystycznymi ganeczkami podaje M. Pieszko, Przewodnik po Zamościu i okolicy. Zamość, 1934, s W 1939 roku zamojski architekt Tadeusz Zaremba wykonał projekt dużej, 5-klasowej szkoły, która miała stanąć obok starego budynku szkolnego przeznaczonego na mieszkania dla nauczycieli. Niestety wybuch wojny przeszkodził tym planom. APL, UWL, Kom.Bud. sygn

187 Jeszcze w latach 70-tych XX w. Lipsko posiadało wiele budowli, które stanowiły wzór dawnej ciesiołki. Niestety nie zachowały się do naszych czasów. Ich wygląd znamy z dokumentacji etnograficznej wykonanej przez Juliusza i Urszulę Sienkiewiczów w 1978 roku 37. Na krańcu wsi, na wysokiej skarpie, przy drodze stoi piękna kapliczka kolumnowa z latarnią o 4-spadowym daszku krytym dachówką karpiówką. Ta 300-letnia kapliczka i rosnąca przy niej pomnikowa lipa o ponad półtorametrowej pierśnicy, dowodzi, że metryka Lipska jest wcześniejsza niż można sądzić z zachowanej zabudowy mieszkalnej. Folwark ordynacki w Lipsku był nieco oddalony od wsi, ale powiązany z nią funkcjonalnie i widokowo. Należał do najbardziej okazałych wśród folwarcznych założeń w Ordynacji Zamojskiej. Posiadał rozległe ogrody 38. Znamy ikonografię założenia dworsko-folwarcznego pochodzącą z 1922r. 39. Dwór dzierżawcy folwarku był dwutraktowym budynkiem, o bardzo pojemnym wnętrzu. Posiadał wydzieloną część reprezentacyjną i część gospodarczą z wielką kuchnią. Miał sklepione kolebkowo, ceglane piwnice. Przy bocznej elewacji ogrodowej znajdowała się szeroka weranda. W tym to zapewne dworze w roku 1819 mieszkał bogaty dzierżawca Lipska Leopold Pellegrini 40. Równie wczesna metrykę miały pozostałe zabudowania folwarku. Przykładem jest sklepiony kolebką dom dla 7 rodzin służby folwarcznej. Inną funkcję mógł mieć wcześniej 7-osiowy, dwutraktowy budynek ze sklepionymi piwnicami zaadaptowany na drwalnie i piwnice służby folwarcznej. Dawne założenie folwarczne nie zachowało się do dzisiaj, ale dzięki reliktom starodrzewia daje się zlokalizować w terenie. Dzieje dworu są nadal żywe w pamięci miejscowej społeczności. Drewniana cerkiew unicka pod wezwaniem św. Kosmy i Damiana istniała w Lipsku od 1596 roku do połowy XIX w. W z fundacji ordynata Konstantego Zamoyskiego wybudowano murowaną cerkiew unicką, pod wezwaniem św. Joana Bogosłowa, którą po 1864 r. zamieniono na cerkiew prawosławną. Budowla ta spłonęła w styczniu 1943 r., znamy jednak jej wygląd 41. Wkrótce po II wojnie światowej w latach , wybudowano nowy kościół rzymsko-katolicki pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i św. Romana. Twórcą projektu kościoła był inż. arch. Adam Klimek. W budowie świątyni uczestniczyli mieszkańcy wsi, zwłaszcza strażacy 42. W ostatnich latach, w topografii Lipska, przestrzeń przykościelna zyskała nowe znaczenie. W przestrzeni tej pojawiły się bowiem: tętniący życiem parafialny ośrodek kultury oraz pełnowymiarowe boisko sportowe. Dzięki tutejszym duszpasterzom, świadectwo wiary w szczególny sposób obejmuje tkankę życia społecznego 43. W roku 2005 na placu przykościelnym odbyły się dożynki gminne. Były one wyrazem szacunku dla tradycji, a jednocześnie świętem całej społeczności wsi Lipsko. Ważnym miejscem w krajobrazie historycznym Lipska jest cmentarz. Zlokalizowany poza zabudową, na wzgórzu, na południe od kościoła. Otoczony jest starym drzewostanem lip, klonów, grabów, brzóz, dębów i modrzewi. Cmentarz gromadzi na czworobocznym, ponad 2-hektarowym terenie pochówki unitów, prawosławnych i katolików. Najstarszy zachowany nagrobek, proboszcza parafii Lipsko księdza Pawła Groszkowskiego pochodzi z 1863r. 44. Ma formę kamiennego obelisku. Wiele jest drewnianych, prostych krzyży. Jest też grób poległego 19 września 1939 r. Bolesława Madeji, żołnierza 9 Pułku Legionów Piechoty. Zwraca uwagę zbiorowa mogiła żołnierzy armii austriackiej i rosyjskiej poległych w 1914 r. w I wojnie światowej. Na cmentarzu ustawiona została w 1962 r. murowana kaplica grobowa z pochówkami księży. Wewnątrz kaplicy w ołtarzu wisi symboliczny wizerunek św. Andrzeja Boboli, żarliwego kaznodzieji, który zjednał dla katolicyzmu rzesze prawosławnych. We wsi działa młyn, który wprawdzie został zbudowany po wojnie, ale właścicielom udało się zgromadzić przedwojenne maszyny. Na tych tradycyjnych urządzeniach wytwarzana jest mąka na potrzeby okolicznej ludności. 37. karty białe w zbiorach archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. 38. APL, AOZ, plany, Plan dóbr Lipsko z 1853r.. 1:7400, sygn APL, AOZ, plany, Lipsko, sygn Pellegrini był właścicielem kilku kamienic w twierdzy Zamość. por. B. Sawa-Sroczyńska, Zamość w okresie Królestwa Kongresowego, w: Zamość miasto idealne, red. J. Kowalczyk, Lublin 1980, s.153; E. Lorentz, Nieznane inwentaryzacje budowli przykolegiackich z roku Archiwariusz Zamojski, 2005, s M.T. Zahajkiewicz, Diecezja lubelska, informator historyczny i administracyjny, Lublin, 1985, s. 399; Fotografia archiwalna pochodzi z Instytutu Sztuki PAN/neg.12090/, repr. w zbiorach archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu, nr. inw / Wywiad z panem Bronisławem Sierkowskim, strażakiem z OSP w Lipsku, Biuletyn Informacyjny Gminy Zamość, nr 5/26, 2003, s A. Jaworski, Menedżer w koloratce, Tygodnik Zamojski, 2001, nr 17; J. Kawałko, Przystań dla młodzieży, Kurier Lubelski, 2001, nr. 251, s. 8; A. Dudek, Plebania z pomysłami, Kronika Tygodnia, 2001, nr 33, s D.Kawałko, Cmentarze województwa zamojskiego. Zamość, 1994, s

188 W pobliżu młyna, pośrodku wsi ma swój początek niezwykła droga na Białą Górę letnia mieszkanka Lipska, na pytanie: Gdyby przemiany wsi zachodziły szybko, to które elementy pejzażu chciałbyś zachować w obecnej formie? odpowiedziała: Chciałabym zachować polną, bardzo starą, kamienistą drogę, którą można dojść do Zamościa. Jest ona bardzo stroma, a zaczyna się na skrzyżowaniu w Lipsku. Mieszkańcy Lipska nazwali ją Białą Górą. Z Lipskiem związany jest Piotr Łukaszyk, niezwykły twórca, a zarazem rolnik i pszczelarz. Wszystkie etapy swego długiego i pracowitego życia, znaczył stawianymi przy okolicznych drogach kapliczkami. Każda z nich stanowiła wotum za opiekę Matki Boskiej. Formy kapliczek są proste, wykonane z odlanych w zaprawie elementów, pobielone wapnem z dodatkiem błękitu. Ich autor potrafił jednak, tak dobrać odpowiednie miejsce dla ich ekspozycji w terenie, że są widoczne z daleka, a ich malowniczość budzi zachwyt. Elewacja frontowa i rozplanowanie dworu w Lipsku wg. inwentaryzacji B. Korybuta-Daszkiewicza. /repr. APL, AOZ-plany, sygn.1131/. Stodoła chłopska zbudowana w Lipsku ok r. wg. stanu w 1978 r. (obiekt nieistniejący, własność B. Lenczewskiego). Budynek z bali w konstrukcji zrębowej, miał wrota szpungowe, ozdobnie profilowane obracające się na biegunach. repr. arch. fot. J. Sienkiewicz. /ze zbiorów archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu/. Chałupa zbudowana pod koniec XIX w. wg. stanu w roku (wł. H. Sałach), obiekt istniejący. Fot. Jerzy Cabaj. 45. Biała Góra jest zaznaczona jako Lypska Góra już na austriackiej mapie F. von Miega, Karte des Königreich Galizien j.w. Wzniesienie o wysokości 269 m. n.p.m., jest legendarnym miejscem, gdzie Jan Zamoyski powziął postanowienie o budowie twierdzy Zamość. Droga przez Białą Górę, jest jedyną turystyczną trasą pieszą łączącą Padół Zamojski z Roztoczem, stanowi fragment zielonego szlaku im. Władysławy Podobińskiej. por. A.Pawłowski, Roztocze Środkowe. Mielec, s

189 Cerkiew unicka z dzwonnicą zbudowana w latach z fundacji ordynata Konstantego Zamoyskiego, zamieniona na cerkiew prawosławną po 1864 r. Fotografia z lat 30-tych XXw. / repr. IS PAN, neg , w zbiorach archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu/. Drewniany krzyż na cmentarzu parafialnym w Lipsku. Fot. Ewa Lorentz. Karczma w Lipsku na początku lat 30-tych XX w. /ze zbiorów APZ/. 187

190 Zdjęcie lotnicze okolic Lipska. Fot. Jerzy Cabaj. Obraz św. Andrzeja Boboli we wnętrzu kaplicy cmentarnej. Fot. Ewa Lorentz. 300-letnia kapliczka przydrożna na krańcu wsi. Latarnia z trzema konchowymi wnękami mieści rzeźby: Matki Bożej, Chrystusa i św. Antoniego. Fot. Jerzy Cabaj. 188

191 Budynek dawnej szkoły z początku XX w. W czasie II wojny światowej mieścił wartownię niemiecką. Fot. Ewa Lorentz. Zdjęcie lotnicze okolicy kościoła w Lipsku. Fot. Jerzy Cabaj. Uroczystości dożynkowe w Lipsku w roku Fot. Jerzy Cabaj. 189

192 LIPSKO KOSOBUDY Widok lotniczy okolic Lipska-Kosobud. Fot. Jerzy Cabaj. Lipsko Kosobudy posiada zabudowę mieszkalną po jednej stronie drogi. Wieś ma przez to nietypowy, otwarty na pola pejzaż. Od południa teren wznosi się ku lasom. Wieś powstała pod koniec lat 20-tych XX w. Drewniane, niewielkie, domy z gontowymi naczółkowymi dachami, które budowano tu w latach , były podobne do budowanych w sąsiednim Zalesiu. Wnętrza o układzie dwutraktowym z sienią na osi oraz murowanym z kamienia systemem ogniowym. Do dzisiaj jednak zachowało się ich zaledwie kilka. Są oddalone od drogi, ustawione szczytowo lub kalenicowo. Podobnie, jak w sąsiedniej Białowoli, dom stanowi jeden z elementów czworobocznej zagrody. Oddalenie zagród od drogi, sprawia, że zabudowa Lipska Kosobud sprawia wrażenie wtopionej w otaczające ją pola i sady. Granice wsi wyznaczają dwie kapliczki zbudowane w II połowie XX w. We wsi mieszka pani Czesława Strzałka, kultywująca tradycyjne, ludowe rękodzieło w postaci szydełkowych ozdób, serwet i koszyczków. Jej twórczość obfituje w pomysły bliskie naturze, a zarazem przydatne w codziennym życiu. Żniwa w latach 50-tych XX w. /ze zbiorów APZ/. 190

193 Kapliczka przydrożna ustawiona w roku 1967 dla uczczenia rocznicy 1000-lecia chrztu Polski obchodzonej w roku Fot. Jerzy Cabaj. Stodoła we wsi z połowy XX w. Fot. Jerzy Cabaj. Młodzi mieszkańcy Lipska-Kosobud w roku 1958 /fot. ze zbiorów prywatnych/. Kapliczka domkowa zbudowana w latach 60-tych XX w. Fot. Ewa Lorentz. 191

194 LIPSKO POLESIE Pejzaż okolicy świętego źródła w Lipsku Polesiu na zdjęciu lotniczym. Fot. Jerzy Cabaj. W 1834 roku Mikołaj Stworzyński, archiwista ordynacki pisał: W Lipsku za górą od granicy dóbr krasnobrodzkich, a mianowicie od wsi Feliksówki i osady nowej zwaney Czarnowoda, sa pola, na tym mieyscu podług dawney tradycyji była wieś Lipsko, i te pola dotąd nazywaią się Starym Lipskiem. Przy tych polach jest źrzódło zwane św. Romana, do którego to źrzódła w dzień rzeczonego świętego była processya co rok, ludzie dręczeni róznemi chorobami udaia się do tego źrzódła. Idące do Krasnobrodu na odpusty pobożne zgromadzenia nie zaniedbuią tego miejysca odwiedzać 46. Mieszkańcy Lipska Polesia nazywają to szczególne miejsce Zjawieniem lub Miasteczkiem. Drewniana kapliczka została postawiona w 1906r. na źródełku u stóp zalesionego bukowego wzgórza. Źródełko znane jest z uzdrawiających właściwości, szczególnie w odniesieniu do chorób oczu. W ustnych przekazach zachowało się kilka legend zwiazanych z tym miejscem. Jedna z nich mówi o tym, jak podczas polowania w tej okolicy zabłądził książę 47. Został on zraniony przez tura, tracił siły, a był bardzo spragniony. Gdy jęcząc przywoływał swoją matkę, ukazała mu się nakazując rozgarnąć liście. Pod nimi pojawiło się źródełko. Książę niebawem wyzdrowiał, a na wzgórzu kazał wznieść gród. Inną legendę, zasłyszaną od swojej babci, opowiada 14-letnia mieszkanka Lipska Polesia: Dziedzic Sajkowski posiadał w tej okolicy pastwiska. Gdy strzegący owiec pasterz zachorował, zastąpiła go jego córka. Na stado napadły wilki i pożarły większość owiec. Dziewczynka bardzo płakała, nie wiedząc co robić. Wtedy pojawił się obok niej staruszek i powiedział, ze za wzgórzem jest woda, która pomoże jej ojcu wyzdrowieć. I tak się stało, że pasterz ozdrowiał. Po latach, gdy jego córka pracowała we dworze, przyszła wiadomość o zjeździe szlachty. Na ten zjazd wybrał się właściciel dworu w Lipsku. Ale w tym czasie zachorowało jego małe dziecko. Dziewczyna niewiele myśląc, chwyciła dziecko i pobiegła z nim do znanego sobie źródła. I tu nastąpiło uzdrowienie w dniu 9 sierpnia, w uroczystość św. Romana. Odtąd, co roku odbywa się przy źródełku uroczysta msza odpustowa. 46. Mikołaj Stworzyński, Opisanie statystyczno-historyczne dóbr Ordynacji Zamojskiej, rkps., 1834r., Przypiski, nr.136, k mps. sygn.1874 w APL. 47. Legendę tę przytacza A. Pawłowski, Roztocze Środkowe. Przewodnik nie tylko dla turystów. Mielec, 2003, s

195 Od 1834 r., co roku w pierwszą niedzielę po 9 sierpnia przy źródełku odbywają się uroczystości odpustowe. Uczestniczą w nich mieszkańcy bardzo rozległej okolicy, docierając z trudem w to odległe od samochodowych tras miejsce. Ze wszystkich wsi położonych w okolicy prowadzą do kapliczki wydeptane przez pokolenia leśne dukty. W niedzielę odpustową podążają nimi całe rodziny jadąc wozami konnymi, traktorami lub pieszo. Uroczysta msza ma od roku 2002, godną oprawę muzyczną, gdyż uczestniczy w niej Młodzieżowa Orkiestra Dęta z Białowoli. Od niepamiętnych czasów stał przy źródełku drewniany krzyż. W 1906 r. w ustawionej na fundamencie palowym, podcieniowej kapliczce umieszczono ołtarzyk z malowanym olejno na blasze wizerunkiem św. Romana. W 1976 r. fundament kaplicy zastąpiono obmurowaniem i betonowym podestem. Właściwości fizykochemiczne świętego źródła są dobre, woda jest wolna od bakterii i mieści się w normach międzynarodowych wód przeznaczonych do konsumpcji. Ponadto, woda ta latem i zimą ma stałą temperaturę 9 stopni Celsjusza 48. Przypisuje się jej własności lecznicze, a pielgrzymi i turyści zabierają ją do domów 49. Kapliczka św.romana na fotografii wykonanej w 1927 r. przez wielkiego miłośnika tych stron architekta Tadeusza Zarembę. /repr. ze zbiorów archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu, nr. inw /. Msza odpustowa w kapliczce św. Romana w roku Fot. Jerzy Cabaj. Pątnicy podążający na mszę odpustową do kapliczki św. Romana, rok Fot. Jerzy Cabaj. 48. Woda ze źródła św. Romana była badana w Laboratorium Inspekcji Ochrony Środowiska w Lublinie. Informację przytaczam za Gazetą Wyborczą, 2001, nr.14, s. 11; Źródło w Lipsku Polesiu jest zaliczane do 12 najważniejszych spośród 1600 źródeł wystepujących na Lubelszczyźnie. 49. D. Kawałko, Kaplice na źródłach. Zamojski Kwartalnik Kulturalny, 2006, nr. 3-4, s

196 ŁAPIGUZ Widok lotniczy okolic Łapiguza. Fot. Jerzy Cabaj. W Łapiguzie znajdowało się założenie dworsko-folwarczne Ordynacji Zamojskiej, którego początki siegają końca XVIII w. Rozległe stawy i skoncentrowaną przy nich zabudowę dostrzegamy już na austriackiej mapie F. von Miega z 1782 r. 50. Jednak zachowane relikty odnoszą się do założenia folwarcznego i parkowego, powstałego w latach 70-tych XIX w. 51. Niegdyś 5-hektarowy park krajobrazowy otaczał 2-hektarowe stawy. Zachowany dziś starodrzew to zaledwie piąta część dawnej zieleni komponowanej. Wśród gatunków drzew są graby pospolite, wierzby białe, brzozy brodawkowate, lipy drobnolistne oraz kasztanowce białe. Osią założenia jest główna aleja dojazdowa od drogi Zamość-Skierbieszów. Pierwotnie aleja składała się ze 100 drzew 52. Szpaler południowy tworzyły dęby szypułkowe, zaś szpaler północny - wiązy szypułkowe. Obecnie aleję tworzy 58 drzew, ale nadal jest imponująca. Twórcą założenia parkowego był dzierżawca folwarku Jan Lipczyński. Po pożarze, wystawił nowy dom oraz murowane budynki gospodarcze projektowane przez budowniczego ordynackiego Władysława Gisgesa. Dbałość o to, aby rządcówki ordynackie otaczane były ozdobnymi parkami ze szpalerami granicznymi wokół ogrodów użytkowych, przypisać należy w połowie zarządzeniom Ordynacji, w połowie zaś kulturze rolnej dzierżawców. Lipczyńscy należeli do dzierżawców o sprawdzonej reputacji dobrych gospodarzy, dlatego uzyskiwali kontrakty dziedziczne i przez kilka pokoleń dzierżawili Łapiguz i Borowinę 53. Zarówno rządcówka, jak i spichlerz oraz młyn o konstrukcji szachulcowej już nie istnieją. Pozostał jedynie budynek stajenny, o charakterystycznym detalu ceglanym. Wieś Łapiguz rozbudowała się po północnej stronie drogi w kierunku Skierbieszowa. Chałupy węgłowe zachowały się szczątkowo. Budowane z brusów, bielone i kryte strzechami, posiadały ozdobne zakończenia belek pułapowych. Zachowane przykłady stolarki drzwiowej, świadczą o wysokim poziomie warsztatów snycerskich działających na tym terenie w XIX w. 50. F. von Mieg, Karte des Königreich Galizien j.w. 51. J. Dębska, J.Teodorowicz-Czerepińska, Ewidencja parku w Łapiguzie, mps , archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu; tamże J.Górak, Materiały do historii parków zabytkowych. mps J. Rachwald, Ekspertyza dendrologiczna zabytkowej alei w Łapiguzie. mps.1996, w zbiorach Urzędu Gminy Zamość. 53. APL, AOZ, plany, Plan folwarku w Łapiguzie, 1853 r. sygn 256, 1: 7400, Plany bankowe, sygn. 350, AOZ, sygn. 5936,

197 Plan folwarku w Łapiguzie w roku 1897 /APL AOZ-pl., sygn. 857/. Aleja dojazdowa do dawnego założenia folwarcznego złożona z dębów szypułkowych i wiązów. Fot. Jerzy Cabaj. Dawne stajnie folwarczne w Łapiguzie. Fot. Ewa Lorentz. Dom Franciszka Ćwiklaka z lat 20-tych XX w. pierwotnie kryty strzechą. Fot. Ewa Lorentz. Detal snycerki drzwi wejściowych do drewnianego domu z lat 20-tych XX w. Fot. Ewa Lorentz. 195

198 MOKRE Zdjęcie lotnicze okolic Mokrego. Fot. Jerzy Cabaj. Wieś zachowała do dzisiaj zwartą zabudowę szeregową. Charakterystyczna zabudowa wsi podzamojskiej, właśnie w Mokrem była najbardziej czytelna dla etnografa Kazimierza Moszyńskiego 54. Liczne były we wsi domy z pierwotną ciesiołką w konstrukcji ścian i dachu, z 6-kwaterowymi oknami i 4-spadowym dachem krytym słomianą strzechą. Od frontu znajdował się trójkątnie zwieńczony ganek, wsparty na 4 słupach. Typowy dom w Mokrem był 2-traktowy, miał 2 izby i sień w przednim trakcie, oraz alkierz, kuchnię i komorę w drugim trakcie. Kuchnia posiadała tradycyjny trzon kuchenny z kapą i piecem chlebowym ogrzewającym alkierz. System ogniowy był zazwyczaj murowany z kamienia, z przewodem leżakowym czyli tzw. świnką. Chałupy opisywane przez K. Moszyńskiego pochodziły z przełomu XIX i XX w. Niektóre z nich przetrwały do lat 70-tych XX w., co potwierdza dokumentacja etnograficzna wykonana przez Juliusza i Urszulę Sienkiewiczów 55. Zachowane są we wsi domy budowane w latach międzywojennych, z proporcjami dachu i ścian, stolarką okienną i układem wnętrza bliskim dawnym chatom. Pomimo zniszczenia w latach II wojny światowej 113 domów, Mokre nadal jest wsią drewnianą. Tradycja słomianych pokryć dachowych i sztuki krycia dachów strzechą żyje jeszcze w opowieściach Alfreda Kucharskiego. Jest jeszcze we wsi gospodyni, która piecze chleb w piecu chlebowym. Tradycje rzemiosła wiejskiego kultywują miejscowi rzeźbiarze Tadeusz Soboń, Józef Gajecki i Stanisław Łyś. Wieś Mokre wyróżniona została ulokowaniem w niej w roku 1880 siedziby urzędu gminy. Z tej okazji wybudowano we wsi pierwszy budynek murowany. Obecnie mieści się w nim biblioteka. Na początku XX w. powstała w Mokrem neogotycka kaplica pod wezwaniem św. Antoniego. Zbudowana na jest na planie prostokąta. Ceglane, oskarpowane elewacje dekoruje fryz arkadkowy, a dwuspadowy dach wieńczą schodkowe szczyty. Kaplica umieszczona w sercu wsi, otoczona jest starym drzewostanem. W jej sąsiedztwie znajduje się niewielki cmentarz. Kaplica została ufundowana przez dzierżawców folwarku ordynackiego Jana 54. K. Moszyński, Budownictwo ludowe okolic Zamościa, Teka Zamojska, 1920, nr 2. s Karty białe chałup w Mokrem, archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. 196

199 i Marię Lipczyńskich 56. O funkcjonowaniu założenia dworsko-folwarcznego w Mokrem, wiemy z zachowanych inwentarzy XVIII-wiecznych 57. Wygląd folwarku w 1939 r. opisał konserwator Józef Dutkiewicz. 58 W obrębie wsi Mokre w latach zbudowane zostało lotnisko. Decyzja o powstaniu bazy lotniczej o charakterze cywilnym i wojskowym była decyzją strategiczną podjętą na szczeblu rządowym 59. W roku 1928 Liga Obrony Powietrznej Państwa nabyła od Maurycego hr. Zamoyskiego, z należących do niego dóbr folwarku Mokre, niezabudowany teren o powierzchni 35 ha. Wybór terenu dokonany został w oparciu o szczególowe analizy. Decydujące okazały się argumenty przedstawiciela Ministerstwa Spraw Wojskowych Departamentu Lotnictwa kpt. pilota Stanisława Karpińskiego. Zwrócił on uwagę na to, że teren w Mokrem wymaga minimalnej niwelacji oraz ma zupełnie wolne z trzech stron podejście dla płatowców 60. Funkcjonowanie lotniska w latach II wojny światowej i współcześnie jest osobną kartą w dziejach wsi. Dzięki istnieniu lotniska, wieś Mokre jako pierwsza na zamojskiej ziemi przywitała Ojca Świętego 12 czerwca 1999 r. Na pamiątkę tej wizyty, w miejscu, gdzie stopy Ojca świętego po raz pierwszy stanęły na zamojskiej ziemi wmurowano pamiątkową tablicę. Rezerwat faunistyczny susła perełkowanego powstał częściowo na terenach będących własnością wspólnoty gruntowej mieszkańcow wsi Mokre. Ten fakt, jak również bliskość sąsiadującego ze wsią lasu sprawił, ze właśnie w Mokrem rokrocznie odbywa się uroczystość zwana Dniem Susła. Organizatorki tego święta wsi, czyli Koło Gospodyń Wiejskich, wykorzystują jeszcze jedną osobliwość Mokrego, a mianowicie, pełnowymiarowe boisko do piłki nożnej usytuowane w pobliżu wsi, ale otoczone lasem. Dzień Susła odbywa się właśnie na tym boisku i dostarcza wszystkim uczestnikom niezapomnianych wrażeń. Osobliwością śródleśnych łąk Mokrego są tzw. bombie doły czyli miejsca po wybuchach bomb, pozostałe po II wojnie światowej. Są miejscem letnich zabaw dzieci. Sceneria tych miejsc stała się inspiracją dla poetki Alfredy Magdziak, która poświęciła im piękny wiersz zatytułowany Rana łąki : Wielki dół po bombie woda wypełniła zielonkawa, ciepła rzęsą się okryła brzegi trzciną zarosły zaszumiały listowiem żabi rechot doniosły niesie się wieczorem nieświadome żaby trzciny nieświadome że z wojny rana łąki stała się ich domem. Inny wątek literacki dotyczący Mokrego, to związek z tym miejscem powieściopisarki Zofii Kowerskiej. Mieszkała tu w pierwszych latach niepodległości II Rzeczpospolitej. Należała do grona sympatyków i pierwszych prenumeratorów nowo powstałej w 1918r. Kroniki Powiatu Zamojskiego, o czym wspomina jej wydawca Stefan Pomarański APL, AOZ, Mokre-lotnisko, 1927 r. sygn Analogiczna kaplica ufundowana została przez Lipczyńskich na cmentarzu w Krynicach pod Zamościem. 57. APL, AOZ, plany, Plan z 1837 r. sygn.221-1; mapa wsi Mokre z 1837 r. sygn. 219; J. Dębska, B.Sprawka, J.Teodorowicz- Czerepińska, Rozpoznanie parków szczątkowych m.in. Mokre. 1980, mps. archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. 58. J.Dutkiewicz, Stan założenia dworsko-parkowego w Mokrem w 1939 r. mps. archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. 59. APL, AOZ, Mokre- lotnisko, 1927, sygn Decyzja o budowie lotniska zapadła w biurze Komitetu Wojewódzkiego Ligi Obrony Powietrznej Państwa w Lublinie w gronie następujacych osób: dr Stanisław Bryła, Jan Dembowski, Tadeusz Kryński, Stefan Kowerski, Feliks Moskalewski, płk. Witold Rudnicki. 60. j.w. Protokół o lokalizacji lotniska podpisano na stacji kolejowej w Zawadzie w roku B. Szyszka, , 70-ta rocznica odzyskania niepodległości Polski, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, 1988, s

200 Plan folwarku z roku 1853 /ze zbiorów APL, AOZ, 221/. Chałupa węgłowa z przełomu XIX / XXw. (własność J.Bulak). Obiekt nieistniejący, stan w roku repr. fot. J. Sienkiewicz. W zbiorach archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. Neogotycka kaplica św. Antoniego ufundowana przez rodzinę Lipczyńskich. Fot. Ewa Lorentz. Chałupy w Mokrem w roku Fotografia autorstwa K. Ruskiego zamieszczona w czasopismie Ziemia III, nr.20 / repr ze zbiorów archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu/. 198

201 Siedziba dawnego urzędu gminy zbudowana w 1880 r. Fot. Ewa Lorentz. Wójt Gminy Mokre Bolesław Wnuk wita marszałka E. Rydza-Śmigłego na lotnisku w Mokrem w lipcu 1938 r. /ze zbiorów APZ/. Pocztówka z widokiem wsi Mokre w roku 1951 /ze zbiorów prywatnych Jerzego Cabaja/. 199

202 PŁOSKIE Plan folwarku Płoskie Partykularz z 1925 r. /ze zbiorów APL, AOZ, 920/. Płoskie to rozległa wieś w typie wielodrożnicy. Jej położenie w sąsiedztwie twierdzy Zamość, nie sprzyjało zachowaniu dawnej zabudowy. Toteż skupia się ona w kilku koloniach, oddalonych od głównej drogi. Niewielkie kolonie powstały przy drogach łączących niegdyś dwa folwarki zlokalizowane na dwu krańcach Płoskiego. Folwark Płoskie Partykularz, położony bliżej Zawady, powstał w XIX w. Budynki gospodarcze projektowane przez ordynackiego architekta J. A. Szymańskiego powstały w roku Z dawnej zabudowy folwarku zachował się obszerny, murowany czworak kryty blaszanym, oryginalnym dachem półszczytowym. Przy drodze dojazdowej do budynku rośnie pomnikowy okaz wiązu szypułkowego o pierśnicy równej 100cm. Zachowana zabudowa wsi pochodzi głównie z lat 20-tych XXw. Jej przykładem jest dom zbudowany w 1927 r. przez Antoniego Magdziaka, właściciela wiatraka i cegielni. Dom ma piwnicę sklepioną odcinkowo na belkach stalowych. Ponadto zachował oryginalną stolarkę okien i drzwi, a także detal architektoniczny w postaci gzymsów i pilastrów na narożach elewacji. Budynki gospodarcze w zagrodzie są murowane. Lata 20-te XX w. to ważny dla wsi okres, gdyż wtedy wybudowano tu nową szkołę. Budowę szkoły uchwaliło zebranie gminne w 1921 r. 63. Mieszkańcy opodatkowali się składką z morga po 250 marek. Kupiono materiały budowlane, jednak oczekiwanie na zatwierdzenie projektu przez władze budowlane, było zbyt długie dla zniecierpliwionych mieszkańców. W 1925 r. samorzutnie zorganizowano Komitet Budowy, a ksiądz Józef Cieślicki dokonał poświęcenia kamienia węgielnego. Szkołę ukończono i nakryto dachem wiosną 1926 r. Piękno starego gmachu wraz z rosnącym przy nim drzewostanem uszanował architekt rozbudowujący szkołę w ostatnich latach XX w. Nowa, dobudowana część jest niewidoczna od strony frontu starego budynku. Osobliwością Płoskiego jest wyjątkowo duża liczba rzadko spotykanych studni budowanych z użyciem rur betonowych o małej średnicy: cm. Pomysł tańszej budowy studni związany był z kryzysem w okresie międzywojennym. Cembrowiny drewniane wychodziły z użycia, kręgi betonowe były drogie. Toteż studnie zbudowane z rur betonowych o małej średnicy nazwano kryzysówkami. Wodę wydobywa się za pomocą wału obrotowego i bloczka. Na końcu linki wyciągowej zawieszone jest długie wiadro o średnicy mniejszej niż średnica rury. Dno wiadra ma formę klapy podnoszonej ku górze. Opuszczenie w dół i zanurzenie wiadra powoduje otwarcie się do góry denka i napełnienie wiadra wodą. Przy podciaganiu w góre denko opada, zatrzymując znajdującą się w wiadrze wodę, którą wyciąga się na zewnątrz. Krąg wierzchni studni wystaje tylko kilka centymetrów nad poziomem gruntu. Wynika to z konieczności umieszczenia wału na takiej wysokości, aby wyciągnięte z wodą wiadro mieściło się miedzy wałem, a poziomem gruntu. Wiadro kryzysówki ma wysokość 62. APL, AOZ, plany, Projekt obory w folwarku Płoskie Partykularz, 1910, sygn APL, UWL, Kom.Bud. Plany przebudowy 5-klasowej szkoly w Płoskiem., sygn

203 ok.70 cm. i przy średnicy ok.20 cm. równa się objętości zwykłego wiadra używanego w gospodarstwie. Niewątpliwie najcenniejszym obiektem zabytkowym w Płoskiem jest założenie dworsko-parkowe, nazwane przez społeczność miejscową Zameczek. Centrum założenia stanowi dawna siedziba dzierżawcy folwarku ordynackiego. Do dworu prowadzi od strony szosy Zamość-Szczebrzeszyn dojazdowa aleja lipowoklonowa 64. W pobliżu alei zachował się ceglany, 1-piętrowy budynek pofolwarczny. Od strony elewacji północnej dworu, znajduje się drzewostan parkowy w postaci reliktów alei grabowej oraz szpaleru brzegowego z kasztanowców białych, wiązów szypułkowych, jesionów wyniosłych i robinii akacjowych. Dawna regularna kompozycja ogrodowa ulega stopniowej degradacji. Budynek dworu o urozmaiconej bryle, wzbogaconej okrągłą basztą, jest bliski w wyrazie romantycznym pałacykom wiejskim projektowanym przez warszawskich architektów pod koniec XIX w. Do zróżnicowanych wysokościowo elementów tworzących całość budynku, dostosowana jest malownicza geometria dachów: dwuspadowych, naczółkowych, pulpitowego i stożkowego. Kompozycja dachów pokrytych pierwotnie gontem, jest głównym walorem artystycznym obiektu. Istotną wartością jest także ceglany detal architektoniczny elewacji w postaci gzymsów, blend, nadproży okiennych i drzwiowych. Detal ten współgra z częściowo zachowaną, oryginalną stolarką okienną i drzwiową. Gradacja wysokościowa poszczególnych członów budynku odpowiada ich funkcji. Jednopiętrowy korpus główny założony na dwutraktowym rzucie z osiowo usytuowaną, przelotową sienią stanowił mieszkalną część, przeznaczoną dla właściciela posiadłości. Reprezentacyjny charakter wejściowego ryzalitu akcentuje wieża mieszcząca klatkę schodową na piętro. Boczna, parterowa część budynku z wejściem od tyłu i dostępem do sklepionej piwnicy, pełniła funkcję zaplecza kuchenno- gospodarczego. Wrażenie jakie wywołuje niezwykła architektura obiektu, potęguje jego dzisiejszy opłakany stan. 65 Płoskie jest rodzinną miejscowością Tadeusza Wawryna, wyjątkowej postaci, zasłużonej dla historii pszczelnictwa polskiego. Ten przedwojenny absolwent wydziału rolnego Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, uczestnik kampanii wrześniowej w randze porucznika, wiele lat pracował w pasiece ojca w Płoskiem. W roku 1944 wspólnie z żoną Zofią utworzył w Żabiej Woli Liceum Pszczelarskie. Ranga szkoły sprawiła, że miejscowość przemianowano na Pszczelą Wolę, a szkole w 1992 roku nadano imię Zofii i Tadeusza Wawrynów 66. Z Płoskiem związana jest także Weronika Wawryn, artystka malarka i wieloletni pedagog zamojskiego Liceum Plastycznego. W latach kształciła się w Wilnie na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu im. Stefana Batorego. Sztuka była jej wielką życiową pasją. W jej spuściźnie malarskiej wiele prac poświęconych jest jej ukochanemu miejscu na ziemi, którym była rodzinna wieś 67. Jej obrazy charakteryzuje szczególny szacunek wobec natury, swoiste uproszczenia formy i poszukiwania szlachetnego tonu 68. Aktualnie działającą w Płoskiem artystką jest Zofia Kosiorek- Poździk absolwentka Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu 69. Rodowód malarstwa Zofii Kosiorek-Poździk sięga sztuki abstrakcyjnej. Na etapie kształtowania jej indywidualności twórczej ważne było zauroczenie miastem, architekturą, ulotnością miejsca i chwili. Na pewno miało to związek z pracą w zamojskim Liceum Plastycznym i troską o rozwój artystyczny młodzieży. Jednak w jej twórczości malarskiej i graficznej, najwięcej miejsca zajmuje pejzaż. Otwarta przestrzeń stała się jej żywiołem. Artystka wykreowała własną indywidualność twórczą, drogą poszukiwania motywów malarskich w naturze. Z Zamościa przeniosła się w krajobraz rozległych łąk Płoskiego, gdzie duszą jej malarstwa jest pejzaż. 70 Ważnym miejscem we współczesnym pejzażu wsi jest kościół parafialny p.w. św. Jacka. Parafia została erygowana 24 XI 1983 r. Kościół według projektu arch. Jana Radzika zbudowano w 1983 r., dzięki wysiłkowi mieszkańców wsi. Rozległa wieś ma w swoich granicach leśny cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej. Pochowani są na nim żołnierze rosyjscy i austriaccy w 25 mogiłach ziemnych. 64. D. Nespiak, Ewidencja parku w Płoskiem, mps. 1978, archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu; D. Fijałkowski, M. Kseniak, Parki wiejskie Lubelszczyzny. Warszawa 1982, s. 222; APL, AOZ, plany, plan z 1925 r., 1: , sygn. 913, plan z 1901 r. sygn Główną przyczyną degradacji zespołu dworsko-parkowego jest podział własnościowy obiektu. Dwór jest eksploatowany przez kilku prywatnych właścicieli, którzy kupili obiekt bez otoczenia parkowego. 66. M. Rzeźniak,Wszystko o miodzie w Muzeum, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, 2001, nr. 3-4, s E. Gnyp, Ulotności z życia (O profesor Weronice Wawryn), Zamojski Kwartalnik Kulturalny 1995, nr 1-2, s ; E. Gnyp, M. Klich, Nekrolog Profesor Weroniki Wawryn ( ), Zamojski Kwartalnik Kulturalny 2001, nr 3-4, s W. Wasiluk, Wstęp do katalogu wystawy. Weronika Wawryn- malarstwo i rysunek. BWA- Galeria Zamojska, Zamość, luty E. Gnyp, Wyobraźnia z natury. Zamojski Kwartalnik Kulturalny 2002, nr. 1-2, s E. Gnyp, Wyobraźnia z natury.j.w. s

204 Plan folwarku Płoskie Główne z 1925 r. / ze zbiorów APL, AOZ, 913/. Fragment wschodniej elewacji dworu z zachowaną oryginalną stolarką okien z czasu budowy obiektu. Fot. Ewa Lorentz. Rzut dworu w Płoskiem wg. W. Boruch, karta obiektu wyk. w 1998 r. w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. Dwór w Płoskiem. Widok na elewację północną od strony ogrodu. Fot. Ewa Lorentz. 202

205 Dawny czworak w folwarku Płoskie Partykularz zbudowany w 1910 r. wg. projektu ordynackiego budowniczego J. A. Szymańskiego, stan w roku Fot. Ewa Lorentz. Dom mieszkalny Antoniego Magdziaka zbudowany w 1927 r. Elewacja frontowa. Fot. Ewa Lorentz. Artyści malarze Weronika Wawryn i Feliks Podobiński na wyprawie plenerowej w okolicach Płoskiego, fotografia z lat 50-tych XX w. /ze zbiorów APZ/. Budynek szkoły zbudowany w 1926 roku. Fot. Ewa Lorentz. 203

206 PNIÓWEK Plan folwarku w Pniówku z roku 1928 /ze zbiorów Henryka Klimczuka/. Rozwój wsi Pniówek szedł w parze z rozwojem folwarku ordynackiego. Na austriackiej mapie F. von Miega pochodzącej z 1782 r. istnieje folwark i wieś Pniówek, ale nie ma stawów, tak charakterystycznych dla dzisiejszego pejzażu wsi 71. Powstanie kompleksu 5 stawów rybnych zasilanych wodami z 3 źródeł jest wynikiem szeroko zakrojonych prac melioracyjnych podjętych przez Ordynację Zamojską w 1786 roku. Prace te, umożliwiły rozwój gospodarczy folwarku i zagospodarowanie nieużytków. Oprócz gruntów uprawnych, folwark, dzięki pracom melioracyjnym uzyskał rozległy, 65-hektarowy obszar łąk. W tym czasie, powstała też obsadzona wierzbami grobla, łącząca Pniówek z Kalinowicami. Dwór i zabudowania folwarku były wtedy drewniane. Jedyną pamiątką z końca XVIII w. zachowaną we wsi do dzisiaj, jest rokokowa figura św. Jana Nepomucena stojąca przed wjazdem na teren dawnego założenia dworsko-folwarcznego. Murowany dwór w Pniówku powstał w I poł. XIX w. 72. Jego dzierżawcą w latach 30-tych XIX w. był aptekarz ze Szczebrzeszyna Maxymilian Wündishbauer 73. Dzięki spisanemu po jego śmierci inwentarzowi majątkowemu, znamy wygląd i wyposażenie dworu. W roku 1912 we dworze miał miejsce pożar. Wtedy to zapewne spłoneły pamiątki po gen. Józefie Sowińskim przechowywane w Pniowku przez jego rodzinę, która dzierżawiła folwark. Zachowała się jednak do czasów nam współczesnych drewniana supraporta nad drzwiami wejściowymi z orłem napoleońskim, kulami armatnimi i szablą. W 1928 r. ordynat Maurycy Zamoyski sprzedał dwór z 40 ha gruntu Marii z Krodkiewskich Wyszyńskiej żonie dyrektora cukrowni Klemensów. W 1951 r. właścicielka dworu udostępniła go dla potrzeb miejscowej szkoły. W roku 1958 dwór kupił Henryk Klimczuk i zamieszkał w nim wraz z rodziną. Dzisiejsza społeczność Pniówka darzy ten obiekt sentymentem, a młode pokolenie marzy o odbudowie dworku. Reliktowo zachowany starodrzew w otoczeniu dworu, źródełko na podworskich łąkach, to malownicze miejsca spacerów. Z dawnych zabudowań folwarcznych budowanych w latach międzywojennych, zachowała się murowana stajnia, obszerna stodoła, dawna suszarnia, a także drewniany dom z mansardowym dachem przeznaczony dla służby. Dzisiaj sercem wsi jest nowo wybudowana szkoła. Pamięć historyczna o bohaterach II wojny światowej jest w społeczności wiejskiej ciągle żywa. W roku 2005 obok budynku szkoły, w lesie odsłonięto pomnik poświęcony pochodzącym z Pniówka, poległym żołnierzom AK. Kształt artystyczny pomnikowi nadał zamojski plastyk Marek Rzeźniak. Kompleks stawów rybnych o powierzchni 56 hektarów oraz rozległe obszary wilgotnych łąk stwarzają dogodne warunki siedliskowe dla bogatej gatunkowo awifauny. Zgrupowanie ptaków jakie odnotowano na tym 71. F. von Mieg, Karte des Königreich Galizien und Lodomerien 1: 28800, r., Kriegsarchiv w Wiedniu, rkps. B. IX a APL, AOZ, plany, Folwark Pniówek w 1857 r. sygn.149, 174, oraz Pniówek-folwark przy drodze do Białowoli, 1900 r., sygn.1107; AOZ, rkps r. sygn. 6928, 6929, APZ, Zespół Akt Notariusza Jana Kantego Kosteckiego w Szczebrzeszynie, sygn. 4, 1844 r. akt nr. 49, Inwentarz majątku spisany po smierci Maxymiliana Wündishbauera. 204

207 terenie liczy ponad 30 gatunków, w tym wiekszość lęgowych. Najliczniejsze są ptaki wodno-błotne: sieweczki, rybitwy: białoskrzydła i białowąsa, bataliony, rycyki, mewy pospolite i srebrzyste. Liczne są kaczki krzyżówki, łyski, cyranki, gęsi białoczelne, płaskonosy. Żyją tu także drapieżniki: błotniaki stawowe i kobuzy. Cicha, oddalona od ruchliwych dróg wieś jest elementem ekologicznego zielonego pierścienia wokół Zamościa. Dwór w Pniówku, widok elewacji frontowej w roku 1951 /ze zbiorów Henryka Klimczuka/. Rodzina Henryka Klimczuka przed dworem w Pniówku w roku 1964, nad drzwiami wejściowymi widoczna drewniana supraporta /ze zbiorów Henryka Klimczuka/. Rzeźba św. Jana Nepomucena z końca XVIII w. przy wjeździe na teren założenia dworsko-folwarcznego. Fot. Ewa Lorentz. Dwór w Pniówku, elewacja ogrodowa, stan obecny. Fot. Ewa Lorentz. 205

208 SIEDLISKA Cerkiew w Siedliskach. Fot. W. Derecka, /repr. ze zbiorów archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. Siedliska pod koniec XVIII w. były bardzo dużą wsią. Liczba domów sięgała 132. Bazą rozwoju wsi był folwark ordynacki. Parafialna cerkiew unicka istniała od 1685 r., uposażana kilkakrotnie przez ordynatów. Zniszczoną świątynię zastąpiono nową w 1774 r. W czasie oblężenia twierdzy Zamość w 1813 roku drewniany budynek został częściowo zniszczony 74. W roku 1863 wystawiono w jego miejsce murowaną cerkiew z ikonostasem autorstwa malarza ze Szczebrzeszyna Alberta Majewskiego 75. Ponieważ kolatorem cerkwi była ordynacja, przekazała do niej część sprzętów z likwidowanego w tym czasie kościoła franciszkanów w Zamościu. Wśród przekazanych sprzętów były cztery duże rzeźby 76. W 1875 roku na koszt rządu wykonano remont cerkwi zamieniając ją na prawosławną 77. Parafia prawosławna istniała tu do I wojny światowej. Po przymusowej ewakuacji części ukraińskiej ludności Siedlisk w głąb Rosji, cerkiew stała zaniedbana 78. Pomimo pożaru wsi w 1943 r., podczas słynnej akcji odwetowej polskiego podziemia akowskiego, budynek cerkiewny przetrwał do lat 50-tych XX w. Jego częściową rozbiórkę połączono z budową szkoły w czynie społecznym. Mury szkolne wznoszono wykorzystując w dużym stopniu fundamenty i ściany cerkiewne. Zachowane do dzisiaj na terenie przyszkolnym wiekowe lipy drobnolistne, to starodrzew rosnący niegdyś w sąsiedztwie budynku cerkwi. Śladem obecności w Siedliskach licznej grupy ludności wyznania prawosławnego jest zachowany cmentarz. Ulokowany został po wschodniej stronie wsi pod koniec XIX w. Zajmuje niewielki obszar (0,65 ha), otoczony wałem ziemnym. Teren cmentarza porastają krzewy lilaka, tarniny i leszczyny. Mogiły są słabo czytelne. Niewielka część dawnej zabudowy wsi pochodzi z lat międzywojennych. Wiele domów powstało w 1946 r. z drewnianych elementów pochodzących z rozbiórki innych domów. Czytelny pozostał jednak charakter tej zabudowy, typowy dla podzamojskiej wsi. W zamierzeniach władz Polski Ludowej odbudowywana po zniszczeniach wojennych wieś Siedliska miała być wsią wzorcową. Dokonywano szczegółowej selekcji osadzanych tam mieszkańców 79. Wybór tej właśnie wsi na wzór dla innych, mógł być po części spowodowany jej rozplanowaniem. Miała ona bowiem kształt gwiazdy. W latach międzywojennych Siedliska były bardzo żywym ośrodkiem kultury muzycznej. Funkcjonowały tu 3 orkiestry i zespół taneczny. Przy miejscowej szkole działał chór oraz teatr, który wystawiał sztuki w języku ukraińskim i polskim. Życie zamojskiej społeczności prawosławnej skupiło się wokół jedynej w okolicy, 74. M. Stworzyński, Opisanie statystyczno-historyczne dóbr Ordynacji Zamojskiej z 1834 r., rkps., mps. APL, sygn.1874., k.53, Przypiski, nr. 216, k S. Myk, O Siedliskach spod Zamościa, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, 1990, nr.1, s B. Sawa-Sroczyńska, Zamość w okresie Królestwa Kongresowego, [w:] Zamość, miasto idealne. Lublin, 1980, s. 154., E. Lorentz, Kościół i klasztor ojców franciszkanów w Zamościu. Niepokalanów, 1995, s K.Sulimierski, C.Chlebowski, Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, Warszawa, 1880, s S. Myk, op.cit. 79. Archiwum Państwowe w Zamościu, Powiatowa Rada Narodowa w Zamościu, sygn. 162, Wzorcowa wieś Siedliska ; Starostwo Powiatowe w Zamościu, sygn. 953, 954, Siedliska

209 czynnej cerkwi w Siedliskach 80. Działał przy niej liczny chór 81. Na nabożeństwa przychodzili prawosławni żołnierze z zamojskich koszar. W Wielką Sobotę wyznawcy prawosławia z Zamościa i okolic, podążali do cerkwi w Siedliskach z pochodniami, na nocne nabożeństwo wielkanocne 82. Z Siedliskami wiąże się wybitna postać naszych czasów, uosabiająca kulturę muzyczną. Jest to wieloletni dyrygent Orkiestry Włościańskiej im. Karola Namysłowskiego, Józef Przytuła, który spędził tu swoje dzieciństwo 83. Sercem wsi jest wybudowany w 1983 r. kościół pod wezwaniem bł. Czesława. W jego pobliżu jest grupa starych drzew. Niegdyś w tej części wsi stała ordynacka kuźnia, w której pracował kowal Michał Dulęba. Kilkaset metrów stąd, znajduje się osobliwość Siedlisk, czyli bijące źródło zwane krynicą. Ze źródła wypływa mały strumyk. Z krynicą związana jest legenda. Głosi ona, że wiekowa cerkiew stojąca pośrodku wsi, utonęła w krynicy wraz z młodą parą. Od tamtej pory bije źródło, z którego wypływa strumyk. We wsi działa rzeźbiarz ludowy Zbigniew Flis. Tworzywem jego prac jest drewno lipowe. Urok Siedlisk, położonych wśród pól, potrafią docenić ich najmłodsi mieszkańcy. Na pytanie: Gdybyś wyprowadził się i zamieszkał daleko stąd, co z krajobrazu wsi i jej obrzędów pozostałoby w twojej pamięci? 13-letni mieszkaniec Siedlisk odpowiada: Wszystkie wiejskie prace, które są bardzo ciężkie i żmudne. Ale moja babcia na prace polowe: żniwa, sianokosy i wykopki, zawsze przygotowuje pyszny obiad, piecze pierogi z kaszą gryczaną, z wiśniami oraz robi pyszne kakao. Zbiera się cała rodzina, pracują, śmieją się i żartują Drewniany dom z lat 40-tych XX w. Fot. Ewa Lorentz. Wnętrze chałupy z lat 40-tych XX w. Fot. Ewa Lorentz. Rowerzystka z Siedlisk, fotografia z końca lat 50-tych XX w. Utwardzoną drogę łączącą Siedliska z szosą do Zamościa zbudowano dopiero na początku lat 70-tych XX w. /ze zbiorów APZ/. 80. Po roku 1918 w Zamościu jedynym prawosławnym miejscem kultu była wzniesiona w 1910 r. niewielka, drewniana kaplica na cmentarzu prawosławnym, przy ulicy Odrodzenia. por. L. Borys, Historia cerkwi prawosławnej i grekokatolickiej na terenach obecnego powiatu zamojskiego. Zamojski Kwartalnik Kulturalny, 2004, nr 1 / 2, s S. Myk, O Siedliskach j.w. 82. L. Borys, Historia cerkwi prawosławnej j.w. 83. B. Sawa, Siedliska. Kronika Tygodnia, 2001, nr 25, s

210 SITANIEC Plan wsi i folwarku w Sitańcu z roku 1847 /ze zbiorów APL, AOZ, 254/. Płynie Czarny Potok granatową wstęgą przez rozległe łąki okolicą piękną. Płynie zakolami wśród pachnących kwiatów nad jego brzegami wygrzewa się lato. Kąpią się w nim dzieci, żaby raj tu mają świerszcze w dni gorące ważkom przygrywają. Płynie Czarny Potok Sitańca doliną łączy się z Łabuńką i dalej razem płyną... Alfreda Magdziak, wiersz ze zbioru Roześmiany księżyc, 1996r. Szczególna rola Sitańca w rozwoju sieci parafialnej w dawnej diecezji chełmskiej sprawia, że główne wartości zabytkowe tej miejscowości związane są ze wzgórzem, na którym usytuowano kościół. Pierwsza świątynia drewniana pod wezwaniem św. Wojciecha i św.bartłomieja powstała przed rokiem 1434, kiedy to wzmiankowano pierwszego proboszcza o imieniu Urban 84. Fundatorem tego kościoła był Wojciech Sitański. W 1485 r. został powtórnie uposażony przez dziedzica wsi Jana (Sabatkę). W 1531r. parafia była dość rozległa i obejmowała wsie na pograniczu powiatów krasnostawskiego i grabowieckiego: Chomęciska, Janowice, Jarosławiec, Ruskie Piaski, Sitno, Stabrów, Szopinek, Udrycze, Wola Sitańska, Sitaniec 85. Po roku 1570 kościół został przez Ściborów zamieniony na zbór kalwiński 86. Już w 1585 r. kościół sitaniecki restaurowano po zwrocie onego od Heretyków do zarządu Katolików. Ten kościół przed rokiem 1647 JW. Katarzyna z Ostrogu Zamoyska, żona Tomasza Zamoyskiego na nowo zbudowała 87. Wkrótce potem kościół uległ zniszczeniu, a kolejny, drewniany powstał z fundacji Anny z Gnińskich Zamoyskiej w 1695 r. Nowy kościół restaurowano w latach 1736 i 1779, a zapewne także w XIX w. 88 W 1915 roku inwentaryzował go Adolf Szyszko-Bohusz 89. Był to kościół trójdzielny, złożony z kruchty, szer- 84. L. Bieńkowski, Działalność organizacyjna biskupa Jana Biskupca Rocz. Hum. KUL, VII, z.2, 1958; J. A.Wadowski, Dzieje dawnej diecezji chełmskiej. Biblioteka PAN w Krakowie, sygn. 2372, s.19, , ; V. M. Płoszczanskij, Proszłoje chołmskoj Rusi po archivnym dokumientam XV-XVIII vv. i drugim istocznikam. t.ii, Vilna, 1901, s Pol.XVI, t.vii, cz.1, s.198, Akta synodów różnowierczych w Polsce. t.iii, oprac. M. Sipayłło, Warszawa 1983, s.44, 46, M. Stworzyński, op.cit. k J. Górak, Kościoły drewniane Zamojszczyzny. Zamość, 1986, s J. Górak, op. cit. s

211 szej, prostokątnej nawy i węższego, wydłużonego prezbiterium zamkniętego trójbocznie. W końcowej części prezbiterium wydzielona była zakrystia ze skarbcem na piętrze. W nawie był chór muzyczny wsparty na dwóch słupach. W połowie długości nawy było dodatkowe wejście z zewnątrz, podobne wejście było w przeciwległej ścianie prezbiterium, lecz tu przez mały przedsionek. Oryginalnym rozwiązaniem były schodki na chór umieszczone w niskiej kruchcie prowadzącej na jej strych, przez który dopiero wchodziło się na chór w nawie. Schodki do skarbca umieszczono w zakrystii. Nawę i prezbiterium przykrywały pozorne sklepienia kolebkowe z lunetami. Zrąb nawy i prezbiterium były równej wysokości, z zewnątrz zwieńczone wydatnym gzymsem podokapowym. Dach nad nawą był dwuspadowy, nad prezbiterium niższy, zakończony wielopołaciowo, dach nad kruchtą sięgał do gzymsu wieńczącego zrąb nawy. Wszystkie dachy pobite były gontami. W połowie długości kalenicy dachu była wieżyczka - sygnaturka zwieńczona wysokim ostrosłupem. Uwagę zwracają nietypowe okna, w kruchcie półkoliste, w nawie i prezbiterium w formie leżących prostokątów, w zakrystii koliste 90. Z budowlą tą, bardzo ważną w rozwoju drewnianej architektury sakralnej w naszym regionie, wiąże się tezę, że poprzedza ona nietypowe rozwiązania późniejszego o 32 lata kościoła farnego w Tomaszowie. 91 Znana jest fotografia drewnianej świątyni wykonana w 1912 r. 92. W roku 1915 kościół został uszkodzony granatem austriackim i spalił się, a wraz z nim złożone we wnętrzu akta kościelne i księgi metryk, starsze aniżeli analogiczne kolegiaty zamojskiej 93 Wizytacja z 1699 r. opisuje ówczesne wyposażenie kościoła. Znajdowały się tam trzy ołtarze: ołtarz główny z obrazem św. Bartłomieja flankowanym malowanymi przedstawieniami świętych Piotra i Pawła, boczne ołtarze N. M. Panny Niepokalanej i św. Józefa oraz św. Wojciecha i św. Antoniego Padewskiego. Po restauracji kościoła w 1736 r. wyposażenie wzbogaciło się o nowy obraz św. Bartłomieja, ambonę, chrzcielnicę i dwa konfesjonały 94. Usytuowanie nieistniejącego dziś kościoła jest łatwe do określenia w terenie, gdyż zachowała się do naszych czasów rokokowa dzwonnica bramna prowadząca do wejścia do strony wschodniej. Dzwonnica niegdyś tynkowana, opilastrowana, posiadała boniowany cokół. Tę okazałą bramę do kościoła zbudowano ok.1740 r. W środkowej arkadzie umieszczono rokokową rzeźbę Matki Bożej. Jeszcze przed zniszczeniem starej świątyni, w latach wzniesiono nowy, tym razem murowany kościół, oddalony od poprzedniego w stronę południowego-wschodu. Jest to trójnawowa budowla w stylu neoromańskim. W jej wnętrzu znalazły miejsce sprzęty przeniesione ze starego kościoła 95. W roku 1924 wybudowano podpiwniczony, drewniany dom dla służby kościelnej według projektu Tadeusza Zaremby. Istotnym akcentem krajobrazu historycznego Sitańca jest położony o 400 m. od kościoła cmentarz. Założony w latach 30-tych XIX w., zajmuje ok. 2,3 ha powierzchni, z najstarszą XIX-wieczną częścią wydzieloną alejami. Najokazalszą budowlą cmentarza jest grobowiec rodziny Malczewskich herbu Tarnawa. Wiele jest grobowców o wysokiej randze artystycznej, wykonanych przez wybitnych rzeźbiarzy. 96 Wśród nich wyróżnia się grobowiec rodziny Lipczyńskich, pochodzący z końca XIX w. Jeden z pomników grobowych sitanieckiej nekropolii to rzeźba, która zdobyła nagrodę na wystawie w Paryżu w roku 1904, a jej autor Władysław Gruberski / / został odznaczony przez Societe Nationale des Beaux Arts 97. Rzeźba stoi nad grobem Cecylii z Sajkiewiczów Halikowej zmarłej w 1903 r. Płynny, bezcielesny kształt postaci obleczonej w całun z widocznymi dłońmi, z których jedna dzierży kosę, druga ogrzewa się nad zniczem, to secesyjny symbol śmierci. Na cmentarzu spoczywają także żołnierze. Jeden z nich to zamordowany przez bolszewików harcerz z Warszawy Feliks Krosowski ochotnik szeregowiec 24p.p.2 Dywizji Legionów poległy w obronie Zamościa. Są także mogiły 6 żołnierzy 9 p.p. 3 Dywizji Piechoty Legionów poległych we wrześniu 1939 r. Sitaniec to wieś o bogatych tradycjach kulturalnych. Przykładem tego jest działające w latach powojennych sita- 90. J.Górak, op.cit. s , inwentaryzacja A. Szyszko-Bohusza, rzut poziomy, przekrój, 1:100, 1915 r., IS PAN nr.inw j.w. 92. K. Ruski, Ziemia III, 1912, nr 18, 19, 20., K. Moszyński, Budownictwo ludowe okolic Zamościa, Zamość, 1920, także w: Teka Zamojska, III, nr K.Sochaniewicz, Sitańscy, op.cit. s.148, przyp Archiwum Archidiecezjalne w Lublinie, sygn. IV b Jest prawdopodobne, że nowy obraz św. Bartłomieja powstał w pracowni Łukasza Smuglewicza. Wskazuje na to kolorystyka oraz koncepcja ikonograficzna przedstawienia bliska rysunkom malarza zachowanym w Gabinecie Graficznym Muzeum Czartoryskich w Krakowie. 95. M. Pieszko, Przewodnik po Zamościu i okolicy. Zamość, 1934, s. 86; M.Zahajkiewicz, Diecezja lubelska op.cit.s J. Szponar, L.Wyszyńska, Ewidencja cmentarza w Sitańcu. mps. P.P. PKZ Oddział w Zamość 1981, w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu; D. Kawałko, Cmentarze województwa zamojskiego. Zamość, 1994, s Informacje o tym sukcesie polskiego rzeźbiarza podawał Tygodnik Ilustrowany, 1904, nr. 44, s. 848; D. Kawałko, Nekropolie ziemiańskie na terenie byłego województwa zamojskiego. [w:] Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie, red. R. Maliszewska, Kozłówka, s

212 nieckie ognisko muzyczne. Współcześnie, tradycje muzyczne podtrzymuje ludowy zespół śpiewaczy Sitanianki. Chlubą wsi jest Alfreda Magdziak, o której krytycy literatury piszą: ludowa poetka z Sitańca.. 98 Z Sitańcem związana była przez prawie 40 lat. Mieszkając tu z rodziną od 1955 roku, prowadzila w swoim domu punkt biblioteczny. Jej debiut literacki miał miejsce w 1968 roku. Od tamtej pory ukazują się coraz to nowe tomiki jej wierszy poświęconych krajobrazowi ziemi rodzinnej oraz związkom przyrody z życiem i pracą mieszkanców wsi 99. Sama autorka mówi o sobie: Z przyrodą jestem na co dzień, od dziecka. Obserwuję jej rozkwit, pełnię życia i jesienne zamieranie. Każda pora roku mnie urzeka. Dlatego też nigdy nie chciałam zamieszkać w mieście, chociaż mogłam. Lubię wolną przestrzeń 100 Twórczyni ludowa obok poezji zajmuje się plastyką obrzędową: uprawia wycinankarstwo i krasi pisanki. Wiele jej prac znajduje się w zbiorach muzealnych. Sitaniec może się poszczycić tym, że jego pejzaż stał się natchnieniem dla poetki. Zachowane dziedzictwo kulturowe Sitańca oraz jego ważne miejsce w dziejach Ordynacji Zamojskiej zadecydowały o włączeniu tej miejscowości do turystycznego Szlaku Ordynacji Zamojskiej. 101 Sitaniec, przekrój podłużny kościoła parafialnego p.w. św. Bartłomieja z roku 1695, spalonego w 1915 r. wg. inw. A. Szyszko-Bohusza z 1915 r. (IS PAN). Wikarówka zbudowana w 1924 r. Stan obecny. Fot. Jerzy Cabaj. Dzwonnica bramna prowadząca na teren dawnego cmentarza przykościelnego w Sitańcu. W prześwicie bramy rokokowa rzeźba Matki Bożej. Fot. Ewa Lorentz. 98. S. Weremczuk, Posłowie do tomiku A. Magdziak, Śpiewana tęsknota. 1976; A. Śledziewski, Posłowie. w tomiku A. Magdziak, Na brzegu lasu. 1989; D. Niewiadomski, Wstęp do tomiku A. Magdziak, Tęczowe krople rosy. Lublin, A. Magdziak, Na brzegu lasu. Warszawa 1989; A. Magdziak, Roześmiany księżyc. Zamość 1996; A. Magdziak, W cieniu polnych grusz. Zamość A.Śledziewski, Posłowie cytat z wypowiedzi poetki, j.w A. Urbański, Szlakiem Ordynacji Zamojskiej. Wydawnictwo Lipiec

213 Kościół św. Bartłomieja w Sitańcu wzniesiony w latach oraz zespół klasztorny klarysek zbudowany w latach Fot. Jerzy Cabaj. Główna aleja cmentarza. Fot. Ewa Lorentz. Orkiestra z Sitańca w latach 50-tych XX w. /ze zbiorów APZ/. Secesyjny symbol śmierci z 1904 r. dłuta Władysława Gruberskiego. Fot. Ewa Lorentz. 211

214 SITANIEC BŁONIE Ta część Sitańca w XIX w. nie posiadała zabudowy mieszkalnej. Znajdowała się tu otwarta przestrzeń, trawiasta równina pełniąca funkcję pastwiska. Dawna nazwa takiego terenu to błoń. 102 Z tym właśnie podzamojskim błoniem, wiąże się swoiste dziedzictwo niematerialne. Jest nim znana pieśń Tam na błoniu błyszczy kwiecie śpiewana do melodii hr. Wenzla Roberta Gallenberga. 103 Pieśń powstała w czasie powstania listopadowego, a autor jej tekstu, poeta Franciszek Kowalski, jako żołnierz przebywał w oblężonej przez wojska rosyjskie twierdzy Zamość w roku W stopniu podporucznika pełnił obowiązki dowódcy plutonu w pierwszym szwadronie Legii Litewsko- Wołyńskiej dowodzonym przez kpt. Michała Gołębiowskiego. 105 Służąc w składzie tej formacji ochotniczej F. Kowalski wpisał się w poczet bohaterskich obrońców twierdzy zamojskiej. Wiersze patriotyczne F. Kowalskiego kolportowane w odpisach i drukach ulotnych, zdobyły mu wielką popularność wśród żołnierzy. 106 Treść wiersza Ułan na widecie wyraźnie nawiązuje do scenerii błonia i służby wartowniczej pełnionej przez poetę- żołnierza na dalekim przedpolu twierdzy. 107 Ten romantyczny utwór, na stałe ukształtował literacki stereotyp dialogu między dziewczyną a żołnierzem. Dialog ten początkowo nacechowany służbistością, zmienia się szybko we flirt, a potem w obietnicę dozgonnej miłości. Tekst utworu należy do zespołu kilkudzięsięciu wierszy, stanowiących popularną, piosenkową kronikę powstania listopadowego. 108 Tam na błoniu błyszczy kwiecie, stoi ułan na widecie, a dziewczyna jak malina niesie koszyk róż. Stój, poczekaj moja duszko, skąd tak drobną stąpasz nóżką? - Jam z tej chatki, rwałam kwiatki i powracam już. Może kryjesz wrogów tłuszczę? Daj buziaka, to cię puszczę. Jam nie taka, dam buziaka, tylko z konia zsiądź Z konia zsiądę, prawo złamię Za to kulą w łeb dostanę. - Jakiś prędki, dość twej chętki, bez buziaka bądź. Choć to życie ma kosztować, muszę ciebie pocałować. - Żal mi ciebie, jak Bóg w niebie, bo się zgubisz sam. A jak służbę mą porzucę i szczęśliwie z wojny wrócę? 102. W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury. Warszawa 1985, s. 106, Z pieśni polskich. Tam na błoniu błyszczy kwiecie. Śpiewnik historyczny. Kraków 1985, s Poeta posiada niepublikowaną, obszerną monografię autorstwa Jacka Feduszki, Franciszek Kowalski mps. Zamość, Większość cytowanych informacji pochodzi z maszynopisu uprzejmie udostępnionego przez autora. F. Kowalski urodził się w rodzinie ziemiańskiej pod Berdyczowem, był absolwentem Liceum Krzemienieckiego. Wybuch powstania listopadowego zastał go jako profesora Liceum w Szczebrzeszynie, skąd w patriotycznym zapale pospieszył w szeregi powstańców. J. Feduszka, op. cit.; tenże, Franciszek Kowalski ( ) żołnierz i poeta. Zamojski Kwartalnik Kulturalny 1997, nr. 1, s J. Feduszka, Franciszek Kowalski mps. j.w. s j.w. s A. Kędziora, Zamość od A do Z. Zamość 1991, s. 281; H. Matławska, Ułan na widecie, Tygodnik Zamojski 1995, nr R. Nowoszewski, Czas powstania Ułana na widecie. [w:] Dziedzictwo powstania listopadowego w literaturze polskiej, pod red. Z. Sudolskiego. Warszawa 1986, s. 297; A. Fabianowski, Franciszek Kowalski- pamiętnikarz Krzemieńca. [w:] Krzemieniec- Ateny Juliusza Słowackiego, pod red. S. Makowskiego, Warszawa 2004, s

215 - Bądź spokojny, wrócisz z wojny, pocałunek dam. Gdy szczęśliwie wrócę z boju, gdzież mam szukać cię w pokoju? - Tam, w tej chatce, przy mej matce nad strumykiem wzwyż. Lecz gdy zginę w boju snadnie, to buziaczek mój przepadnie. - Wierna tobie, na twym grobie ucałuję krzyż. 109 Sitaniec Błonie obecnie posiada nową zabudowę mieszkalną. Nie zachował się ważny obiekt z lat międzywojennych, którym był dworek rodziny Porębskich, właścicieli niegdyś rozległej posiadłości. Seniorem rodu i pierwszym właścicielem majątku był Kazimierz Porębski, w latach pełniący funkcję zamojskiego lekarza powiatowego, a następnie lekarza miejskiego. 110 Drugi obiekt o kształcie dworku z 4-kolumnowym portykiem, zbudowany został dla dr Adama Kiełbińskiego. Budynek zachowany do dziś prawie bez zmian, na planie kwadratu, przykryty 4-spadowym, wysokim dachem zaprojektował w latach 20-tych XX w. zamojski architekt Kazimierz Zaremba. Trzeci obiekt, niegdyś najważniejszy w krajobrazie Błonia, to willa Ferdynanda Zipsera, twórcy zamojskiego przemysłu drzewnego, zbudowana na początku XX w. Posiadłość Zipserów oprócz budynku tartaku, hali obrabiarek, stolarni i suszarni, obejmowała enklawę mieszkalną położoną od strony traktu lubelskiego. 111 Willa była dobrym przykładem modernizmu w architekturze lat 20-tych XXw., jednak w latach PRL-u została gruntownie przebudowana. Ocalał otaczający ją ogród z cennymi okazami drzew. W roku 2000, uchwałą Rady Gminy Zamość, trzy świerki pospolite ( obwód ok cm.) oraz jałowiec wirginijski (obwód ok. 168 cm.) zostały uznane za pomniki przyrody. 112 Dobra lokalizacja dawnej willi i cenny drzewostan sprawiły, że posesja w rękach nowego inwestora została zaadaptowana na nowoczesny hotel o wysokim standardzie. 113 Willa dr Adama Kiełbińskiego z lat 20-tych XX w. Fot. Jerzy Cabaj. Współczesna adaptacja willi Zipsera w otoczeniu ogrodowym na hotel o wysokim standardzie. Fot. Jerzy Cabaj. Willa Ferdynanda Zipsera z lat 20-tych XX w. /fot. ze zbiorów A. Urbańskiej/ Z pieśni polskich op. cit. s A. Kędziora Encyklopedia miasta Zamościa, Chełm 2000, s APL, UWL, Wydz. Przemysłowy, VIII, sygn. 99, 332; B. Sroczyńska, Rozwój przestrzenny przedmieść Zamościa w latach [w:] Konserwatorska Teka Zamojska, Zamość 1986, s. 112, W. Chomicki, Ocena dendrologiczna pomników przyrody na posesji Zamojskiego Zespołu Parków Krajobrazowych w Sitańcu Błonie. mps r Artis położony w Sitańcu- Błonie 1, jest najnowocześniejszym hotelem w gminie Zamość oferującym pełen zakres usług wymaganych od tego typu obiektów. 213

216 KOLONIA SITANIEC Plan wsi Kolonia Sitaniec w roku 1847 /ze zbiorów APL, AOZ, 254/. Kolonia Sitaniec ma wyjątkowe znaczenie dla ruralistyki, ze względu na zachowaną do dziś spuściznę architektoniczną dawnych kolonistów niemieckich sprowadzonych przez ordynata Andrzeja Zamoyskiego w 1785 r. Pomimo znacznego zgrupowania kolonii na terenie Lubelszczyzny, domy kolonistów nie wytworzyły odrębnego regionu architektonicznego. 114 Wyjątkiem jest Kolonia Sitaniec, gdzie zachowało się 6 domów dawnych kolonistów niemieckich wyraźnie wyróżniających się okazałością z miejscowej zabudowy. 115 Są to obszerne domy, symetryczne, z gankami na osi, półtoratraktowe, przykryte dachami naczółkowymi, wyglądem przypominające skromne dworki. 116 Zagrody gospodarskie kolonistów przypominały małe folwarki. Obszar ich przeciętnego gospodarstwa wynosił ok. 33 morgów. Rozplanowanie zagrody Jakuba Szpringera, gospodarza na 77 morgach, zostało opublikowane w Encyklopedii Rolnictwa wydanej w roku Cechą charakterystyczną zagród kolonistów już od II poł. XIX w. było lokalizowanie budynków gospodarczych po obu stronach wiejskiej drogi. Część budynków towarzyszy domowi mieszkalnemu flankując dziedziniec wjazdowy od strony ulicy. Są to obora i stajnia ze spichlerzem. Natomiast obszerna stodoła i drugi spichlerz, są usytuowane po drugiej stronie drogi prowadzącej przez wieś. Konstrukcja domów w Kolonii Sitaniec opiera się o zrąb wykonany z brusów uszczelnionych mchem z gęsto nabitymi dębowymi ćwiekami. Na tę przyczepną powierzchnię narzucano polepę glinianą z dodatkiem bardzo drobnych otoczaków. Kolejną warstwą była zaprawa wapienno-piaskowa, którą po wygładzeniu bielono. Regularna 5-osiowa elewacja z gankiem przypomina niektóre domy dzierżawców folwarków ordynackich, budowane na początku XX w. Najistotniejsze są jednak różnice w rozplanowaniu wnętrza. Jest ono 4 - pokojowe, z kuchnią, sienią główną i boczną oraz komorą ze schodami na strych. Specyfiką tych domów jest duży trzon kominowy z kuchnią, umieszczony pośrodku domu oraz centralnie ulokowana wędzarnia, która jest osobnym pomieszczeniem. 118 Wewnątrz domu sień była wyłożona cegłą klinkierową. Pozostałe podłogi układano z desek. Starannie wykonana była stolarka 6-kwaterowych okien i płycinowych drzwi. Współczesność Kolonii Sitaniec jest bardzo osadzona w tradycji. W dawnych domach mieszkają bowiem potomkowie ich budowniczych. Tradycje kulinarne i muzyczne kultywuje miejscowe KGW oraz znakomity zespół śpiewaczy Wesołe gosposie J. Górak, regionalne formy architektury drewnianej Lubelszczyzny na tle zagadnień osadniczych, Zamość, 1994, s J. Górak, op. cit. s J. Górak, Regionalne formy architektury drewnianej Lubelszczyzny na tle zagadnień osadniczych, Zamość, 1994, s Encyklopedia Rolnictwa i wiadomości związek z niem mających. Red. J.T. Lubomirski, E. Stawiski, S. Przystawski, t. II. Warszawa 1874, s Prezentowane rozplanowanie domu pochodzi z karty białej obiektu autorstwa S. Orłowskiego, 1984, w zbiorach archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. Rozplanowanie widoczne na rysunku jest niemal identyczne w pozostałych domach kolonistów. 214

217 Rozplanowanie i przekrój typowego domu kolonisty niemieckiego w Kolonii Sitaniec / dom Wiktora Szpryngiera z 1895 r./ repr. z karty ewidencyjnej S. Orłowskiego w archiwum WUOZ w Lublinie Delegatura w Zamościu. Dom Wiktora Szpryngiera z 1895 r. Fot. Ewa Lorentz. Wnętrze domu W. Szpryngiera z lat 20-tych XX w. Fot. Ewa Lorentz. Posadzka klinkierowa w sieni bocznego wejścia do domu Wiktora Szpryngiera, 1895 r. Fot. Ewa Lorentz. 215

218 Dom Janusza Frainta z 1907 r. w trakcie remontu. Fot. Ewa Lorentz. Stodoła w zagrodzie Jana Gryna, 1916 r. Fot. Ewa Lorentz. Spichlerz w zagrodzie Jana Gryna, 1916 r. Fot. Jerzy Cabaj. 216

219 Dom Janusza Frainta z 1907 r. w trakcie remontu. Widoczny zrąb z brusów z gęsto nabitymi ćwiekami dębowymi. Fot. Ewa Lorentz. Narożnik domu Jana Gryna z 1916 r., z widoczną konstrukcją zrębu pokrytego polepą glinianą z otoczakami. Fot. Ewa Lorentz. Figura św. Jana Nepomucena w Koloni Sitaniec. Fot. Ewa Lorentz. 217

220 SITANIEC WOLICA Rozplanowanie folwarku i wsi Wolica Sitaniecka w roku 1847 /ze zbiorów APL, AOZ, 254/. Wieś związana od początku swego istnienia z Sitańcem, posiada od lat 40-tych XIX w. pewną autonomię. Tworzą ją bowiem, dwie enklawy funkcjonalne. Jedna, to poordynacki zespół dworsko-parkowy, druga to wieś z pozostałościami charakterystycznej zabudowy typowej dla kolonistów niemieckich, których dwaj przedstawiciele dzierżawili część folwarku wolickiego. Sitaniec Wolica w XX w. uniknęła nowej zabudowy, potomkowie dawnych właścicieli zamieszkują stare, drewniane domy, szanując ich piękno i funkcjonalność. Dużą rolę odgrywa też emocjonalny związek z domostwem budowanym rękami rodziców i dziadków. Przejawem kultywowania tradycji i podtrzymywania ciągłości historycznej jest dom rodziny Adamowiczów z lat 20-tych XX w., zamieszkały przez młode pokolenie tej rodziny. Wzorowym przykładem adaptacji rodzinnego gniazda jest założenie dworsko-parkowe Ludwika Lewanowicza, użytkowane dziś przez spadkobierców dawnego właściciela. Zabudowa wsi pochodzi z dwudziestolecia międzywojennego, choć w rozplanowaniu niektórych zagród widać podobieństwo do Kolonii Sitaniec. Zwracają uwagę zwłaszcza obszerne stodoły usytuowane naprzeciwko domu mieszkalnego, ale po drugiej stronie wiejskiej drogi. Domy mieszkalne we wsi budowano z dużą dbałością o detale. Dekoracyjny szalunek ścian z imitacją boniowania na narożach, ozdobnie nacinane krańce belek pułapowych oraz snycerskie opracowanie drzwi świadczą o tym, ze w okolicy działał dobry warsztat budowlany. Możliwość zatrudnienia tego warsztatu do budowy domu, mieli jednak przede wszystkim zamożni mieszkancy Wolicy. Przy niektórych domach zachowały się stare drzewa, potwierdzające metrykę tych siedzib. Z Sitańcem Wolicą związana jest Barbara Dużyńska, która od przeszło 20 lat tworzy gobeliny, serwety i makatki. Uprawia haft zwykły na płótnie lnianym, haft igłowy oraz szydełkowanie. Jej rękodzielnicza pasja jest często inspirowana tradycją. Tworzywem dla jej twórczości są naturalny len i bawełna. Artystka stosuje techniki przekazane jej przez mamę i babcię, a jej prace budzą podziw i uznanie M.M., Od literatury do rękodzieła, Biuletyn Informacyjny Gminy Zamość, 2005 /2, s

221 Rządcówka ordynacka zbudowana pod koniec XIX w. Od lat 20-tych XX w. własność Ludwika Lewanowicza. Elewacja frontowa. Fot. Ewa Lorentz. Stodoła rodziny Adamowiczów z lat 20-tych XX w. Fot. Ewa Lorentz. Dom rodziny Adamowiczów z lat 20-tych XX w. Fot. Ewa Lorentz. Detal elewacji frontowej domu z lat 20-tych XX w. Fot. Ewa Lorentz. 219

222 SKARASZÓW Widok ogólny wsi. Fot. Ewa Lorentz. Skaraszów jest pięknie położoną wsią, otoczoną lasem i rozległymi łąkami. Ta mała wioska zachowała zabudowę pochodzącą w większości z lat 20-tych XX w. Budowane w tych latach drewniane domy są bardzo niewielkie. Węgłowe, bielone chałupy, są półtoratraktowe, z murowanymi z opoki trzonami kominowymi. Wewnątrz chałup znajdują się kuchnie wylepiane gliną, z żeliwnymi płytami. Większość domów i budynków gospodarczych krytych jest dachówką cementową, malowaną w kolorze cegły, produkowaną w latach 40-tych XX w. w najbliższej okolicy. W roku 1932 we wsi wybuchł pożar, który strawił większość dawnych domów po parzystej stronie ulicy. Toteż większość starych chałup zachowała się tylko po jednej stronie wsi. Ustawione są blisko drogi, wejście do nich zazwyczaj prowadzi od strony podwórza. Przed każdym domem, blisko głównej wiejskiej drogi usytuowana jest studnia. W najstarszych domach z początku XX w. zachowały się drewniane, belkowe stropy. Na środkowej, sfazowanej belce stropu, w głównym pomieszczeniu chałupy, tak jak sto lat wcześniej, wycinano krzyż o charakterystycznym kształcie. Wyjątkowym domem w Skaraszowie jest budowany przez dziadków pani Janiny Biront duży dom nakryty naczółkowym dachem. Przez wiele lat służył jako dom mieszkalny, a ok r. mieściła się w nim szkoła. Granice wsi znaczą krzyże przydrożne, przy czym niektóre mają charakter wotywny, tak jak ten, ustawiony na brzegu lasu, ozdobiony wyciętymi z blachy narzędziami kowalskimi. Typowa chałupa w Skaraszowie/ok.1920 r./. Fot. Ewa Lorentz. Typowa chałupa w Skaraszowie /ok r./. Fot. Ewa Lorentz. 220

223 Budynek gospodarczy w zagrodzie Janiny Smoter, lata 40-te XX w. Fot. Ewa Lorentz. Belka stropowa ozdobiona krzyżem w chałupie Janiny Smoter budowanej ok r. Fot. Ewa Lorentz. Typowa zagroda w Skaraszowie z lat 20-tych XX w. Fot. Ewa Lorentz. Krzyż wotywny ufundowany przez kowala pod lasem, na skraju wsi. Fot. Ewa Lorentz. Dom mieszkalny budowany przez dziadków Janiny Biront w II poł. XIX w. Około roku 1913 mieściła się w nim szkoła. Fot. Ewa Lorentz. 221

224 SKOKÓWKA Widok lotniczy okolic dzisiejszej Skokówki. Fot. Jerzy Cabaj. Skokówka dzisiaj, to wieś nie posiadająca dawnej zabudowy. Pozostałością dawnego układu drożnego jest dzisiejsza ulica Ordynacka. Na mapie F. von Miega z 1782 r., droga z Lipska, przez Żdanów prowadzi do miejsca zwanego Zamczysko. 120 Dzisiejszy bieg ulicy Ordynackiej jest niemal identyczny jak stary trakt obiegający obwarowania Zamczyska po jego prawej stronie. Także skrzyżowanie tego traktu z drogami prowadzącymi w kierunku Mokrego i Zwódnego znajduje się tak, jak dawniej w tym samym miejscu. Zachowany historyczny układ drożny jest istotną wartością układu przestrzennego dzisiejszej wsi Skokówka. Zainteresowanie badaczy budziło od wielu lat położenie legendarnej pierwszej siedziby rodu Zamoyskich, zwanej w źródłach fortalitium Skokowki. Lokalizacja dawnej Skokówki została sprecyzowana w roku 2008, dzięki badaniom archeologicznym prowadzonym przez zespół badaczy Muzeum Zamojskiego. Wzgórze przy drodze Żdanow Mokre, w odległości około 4 km. na południowy zachód od Zamościa, było miejscem lokalizacji dworu obronnego Feliksa Zamoyskiego (zm. 1535), a następnie jego syna Stanisława Zamoyskiego ( ). Feliks Zamoyski rozbudował dwór na ostrowiu czyli wyspie otoczonej wodami rzek Kalinowicy (Łabuńki) i Wieprzca(Topornicy). Kamienny dwór o kształcie wieży mieszkalnej na rzucie prostokąta z okrągła basztą w narożu otoczony murem obronnym był pierwszą siedzibą rodu Zamoyskich i miejscem narodzin hetmana Jana Zamoyskiego ( ), późniejszego założyciela Zamościa F. von Mieg, Karte des Königreich Galizien j.w.; Zamczysko jest widoczne także na późniejszej mapie wykonanej po szturmie wojsk polskich w maju 1809 r. Mapa nosi nazwę: Plan de la prise d assant de la place Zamość dans la nuit du 19cm 20 du mois de mai 1809 par les troupes polonaises, 1 : 6000, WAP, Kraków, sygn. Zam

225 Fragment mapy okolic Zamościa i Żdanowa w XVIII w. Ferdinand von Mieg, Karte des Königsreich Galizien und Lodomerien 1: 28800, 1782 r., Kriegsarchiv w Wiedniu, rkps B. IX a. 390, mikrofilm w KOBiDZ w Warszawie, opr. graf. fragmentu S. Lorentz, fot. Z. Dubicki. Zdjęcie lotnicze okolic drogi Żdanów-Mokre. Fot. Jerzy Cabaj. 223

226 SZOPINEK Dwór w Szopinku, elewacja boczna wg. inwentaryzacji B.Korybuta Daszkiewicza, /repr.apl, AOZ-plany, sygn /. Plan folwarku w Szopinku w roku 1924 /ze zbiorów APL, AOZ, 1140/. Zachowana dawna zabudowa wsi skupia się wzdłuż drogi prowadzącej niegdyś od Jarosławca, w stronę folwarku ordynackiego w Szopinku. Nie zachowały się żadne pozostałości założenia dworsko-folwarcznego, wiadomo jednak, jak wyglądał dwór w roku Już wtedy był niezamieszkały. 121 Stary dwór w Szopinku rozebrano w 1802 r., na jego miejscu wznosząc nowy 122. Nowo wzniesiony dwór był na rzucie prostokąta, pięcioosiowy, konstrukcji wieńcowej, przykryty gontowym dachem czterospadowym. Na osi centralnej miał ganek na dwu słupkach z daszkiem pulpitowym. Na załączonych rysunkach widać tę starą część budynku. W połowie XIX w. dworek rozbudowano poprzez dostawienie do jego bocznej ściany, jednopiętrowego, drewnianego, nowego budynku, z werandą od frontu. W ten sposób stary dwór, stał się tylną częścią całej budowli. Tego rodzaju rozbudowy przez dostawienie nowego budynku do starego, nie były rzadkością w folwarkach ordynackich. Zachowana zabudowa wsi to szalowane, drewniane domy i zagrody z murowanymi budynkami gospodarczymi. Gospodarze w Szopinku, po II wojnie światowej, sami wypalali cegłę i budowali stajnie i obory. Większość domów jest przedwojenna, wykonana w latach 30-tych XXw. przez dobry warsztat budowlany. Interesująca jest różnorodność form stolarki okiennej, pochodzącej z czasu budowy domów. Najstarszym we wsi obiektem jest drewniana stodoła w zagrodzie nr. 47 budowana ponad 100 lat temu przez Andrzeja Nowaka. Granice wsi wyznaczają figury, otoczone starym drzewostanem. Starsza z nich z wystawiona w 1917 r. przez Andrzeja i Mariannę Nowaków, została przeniesiona w czasie II wojny światowej z innego miejsca wsi. Niezwykłą postacią współczesnego Szopinka jest artysta ludowy Adam Proć. Maluje on obrazy olejne na płótnie, tematycznie związane z codziennością życia dawnej wsi. Łagodna kolorystyka jego obrazów łączy się z prostotą i spokojem emanującym z przedstawianych treści. W widoku prac polowych, jest coś z ponadczasowego rytuału jednoczącego człowieka z naturą. Artysta maluje zbiór buraków, żniwa, sianokosy wykonywane tradycyjnie, bez użycia nowoczesnych maszyn. Otwiera przed widzem zapamiętany z dzieciństwa, sielski obraz dawnej wsi z nieskalanym pejzażem APL, AOZ, plany, Plan folwarku w Szopinku, 1924r., sygn J. Petera-Górak, Nieznane i zapomniane dworki drewniane na Lubelszczyźnie, w: red. R. Maliszewska, Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie, Kozłówka 2001, s

227 Dwór w Szopinku w roku 1924 wg. inwentaryzacji B.Korybuta-Daszkiewicza./repr. APL, AOZ-plany, sygn. 1140/. Rzut dworu w Szopinku wg. inwentaryzacji B.Korybuta-Daszkiewicza. /repr. APL, AOZ-plany, sygn.1140./. 225

228 Młyn wiatrak w Szopinku, obiekt nieistniejący /ze zbiorów APZ/. Krzyż przy drodze do Szopinka. Fot. Ewa Lorentz. 100-letnia stodoła w zagrodzie nr.47 zbudowana przez Andrzeja Nowaka. Fot. Ewa Lorentz. 226

229 Dom z lat 30-tych XX w. Fot. Ewa Lorentz. Różnorodne typy okien w domach Szopinka z lat 30-tych XX w. Fot. Ewa Lorentz. Obraz Adama Procia Pranie. Praca eksponowana na wystawie w Muzeum Okręgowym w Zamościu wiosną 2007 r. fot. H. Szkutnik. 227

230 TOPORNICA Zdjęcie lotnicze okolic Topornicy. Fot. Jerzy Cabaj. Już w XVII w. w Topornicy istniał niewielki staw zasilany przez źródła oraz młyn. Jednak zasadnicza rozbudowa kompleksu stawów nastąpiła dopiero pod koniec XVIII w. Wtedy to rozbudowano folwark na prawym brzegu rzeczki Topornicy, a przy nim, po drugiej stronie drogi do Lipska rozbudowała się wieś. Założenie dworsko- folwarczne tworzyły 3 enklawy. W skład pierwszej wchodziły: murowana rządcówka otoczona ogrodem owocowym, w skład drugiej: część gospodarcza folwarku z chlewami, oborami i stodołą. Trzecią największą enklawą był kompleks 8 stawów rybnych, przy których stały domy służby folwarcznej i rybackiej oraz kuźnia. W zespole folwarku działał młyn wodny, /w 1929r. motorowy/, zbudowany na fundamencie palowym. Układ drożny założenia dworsko-folwarcznego zachował się do dziś 123. Niestety drzewostan parkowy już nie istnieje, poza nielicznymi kasztanowcami rosnącymi przy drodze oddzielającej część gospodarczą od mieszkalnej. Murowany budynek, który niegdyś był siedzibą rządcy zachował się, lecz adaptowano go na wielorodzinny dom mieszkalny. W czasie II wojny światowej zniszczeniu uległa dawna zabudowa wsi oraz istniejący jeszcze w 1943 r. drewniany kościół. Funkcjonujące obecnie na terenie pofolwarcznym gospodarstwo rybackie jest oparte o kompleks kilkunastu stawów rybnych o powierzchni 115 ha. W odległości kilometra od centrum wsi Topornica, łączą się dwa cieki wodne rzeki Wieprzec, które przepływają na zachód od stawów w kierunku północno-wschodnim i wpadają do Topornicy. Ten układ wodny tworzy niezwykle malowniczy pejzaż. Ekosystem tej doliny rzecznej zaliczony został do kluczowych w skali regionu 124. Obszar stawów i mokradeł w Topornicy sąsiadujący z rezerwatem torfowiskowym Wieprzec ma ponadprzeciętną wartość faunistyczną. Jest ostoją fauny wodno-błotnej. Bór sosnowy przylegający do stawów jest siedliskiem lęgowym kilkunastu par czapli siwej. Rokrocznie przybywa nad stawy kilkadziesiąt bocianów białych. Obserwowany jest także bocian czarny, łabędzie, krzyżówki i cyranki. Woda i sąsiedztwo lasu to dla wielu ptaków- drapieżników najlepsze z możliwych siedlisko. Toteż gnieżdżą się tu: orliki krzykliwe, bieliki, błotniaki stawowe, myszołowy, pustułki, jastrzębie i rybołowy. W skarpie stawu ma kolonię brzegówka. Najliczniejsze są tu rybitwy, mewy, czajki, siewki, biegusy, bataliony, a także liczne gatunki brodźca: leśny, piskliwy, krwawodzioby, samotny i śniady. W rejonie stawów bytuje także kilka rodzin bobrów APL., AOZ, plany, Folwark Topornica w 1924 r. sygn. 1142; J. Górak, Zabytki województwa zamojskiego. 1981, mps. archiwum Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Zamościu; D. Fijałkowski, M. Kseniak, Parki wiejskie Lubelszczyzny. Lublin, 1980, s Z. Kurek, T. Rajski, A. Górski, Ekofizjografia gminy Zamość, mps. Zamość,

231 Młyn wodny w Topornicy w roku 1924 wg. rysunku B.Korybuta-Daszkiewicza. Elewacja boczna./repr.apl, AOZ-plany sygn. 1142/. Młyn wodny w Topornicy w roku 1924 wg. rysunku B.Korybuta-Daszkiewicza. Elewacja tylna. /repr. APL, AOZ-plany, sygn 1142/. Plan folwarku wraz z ogrodem i stawami w Topornicy z 1919 r. /APL AOZ-pl., sygn. 966/. Plan folwarku w Topornicy w roku 1853 /ze zbiorów APL, AOZ, 966/. Czaple siwe i bocian czarny na stawach w Topornicy. Fot. Jerzy Cabaj. 229

232 WIEPRZEC Widok w kierunku założenia dworsko-folwarcznego w Wieprzcu /obecnie Kolonia Hubale/. Fot. Ewa Lorentz. Wieprzec to bardzo ważny ośrodek dworsko-folwarczny już od XVI w. Rozległa niegdyś wieś posiadała w 1588 r. cerkiew prawosławną. Zarówno wieś, jak i folwark funkcjonowały przez stulecia na bardzo dużym terenie. Stąd spora odległość folwarku Wieprzecki Hof, od wsi Wieprzec, widoczna już na austriackiej mapie F. von Miega z roku Odległa lokalizacja starego folwarku spowodowała, że po II wojnie światowej znikła z map nazwa Wieprzec Główny, oznaczająca ośrodek dworsko-folwarczny. Wsi powstałej w pobliżu zabudowań pofolwarcznych, odgórnie przydzielono nazwę Kolonia Hubale. Pod tą mylącą nazwą miejsce to funkcjonuje do dziś. W Wieprzcu Głównym zachował się do naszych czasów, jedyny, murowany, piętrowy dwór stanowiący ośrodek ordynackiego założenia dworsko-folwarcznego na terenie dzisiejszej gminy Zamość. Wygląd dworu i jego rozplanowanie zarejestrowane w 1924 r. przez B. Korybuta-Daszkiewicza, 126 zasadniczo nie zmieniło się do dzisiaj. Zniszczeniu uległa drewniana oficyna połączona z budynkiem dworu. Po II wojnie światowej do ściany wschodniej i północnej dostawione zostały niskie przybudówki. Obie części budynku były podpiwniczone. Dwór frontem był zwrócony na zachód, w kierunku alei dojazdowej. Po stronie północnej znajdował się dziedziniec gospodarczy otoczony z trzech stron wielkimi budynkami: murowaną, 11-osiową stodołą ze spichlerzem i kieratem, oborą, kuźnią, stelmarnią i wozownią oraz 9-osiową murowaną stajnią. Całość zamykały od strony drogi, dwa domy dla służby folwarcznej. Wszystkie budynki w zespole kryte były gontem. Drzewostan parkowy znajdował się przy alei dojazdowej oraz po wschodniej stronie dworu. Na osi dworu, w kierunku zachodnim prowadziła aleja kasztanowców, z ktorej ocalało kilka drzew. Od strony drogi z Hubal zespół osłania szpaler lipowo- grabowy. Dawny budynek dworu w Wieprzcu otoczony jest częściowo zachowanym starodrzewem parkowym na obszarze 7 ha. Wśród drzew dominują gatunkowo: lipy drobnolistne, graby pospolite, kasztanowce białe, robinie akacjowe oraz buki pospolite. Dwór murowany jest z cegły i kamienia. Jego struktura budowlana nie jest jednolita. Zarówno piwnice, jak przyziemie i piętro noszą ślady znacznych przemurowań. Piwnice sklepione kolebką, dostępne są tylko częściowo. Obiekt nie był dotąd przedmiotem badań. Symetria rozplanowania trójdzielnej i dwutraktowej przestrzeni wnętrza, wskazuje, że metryka dworu związana jest z najstarszym folwarkiem w Wieprzcu. Najistotniejszych zmian budowlanych we wnętrzu dokonano w latach 20-tych XIX w. Z tym etapem dziejów dworu związany jest jego wystrój stały w postaci: podłóg klepkowych, parkietu taflowego, drewnianej, kręconej klatki schodowej, drzwi płycinowych i stolarki okiennej. W latach 70-tych XX w. dokonano przebudo F. von Mieg, Karte des Königreich Galizien j.w APL, AOZ, plany, Folwark Wieprzec Główny, 1924, sygn

233 wy dachu, z dwuspadowego na 4-spadowy wraz z wymianą pokrycia. Podczas tych prac dokonano rozbiórki północnej części piętra 127. W sąsiedztwie zespołu dworsko-folwarcznego w Wieprzcu Głównym, powstała wieś z drewnianymi chałupami o konstrukcji zrębowej. W latach powojennych tę wieś oraz zabudowania dworskie objęto jedną nazwą Kolonia Hubale. Wieprzec Główny (czyli dzisiaj Kolonia Hubale) położony jest w jednym z najcenniejszych przyrodniczo rejonów gminy Zamość. W pobliżu, na stromym, północno-zachodnim zboczu wzgórza (o wys. 287,8 m.n.m.), bezpośrednio sąsiadującym z dawnym założeniem folwarcznym, wśród pól uprawnych, rozciąga się jeden z najpiękniejszych płatów roślinności kserotermicznej na Lubelszczyźnie 128. Słoneczne zbocze wzgórza porasta bogata flora stepowa, reprezentowana przez rzadkie zarośla i murawy światłolubne i wapieniolubne. Stanowisko to, nazwane Kąty, spełnia kryteria ostoji w systemie Corine biotopes oraz ostoji siedliskowej unijnego systemu ekologicznego Natura Planowana jest ochrona prawna w formie rezerwatu na obszarze 17 ha. W zbiorowiskach zaroślowych występuje bardzo wiele gatunków chronionych. Są to między innymi trzy gatunki storczyków: gółka długoostrogowa, storczyk kukawka oraz storczyk purpurowy. Spośród rzadkich i chronionych roślin łanowo rośnie tu len złocisty. Liczna jest populacja obuwika pospolitego. Wieś Wieprzec ma zabudowę szeregową złożoną z małych, drewnianych domów o konstrukcji zrębowej i trójdzielnym układzie. Wnętrza domów zachowały tradycyjne trzony kuchenne z piecami chlebowymi, które są nadal przydatne. Gospodynie często używają na co dzień przedmiotów, które zazwyczaj można spotkać tylko w działach etnograficznych muzeum. W wielu stodołach znajdują się beczki wyciosane z jednego pnia drzewa. Służą do przechowywania mąki. Większość domów ustawiona jest do drogi kalenicowo, ale niektóre, jak zbudowany w 1911 r., dom tkacza Karola Ostasza, ustawione są szczytowo. Przy domu tkacza posadzono jesiony wyniosłe, które dzisiaj mają pomnikowe rozmiary /pierśnica jednego z jesionów wynosi 100 cm. Wieprzec jest jedyną wsią w gminie Zamość, która zachowała wyjątkowo dużą ilość czynnych studni z żurawiem. Żuraw składa się z wkopanego w ziemię wysokiego słupa rozwidlonego u góry, zwanego sochą. W rozwidleniu, na żelaznej osi zamocowany jest w środku swej długości drąg zwany zwodem lub wagą 130. Na jego jednym końcu przytwierdzona jest pionowa żerdź, a drogi koniec obciążony jest kawałkiem drewna, żelaza lub kamieniem. Na końcu żerdzi zawiesza się wiadro do wyciągania wody. Wieprzec zamieszkują ludzie, którzy potrafią ciekawie opowiadać o przeszłości wsi. Wśród nich są panie Aniela Dudzińska i Julia Machałek. Pomimo, że we wsi nie ma już dachów słomianych, to opowiedzieć o sposobie wykonania takiego dachu może pan Mieczysław Kozioł. Wiele o wojennej przeszłości wsi, wie także młodzież. Potrafi wskazać drzewa, w których utkwiły pociski w czasie II wojny światowej a także miejsce, gdzie stała kiedyś cerkiew, a przy niej cmentarz prawosławny. Jeszcze w latach 80-tych istniał we wsi drewniany młyn wodny, który w 1943 roku był miejscem schronienia miejscowego komendanta AK o pseudonimie Grzmot 131. Zabudowania wsi ciągną się wzdłuż rzeki co, sprawia, że wieś ma malownicze położenie. W miejscu, gdzie do rzeki wpada lewostronny dopływ, tworzy się malownicze zakole. Młodzi mieszkańcy wsi nazywają tę okolicę Zatoką Półksiężyca. W pobliżu jest także miejsce, gdzie leży powalony przez burzę pień drzewa tworząc most przez rzekę. Widać stamtąd wodospad i tamy bobrów. W pewnej odległości od wsi w kierunku północnym rozciągają się rozległe łąki torfowiskowe i wydmy. Ich najcenniejszy przyrodniczo fragment został wyłączony z melioracji i objęty ochrona prawną jako rezerwat torfowiskowy Wieprzec. Obejmuje on obszar 31,92 ha. Flora rezerwatu odznacza się bogatym składem gatunkowym oraz obecnością roślin rzadkich i chronionych Budynek jest własnością prywatną. Zmiana kształtu dachu oraz gontowego pokrycia na blachę, nie była połączona z remontem więźby i stropów. Drastyczna zmiana obciążenia zmurszałej konstrukcji drewnianej powoduje dylatacje, spękania ścian i grozi awarią konstrukcyjną budynku, pomimo istniejącego oskarpowania ścian Z. Kurek, T. Rajski, A. Górski, Ekofizjografia gminy j.w. s jw J. Górak, Studnie wiejskie op.cit. s Był to kierownik szkoły w Wieprzcu porucznik rezerwy Tadeusz Krechowicz, komendant AK wschodniej części gminy Mokre. Ukrył się przed Niemcami pod śluzą młyna. Właścicielem młyna był Seweryn Kalinowski. Bronisława Kalinowska i jej dzieci donosiły mu żywność. Wydarzenia te opisuje T. Grygiel, Związek Walki Zbrojnej Armia Krajowa w Obwodzie Zamojskim , Warszawa 1985, s nn. 231

234 Elewacja frontowa dworu w Wieprzcu w roku 1924, wg. inwentaryzacji B. Korybuta-Daszkiewicza,/ repr. APL, AOZ-plany sygn.1143/. Rzut piwnic dworu w Wieprzcu wg. inwentaryzacji B. Korybuta-Daszkiewicza,/ repr. APL, AOZ-plany sygn.1143/. Elewacja wschodnia dworu od strony parku, stan obecny. Fot. Ewa Lorentz. Schody do piwnic z drewnianymi stopnicami. Fot. Ewa Lorentz. 232

235 Cegły z rozbiórki budynków pofolwarcznych ze znakami cegielni ordynackiej. Fot. Ewa Lorentz. Park dworski w Wieprzcu. Pomnikowa lipa drobnolistna o pierśnicy 170 cm. Fot. Ewa Lorentz. Podkolan biały w rezerwacie torfowiskowym Wieprzec. Fot. Leon Sapko. Okolice wsi Wieprzec na zdjęciu lotniczym. Fot. Jerzy Cabaj. 233

236 Studnia z żurawiem we wsi Wieprzec. Fot. Ewa Lorentz. Beczka wydrążona z pnia drzewa służy do przechowywania mąki. Fot. Ewa Lorentz. Drewniany stępor używany niegdyś przy wyrobie kaszy, teraz niezbędny jest przy kiszeniu kapusty. Fot. Ewa Lorentz. 234

237 Chałupa we wsi Wieprzec zbudowana ok r. Fot. Ewa Lorentz. Łan lnu złocistego wśród kserotermicznej roślinności rezerwatu Kąty. Fot.Leon Sapko. Dom zbudowany przez tkacza Józefa Ostasza w 1911 r. Fot. Ewa Lorentz. Sejmik bociani na łąkach Wieprzca. Fot. Jerzy Cabaj. 235

238 WIERZCHOWINY Fotografia lotnicza okolic Wierzchowin. Fot. Jerzy Cabaj. Wieś Wierzchowiny ma dwie części. Jedną położoną przy drodze głównej i do tej części odnosi się nazwa Wierzchowiny. Druga część położona jest za rzeką i nazywana jest Garby. Wieś jeszcze w latach 70-tych XXw. posiadała zabudowę pochodzacą z II poł. XIX w. Były to chałupy określane przez etnografa K. Moszyńskiego jako chata pierwotna 132. Budowane na fundamencie palowym, z jedną belką podpierającą strop w izbie. Prawą połowę domu zajmowała bielona izba mieszkalna, lewą część niebielona komora, często z pomieszczeniem inwentarskim. Wewnętrzny podział na trzy części: izbę, sień i komorę był widoczny w wystających bierwionach zrębu. Domy te posiadały czterospadowe dachy o konstrukcji krokwiowo-jętkowej. Końce krokwi były ozdobnie profilowane. W chałupach przetrwał system ogniowy z centralnym kominem z kamienia, tradycyjnym murowanym trzonem kuchennym z kapą i piecem chlebowym. We wsi pozostały jedynie relikty takich chałup, chociaż w wielu domach przebudowanych po nowemu, pozostawiono czynne piece chlebowe. W okolicach leśniczówki we wsi Wierzchowiny znajduje się zespół źródeł uznawany za początek rzeki Wieprzec 133. W miejscu tym założono staw rybny o wymiarach 15x40 m., gdzie hoduje się karpie. Dolina rzeki Wieprzec ma charakter naturalny, urozmaicona jest starorzeczami. Między wsiami Wierzchowiny i Zarzecze, koryto Wieprzca dzieli się na dwa ramiona. Ramię północne jest kręte, brzegi i dno ma zarośnięte, ale w wodzie tej są ryby. Ramię południowe Wieprzca zostało przekierowane sztucznym przekopem pod drogą Zamość-Zwierzyniec w kierunku północno wschodnim. We wsi znajduje się miejsce szczególnie lubiane przez najmłodszych jej mieszkańców. Jest to tzw. Góra Oliwna. Nie wiadomo skąd pochodzi nazwa tej góry, lecz wiadomo, że jest to najlepsze miejsce zabaw dziecięcych zwłaszcza zimą. Na krańcu wsi pod lasem znajduje się pięknie otoczony drzewami krzyż przydrożny. Miejsce to nosi nazwę Pod borem. Klony rosnące wokół krzyża tworzą wspaniałą kompozycję. Drugi podobny krzyż otoczony lipami drobnolistnymi, z których jedna ma pierśnicę 150 cm., stoi przy głównej drodze we wsi. We wsi kultywowane są tradycyjne zawody rzemieślnicze. Jest kuźnia, w której oprócz podkuwania koni, kowal robi siekiery i motyki. W warsztacie stolarza powstają drzwi, okna, a nawet łóżka.w latach II wojny światowej, we wsi znajdował się warsztat tkacki, gdzie tkano płótno.warsztat, który prowadziła Aleksandra Sielska przeszedł do historii jako punkt kontaktowy partyzantów K. Moszyński, Budownictwo ludowe w okolicy Zamościa.op.cit Z. Kurek, T. Rajski, A. Górski, Ekofizjografia j.w., s T. Grygiel, Związek Walki Zbrojnej Armii Krajowej s. 152, 156. Brat tkaczki Pius Sielski był zastępcą komendanta AK wschodniej części gminy Mokre. 236

239 Przykład adaptacji starej chałupy. Umiejętnie wykorzystano trzon kominowy przepołowionej chałupy. Ekspozycja kamiennego wątku jest ozdobą podwórka. Fot. Ewa Lorentz. Relikt pieca o konstrukcji kamiennej pokrytego warstwą zaprawy glinianej z dodatkiem słomy. Wierzchnią warstwę ogrzewalnika stanowiła pobiała wapienna. Fot. Ewa Lorentz. Krzyż drewniany Pod borem. Fot. Jerzy Cabaj. Drewniany krzyż przy głównej drodze w Wierzchowinach. Fot. Ewa Lorentz. Stodoły we wsi Wierzchowiny. Fot. Jerzy Cabaj. 237

240 WÓLKA PANIEŃSKA Zabudowa wsi skupiona jest wzdłuż głównej drogi z Zamościa. Nie ma we wsi dawnej zabudowy mieszkalnej, ani pozostałości folwarku. Pomimo, że nie działa już cegielnia zbudowana w 1895 r., jej wysoki komin jest stałym elementem pejzażu okolic wsi. Drugą architektoniczną pamiątką przeszłości, jest zbudowany w 1935 r. młyn motorowy Wincentego Musiała. Projekt młyna wykonał inżynier Jakub Margules 135, który w tym czasie sprawował urząd architekta miejskiego w Zamościu. Przy drodze, naprzeciw młyna znajduje się figura postawiona przez mieszkańców w 1905r. Należy do licznej w okolicach Zamościa grupy figur dziękczynnych upamiętniających ukaz o tolerancji religijnej wydany przez cara Mikołaja II. Na frontowym licu cokołu zamontowana jest płyta z napisem: Pod Twoją Obronę uciekamy się, Świeta Boża Rodzicielko. Boże błogosław tych mieszkańców Dawne tradycje rzemieślnicze Wólki Panieńskiej kultywuje kowal Jerzy Kwarciany, który przejął kuźnię po ojcu i rozszerzył działalność w kierunku kowalstwa artystycznego 136. Do wyjątkowych jego prac, należy wykonany w 1999 roku symboliczny klucz do bram Zamościa, który wręczono papieżowi Janowi Pawłowi II podczas jego pamiętnej wizyty. Wśród licznych wyrobów artysty, zwracają uwagę inspirowane historyczną formą pojemne kufry i beczki drewniane dekorowane bogatymi okuciami. Rękodzieło, choć pojmowane w nowoczesny sposób, uprawia Anna Duńska-Mlonek, projektantka ubiorów mieszkająca w Wólce Panieńskiej. W wielu swoich pracach wykorzystuje tradycyjne techniki rękodzielnicze (m.in. szydełkowanie), dzięki czemu każdy z wykonanych przez nią ręcznie ubiorów ma charakter unikatowy i niepowtarzalny. Wyroby rzemiosła artystycznego Jerzego Kwarcianego i Anny Duńskiej-Mlonek zostały zaprezentowane na wystawie Rękodzieło okolicznościowe inspirowane tradycją oraz indywidualną inwencją twórczą w Muzeum Okręgowym w Zamościu wiosną 2007 r. Projekt młyna motorowego w Wólce Panieńskiej wykonany w 1935 r. przez Jakuba Margulesa. Przekrój poprzeczny i podłużny. repr. APL, UWL V Kom.Bud. sygn APL, UWL, Kom.Bud. Projekt młyna w Wólce Panieńskiej, 1935r., sygn K. Czubara, Kowale swojego losu, Tygodnik Zamojski, 2004, nr.9, s

241 Mieszkańcy Wólki Panieńskiej na fotografii z lat 30-tych XX w. /ze zbiorów APZ/. Krzyż przydrożny wystawiony przez mieszkańców Wólki Panienskiej w 1905 r. Fot. Ewa Lorentz. Komin cegielni w pejzażu wsi. Fot. Jerzy Cabaj. Plan wsi i folwarku Wólka Panieńska z 1847 r. /APL AOZpl., sygn. 299/. Widok frontowej elewacji młyna. Fot. Ewa Lorentz. Wyrób z warsztatu Jerzego Kwarcianego, łączący tradycyjną formę z nową funkcją. Beczka z ozdobnymi okuciami mieszcząca podręczny barek. Fot. Henryk Szkutnik. 239

242 WÓLKA WIEPRZECKA Widok okolic Wólki Wieprzeckiej. Na pierwszym planie zabudowania stadniny koni Tarka. Fot. Jerzy Cabaj. Legenda o powstaniu wsi mówi o tym, jak w lasach pełnych dzikich zwierząt żył smolarz o imieniu Wólka 137. Od jego imienia pochodzi nazwa wsi położonej w pobliżu Wieprzca. Na mapie z 1935r. widać wyraźnie sąsiedztwo wsi i lasu zwanego Maziarki. Wnioskować więc można, że w tej legendzie tkwi odrobina prawdy. W pobliskich lasach była maziarnia i smolarze. Jest prawdopodobne, że ich osada stała się początkiem wsi. Zabudowa wiejska skupia się wzdłuż drogi z Zamościa do Zwierzyńca. Wólka Wieprzecka jest nadal wsią drewnianą, chociaż najstarszych chałup pochodzących z II poł. XIX w., już nie ma. Ich wygląd znany jest fotografii wykonanych przez etnografów Urszulę i Juliusza Sienkiewiczów w roku Dominował tu typ chałupy dwudzielnej, jednotraktowej, z bieloną izbą z prawej strony i niebieloną komorą z lewej. Budowane na fundamencie palowym, z pułapem izby, komory i sieni wspartym na jednej belce stropowej, chałupy miały ściany z półokraglaków i węgły na obłap. We wsi zachował się jeszcze przykład takiej chałupy, przebudowanej ok. roku W chałupie zachował się tradycyjny system ogniowy, kuchnia z kapą i piecem chlebowym. Przez środek pułapu izby biegnie sfazowana belka stropowa ozdobiona wyciętym krzyżem. W pejzażu wsi nieodłącznym elementem jest domkowa kapliczka św. Jana Nepomucena, ustawiona przeszło 100 lat temu przy drodze do lasu. Zniszczoną po II wojnie światowej kapliczkę, pomimo zakazów władz, mieszkańcy odbudowali w pierwotnej formie pracując przy niej nocą. Kształt domku pozostał niezmieniony, podobnie jak miejsce jego ustawienia, na wzgórku, pod pomnikową lipą. Wieś miała niegdyś swoje centrum zwane Dąbrową. W tej części położony był folwark ordynacki. Jego budowle były niewielkie, a całość założenia znacznie skromniejsza od folwarku w Wieprzcu 139. Od strony głównej wiejskiej drogi znajdował się sad owocowy, w głębi którego usytuowana była rządcówka z wolnostojąca piwnicą i budynkami gospodarczymi. Szpalery drzew ograniczajace niegdyś 1,5 hektarowy teren dworsko-folwarczny, zachowały się w postaci kilku drzew 140. Drugim, nie mniej ważnym niż folwark, centrum życia na wsi była i jest szkoła. W Wólce Wieprzeckiej 137. Legenda o powstaniu wsi została spisana ręką nauczycielki szkoły w Wólce Wieprzeckiej w 1936r., rkps. w szkole podstawowej w Wólce Wieprzeckiej Karty białe wykonane w Pracowni Dokumentacji Etnograficznej PKZ O/ Zamość, obecnie w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu APL, AOZ, plany, Folwark w Wólce Wieprzeckiej, 1924, sygn D.Fijałkowski, M. Kseniak, Parki wiejskie op.cit. s

243 szkoła została założona w 1905 r. Działała ona w karczmie ordynackiej do 1914 r. 141 Po I wojnie światowej, 1-klasowa Ludowa Szkoła Elementarna licząca 66 uczniów funkcjonowała w wynajętym domu na wsi. 142 Dopiero w latach zbudowano w Wólce Wieprzeckiej nową szkołę 4-klasową. Chodziło do niej 145 uczniów. Szkoła została zbudowana według projektu zamojskiego architekta Tadeusza Zaremby, wielkiego miłośnika tych pięknych okolic. Architekt wykorzystał wysoką skarpę na skraju lasu, toteż budynek szkoły widoczny jest z daleka, pięknie prezentując się na tle drzew. Szkoła w Wólce Wieprzeckiej ma też swoją wojenną historię. Zajęta przez wojsko niemieckie w roku 1941, została zamknięta dla uczniów. W nieczynnym budynku szkoły spotykali się partyzanci, trwały tu przygotowania do słynnej bitwy pod Wojdą. W tę działalność był zaangażowany pochodzący ze Skaraszowa komendant rejonu BCh Marcin Olchowski ps. Gwiazda. W bitwie pod Wojdą brało udział 123 żołnierzy BCh, w tym 23 z Wólki Wieprzeckiej 143. W roku 1999 budynek szkolny został powiększony o nowe skrzydło. Rok 2002 przyniósł doniosłe wydarzenie nadania szkole imienia Batalionów Chłopskich. Dzisiejszym sercem wsi jest remiza strażacka. Za budynkiem remizy znajduje się niewielkie jeziorko. Dzieci pływają tam na tratwie i łowią ryby. Ale najważniesze miejsca, które, jak mówią młodzi mieszkańcy wsi, są godne zapamiętania to: leśne debry i wąwozy, a także wzniesienie zwane Sadłową Górą, skąd widać panoramę całej Wólki Wieprzeckiej. Dwór w Wólce Wieprzeckiej w 1924 r. Elewacja frontowa wg. inwentaryzacji B. Korybuta- Daszkiewicza. repr. APL, AOZ-plany, sygn Rzut dworu w Wólce Wieprzeckiej. repr. APL, AOZ plany, sygn J. Gorzała, Historia szkoły podstawowej w Wólce Wieprzeckiej od początku istnienia do roku 2000., mps, uprzejmie udostępniony przez autorkę Być może, domem tym był dom rodzinny pani Janiny Biront w Skaraszowie. Z przeprowadzonej z nią rozmowy, wynika, że ok. roku 1913 w zachowanym do dziś domu, mieściła się szkoła J. Gorzała, Historia szkoły j.w. 241

244 Chałupa z II poł. XIX w. w Wólce Wieprzeckiej (obiekt nieistniejący, własność W. Pupca), wg. stanu w roku /ze zbiorów arch. WUOZ w Lublinie Delegatura w Zamościu/ Wnętrze izby z biegnącą przez środek pułapu belką ozdobioną krzyżem oraz obrazami świętych zawieszonymi pod stropem. Fot. Ewa Lorentz. Wnętrze izby z kuchnią i piecem chlebowym. Fot. Ewa Lorentz. 242

245 Przydrożny krzyż na skraju wsi. Fot. Ewa Lorentz. Kapliczka domkowa św. Jana Nepomucena. Fot. Jerzy Cabaj. Chałupa z II poł. XIX w. przebudowana ok. roku 1918, z bieloną izbą i niebieloną komorą. Fot. Ewa Lorentz. Dom Antoniego Mostowskiego zbudowany w latach 30-tych XX w. Fot. Ewa Lorentz. Drewniany budynek szkoły z 1938 roku, powiększony o murowane skrzydło w 1999 r. Fot. Ewa Lorentz. 243

246 WYCHODY Według opowieści najstarszych mieszkańców, wieś Wychody powstała na skutek pożaru, jaki wybuchł we wsi Wieprzec. Ludzie w panice uciekali z dobytkiem i najbliższym miejscem, odpowiednim do osiedlenia się była ta dolina, otoczona z dwu stron zboczami łagodnego wzgórza. Tych, którzy wyszli z Wieprzca, nazwano Wychodami. Zabudowa wsi pochodziła z II poł. XIX w. Bogate formy tradycyjnych rozwiązań ciesielskich wzbudziły zainteresowanie etnografów i zostały ziwentaryzowane 144. Chałupy wznoszone z drewna iglastego, w konstrukcji zrębowej, budowano na fundamencie z wapienia łupanego zwanego opoką. Dach 4-spadowy, o konstrukcji krokwiowo-jętkowej, kryty był słomą. Wnętrze było jednotraktowe, składało się z jednej izby, centralnej, przelotowej sieni i komory. Strych był dostępny z sieni, za pomocą schodów drewnianych, drabiniastych. System ogniowy był murowany z kamienia. W izbie mieścił się trzon kuchenny z kapą i piec chlebowy. Strop we wszystkich pomieszczeniach podtrzymywała jedna belka. Podłogi wykonane były z desek, drzwi szpungowe z łątkowymi odrzwiami. 6-kwaterowe, nie otwierane okna wyrzynane były w zrębie. Dzisiaj te najstarsze domy już nie istnieją, ale wieś, nie przestała być wsią drewnianą. Jedną z najstarszych chałup zachowanych do dzisiaj, jest budowany na początku stulecia dom Jakuba Chlebańskiego, który uprawiał ponad 4 ha pola. Chałupa ma nie zmieniony układ wnętrza, oparty na XIX-wiecznych wzorach budowlanych. Pierwotny, 4-spadowy dach zmieniono po II wojnie światowej na dwuspadowy, pokryty dachówką, a ostatnio blachą. Zrąb ścian z półokrąglaków zawęgłowanych w narożach na jaskółczy ogon, został ukryty pod szalunkiem. W ten sam sposób, wiele chałup we wsi zmieniło swoją sylwetkę, choć ich metryka nie uległa zmianie. Większość zabudowy wsi tworzą domy budowane w latach 20-tych i 30-tych XX w. Ponieważ tradycje ciesielskie są trwałe, domy te mają konstrukcję zrębową, węgły z ostatkami i dostosowaną do nich, solidnie wykonaną stolarkę okien i drzwi. W niektórych zagrodach zachowały się jeszcze stare studnie kołowrotowe. Wychody były wsią tkaczy. Tradycje wiejskiego rzemiosła podtrzymuje artystka ludowa Teresa Serafin, która zajmuje się malarstwem i haftem. Wieś sąsiaduje z rozległym rezerwatem roślinności kserotermicznej Kąty. Rezerwat położony jest częściowo na gruntach wsi Wychody. Uroki klimatu kontynentalnego właśnie tu dają się poznać. Długie śnieżne zimy i gorące, słoneczne lato 145. Łagodne wzniesienia porośnięte ciepłolubną i wapieniolubną roślinnością są wyjątkową atrakcją. Większość spotykanych tu roślin, to gatunki rzadkie i chronione. Stodoła zbudowana w końcu XIX w. (obiekt nieistniejący, własność W. Waga), wg. stanu z roku /ze zbiorów archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu/. Chałupa zbudowana w Wychodach ok r. Widok od podwórza wg. stanu z 1978 r. (obiekt nieistniejący, własność d. Szumiło). /ze zbiorów archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu/ Polski Atlas Etnograficzny, red. J.Gajka, z.1-6, Warszawa ; karty białe J. i U. Sienkiewiczów z 1978 r. w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu Z. Nosal, Wypoczynek na medal, Kronika Tygodnia, 2004, nr 14, s

247 Dom J. Chlebańskiego z ok r., wg. stanu z 1978 r. /ze zbiorów archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu/. Dom wiejskiego szewca Józefa Gaca zbudowany w 1934 r. Pierwotne pokrycie dachowe i szalunek wykonane były ze słomy. Fot. Ewa Lorentz. Typowa zagroda we wsi Wychody. Fot. Ewa Lorentz. Ciepłolubna roślinność rezerwatu Kąty. Fot. Jerzy Cabaj. 245

248 WYSOKIE Plan folwarku i wsi w Wysokiem w roku 1847 /ze zbiorów APL, AOZ, 254/. Dzisiejsza wieś Wysokie dzieli się na dwie części: Stare Wysokie zbudowane przy trakcie z Hyżej i nowe Wysokie, które budowano dopiero po połowie XIXw. Na mapie F.von Miega z 1782 r. 146 widać usytuowanie Starego Wysokiego na skarpie brzegowej wielkiego stawu, który był rozlewiskiem rzecznym Łabuńki. Ten duży staw widoczny jest nawet na mapie okolic Zamościa z 1877 roku 147. Wymieniane w źródłach 2 młyny, austeria i dwa folwarki funkcjonowały na terenie Starego Wysokiego. Dawna zabudowa tej części wsi zachowała się reliktowo. Kapliczkę na słupie ufundowali Jakub i Julia Łój w 1908 roku. Równie cenne jak kapliczka, są 4 zrośnięte ze sobą lipy drobnolistne. Posadzone przez ludzi drzewa miały towarzyszyć fundowanej przez nich kapliczce. Lipa ma szczególne znaczenie w wierzeniach ludowych. Pod nią odbywano sądy. Kwiaty, a nawet gałązki z tego drzewa służyły za lekarstwo. Wierzono, że lipowego łyka, żadna nieczysta moc rozerwać nie potrafi 148. Zauważono, że w lipę piorun nie bije. Tłumaczono to legendą, według której Matka Boska schroniła się pod to drzewo podczas swej ucieczki do Egiptu. Drzewa sadzone przy kapliczkach otrzymały swoiste prawo nietykalności. Zwyczaj ten przywędrował do nas z Litwy, gdzie utrzymywała się tradycyjna cześć dla starych drzew uważanych za schron bogów. Toteż i u nas, od wieków pod groźbą grzechu i kary niebieskiej, nie wolno było ścinać drzew rosnących przy kapliczkach i krzyżach przydrożnych. Dzisiaj widok wsi staje się coraz to bardziej ubogi w piękno, dlatego zachowane przydrożne krzyże są często perłami krajobrazu. Ponadto informują nieraz o tym, że w tym miejscu skręcało się do dawnego folwarku. Taką funkcję, miała figura ustawiona w 1899 r. w Starym Wysokiem. Zdobi ją kuty w żelazie krucy F. von Mieg, Karte des Königreich Galizien und Lodomerien 1: 28800, r., Kriegsarchiv w Wiedniu, rkps B. IX a Mapa w postaci mikrofilmu w zbiorach Biblioteki Narodowej Plan der Umgegend von Zamość. Ausgefürt in k.k.t.u.a. Militar Comite 1877, Kriegsarchiv w Wiedniu, sygn. G.Ik 161-5, repr. w B. Sawa- Sroczyńska, Rozwój przestrzenny przedmieść Zamościa op.cit. s T. Seweryn, Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce. Warszawa 1958, s

249 fiks, a chronią dwie lipy drobnolistne o pierśnicach ok.150 cm. W Starym Wysokiem znajduje się budynek starej remizy strażackiej, adaptowanej na regionalną izbę pamięci. Zgromadzone w niej eksponaty, to 200 zabytkowych przedmiotów używanych dawniej w gospodarstwie wiejskim. Inicjatorką tego przedsięwzięcia, działającą na rzecz wzbogacenia zbiorów, jest pani Wanda Szpuga, przewodnicząca Koła Gospodyń Wiejskich. Budynek remizy wraz ze wszystkimi funkcjami jakie pełni, stanowi łącznik między starą częścią wsi, a nową. Nowsza część Wysokiego została zbudowana po drugiej stronie dawnego rozlewiska rzeki w latach międzywojennych. Jeden z domów powstałych w tym czasie zachował się w niezmienionym stanie. Jego właścicielem był Bolesław Wnuk, wieloletni wójt gminy Wysokie, jeden z najwybitniejszych działaczy chłopskich na Zamojszczyźnie. Gospodarował na 13 hektarach, a w lipcu 1938 r. w imieniu chłopów obwodu zamojskiego, podejmował przybyłego do Zamościa marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego. Z ramienia BBWR i OZN, był posłem ostatniego Sejmu II Rzeczpospolitej. Zginął, tak jak wielu wybitnych Polaków, rozstrzelany przez hitlerowców w 1940 r Architektura jego domu oddaje charakter siedziby bogatego chłopa, usytuowanej w okazałym miejscu, na naturalnym wzniesieniu, aby była widoczna w okolicy. Dom ustawiony szczytowo do drogi, w 1930 r., ma pojemne, dwutraktowe wnętrze. Z czasu budowy zachował się nie tylko jego kształt z naczółkowym dachem, ale także staranny szalunek ścian i stolarka okienna. W 1932 roku w Wysokiem zbudowano okazały budynek młyna Eli Lejzorowicza według projektu St. Józefackiego 150. Młyn stanął w bardzo uczęszczanym miejscu, naprzeciwko nowo zbudowanej szkoły. Jak większość budynków powstających w tym czasie, był kryty blachą, a jego ściany dekorował ozdobny szalunek. Niestety młyn nie zachował się do naszych czasów. Najważniejszym budynkiem we wsi, który powstał w latach międzywojennych, była szkoła. Stała się ona sercem wsi i jest nim do dzisiaj. Ze szkołą w Wysokiem nierozerwalnie wiąże się postać jej pierwszego dyrektora Edwarda Kasprzysiaka. Aby pokazać, kim był dla społeczności Wysokiego, ten niezwykły człowiek należy przytoczyć kilka faktów z jego życiorysu 151. Urodził się w Samborze, w dawnym województwie lwowskim. W 1920r. w związku z inwazją bolszewików wstąpił wraz z całą klasą gimnazjalną i nauczycielem do wojska. Walczył na froncie, w 11 pułku artylerii ciężkiej, uczestniczył w bitwie pod Radzyminem. W 1921 roku otrzymał medal: Polska-swemu obrońcy W tym samym roku zdał maturę w Samborze i został skierowany na posadę nauczyciela w Wysokiem. Miał zaledwie 20 lat, a swoją osobowością i zaangażowaniem zjednał sobie wszystkich. Jego zasługą było wybudowanie nowego, piętrowego budynku szkoły, a zwłaszcza zmobilizowanie wszystkich mieszkańców do wysiłku związanego z budową. Prace budowlane trwały od 1923 do 1926 roku. Dzięki Edwardowi Kasprzysiakowi szkoła stała się centrum intelektualnym wsi, a zarazem jej sercem. Z chwilą wybuchu II wojny światowej, dyrektor szkoły rozpoczął działalność konspiracyjną w ZWZ AK 152. W 1940 r.aresztowany przez gestapo w czasie prowadzenia lekcji, został wywieziony do obozu koncentracyjnego koło Hamburga, gdzie wkrótce zmarł. Do dzisiaj żyją w Wysokiem uczniowie Edwarda Kasprzysiaka. W 1996 r. szkole nadano jego imię, a w ścianę frontową wmurowano tablicę pamiątkową 153. Wysokie ma wśród swoich mieszkańców, miłośników historii, którzy potrafią ciekawie opowiedzieć o przeszłości tej miejscowości. Należy do nich pan Henryk Marczuk 154. Wśród mieszkańców wsi są też artyści. Jednym z bardziej znanych jest malarz Robert Gomułka, którego praca Metamorfozy znalazła się wśród stu najlepszych polskich obrazów roku Artystą nieprofesjonalnym jest rzeźbiarz-amator Jerzy Tkaczyk. Niezapomnianą postacią związaną z Wysokiem była Anna Tkaczyk, malarka i konserwator dzieł sztuki, a zarazem nauczyciel młodych artystów. Była twórcą w pełnym tego słowa znaczeniu, oprócz poezji, malarstwa na szkle, potrafiła zaznaczyć swoją obecność w społeczności wiejskiej projektując Drogę Krzyżową dla kaplicy św. Maksymiliana Kolbego w Wysokiem K. Czubara, Zamojscy posłowie i senatorowie II Rzeczpospolitej, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, 2001, nr.3-4, s APL, UWL, Kom. Bud. Projekt młyna w Wysokiem, sygn A. Glinka, Kronika szkoły w Wysokiem, rkps , Księga pamiątkowa poświęcona Edwardowi Kasprzysiakowi, patronowi szkoły w Wysokiem, rkps. w gimnazjum w Wysokiem j.w., J. Grygiel, Związek Walki Zbrojnej Armia Krajowa..op.cit. s Pamięć nauczyciela-patrioty uczczono po II wojnie światowej wmurowując w ścianę Rotundy Zamojskiej kostkę nagrobną z jego nazwiskiem H. Marczuk, Małe Ojczyzny- Wysokie. Tygodnik Zamojski, 2002, nr 49, s Plebiscyt Obraz Roku jest corocznie organizowany przez polski miesięcznik Artbiznes I. Winiewicz-Cybulska, Obok by ocalić to co żyje, Zamojski Kwartalnik Kulturalny 2001, z. 3-4, s

250 Krzyż przydrożny z 1899 r. w Starym Wysokiem. Fot. Jerzy Cabaj. Projekt młyna autorstwa S. Józefackiego. repr. APL, UWL, V. sygn Dom zbudowany w roku 1930 przez Bolesława Wnuka. Fot. Ewa Lorentz. 248

251 Mieszkanki Wysokiego na fotografii z lat 30-tych XX w. /ze zbiorów APZ/. Kapliczka słupowa w Starym Wysokiem ufundowana w 1908 r. przez Jakuba i Julię Łój. Fot. Ewa Lorentz. Elewacja frontowa szkoły w Wysokiem zbudowanej w latach Fot. Ewa Lorentz. Remiza strażacka mieszcząca regionalną izbę pamięci. Fot. Ewa Lorentz. Dzień Muzealnika w Regionalnej Izbie Pamięci w Wysokiem. Fot. Jerzy Cabaj. 249

252 ZALESIE Fotografia lotnicza okolic Zalesia. Fot. Jerzy Cabaj. Zalesie to mała wieś położona w pobliżu Białowoli. Zachowała się w niej zabudowa z lat 20-tych XX w. o szczególnym charakterze. Domy mieszkalne budowane w tradycyjnej konstrukcji zrębowej posiadają kamienno-ceglane piwnice sklepione kolebkowo. Piwnice budowane są ze starannie opracowanych ciosów kamiennych, dopasowanych wymiarami i ułożonych w regularnym wątku na zaprawie wapienno-piaskowej z dodatkiem gliny. Jest prawdopodobne, że niektóre z piwnic to pozostałości po dawnym folwarku ordynackim należącym do dóbr Białowola. Przykładem typowej chałupy zbudowanej w konstrukcji zrębowej, jest zbudowany w roku 1927 dom Andrzeja Greszty. We wnętrzu oprócz izby i alkierza, znajdowała się komora na zboże. Z sieni, murowane, krecone schody prowadzą do kamienno-ceglanej piwnicy. Chałupa została zaadaptowana do potrzeb współczesnych przez wnuka dawnego właściciela. Montaż nowych instalacji i remont dachu został wykonany z poszanowaniem dawnej konstrukcji ścian. Zachowano dawną stolarkę drzwiową z żelaznymi zawiasami kowalskiej roboty. Najcenniejszym obiektem zabytkowym w Zalesiu jest dom wybudowany przez wiejskiego cieślę i stolarza Wojciecha Tabułę w roku Chałupa jest ustawiona kalenicowo względem drogi. Zbudowana z brusów w konstrukcji zrębowej. Część mieszkalna domu była szalowana deskami, natomiast część gospodarcza, mieszcząca komorę na zboże miała zrąb bielony. Zachowała się charakterystyczna stolarka okienna i drzwiowa z oryginalnymi okuciami. Drzwi frontowe oraz wewnętrzne mają konstrukcję płycinową, natomiast drzwi od podwórza prowadzące do komory są w konstrukcji deskowo- szpungowej. We wnętrzu zachowało się kompletne wyposażenie, pochodzące z czasu budowy chałupy. Najważniejszym elementem jest zachowany w całości zespół piecowy usytuowany częścią w izbie, częścią w alkierzu. Piec piekarski z paleniskiem do gotowania z kapą i piecem ogrzewalnym mieszczą się w alkierzu. W izbie znajduje się drugie palenisko z kapą oraz piec ogrzewalny. Izba jest wyposażona w meble własnoręcznie wykonane przez Wojciecha Tabułę w 1928 r. W kształtach tych prostych mebli widać rękę stolarza- artysty, który nie tylko miał wyczucie proporcji, ale i zmysł estetyczny. Potrafił gustownie ozdobić swoje wyroby. Najważniejszym elementem wyposażenia komory w chałupie W.Tabuły są żarna poziome w obudowie kłodowej To najstarsze narzędzie służące do rozcierania ziaren zbóż, przetrwało w niektórych gospodarstwach tej części Polski. Posługiwano się nimi jeszcze w XXw., w czasie obydwu wojen światowych, gdy władze ograniczyły możliwość przemiału zbóż w młynach. W obawie przed zarekwirowaniem ziarna, mielono je potajemnie. Dopasowywano obudowy do dawno już nieużywanych kamieni. Bardziej zapobiegliwi gospodarze przechowywali żarna jeszcze długo po II wojnie światowej. Używano ich też do śrutowania ziarna dla zwierząt. Mechanizm działania wszystkich żaren był podobny. Kamień z wydrążonym otworem zasypowym, osadzano w rozłupanej i wydrążonej kłodzie drewna. W kadłubie przepołowionego pnia, drążono dwa koliste wgłębienia, jedno na osadzenie kamienia, drugie jako naczynie zasobowe na ziarno. Żarna wprawiano w ruch za pomocą drewnianego drążka zamocowanego na obwodzie kamienia. 250

253 Okno w chałupie z 1928 roku, z charakterystycznymi okuciami. Fot. Ewa Lorentz. Chałupa wiejskiego cieśli i stolarza, Wojciecha Tabuły wybudowana w 1928 roku. Fot. Ewa Lorentz. Wnętrze chałupy z 1928 roku. Piec piekarski z paleniskiem do gotowania z kapą w alkierzu. Fot. Ewa Lorentz. Wnętrze izby z piecem ogrzewalnym i paleniskiem do gotowania z kapą. Fot. Ewa Lorentz. Ściana izby dekorowana obrazami świętych zawieszonymi pod stropem. Fot. Ewa Lorentz. Kamienno-ceglane sklepienie piwnicy zachowanej w jednej z zagród Zalesia. Fot. Ewa Lorentz. 251

254 ZARZECZE Fotografia lotnicza okolic Zarzecza. Fot. Jerzy Cabaj. Niewielka wieś Zarzecze leży na prawym brzegu rzeki Wieprzec. Jej zabudowa koncentruje się wzdłuż drogi Zamość-Zwierzyniec. Dawna droga przez wieś wiodła skarpą, wzdłuż koryta rzeki i skręcała na most do wsi Wieprzec. We wsi nie było folwarku ordynackiego, ale w latach , bogaty gospodarz Jan Adamowicz wraz z synem, wybudowali okazałą posiadłość z domem mieszkalnym podobnym do dworów ordynackich. Adamowicz był właścicielem dużego obszaru pól, a do prac polowych zatrudniał okolicznych chłopów. Dojazd do posiadłości obsadzony był drzewami, z których do dzisiaj zachował się szpaler jesionów wyniosłych. Tuż przy wjeździe na dziedziniec znajduje się studnia z żurawiem. Studnia jest nadal używana, a woda z niej służy do podlewania ogrodu. Budynek mieszkalny skierowany jest frontem na południe, w stronę dużego, czworobocznego dziedzińca gospodarczego otoczonego dwiema stodołami, oborą i stajnią. Od strony drogi Zamość-Zwierzyniec zespół osłaniają wielkie stodoły. Jedna z nich budowana z półokrąglaków w węgły z ostatkami, ma wartość zabytkową. Powstała znacznie wcześniej, niż dom mieszkalny, około roku Elewacja frontowa dworu jest 5-osiowa. Wejście flankują dwa kanelowane filary wspierajace taras na piętrze. Wysoki dwuspadowy dach kryje mieszkalne piętro. W połaci dachowej, na osi elewacji znajduje się facjatka z trójkątnym szczytem. Trójkątny szczyt dekoruje płaskorzeźbiony motyw wici winogronowej otaczający niszę z figurką św. Antoniego, inicjały fundatora J. A. oraz inskrypcję z latami budowy domu, r. W przednim trakcie budynku znajduje się kręcona, drewniana klatka schodowa na piętro. Barierka wyposażona jest w profilowany pochwyt. W budynku zachowała się oryginalna stolarka okienna i drzwiowa oraz podłogi z czasu budowy tego obiektu. Dom wraz z otoczeniem zachował się w dobrym stanie, gdyż do dzisiaj pozostaje w rękach tej samej rodziny, a dokładnie prawnuka pierwszego właściciela Jana Adamowicza. Zarzecze posiada jeszcze zabudowę drewnianą, choć nie jest ona tak liczna jak w innych wsiach. Przykład chałupy budowanej z półokrąglaków w konstrukcji zrębowej z węgłami łączonymi na jaskółczy ogon i 4-spadowym, słomianym dachem, zachował się tylko na fotografii z 1978 roku. 158 Na południe od wsi kilkadziesiąt metrów od południowego ramienia rzeki Wieprzec znajduje się duże żródło, które zasila wody Wieprzca. Jest to źródło podpływowe, charakterystyczne dla północnego przedpola Roztocza 159. Powstało w miejscu, gdzie sprzyjajace warunki hydrogeologiczne umożliwiły przebicie osadów czwartorzędowych przez wody podziemne migrujące ze strefy krawędziowej Roztocza. Miejscowa ludność określa źródło mianem kryniczek. We wsi znajduje się kościół Miłosierdzia Bożego, który jest filią kościoła parafialnego w Lipsku. Inicjatorem wzniesienia świątyni w latach był Stanisław Zams Karta biała chałupy z 1890 r. (własność R. Zams), J. i U. Sienkiewiczowie, archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu Z. Kurek, T. Rajski, A. Górski, Ekofizjografia gminy op.cit. s

255 Stodoła w zagrodzie Jana Adamowicza w Zarzeczu, zbudowana ok r. Widok od strony szosy. Fot. Ewa Lorentz. Chałupa zbudowana w Zarzeczu ok r. (obiekt nieistniejący, własność R. Zams), wg. stanu z 1978 roku z charakterystycznym widokiem tytoniu suszącego się na ścianach. /ze zbiorów archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu/ Dom Jana Adamowicza zbudowany w latach Elewacja frontowa. Fot. Ewa Lorentz. Studnia z żurawiem we wsi. Fot. Jerzy Cabaj. Fronton domu ozdobiony rzeźbą św. Antoniego oraz inskrypcją z inicjałem fundatora i datą budowy Fot. Ewa Lorentz. 253

256 ZAWADA Budynek stacyjny w Zawadzie, 1915 r. /fotografia ze zbiorów prywatnych/. Zawada jest obecnie typową wsią - wielodrożnicą, ale najstarszą jej częścią jest zabudowa skupiona wzdłuż traktu z Zamościa do Szczebrzeszyna. Przy tym trakcie jest położony obiekt, który pozwala przenieść się w dawne czasy każdemu, kto wejdzie do środka. Tym obiektem jest stary młyn stojący w centrum wsi. Młyn zbudowany w 1937 roku dla dwóch właścicieli Andrzeja Ulanickiego i Leonarda Kasperskiego zaprojektował inżynier Jakub Margules 160. Pod wtórnym opłaszczowaniem z pustaków, młyn zachował swoje autentyczne ściany w konstrukcji szachulcowej. Wnętrze pozostało do dziś takie, jak je zbudowano i wyposażono w 1937 roku. Oryginalne drewniane urządzenia: żuber, dwa walce do pytlowania zboża, maszyny do odsiewania zboża, umieszczone na parterze i piętrze. Pracujący tu młynarze potrafią szczegółowo opowiedzieć o każdym z urządzeń i wszystkich etapach wytwarzania mąki. Znamienne jest to, że w takim tradycyjnym młynie można produkować mąkę tylko ze starych gatunków pszenicy. Nowe gatunki zbóż dostosowane są do młynów pracujących na skalę przemysłową. Zabytkowy młyn miele mąkę jak za dawnych lat, a jego wnętrze potrafi zauroczyć każdego miłośnika dawnej techniki. W pobliżu młyna, przy trakcie szczebrzeskim zachowała się najstarsza zabudowa wsi pochodząca z końca XIX w. i początku XX w. Charakter tej zabudowy wskazuje, że Zawada zbliżona była do typu wsi zwanego łańcuchówką. Najstarsze domy sytuowano szczytowo, w pewnym oddaleniu od głównej drogi, na dość szerokich działkach 161. Przykład wyjątkowo okazałego domostwa, stanowi szerokofrontowa chałupa o konstrukcji zrębowej, budowana pod koniec XIX w. przez bogatego gospodarza o nazwisku Ordyniec. Wnętrze półtoratraktowe, mogło pomieścić liczną rodzinę. Ściany działowe są zawęgłowane ze ścianami zewnętrznymi. Chałupa posiada stolarkę okienną i drzwiową z lat 20-tych XX w. Zmieniony i obniżony dach zaciera wprawdzie pierwotne proporcje budowli, ale zapewne dzięki szczelności tego dachu obiekt przetrwał do dziś. Jednym z ciekawszych domów we wsi jest chałupa wiejskiego stolarza Marcina Szczygła zbudowana w 1935 roku. Posiada ona wyjątkowo ozdobną snycerkę drzwi wejściowych oraz wyposażenie w postaci mebli własnoręcznie wykonanych przez właściciela domu. Do najstarszych domów we wsi należy chałupa postawiona w 1906 roku przez Andrzeja Gała. Datę budowy domu właściciel umieścił na belce stropowej. Zrąb tworzy osiem bali plus oczep i przycieś. Chałupa jest półtoratraktowa. Wewnętrzna ściana działowa jest zawęgłowana ze ścianami zewnętrznymi. Stolarka okienna i drzwiowa pochodzi z czasu budowy chałupy.we wnętrzu domu zachowały się charakterystyczne zamki bezkluczowe z ozdobnymi klamkami z żelaznej blachy. Najciekawszym obiektem w zagrodzie jest dobrze zachowana komora na zboże, usytuowana między chałupą a drogą. Archaiczna forma komory budowanej na rzucie kwadratu, z półokrąglaków w konstrukcji zrębowej, kryta była pierwotnie 4-spadowym dachem słomianym 162. Do wnętrza prowadzą drzwi deskowo-szpungowe z oryginalnym, żelaznym zamkiem. Data 1912 widoczna na kluczu do komory określa czas budowy obiektu APL, UWL, Kom. Bud., Projekt młyna w Zawadzie, 1935r., sygn Najstarsze drewniane domy w Zawadzie zostały zinwentaryzowane przez studentów Politechniki Krakowskiej w 1963 r. Według numeracji obowiazującej w tamtych latach dokumentację wykonano dla domów: 2, 19, 22, 23, 26, 28, 44, 50, 53,55,58, 83. P. Maliszewski, M. Charytańska, Katalog pomiarów zabytków architektury i budownictwa. Warszawa 1967, s Informacja o pierwotnym kształcie dachu i słomianym pokryciu, pochodzi od właścicielki domu. 254

257 Inny, nieco późniejszy typ komory na zboże znajduje się w pobliskim gospodarstwie. Jest to komora budowana z brusów, nad kamienną, sklepioną piwnicą z osobnym wejściem. W Zawadzie znajdował się folwark ordynacki. Do dzisiaj, jego pozostałości w postaci starego drzewostanu, domu mieszkalnego dzierżawcy i pofolwarcznych budynków gospodarczych, są istotnymi elementami krajobrazu wsi. Aleja dojazdowa prowadząca do dworu uznana jest za pomnik przyrody 163. Skład gatunkowy alei tworzą: lipy drobnolistne, robinie akacjowe i kasztanowce białe. W otoczeniu dworku dominują lipy drobnolistne 164. Budynek ten pochodzący z przełomu XIX / XX w. posiada piętrowy ryzalit na osi, zwieńczony trójkątnym frontonem. Piętro ryzalitu dekoruje triada półkoliście zamkniętych okien w boniowanym obramieniu. Budynek wieńczy dach naczółkowy, pierwotnie kryty dachówką. Dwór w Zawadzie ma dla społeczności miejscowej szczególne znaczenie. Po zakończeniu II wojny światowej w budynku tym urządzono szkołę, która funkcjonowała do 1997r. Nowy budynek szkolny umieszczono nieopodal, toteż serce miejscowości pozostało w tym samym miejscu. Dzięki stosunkowo dobrze zachowanym obiektom dawnego folwarku ordynackiego, Zawada znalazła się na turystycznej trasie Szlakiem Ordynacji Zamojskiej 165. Teren pofolwarczny został włączony do wsi, jednak nie jest zabudowany. Toteż wiele jest miejsc w obrębie wsi, gdzie zabudowa mieszkalna sąsiaduje bezpośrednio z polami uprawnymi. Lata I wojny światowej są dla Zawady szczególnie znaczące. W czasie ofensywy wojsk niemieckich i austriackich w okolicach Zawady polegli żołnierze armii austriackiej. Po ustaniu walk z armią rosyjską, zwieziono ciała poległych z okolicznych pól, chowając ich w 20 mogiłach ziemnych 166. Teren przeznaczony pod cmentarz należał do gminy. Z chwilą założenia, cmentarz został ogrodzony murem ceglanym. Cegła, z której wykonano mur, oznaczona jest znakami cegielni ordynackiej. Pośrodku ustawiono żelazny krzyż na ceglanym cokole. Obok niego stoi niewielki metalowy krzyż prawosławny świadczący o tym, że pochowano tam żołnierza armii rosyjskiej. Drzewostan cmentarza tworzą 4 lipy drobnolistne i 2 głogi. 167 Zmiany przestrzenne w zabudowie i rozplanowaniu wsi mają zwiazek z Austriakami. Oni to bowiem w latach I wojny światowej wybudowali tutaj stację i linię kolejową. Wiosną 1915 r. ruszyły z Zawady pierwsze pociągi, łączące wieś z Bełżcem, Zamościem, Hrubieszowem i Rejowcem. Budowa stacji znacząco odmieniła wygląd Zawady, która z dotychczasowej wsi-łańcuchówki, rozbudowała się do kształtu wielodrożnicy. W okolicy stacji powstało małe osiedle kolejowe złożone z 13 drewnianych domów. Drewniany budynek stacyjny nie ocalał, natomiast domy kolejarzy zachowały się do dziś. W latach międzywojennych tuż przy stacji wybudowano murowany dom mieszkalny dla dyrekcji kolei. Architekturze domu nadano reprezentacyjny charakter miejskiej willi. Symetryczna trzyokienna fasada z arkadowymi narożnikami zwrócona była w stronę stacji kolejowej. Ten parterowy dom przeznaczony dla kilku rodzin, posiadał dwa mieszkania na parterze z wejściami w elewacjach bocznych oraz mieszkalne piętro dostępne z klatki schodowej umieszczonej w tylnym trakcie. Równocześnie z budową domu dla dyrekcji zadbano o otoczenie stacji. Drodze prowadzącej od stacji w kierunku szosy zamojskiej, nadano kształt alei obsadzonej z obu stron drzewami. Po jednej stronie były to morwy, po drugiej klony jawory. Do naszych czasów przetrwała tylko jedna strona dawnej alei w postaci malowniczego szpaleru klonów jaworów. Ranga Zawady w latach II Rzeczpospolitej wzrosła na tyle, że tuż przed wybuchem II wojny światowej rząd typował Zawadę na tymczasową siedzibę Ministerstwa Spraw Wojskowych 168. Konsekwencją tych planów była wizyta we wsi 6 września 1939r. prezydenta Ignacego Mościckiego W roku ze środków gminy odrestaurowano zabytkową aleję drzew na odcinku od stacji PKP do szosy Zamość-Biłgoraj. Przeprowadzono prace pielęgnacyjne i lecznicze. Na miejsce drzew usuniętych wprowadzono nowe nasadzenia. Wiadomości konserwatorskie województwa lubelskiego, 2002, s. 117; Biuletyn Informacyjny Gminy Zamość, 2002 / 10, s. 8; J. Rachwald, Ekspertyza dendrologiczna fragmentu zabytkowego szpaleru przy szkole podstawowej w Zawadzie, mps D. Nespiak, Ogród w Zawadzie. mps. archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu; APL, AOZ, plany, Plan folwarku Zawada, 1874, sygn A. Urbański, Szlakiem Ordynacji Zamojskiej. Wyd. Lipiec APL, UWL, Wykaz cmentarzy wojennych oraz dzielnic wojennych na cmentarzach parafialnych w powiecie zamojskim, , sygn. 3202, Wykaz niemieckich cmentarzy wojennych w powiecie zamojskim, sygn D. Kawałko, Cmentarze województwa zamojskiego. Zamość. 1994, s B. Sawa, Małe ojczyzny- Zawada, Tygodnik Zamojski, 2001, nr 49, s

258 Młyn zbudowany w 1937 roku dla A. Ulanickiego i L. Kasperskiego. Fot. Ewa Lorentz. Elewacja frontowa i przekrój młyna w Zawadzie wg. projektu Jakuba Margulesa z 1935 r. repr. APL, UWL, V sygn Wnętrze młyna. Fot. Ewa Lorentz. Drewniany strop wsparty na profilowanych słupach. Fot. Ewa Lorentz. 256

259 Chałupa zbudowana w Zawadzie pod koniec XIX w. (nr. 267). Fot. Ewa Lorentz. Chałupa z początku XX w. ustawiona szczytowo do drogi. Fot. Ewa Lorentz. Wiązanie węgła w chałupie, koniec XIX w. (nr. 267). Fot. Ewa Lorentz. Chałupa wiejskiego stolarza zbudowana w 1935 r. Fot. Ewa Lorentz. Drzwi płycinowe we wnętrzu chałupy, wykonane w latach 20-tych XX w. Fot. Ewa Lorentz. 257

260 Chałupa wybudowana przez Andrzeja Gał w 1906 roku. Widok od podwórza. Fot. Ewa Lorentz. Wnętrze chałupy z 1906 r. Zamek bezkluczowy z ozdobną klamką z żelaznej blachy. Fot. Ewa Lorentz. Wejście do komory na zboże. Fot. Jerzy Cabaj. Komora na zboże z 1912 r. ustawiona przed ścianą szczytową domu. Fot. Ewa Lorentz. Drewniana komora na zboże z kamienną piwnicą. Fot. Ewa Lorentz. Cmentarz żołnierzy austriackich poległych w I wojnie światowej. Fot. Ewa Lorentz. 258

261 Elewacja frontowa dworu w Zawadzie. Fot. Ewa Lorentz. Dawna suszarnia chmielu, budynek pofolwarczny w Zawadzie. Fot. Ewa Lorentz. Budynek Dyrekcji Kolei zbudowany w latach 20-tych XXw. oraz szpaler klonów jaworów przy stacji kolejowej. Fot. Ewa Lorentz. 259

262 ZWÓDNE Pola w Zwódnem. Fot. Jerzy Cabaj. Wieś Zwódne powstała w latach 90-tych XIX w. 169, przy drodze łączacej dwa ordynackie folwarki: Żdanów i Pniowek. Droga powstała na krawędzi wzniesienia, rozgraniczając rozległe pola po stronie południowej, od bagnistych łąk po stronie północnej. Łąki te zwano dawniej bazanami 170. Zachodni kraniec wsi wyznacza figura św. Jana Nepomucena wystawiona w 1907 roku. Zabudowę wsi tworzą w większości nowe domy. O wyglądzie starych chałup w Zwódnem można wnioskować na podstawie zachowanego domu budowanego w konstrukcji zrębowej. Jest to szerokofrontowa chałupa, trójdzielna, symetryczna, przykryta dachem czterospadowym. Usytuowana jest frontem do drogi, poprzedzona niewielkim ogrodem. Z tyłu za chałupą znajdował się sad, studnia oraz zagroda z budynkami gospodarczymi. Znamienne jest, że w dawnych wsiach, w których stare domy zastąpiła nowa zabudowa, społeczność jest bardzo przywiązana do tradycyjnych uroczystości, obchodzonych na wsi od wieków. Potwierdzeniem tego faktu jest wypowiedź 14-letniej mieszkanki wsi na pytanie: Gdybyś wyprowadziła się i zamieszkała daleko stąd, co z krajobrazu wsi i jej obrzędów pozostałoby w twojej pamięci? - Z mojej wsi zapamiętałabym głównie procesje z okazji Bożego Ciała i Poświęcenia Pól. Innym wyrazem społecznej potrzeby nawiązania do tradycyjnych komponentów krajobrazu wsi, jest postawiona w 2001r. nowa figura poświęcona św. Antoniemu Padewskiemu. Intencją mieszkańców i sołtysa było upamiętnienie początku nowego wieku przez postawienie tego znaku pobożności i wiary społeczności wiejskiej 171. Figura postawiona została na wschodnim krańcu wsi, przy starym trakcie, w sąsiedztwie pięknego starodrzewia kasztanowców białych Z roku 1894 pochodziła najstarsza chałupa w Zwódnem zinwentaryzowana w 1978 r. przez J. i U. Sienkiewiczów na karcie białej w zbiorach archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu H. Kozioł, Kalinowice Ordynackie mps. j.w. s. 32. Bazanami nazywano bagniste łąki wsi Kalinowic, położone na południe od wsi w rejonie gruntów folwarku Pniów Biuletyn Informacyjny Gminy Zamość, 2001, nr

263 Figura św. Jana Nepomucena wystawiona w 1907 r. przez mieszkańców Zwódnego. Fot. Ewa Lorentz. Chałupa o konstrukcji zrębowej. Fot. Ewa Lorentz. Rodzina Matwisów ze Zwódnego na fotografii z lat 30-tych XX w. /ze zbiorów APZ/. Figura poswięcona św. Antoniemu Padewskiemu postawiona w 2001 r. Fot. Ewa Lorentz. Łąki w Zwódnem. Fot. Jerzy Cabaj. 261

264 ŻDANÓW Okolice Żdanowa na fotografii lotniczej. Fot. Jerzy Cabaj. Wieś Żdanów położona jest u podnóża wzgórz Roztocza 172, 4 kilometry na południe od Zamościa. Wzgórza żdanowskie lekko sfalowane na swej wierzchowinie, skąd roztacza się wspaniały widok, w dzień pogodny przecudowny zachód słońca, wśród odblasków srebrnych stawów Topornicy i siwiejących w dali mglistych lasów kossobudzkich Tymi słowami przed wojną, podziwiał okolicę Żdanowa, zamojski regionalista Michał Pieszko 173. Dwór w Żdanowie wymieniany jest w dokumentach już w 1715 r., zaś z roku 1793 pochodzą informacje o założeniu dworsko-ogrodowym 174. Jego rozplanowanie widoczne jest na planie z 1811 r Późniejsze plany założenia dworsko-parkowego, wskazują na daleko idące zmiany, których dokonano pod koniec XIX w Do wcześniejszego, drewnianego dworu dobudowano murowaną część o cechach klasycystycznych, a także założono park z alejkami i gazonem. Do dzisiaj przetrwała tylko murowana część dworu, przez lata użytkowana przez szkołę. Założenie parkowe obecnie zachowane reliktowo, niegdyś stanowiło znaczący widokowo zespół drzewostanu 177. Kompozycja założenia dworsko-parkowego zbudowana była na osi północ-południe, przylegając od zachodu do gościńca zamojskiego. Wjazd na teren zespołu prowadził od południowego-zachodu, koliście biegnącą aleją parkową, która dochodziła do gazonu i podjazdu przed werandą. Główne wejście do budynku znajdowało się w elewacji bocznej od południa, natomiast wejście kuchenne prowadziło od wschodu przez drewnianą część domu. W bezpośrednim sąsiedztwie 1 domu mieszkalnego była piwnica i lodownia dworska (od północy) oraz murowany spichlerz i drewniana wozownia od wschodu. Gospodarcza część folwarku rozciągała się w kierunku wschodnim, a tworzył ją czworobok budynków: stodoła, stajnia fornalska i dworska, obora i stelmasznia ze składem maszyn rolniczych. Na południe od dworu rozciągał się park z trzema kolistymi alejami i altaną drzew w części zachodniej. Osobną enklawą, 172. M. Pieszko, Przewodnik po Zamosciu i okolicy, Zamość, 1934, s op.cit J. Dębska, B. Sprawka, J. Teodorowicz- Czerepińska, Rozpoznanie 8 parków szczątkowych m.in. Żdanów, mps.1980, archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu APL, AOZ, Mapa okazująca płaszczyznę stawu zamojskiego w 1811 przez geometrę W. Puzikowskiego, sygn APL, AOZ, plany, Żdanów Główny, sygn. 1145, Żdanów Klucz, sygn D. Fijałkowski, M. Kseniak, Parki wiejskie Lubelszczyzny, j.w. s

265 usytuowaną na południe od założenia, była grupa domów służby folwarcznej. Wygląd drugiego ordynackiego folwarku Żdanów- Klucz, znamy z inwentaryzacji wykonanej w 1922 r Zlokalizowany był on po drugiej stronie drogi, przed zakrętem do Mokrego. Ośrodek dworski wyróżniał murowany dwór o 5-osiowej elewacji frontowej, z ażurowym drewnianym gankiem przed wejściem. Do elewacji tylnej budynku dostawiona była weranda w typie altany ogrodowej. Obecnie na terenie założenia dworsko-parkowego w Żdanowie stoi szkoła, a dawny drzewostan zachowany jest reliktowo w postaci szpalerów jesionowych. Dzięki nasadzeniom powojennym, wokół szkoły nadal istnieje duże skupisko zieleni wysokiej. Nowym komponentem krajobrazu jest pomnik Prymasa Tysiąclecia wzniesiony przed szkołą w 2006 r. Pomnik wykonał w kamieniu rzeźbiarz z Krasnobrodu Andrzej Gontarz. Dawna zabudowa wsi miała charakter szeregowy. Znaczącym faktem jest, że kilka domów budowanych w latach międzywojennych wykonanych zostało z opoki, choc ich kształt i wielkość była taka sama, jak domów drewnianych. Domy powstające po II wojnie światowej w miejscu drewnianych chałup zmieniły wygląd wsi, chociaż zachował się podział na działki po obu stronach drogi. W roku 1983 na wzniesieniu, położonym w kierunku południowo-wschodnim od szkoły, wybudowano kościół pod wezwaniem św. Stanisława. Jednowieżowa świątynia powstała według projektu architektów Andrzeja Cygnarowskiego i Jana Radzika. Okolice kościoła w Żdanowie na zdjęciu lotniczym. Fot. Jerzy Cabaj APL, AOZ, plany, sygn. 1146, rysunki wykonała Zofia Makowiecka. 263

266 Rozplanowanie folwarku w Żdanowie Głównym w 1924 r. wg. B. Korybuta-Daszkiewicza, APL, AOZ-plany, sygn Plan folwarku Żdanów Klucz przy obecnym skrzyżowaniu dróg do Mokrego i Pniówka /APL AOZ-pl., sygn. 221/. Zachowany fragment budynku dawnego dworu w Żdanowie. Fot. Ewa Lorentz. Pomnik Prymasa Stefana Wyszyńskiego wzniesiony przed szkołą w Żdanowie. Twórcą pomnika jest rzeźbiarz Andrzej Gontarz z Krasnobrodu. Fot. Ewa Lorentz. 264

267 Elewacja frontowa i przekrój poprzeczny dworu w folwarku Żdanów- Klucz w 1922 r. wg. Z. Makowieckiej, APL. AOZ plany, sygn Sztandar wyhaftowany przez Krystynę Pęk z okazji 600- lecia Żdanowa. Fot. Jerzy Cabaj. Dwór w Żdanowie w 1924 r. wg. inwentaryzacji B. Korybuta-Daszkiewicza, APL. AOZ plany, sygn Widok bocznych elewacji dworu Żdanów Główny, w 1924 r., wg. inw. B. Korybuta-Daszkiewicza, APL, AOZ-plany, sygn

268 ŻDANÓWEK Żdanówek na zdjęciu lotniczym. Fot. Jerzy Cabaj. Żdanówek pomimo, że powstał stosunkowo późno, bo w latach 30-tych XIX w., zachował zabudowę wiejską w stopniu znacznie większym, niż Żdanów. Jedna z cenniejszych pod względem zabytkowym chałup, jest przykryta dachem czterospadowym, a proporcje dachu w stosunku do ścian są typowe dla II poł. XIX w. Chałupa jest dwudzielna, szerokofrontowa, wzniesiona z ociosanych bali z drewna iglastego, w konstrukcji zrębowej. Węgły ma łączone na jaskółczy ogon z ostatkami. Fundament stanowią pnie wkopane w ziemię pod narożami budynku. Chałupę tę wystawił Franciszek Birantowicz, dziadek obecnego właściciela. Pierwotne pokrycie dachowe domu stanowiła strzecha słomiana. Wygląd chałupy z tego czasu zarejestrowany jest na fotografii wykonanej w 1978 roku 179 W rodzinie Kazimierza Sobczuka umiejętność krycia dachów słomą, była powszechna. On sam, jako młody chłopak pracował przy strzechach i jak stwierdza, mógłby jeszcze nauczyć tego fachu. Chałupa do dziś zachowała murowany z kamienia system ogniowy, kuchnię z piecem oraz drewniany strop belkowy. Chałup takich, jak opisana, było w Żdanówku wiele. Chociaż nie wszystkie były tak duże, półtoratraktowe, to ich wygląd i konstrukcja były podobne. Jako przykład może posłużyć zbudowana ok r., jednotraktowa chałupa Henryka Ostasza, znana z fotografii wykonanej w 1978 r Usytuowana szczytowo do drogi, miała jednotraktowe wnętrze złożone z jednej izby, centralnej przelotowej sieni i komory. W izbie mieścił się tradycyjny trzon kuchenny z kapą i piec chlebowy. Fundament chałupy i system ogniowy był murowany z wapienia łupanego zwanego opoką. Tak wyglądała tradycyjna chłopska chałupa o pierwotnym, nie zmienionym programie użytkowym, bryle i konstrukcji. Nieopodal najstarszej we wsi chałupy, przy głównej drodze w roku 1905 ustawiony został krzyż obsadzona lipami drobnolistnymi. Folwark w Żdanowku powstał w II poł. XIX w. Według opisu B. Korybuta-Daszkiewicza znajdowały się tam następujące budynki: 1. drewniany dom mieszkalny dzierżawcy folwarku, na fundamencie murowanym, kryty gontem, 2. obora dworska, drewniana, kryta słomą, 3. stajnia dworska drewniana, kryta gontem, 4. stodoła dworska ze spichlerzem, drewniana na podmurowaniu, kryta gontem, 5. chlewy i kurnik, drewniane, kryte słomą, 6. szopa na wozy i narzędzia rolnicze, drewniana, kryta słomą, 7. ustęp dworski, drewniany, kryty gontem, 8. piwnica dworska, murowana, kryta gontem, 9. budka dla sadownika, 10. parnik, 11. dom mieszkalny dla 6 rodzin służby folwarcznej, murowany, kryty blachą, chlewy służby folwarcznej, drewniane pod gontem, 14. ustępy służby, 15. drwalnia służby folwarcznej, drewniana z piwnicami murowanymi i sklepionymi na żelaznych belkach, pod gontem 181 Analizując kompozycję założenia, dostrzec można 179. Inwentaryzację tej chałupy wraz z fotografiami wykonali w 1978 r. Juliusz i Urszula Sienkiewiczowie, karta biała opracowana w Pracowni Dokumentacji Etnograficznej PKZ O/ Zamość, obecnie w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu Inwentaryzację tej chałupy wraz z fotografiami wykonali w 1978 r. Juliusz i Urszula Sienkiewiczowie, karty białe opracowana w Pracowni Dokumentacji Etnograficznej PKZ O/ Zamość, obecnie w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu APL, AOZ- plany, sygn

269 jej jednolitość. Wyraźne jest zamknięcie układu przestrzennego przez ustawienie budynków w czworobok. Dom dzierżawcy wraz z niewielkim ogrodem ozdobnym od frontu i sadem z tyłu, stanowił integralną część folwarku. Naprzeciw budynku mieszkalnego usytuowana była stajnia dworska oraz obora i stodoła. Osobną enklawę stanowi czworobok budynków służby folwarcznej, usytuowany po drugiej stronie drogi do Zamościa. Zabudowa folwarku nie przetrwała niestety do naszych czasów. Dom mieszkalny dawnego dzierżawcy istniał jeszcze w latach 90-tych XX w Do niedawna istniało także, kilkanaście drzew będących pozostałością dawnej zieleni komponowanej. Były to lipy drobnolistne, kasztanowce białe i klony 183. Chałupa F. Birantowicza z II poł. XIX w. wg. stanu w roku repr. arch. fot. J. Sienkiewicz, w zbiorach archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. Najstarsza chałupa (F. Birantowicza) w Żdanówku budowana w II połowie XIX w. Stan obecny. Fot. Ewa Lorentz. Sfazowana belka stropowa w izbie dekorowana wyciętym krzyżem. Z krzyżem tym, wiąże się zwyczaj znaczenia płomieniem świecy w dzień Matki Boskiej Gromnicznej. Fot. Ewa Lorentz J. Górak, Nieznane dworki Lubelszczyzny. Studia i Materiały Lubelskie, t. XI 1986, s. 158; J. Studziński, Rządcówka, Żdanówek, karta biała oprac. 1998r. w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu J. Górak, Materiały do historii parków zabytkowych w województwie zamojskim. Zamość, 1980, mps. s. 62; D. Fijałkowski, M. Kseniak, Parki wiejskie Lubelszczyzny. Warszawa 1982, s. 222; S. Orłowski, Pałace, dwory, dworki. Zamojski Kwartalnik Kulturalny, 1991, nr 2, s

270 Rozplanowanie założenia dworsko-folwarcznego w Żdanówku w 1924 r. wg. B. Korybuta- Daszkiewicza. APL, AOZ-plany, sygn Rzut i elewacja frontowa dworku w Żdanówku w roku 1924 wg. B. Korybuta-Daszkiewicza. APL, AOZ-plany, sygn

271 Chałupa z 1880 roku, wg. stanu w 1978 r. (obiekt nieistniejący, własność Henryka Ostasza). repr. arch. fot. J. Sienkiewicz, w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. 6-kwaterowe okno wyrzynane w zrębie chałupy z II poł. XIX w. Fot. Ewa Lorentz. Kuchnia w jednej z chałup Żdanówka wykonana w latach międzywojennych. Fot. Ewa Lorentz. 269

272 BIBLIOGRAFIA ŹRÓDŁA RĘKOPIŚMIENNE Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Sumariusz dóbr Ordynacji Zamojskiej. Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca, sygn. 38,7540,7541,7545,7550. Archiwum Państwowe w Lublinie, Castrensia Crasnostaviensia Relationes, ks. 2,3,8,12,28, 47,49. Archiwum Państwowe w Lublinie, Castrensia Graboviecensia, ks. 18,116,117. Archiwum Państwowe w Lublinie, Castrensia Szczebrzeszynensia, ks. 1. Archiwum Państwowe w Lublinie, Chełmski Konsystorz Greckokatolicki, sygn. 226,288,601,798,917. Archiwum Państwowe w Lublinie, Terrestria Chelmensia, ks. 2. Archiwum Państwowe w Lublinie, Terrestria Crasnostaviensia, ks. 2,3,17. Archiwum Państwowe w Lublinie, Terrestria Lublinensia, ks. 10. Archiwum Państwowe w Zamościu, Akta hipoteki Ordyn. Zamojskiej, sygn Archiwum Państwowe w Zamościu, Akta hipoteki pow. zamojskiego, sygn. 229, 664, 665, 666. Archiwum Państwowe w Zamościu, Akta inspektoratu szkolnego w Zamościu, sygn Biblioteka Narodowa w Warszawie, Biblioteka Ordynacji Zamojskiej, rkps 1815 [Stworzyński Mikołaj, Opisanie statystyczno-historyczne dóbr Ordynacji Zamojskiej, z 1834 r.], maszynopis sygn.1874 w AP w Lublinie. Biblioteka PAN w Krakowie, rkps 2372 [J.A.Wadowski, Dzieje dawnej Diecezji Chełmskiej i jej kościołów,z 1898 r.]. Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, rkps 1767/II. Centralne Państwowe Archiwum Historyczne we Lwowie, Castrensia Belzensia Relationes, ks. 594, 598. Centralne Państwowe Archiwum Historyczne we Lwowie, Terrestria Belzensia, ks Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy w Kijowie, Akta (fond) Zamoyskich, sygn. 5,9. Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, nr 179. Lwowska Biblioteka Naukowa Akademii Nauk Ukrainy (Ossolineum), Zbiory A. Czołowskiego, sygn. III/2429. Muzeum Czartoryskich w Krakowie, sygn.r.237b. Potocki Mieczysław, Zamość i jego instytucje pod względem oświaty, religii i dziejów krajowych, z 1862 r., oprac. B. Sroczyńska, maszynopis z 1990 r. w Biurze Badań i Dokumentacji Zabytków w Zamościu. 270

273 ŹRÓDŁA DRUKOWANE Akta synodów różnowierczych w Polsce, t. II [ ], t. III [Małopolska ], oprac. M. Sipayłło, Warszawa 1972 i Archiwum Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, t.i [ ], wyd. W. Sobieski, Warszawa 1904; t. II [ ], wyd. J. Siemieński, Warszawa 1909; t. III [ ], wyd. J. Siemieński, Warszawa 1913; t. IV [ ], wyd. K. Lepszy, Kraków Badania powierzchniowe Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP). Dokumentacja w archiwum PSOZ O/Zamość. (wykorzystano karty obszarów AZP nr: 90-88, 87-87, 87-88, 89-87, 88-88, 89-88, i 88-87). Bataliony Chłopskie na Lubelszczyźnie Źródła, oprac. Z. Makowski, J. Markiewicz, J. Naumiuk, Lublin Białkowski Leon, Z archiwaliów zamojskich, Zamość Bytomski Jan, Obsidio Zamoscana, (w:) Żereła do istoryi Ukrainy-Rusy, t. 6, wyd. S. Tomaszevskyj, Lviv 1913, s Duńczewski Stanisław, Herbarz wielu domów Korony Polskiey y W. X. Litewskiego, dla niezupełnego opisania, albo opuszczenia, y wielu odmienności nieprzyzwoitych, za dawnych y poźnieyszych autorów, herby z rodowitością wyrażaiących, nie mało dotąd ukrzywdzonych, zebraniem wielu familii we dwa tomy, częściami rzeczone..., t. 1-2, Kraków Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej. Zbiór dokumentów, Warszawa Kalabiński Stanisław, Tych Feliks, Walki chłopów Król. Polskiego w rewolucji , t. I-III, Warszawa Kalendarium walk Batalionów Chłopskich na Lubelszczyźnie, Lublin Kalendarium walk Gwardii Ludowej i Armii Ludowej na Lubelszczyźnie, t. III, Lublin Klukowski Zygmunt, Dziennik z lat okupacji Zamojszczyzny ( ), Lublin Tenże, Dziennik , Lublin Tenże, Zamojszczyzna, t. I: , t. II: , Warszawa Kuropatnicki Ewaryst Andrzej, Geografia albo dokładne opisanie Królestw Galicyi i Lodomerii, Przemyśl Matricularum Regni Poloniae summaria, t. 1-4, wyd. T. Wierzbowski, Warszawa Niesiecki Kasper, Herbarz polski, powiększony dodatkami z późniejszych autorów, rekopisów, dowodów urzędowych i wydany przez J. N. Bobrowicza, t. 1-10, Lipsk Paprocki Bartosz, Herby rycerstwa polskiego, Kraków 1584 Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. 7 [Ziemie Ruskie. Ruś Czerwona], cz.1-2, oprac. A. Jabłonowski, Warszawa (Źródła Dziejowe, t. 18). 271

274 Rudomicz Bazyli, Efemeros czyli Diariusz prywatny pisany w Zamościu w latach , oprac. M. Klementowski, cz. 1-2, Lublin Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, t. 4 [Województwo lubelskie], Warszawa Sochański Marian, Pamiętnik starosty powiatu zamojskiego, Zamość Spis kościołów i duchowieństwa diecezji lubelskiej 1948, Lublin Starodawne prawa polskiego pomniki, t. 2, wyd. A. Helcel, Kraków Statuta Ordynacyi Zamoyskiej od r , Warszawa Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biurze Kommisyi Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policyi, t. 1 [A-Ż] i 2 [M-Z], Warszawa Wadowski Jan Ambroży, Wiadomość o profesorach Akademii Zamojskiej. Rękopis z XVII wieku, wyd..., Warszawa Wydawnictwo materiałów do dziejów Zamojszczyzny w latach , t. I-IV, red. Z. Klukowski, Zamość Zamojszczyzna - Sonderlaboratorium SS. Zbiór dokumentów polskich i niemieckich z okresu okupacji hitlerowskiej, t. I-II, red. Cz. Madajczyk, Warszawa Zamojszczyzna w okresie okupacji hitlerowskiej (Relacje wysiedlonych i partyzantów), oprac. A. Glińska, Warszawa Zamoyski Jan, Stemma Samosciorum, Zamość Zbiór dokumentów małopolskich, cz. 4 [Dokumenty z lat ], wyd. S. Kuraś i I. Sułkowska-Kuraś, Wrocław 1969; cz. 6 [Dokumenty króla Władysława Jagiełły z lat ], wyd. I.Sułkowska-Kuraś, Wrocław Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa w okręgu lubelskim , cz. 2: Źródła, oprac. I. Caban i Z. Mańkowski, Lublin

275 ŹRÓDŁA KARTOGRAFICZNE AP w Lublinie, AOZ-pl. sygn.95 [Plan przyległych wsi Państwa Ordynacji Zamojskiej i grunty tychże do ograniczenia twierdzy miasta Zamościa przytykające wskazujący, z 1827 r., podziałka 1: ]. AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn.174 [Plan folwarków Kalinowic i Pniówka, wsi tegoz imienia oraz Wólki Panieńskiej, należącej do funduszu SS Miłosierdzia w Szczebrzeszynie, z ok r., podziałka 1:7.300]. AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn. 205 [Plan dóbr Lipsko..., z ok r., podziałka 1:7.400]. AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn. 219 [Mapa wsi Mokre, Żdanów..., z 1837 r.]. AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn. 221 [Plan wsi Mokre i Żdanów, z 1853 r., podziałka 1:7.400]. AP w Lublinie, AOZ-pl. sygn. 243 [Plan pomiarowy dóbr Płoskiego, Mokrego, Żdanowa, Lipska, Białowoli, Topornicy, Wieprzca, Zarzycza, Skaraszowa, Wólki Wieprzeckiej i części Pniówka Państwa Ordynacji Zamojskiej w powiecie zamojskim położonych, z 1828 r., podziałka 1:7.300 ]. AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn. 254 [Plan dóbr Sitaniec i Wysokie, z 1847 r., podziałka 1:7.300]. AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn.256 [Plany folwarków Ord. Zamojskiej, z 1853 r., podziałka 1:7.400]. AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn. 288 [Plan gruntów folwarku i wsi Wieprzec oraz wsi Zarzecze, Wierzchowiny i Skaraszów, z 1840 r. AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn. 289 [Plan gruntów i łąk folwarku i wsi Wieprzca, z 1853 r., podziałka 1:7.300]. AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn. 299 [Plan gruntów i wsi Wólka Panieńska, łąki wsi Kalinowic należącej do funduszu Sióstr Miłosierdzia w Szczebrzeszynie, po dopełnionej zamianie gruntów z Ordynacją Zamojską, z 1847 r., podziałka 1:7.300]. AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn. 307 [Plan gruntów wsi i folwarku Zawada, z ok r., podziałka 1:7.300], (w złym stanie technicznym). AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn.310 [Mapa ekonomiczna dóbr Złojca z Wólką, Zarudzia i Białobrzeg należących do klucza szczebrzeskiego Ord. Zamojskiej, z 1838 r., podziałka 1:7.200], (w złym stanie technicznym). AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn. 404 [Plan...Zawodny..., z 1853 r.]. AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn. 724 [Plan folwarku Białowola, z 1880 r., podziałka 1:5.000]. AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn. 737 [Plan folwarku Borowiny Sitanieckiej, z 1853 r., podziałka 1:7.400]. AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn. 751 [Plan folwarku Bortatycze, z ok r., podziałka 1:15.000]. AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn. 810 [Plan gruntów folwarku Hubale, z 1880 r., podziałka 1:5.000], (w złym stanie technicznym). AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn. 857 [Plan gruntów folwarku Łapiguz łącznie z Leonówką, z ok r., podziałka 1:10.000]. AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn. 871 [Plan folwarku Mokre z 1891 r., podziałka 1:5.000]. 273

276 AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn. 913 [Plan folwarku Płoskie Główne, z ok r., podziałka 1:10.000]. AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn. 920 [Plan folwarku Partykularz Płoskie, z ok r., podziałka 1:12.500]. AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn. 966 [Plan folwarku Topornica, z 1919 r., podziałka 1:5.000]. AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn.1000 [Plan folwarku Zawada, z 1874 r., podziałka 1:5.000]. AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn [Plan zabudowań folwarku Szopinek, z ok r.]. AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn [Plan zabudowań folwarku Wólka Wieprzecka, z ok r.]. AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn [Plan zabudowań folwarku Żdanów Klucz, z 1922 r.]. AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn [Plan zabudowań folwarku Żdanówek, z ok r.]. AP w Lublinie, AOZ-pl., sygn [Plan gruntów wsi Siedliska, z ok r., podziałka nieznana], (w złym stanie technicznym). Galizien und Nordost-Ungarn, austriacka wojskowa mapa topograficzna A. Herricha, z ok.1914 r. [podziałka 1: ]. [Generalgouvernement] Wojskowa mapa taktyczna Polski, Wojskowego Instytutu Geograficznego, z r., ark. 71 i 82 [podziałka 1: ]. Jabłonowski Aleksander, Atlas historyczny Rzeczypospolitej Polskiej. Epoka przełomu z wieku XVI na XVII. Dział II-gi: Ziemie Ruskie Rzeczypospolitej, arkusz 2-3, Wiedeń Mappa szczególna Województwa Lubelskiego zrządzona z innych mapp mieyscowych tak dawniey i świeżo odrysowanych tudzież gościńcowych i niewątpliwych wiadomości, wszystko według reguł geograficznych (...) przez (...) Karola de Perthees, z 1786 r. [podziałka 1: ]. Mayer von Heldensfeld A., Karte von Westgalizien, z [podziałka 1:28.800]. von Mieg Friedrich, Karte des Kőnigreichs Galizien und Lodomerien, 1:28 800, , Kriegsarchiv w Wiedniu, rps B.IXa 390, mikrofilm KOBiDZ w Warszawie. Plan der Umgegend von Zamość. Ausgefurt in k.k.t.u.a. Militar-Comite 1877, Archiwum Wojenne, Wiedeń, sygn. GIk Topograficzna Karta Królestwa Polskiego z 1839 r., ark. 6 [podziałka 1: ]. Topographisch militarische Charte von den Königreichen Preussen und Polen und dem Grossherzogthum Posen in 85 sectionen..., Weimar 1811(1815), ark.79 [podziałka 1: ]. 274

277 OPRACOWANIA Bender Franciszek, Sitaniec. Sitaniec 1992 (wspomnienia mieszkańca wsi, rkps w archiwum Gminnej Biblioteki Publicznej w Sitańcu). Buszewicz Jacek, Sprawozdanie z badań ratowniczych wielokulturowego stanowiska nr 39 w Sitańcu Wolicy, gm. Zamość, pow. Zamość. Zamość 2004 (mps). Dokumentacja w archiwum WUOZ Lublin Delegatura w Zamościu. Czarnecki Włodzimierz, Przemiany osadnictwa ziemi chełmskiej od poł. XIV do końca XVI w., Lublin 1997 (mps rozprawy doktorskiej). Dębska J., Teodorowicz-Czerepińska J., Ewidencja parku w Łapiguzie, Lublin 1979/80 (mps). Dokumentacja w archiwum WUOZ Lublin Delegatura w Zamościu. Dębska J., Sprawka B., Teodorowicz-Czerepińska J., Rozpoznanie 8 szczątkowych parków, Lublin 1980 (mps). Dokumentacja w archiwum WUOZ Lublin Delegatura w Zamościu. Ci sami, Ewidencja parku w Hyżej, Lublin 1979/80 (mps). Dokumentacja w archiwum WUOZ Lublin Delegatura w Zamościu. Dutkiewicz J., Stan założenia dworsko-parkowego w Mokrem w 1939 r., Lublin (mps). Dokumentacja w archiwum WKZ w Lublinie. Garbacik Bogusław, Zawada ludzie i wydarzenia. Zawada 2002 (maszynopis w archiwum Szkoły Podstawowej w Zawadzie). Glinka A., Kronika szkoły w Wysokiem, Wysokie 1954 (rkps w Szkole Podstawowej w Wysokiem). Gorzała Jadwiga, Historia Szkoły Podstawowej w Wólce Wieprzeckiej od początku istnienia do roku 2000, Zamość 2001 (mps udostępniony przez autorkę). Górak Jan, Materiały do historii parków zabytkowych woj. zamojskiego. Zamość 1980 (mps). Dokumentacja w archiwum WUOZ Lublin Delegatura w Zamościu. Kowalczuk Roman, Kalendarium Szkoły w Pniówku. Zamość 2006/2007. (mps w archiwum Szkoły Podstawowej w Pniówku). Kozioł Hipolit, Kalinowice Ordynackie - moja wieś rodzinna. Historia i garść wspomnień, Zamość 1973 (mps w bibliotece gminnej w Kalinowicach). Księga pamiątkowa poświęcona Edwardowi Kasprzysiakowi, patronowi szkoły w Wysokiem (rkps w gimnazjum w Wysokiem). Kurek Z., Rajski T., Górski A., Ekofizjografia Gminy Zamość, Zamość 2003 (mps). Nekanda-Trepka E., Bołtowicz D., Ewidencja parku w Bortatyczach, Zamość 1990 (mps). Dokumentacja w archiwum WUOZ Lublin Delegatura w Zamościu. Nespiak D., Ewidencja parku w Płoskiem, Zamość 1978 (mps). Dokumentacja w archiwum WUOZ Lublin Delegatura w Zamościu. 275

278 Tenże, Ogród w Zawadzie, Zamość (mps). Dokumentacja w archiwum WUOZ Lublin Delegatura w Zamościu. Osiński Tomasz, Obwód (powiat) zamojski w latach Studium z dziejów administracji i historii społeczno-gospodarczej Królestwa Polskiego, Lublin 2005 (mps pracy doktorskiej). Pałkowski D., Szkoła Podstawowa w Sińcu w latach , Warszawa 2001 (mps w archiwum Szkoły Podstawowej w Sitańcu). Piątkowski Krzysztof, Z dziejów walk politycznych na Zamojszczyźnie (VII.1944-XII.1947). Konspiracja poakowska, OUN-UPA, PSL, cz. 1-2, Lublin 1991 (mps pracy doktorskiej). Prusicka Ewa, Żdanów, stan. 1, gm. Zamość. Wyniki badań archeologicznych, Lublin 1994 (mps). Dokumentacja w archiwum WUOZ Lublin Delegatura w Zamościu. Prusicka-Kołcon Ewa, Inwentaryzacja kurhanów powiatu zamojskiego, Zamość 2005 (mps). Dokumentacja w archiwum WUOZ Lublin Delegatura w Zamościu. Ta sama, Zamki i dwory obronne na Lubelszczyźnie od końca XIV do połowy XVII wieku, Lublin-Zamość 2006 (mps w archiwum Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Lublinie). Ta sama, Weryfikacja rozpoznania wczesnośredniowiecznego kompleksu osadniczego: cmentarzyska kurhanowego stan. 1 w Lipsku-Polesiu, gm. Zamość i grodziska w Feliksówce, gm. Adamów. Etap I: kwerenda. Zamość-Lublin (dokumentacja w archiwum WKZ w Lublinie). Rachwald J., Ekspertyza dendrologiczna zabytkowej alei w Łapiguzie, Zamość 1996 (mps w zbiorach Urzędu Gminy Zamość). Szponar Jadwiga, Wyszyńska Lucyna, Ewidencja cmentarza w Sitańcu, Zamość 1981 (mps). Dokumentacja w archiwum Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków Pracowania Terenowa w Zamościu. 276

279 LITERATURA Adamczuk Jolanta, Jubileusz 1000 lecia Szkoły w Płoskiem, Biuletyn Informacyjny Samorządu Gminy Zamość, wydanie specjalne, sierpień 2006, 30 stron. [AK], Małe Ojczyzny Płoskie, Tygodnik Zamojski 2003, nr 8, s. 18. Antoniewicz Włodzimierz, Archeologia Polski. Zarys czasów przedhistorycznych i wczesnodziejowych ziem Polski, Warszawa Tenże, O trzech formach odlewniczych z Polski i Litwy (nadbitka z 1937 r. z dedykacją autora w bibliotece Muzeum Okręgowego w Zamościu). Arnold Stanisław, Dymitr z Goraja, Teka Zamojska, R.4: 1921, s. 1-6 i [As], Mokre, Biuletyn Informacyjny Samorządu Gminy Zamość 2003, nr 1, s Balikowski T., Walka o serwituty i samorząd gminny w latach 90-tych XIX w. na Lubelszczyźnie, (w:) Studia z zakresu historii Polski nowożytnej i najnowszej, Warszawa 1960, s Banach Kazimierz, Powstanie i działalność Batalionów Chłopskich, Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego, 1963, nr 5, s Banasiewicz Ewa, Badania na stanowisku 1 w Hyżej, gm. Zamość, Sprawozdania z badań terenowych w woj. zamojskim w 1986 r., 1986, s Ta sama, Hyża, woj. zamojskie. Stanowisko 1, Informator Archeologiczny. Badania rok 1986, 1987, s. 25. Ta sama, Czy Celtowie trafili nad Wieprz?, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, nr 3: 1987, s Ta sama, Sprawozdania z badań na stanowisku nr 4 w Sitańcu-Błoniu, Sprawozdania z badań terenowych w woj. zamojskim w 1988 r., 1988, s Banasiewicz-Szykuła Ewa, Gołub Iwona, Koman Wiesław, Wetoszka Bogdan, Żórawski Stanisław, Sprawozdanie z działalności w zakresie ochrony zabytków archeologicznych na terenie woj. lubelskiego w 2008 roku, Wiadomości Konserwatorskie 11: 2009, s Bartyś Julian, Hodowla owiec rasowych w dobrach ordynacji zamojskiej w I poł. XIX w., Studia z Dziejów Gospodarstwa Wiejskiego, t. II:1959, s Tenże, O żydowskim osadnictwie rolniczym w ordynacji zamojskiej w I poł. XIX w., Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, 1955, nr 15/16, s Bataliony Chłopskie na Lubelszczyźnie ( ), Lublin Bender Ryszard, Eksmisje włościan w Ordynacji Zamojskiej, Roczniki Humanistyczne KUL, t. XVII:1959, z. 2, s Tenże, Kształtowanie się środowiska urzędniczego w Ordynacji Zamojskiej w XIX w., Roczniki Humanistyczne KUL, t. XXVI: 1979, s Tenże, Reforma czynszowa w Ordynacji Zamojskiej , Lublin

280 Ber Wiktor, Wykopaliska na cmentarzysku ciałopalnym kultury łużyckiej w Topornicy pow. Zamość, Teka Zamojska, R.1:1938, z. 1, s Białasiewicz Wojciech, Akcja dywersyjna na lotnisko Mokre, Kurier Lubelski 1973, nr 236, s. 3. Bieńkowski Ludomir, Działalność organizacyjna biskupa Jana Biskupca w diecezji chełmskiej ( ), Roczniki Humanistyczne KUL, t. 7:1958, s Biuletyn Informacyjny Samorządu Gminy Zamość, numery 1-62: Bobryk Witold, Duchowieństwo unickiej diecezji chełmskiej w XVIII w., Lublin Bondyra Wiesław, Greckokatolickie fundacje szlacheckie na Rusi Czerwonej w czasach saskich, Res Historica, z. 17: 2004, s Tenże, Konfederacja tarnogrodzka. Jej uwarunkowania międzynarodowe i wewnętrzne, (w:) Konfederacja tarnogrodzka i jej tradycje, red. R. Szczygieł, Tarnogród 1995, s Tenże, Słownik historyczny miejscowości woj. zamojskiego, Lublin - Zamość Boniecki Adam, Herbarz polski, t. 1-16, Warszawa Borodowska Helena, Ruch chłopski po uwłaszczeniu w Król. Polskim , Warszawa Breza K., Sprawozdanie z wycieczki archeologiczno-krajoznawczej do Bortatycz pow. Zamość dn. 13.VI.1932 r., Orli Lot, R. 13:1932, nr 7, s Brykowski Ryszard, Drewniana architektura cerkiewna na koronnych ziemiach Rzeczypospolitej, Warszawa Tenże, O drewnianych dworach na obszarze dawnego woj. lubelskiego ciąg dalszy (W związku z artykułem Janiny Patery, Wiejskie dworki drewniane na Lubelszczyźnie), Rocznik Muzeum Wsi Lubelskiej, t. 4:1982, s Buszewicz Jacek, Topornica stan. 21, (w:) Prace i Materiały Zamojskie, t. 3, 1991, s Caban Ireneusz, Ludzie lubelskiego okręgu Armii Krajowej, Lublin Tenże, Nieznane akcje partyzantów, Tygodnik Zamojski Caban Ireneusz, Mańkowski Zygmunt, Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa w okręgu lubelskim ( ), t. II, Lublin Chlebowski Bronisław, Zamość, ordynacja Zamoyskich i powiat zamojski, Teka Zamojska, R. 2: 1919, nr 1. Chotkowski Władysław, Historya polityczna dawnych klasztorów panieńskich w Galicyi na podstawie Akt Cesarskiej Kancelarii Nadwornej, Kraków Ciołek Gerard, Rejestr ogrodów zabytkowych woj. lubelskiego, maszynopis 1947/48, ODZ w Warszawie. Ciuruś Eugeniusz, Wystąpienia chłopów w Zamojszczyźnie w roku 1936, Lublin

281 Tenże, Rozwój sieci osadniczej ziemi chełmskiej w l , Rocznik Chełmski, t. V: 1999, s Czarnecki Włodzimierz, Rozwój sieci parafialnej Kościoła łacińskiego w ziemi chełmskiej do początku XVII w., Roczniki Humanistyczne KUL, t. XLVIII: 2000, s Czołowski Aleksander, Plan i widok Zamościa z r.1704, (w:) Szymon Szymonowicz i jego czasy. Rozprawy i studia, red. S.Łempicki, Zamość 1929, s Czopek Barbara, Nazwy miejscowe dawnej ziemi chełmskiej i bełskiej (w granicach dzisiejszego państwa polskiego), Wrocław Czubara Krzysztof, Rozstrzelanie Białowoli, Tygodnik Zamojski 2006, nr 1, s. 18. Tenże, Kowale swojego losu, Tygodnik Zamojski 2004, nr 9, s. 14. Tenże, Tajemnica starych dębów, Tygodnik Zamojski 2000, nr 9, s. 10. Tenże, Tajemnice zamojskiego lotniska, Tygodnik Zamojski 1998, nr 27, s. 1, 5, nr 28, s. 11. Tenże, Dawniej w Zamościu, Zamość Ćwik Władysław, Reder Jerzy, Lubelszczyzna. Dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin Danielewicz Jerzy, Ruchy rewolucyjne na Lubelszczyźnie w latach , Lublin Datner Szymon, Gumkowski Janusz, Leszczyński Kazimierz, Wysiedlenia w Zamojszczyźnie, Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, t. XIII:1960, s Dąbrowski Jan, Wielka Wojna , t. I, Kraków Doroszewski Jerzy, Jak tworzono szkoły niemieckie na Zamojszczyźnie i dystrykcie lubelskim podczas okupacji hitlerowskiej, Przegląd Historyczno-Oświatowy, R. XVI:1973, z. 4, s Tenże, Uwagi o zakresie i organizacji tajnego nauczania podczas okupacji hitlerowskiej na terenie niektórych powiatów Lubelszczyzny, Rocznik Ogniska Nauczycielskiego w Lublinie, t. II:1969, s Drewko Michał, Sprawozdania z działalności Państwowego Urzędu Konserwatorskiego na okręg Lubelski, Wiadomości Archeologiczne, 1921, t. 6, s Tenże, Sprawozdanie z działalności Państwowego Konserwatora zabytków przedhistorycznych na okręg lubelski za r. 1922, Wiadomości Archeologiczne, 1923, t. VIII, s Tenże, Sprawozdanie Państwowego Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych Okręgu Lubelskiego za rok 1923, Wiadomości Archeologiczne, 1925, t. 9, z. 3-4, s Tenże, Wczesnośredniowieczne kurhany ciałopalne we wsi Lipsko pow. Zamość, Sprawozdania Państwowego Muzeum Archeologicznego, t. 5:1953, z. 3-4, s Tenże, Wielki kurhan wczesnośredniowiecznego cmentarzyska we wsi Lipsko pow. Zamość, Wiadomości Archeologiczne, t. 20:1954, s

282 Tenże, Prace wykopaliskowe na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku kurhanowym we wsi Lipsko pow. Zamość, Sprawozdania Archeologiczne, 1956, s Tenże, Sprawozdanie z badań przeprowadzonych w 1955 r. na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku kurhanowym we wsi Lipsko, pow. zamojski, Sprawozdania Archeologiczne, T. III, 1957, s Dubas-Urwanowicz Ewa, Formy zarządu dóbr Tomasza Zamoyskiego w latach , Rocznik Zamojski, t. 2 (za lata ): 1988, s Dudek A., Plebania z pomysłami, Kronika Tygodnia, 2001, nr 33, s. 7. Tanże, Święto druhów, Kronika Tygodnia, 2002, nr 18, s. 2. Dworzaczek Włodzimierz, Genealogia, t. 2, Warszawa Tenże, Hetman Jan Tarnowski. Z dziejów możnowładztwa małopolskiego, Warszawa Tenże, Leliwici Tarnowscy. Z dziejów możnowładztwa małopolskiego. Wiek XIV-XV, Warszawa Dziedziak Sylwia, Cmentarzysko kultury łużyckiej w Wieprzcu, pow. Zamość, Archeologia Polski Środkowo-Wschodniej, t. VI: 2001(2003), s Dzieje Lubelszczyzny, t. 1, red. J. Mazurkiewicz i H. Zins, Warszawa Dziewulski Stefan, Statystyka ludności gubernii lubelskiej i siedleckiej wobec projektu utworzenia Gubernii Chełmskiej, Warszawa Encyklopedia rolnictwa i wiadomości związek z niem mających, red. J. T. Lubomirski, E. Stawiski, S. Przystański, t. 2, Warszawa Epsztajn Tadeusz, Górzyński Sławomir, Spis ziemian Rzeczypospolitej Polskiej w roku 1930, t. I: Woj. lubelskie i lwowskie, Warszawa Fajkowski Józef, Wieś w ogniu. Eksterminacja wsi polskiej w okresie okupacji hitlerowskiej, Warszawa Fajkowski Józef, Religa Jan, Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej , Warszawa Feduszka Jacek, Twierdze Modlin, Serock, Zamość w planach strategicznych powstania listopadowego , Lublin Tenże, Znalezisko monety z Kopca Chmielnickiego, Sprawozdania z badań terenowych w woj. zamojskim w 1994 roku, Zamość 19994, s. 31. Fijałkowski Dominik, Drzewa pomnikowe w parkach wiejskich Lubelszczyzny, Lublin Fornal Maria, Kawałko Danuta, Orłowski Stanisław, Przyczynki do etnografii Zamojszczyzny, Zamość Fijałkowski Dominik, Kseniak Mieczysław, Parki wiejskie Lubelszczyzny - stan, ochrona i rewaloryzacja biocenotyczna, Warszawa Gajewski Leszek, Kutyłowski Andrzej, Mokre, gm. Zamość, woj. zamojskie, Sprawozdania z badań tereno- 280

283 wych Zakładu Archeologii UMCS i Archeologicznego Ośrodka Badawczo-Konserwatorskiego w Lublinie w 1981 r., s Ci sami, Mokre, gm. Zamość, woj. zamojskie, Sprawozdania z badań terenowych Zakładu Archeologii UMCS i Archeologicznego Ośrodka Badawczo-Konserwatorskiego w Lublinie w 1982 r., s Ci sami, Mokre stan. 1, gm. i woj. zamojskie, Sprawozdania z badań terenowych Katedry Archeologii UMCS i Archeologicznego Ośrodka Badawczo-Konserwatorskiego w Lublinie w 1983 r., 1983, s Gajewski Leszek, Wczesnośredniowieczna ostroga o zaczepach haczykowato zagiętych do wnętrza z miejscowości Mokre, Slavia Antiqua, 1983, t. 29, s Gajewski Leszek, Urbański Andrzej, Wieprzec stan. 1, gm. Zamość, woj. zamojskie, Sprawozdania z badań terenowych Katedry Archeologii UMCS i Archeologicznego Ośrodka Badawczo-Konserwatorskiego w Lublinie, 1981, s. 8. Gawlas S., Grala H., Nie masz Rusi w Rusi. W sprawie ukraińskiej świadomości narodowej w XVII w. (W związku z książką T. Chynczewskiej-Hennel, Świadomość narodowa szlachty ukraińskiej i Kozaczyzny od schyłku XVI do połowy XVII w., Warszawa 1985), Przegląd Historyczny, t. LXXVII:1986, z. 2, s Gawrysiakowa Janina, Grupy wyznaniowe ludności w Lubelskiem w XIX w. w świetle rejestracji ruchu naturalnego, Lublin Gil Andrzej, Chełmska diecezja unicka Dzieje i organizacja, Lublin Tenże, Prawosławna eparchia chełmska do 1596 r., Chełm Glatman Ludwik, Sukcesorów imci pana ordynata Marcina Zamoyskiego spór o ordynację (Przyczynek do dziejów ordynacji Zamojskiej z czasów saskich), Zamość Głowacki Ludwik, Działania wojenne na Lubelszczyźnie w r.1939, Lublin Głowacki Ludwik, Sikorki Andrzej, Kampania wrześniowa na Lubelszczyźnie. Działania wojenne, t. II, Lublin Głosik Jerzy, Cmentarzysko ciałopalne kultury łużyckiej z IV okresu epoki brązu w Topornicy, pow. Zamość, Materiały Starożytne, t. 3: 1958, s Tenże, Katalog materiałów wykopaliskowych Pogotowia Archeologicznego za l , Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, t. 3: 1975, s Gmitruk Janusz, Powstanie zamojskie, Warszawa Gody zamojskie, wiejskie zwyczaje i obrzędy ludowe, red. M. Brzuskowska, Zamość Goliński Zdzisław, Biskupi i kapłani Lubelszczyzny w szponach Gestapo , Lublin Gołub I., Gosik-Tytuła B., Koman W., Stachyra A., Wetoszka B., Działania z zakresu ochrony zabytków archeologicznych na terenie woj. lubelskiego w 2004 roku, Wiadomości Konserwatorskie Województwa Lubelskiego, t. 7: 2005, s. 24 (hasło: Sitaniec-Wolica). Gorzała J., Historia szkoły podstawowej w Wólce Wieprzeckiej od początku istnienia do roku 2000 (mps). 281

284 Górak Jan, Budownictwo drewniane Lubelszczyzny. Stan badań, bibliografia, inwentaryzacje, Lublin Tenże, Kościoły drewniane Zamojszczyzny, Zamość Tenże, Materiały do historii kultury materialnej Zamojszczyzny, Zamość Tenże, Młyny wodne na Lubelszczyźnie, Studia i Materiały Lubelskie, t. XIV: 1997, s Tenże, Nieznane dworki Lubelszczyzny, Studia i Materiały Lubelskie, t. XI:1986. Tenże, Studnie wiejskie na Lubelszczyźnie, Studia i Materiały Lubelskie, t. XIII: Tenże, Regionalne formy architektury drewnianej Lubelszczyzny na tle zagadnień osadniczych, Zamość, Tenże, Przyczynki do architektury dworów na Lubelszczyźnie, (w:) Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie, red. R. Maliszewska, t. II, Kozłówka 2003, s Grygiel Jan, Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa w Obwodzie Zamojskim , Warszawa Gupieniec Andrzej, Bortatycze, pow. Zamość, Wiadomości Numizmatyczne, R. 2:1958, s. 43. Tenże, Bortatycze, pow. Zamość, Wiadomości Numizmatyczne, R. 4:1961, s Gurba Jan, Dzieje najstarsze w świetle archeologii, (w:) Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, red. K. Myśliński, Zamość 1969, s Tenże, Grodziska Lubelszczyzny, Lublin Tenże, Starożytne i wczesnośredniowieczne osadnictwo Lubelszczyzny (Przeobrażenia środowiska geograficznego), Z zagadnień kultury ludowej, t. 1:1978, s (h), Dom ludowy otwarto w Mokrem, Sztandar Ludu z dnia r. (h), Urodzaj na szkoły, Sztandar Ludu, nr 14 (7029) z dnia r. Herbst Stanisław, Zamość, Warszawa Herbst Stanisław, Zachwatowicz Jan, Twierdza Zamość, Warszawa Hereta Jadwiga, Dzieci Floriana, Tygodnik Zamojski, 2002, nr 19, s. 8. Ta sama, A orkiestra gra, Tygodnik Zamojski, nr 5: 2003, s. 12. Ta sama, Na placu św. Piotra, Tygodnik Zamojski, 2005, nr 33, s. 3. Horn Maurycy, Zaludnienie województwa bełskiego w 1630 roku, Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych, t. 21: 1959, s Hornung Z., Na śladach działalności artystów francuskich w Polsce, Teka Komisji Historii Sztuki, t. I:1959, s Horodyski Bogdan, Najstarsza lustracja Zamościa, Teka Zamojska, R. 1:1938, z. 4, s

285 Hryniewiecki Witold, My z Zamojszczyzny, Warszawa Huss Ryszard, Garnizon zamojski wczoraj i dziś, Zamość Iskrzycki Artur, Dzieje Zamościa i południowej Lubelszczyzny, Lublin Izdebski Edward, Bitwa pod Komarowem 26 VIII 2 IX 1914, Warszawa Panasiewicz Janusz, (Białowola, Białobrzegi, Borowina Sitaniecka, Jatutów, Lipsko, Lipsko-Polesie, Mokre, Siedliska, Skokówka, Wólka Wieprzecka, Wysokie, Zawada, Zarzecze), Biuletyn Informacyjny Samorządu Gminy Zamość 2001, nr 4, s. 8-9, nr 7, s. 6-7, nr 8, s. 6-7; 2002, nr 3, s. 8-9, nr 4, s. 9, nr 6, s. 9, nr 8, s. 5; 2003, nr 1, s.8-9, nr 2, s. 7-8, nr 3, s. 4-5, nr 4, s. 7, nr 5, s. 7, nr 6, s. 6). Jachymek Jan, Oblicze społeczno-polityczne wsi lubelskiej , Lublin Tenże, Ruch ludowy w latach , (w:) Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, Zamość 1969, s Jachymek Jan, Koprukowniak Albin, Marszałek Józef, Ruch ludowy na Zamojszczyźnie, Warszawa Janeczek Andrzej, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII w., Wrocław Janicka Joanna, Administracja ordynacji zamojskiej w okresie rządów Maurycego hrabiego Zamoyskiego, (w:) Studia z dziejów ziemian lubelskich w XIX i XX w., red. A. Koprukowniak, Lublin 2002, s Janicka-Olczakowa Elżbieta, Zakony żeńskie w Polsce, (w:) Kościół w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 2: Wieki XVI-XVIII, Kraków 1969, s Jawor Grzegorz, Osady prawa wołoskiego i ich mieszkańcy w późnym średniowieczu, Lublin Jaworski A., Menedżer w koloratce, Tygodnik Zamojski, 2001, nr 17. Jóźwiakowski Jerzy, Armia Krajowa na Zamojszczyźnie, t. I-II, Lublin [K.], Cmentarzysko przedhistoryczne (w Białobrzegach pow. zamojski), Życie Lubelskie, 1948, nr 296, s. 1. Katalog archeologicznych zbiorów pozamuzealnych, z. 3, cz. 3, s. 302, 303, 363 (Kolekcja Katedry Archeologii Uniwersytetu Marii Skłodowskiej-Curie w Lublinie), oprac. Zbiorowe Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Warszawa Kanclerz Feliks, Nasze zabytki architektury, Warszawa Kasperek Józef, Gospodarka folwarczna Ordynacji Zamojskiej w drugiej połowie XVIII w., Warszawa Tenże, Konspiracyjny ruch ludowy na Lubelszczyźnie , Warszawa Tenże, Wywóz na przymusowe roboty do Rzeszy z dystryktu lubelskiego, Warszawa Kawałko Janusz, Grała na Jasnej Górze, Kurier lubelski, 2004, nr 249, s

286 Tenże, Przystań dla młodzieży, Kurier Lubelski, 2001, nr 251, s. 8. Kawałko Danuta, Cmentarze województwa zamojskiego, Zamość Ta sama, Nekropolie ziemiańskie na terenie byłego województwa zamojskiego, (w:) Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie, red. R. Maliszewska, Kozłówka Ta sama, Zabytkowe parki podworskie, (w:) Środowisko przyrodnicze woj. zamojskiego, Zamość 1989, s Kersten Adam, Z badań nad konfederacją tyszowiecką, Rocznik Lubelski, t. 1:1958, s Kędziora Andrzej, Zamość od A do Z, Zamość Kiełboń Janina, Deportacja Polaków wysiedlonych z ziem włączonych do Rzeszy na teren dystryktu lubelskiego w latach i związane z tym przesiedlenia Niemców lubelskich, Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza, t. XIV:1980, z. 1, s Kierek Aleksander, Rozwój kapitalizmu w rolnictwie regionu lubelskiego w latach , Lublin (kk), Latają na bocianach, Tygodnik Zamojski, 2003, nr 5, s. 13. Klimek Adam, Jak powstał Zamość, (w:) Konserwatorska Teka Zamojska, Zamość 1978, s Klukowski Zygmunt, Zbrodnie niemieckie w Zamojszczyźnie, Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, t. II:1947, s Kmiecik Zenon, Ruch oświatowy na wsi Król. Polskiego , Warszawa Kokowski Andrzej, Monety antyczne na Lubelszczyźnie, Wiadomości Numizmatyczne, R. 28:1984, z.1-2, s Tenże, Lubelszczyzna w młodszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim, Lubelskie Materiały Archeologiczne, t. 4: 1991, s Kolberg Oskar, Chełmskie obraz etnograficzny, t. 1, Kraków Koman Wiesław, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko kurhanowe w Mokrem, stan. 1, gm. Zamość, Sprawozdanie z badań terenowych w województwie zamojskim w 1986 roku, 1986, s Tenże, Sprawozdanie z badań na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku kurhanowym w Mokrem, stan. 1, gm. Zamość, Sprawozdania z badań terenowych w woj. zamojskim w 1987 r., 1987, s Tenże, Mokre, gm. Zamość, woj. zamojskie. Stanowisko 1, Informator Archeologiczny, 1987, s , 1988, s Tenże, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko kurhanowe w Mokrem stan. 1, gm. Zamość, Sprawozdania z badań terenowych w woj. zamojskim w 1986 r., 1986, s Tenże, Hyża, stan. 1, gm. Zamość, Sprawozdania z badań terenowych w woj. zamojskim w 1988 r., 1988, s

287 Tenże, Badania ratownicze na wczesnośredniowiecznym cmantarzysku kurhanowym w Mokrem, stan.1, gm. Zamość, w latach , Prace i Materiały Zamojskie, t. 3: 1991, s Kondraciuk Piotr, Szlacheckie fundacje sztuki sakralnej dla kościołów i kaplic Ordynacji Zamojskiej w XVIII w., (w:) Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie, t. II, Kozłówka 2003, s Kondracki Jerzy, Geografia fizyczna Polski, Warszawa Koprukowniak Albin, Likwidacja serwitutów w ordynacji zamojskiej ( ), Rocznik Lubelski, t. III:1960, s Tenże, Ruchy chłopskie w Ordynacji Zamojskiej po uwłaszczeniu, (w:) Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, red. K. Myśliński, Zamość 1969, s Tenże, Ruchy rewolucyjne na wsi lubelskiej , Lublin Tenże, Ziemiaństwo Lubelszczyzny i Podlasia w XIX i XX w., Radzyń Podlaski Lublin Kossowski Aleksander, Z dziejów zakonu Bazylianów w Zamościu, Zamość Kościański Tadeusz, Zbrojne powstanie w Zamościu, Głos Ziemi Lubelskiej, 1959, nr 4/5, s. 7. Kowalczyk Jerzy, Zainteresowania i działalność architektoniczna ordynatów Zamoyskich w XVIII w., (w:) Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie, red. R. Maliszewska, t. II, Kozłówka 2003, s Kowalczyk Kazimierz, Rzemiosło Zamościa , Warszawa Kowalski Zdzisław, Odrodzenie się szkolnictwa polskiego w guberni lubelskiej po rewolucji i strajku szkolnym 1905, (w:) Ze studiów nad KEN i szkolnictwem na Lubelszczyźnie, Lublin 1973, s Kozaczka Marian, Ordynacja Zamojska , Lublin Tenże, Ordynacja zamojska w latach I wojny światowej, (w:) Studia z dziejów ziemian lubelskich w XIX i XX w., red. A. Koprukowniak, Lublin 2002, s Tenże, Poczet ordynatów Zamoyskich, Warszawa Kruszelnicki Zenon, Zamojszczyzna, Wrocławski Tygodnik Katolików, 1960, nr 14. Krzykała Stanisław, Rady Delegatów na Lubelszczyźnie , Lublin Tenże, Walki klasowe w powiecie zamojskim w latach , (w:) Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, Lublin Tenże, Z dziejów Rady Delegatów robotników folwarcznych ziemi lubelskiej, Rocznik Lubelski, t. III:1960, s Kubica Helena, Zagłada w KL Auschwitz Polaków wysiedlonych z Zamojszczyzny w latach , Oświęcim Warszawa Kuraszkiewicz Władysław, Z przeszłości narzecza zamojskiego, Lublin

288 Kurtyka Janusz, Latyfundium tęczyńskie. Dobra i właściciele (XIV XVII w.), Kraków Kurzątkowska Alicja, Barokowy zespół pałacowy w Łabuniach koło Zamościa, Studia i Materiały Lubelskie, 1963, s Kuszyk W., Walki klasowe na wsi polskiej , Warszawa Kuśnierz Jerzy, Nowe odkrycia archeologiczne zgłoszone do Muzeum Okregowego w Zamościu, Sprawozdania z badań terenowych w woj. zamojskim w 1990 r., 1990, s Tenże, Cmentarzysko kultury łużyckiej w Pniówku, stan.1, gm. Zamość, Sprawozdania z badań terenowych w woj. zamojskim w 1991 r., 1991, s , 1992, s Tenże, Cmentarzysko kultury łużyckiej w Pniówku, stan.1, gm. Zamość, Sprawozdania z badań terenowych w woj. zamojskim w 1992 r., 1992, s Kuśnierz Jerzy, Niedźwiedź Józef, Przedinwestycyjne badania sondażowe w Pniówku, pow. Zamość, na stan. 15, Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. 4:1999, s Kutyłowska Irena, Podmiejska rezydencja Zamoyskich na Zamczysku w Zamościu, Prace i Materiały Zamojskie, t. 2, Zamość 1989, s Ta sama, Szczebrzeski gród i okręg grodowy w ziemi chełmskiej, (w:) Sztuka dawnej ziemi chełmskiej i woj. bełskiego, red. P. Krasny, Kraków 1999, s Ta sama, Zamość, dzielnica Zamczysko, Informator Archeologiczny. Badania, 1985, s Kutyłowski Andrzej, Mokre, gm.zamość, woj. zamojskie, stan.1, Informator Archeologiczny, 1981, s , 1982, s , 1983, s , 1984, s Kutyłowski Andrzej, Urbański Andrzej, Wieprzec, stan.1, woj.zamojskie, Sprawozdania z badań terenowych Katedry Archeologii UMCS i Archeologicznego Ośrodka Badawczo-Konserwatorskiego w Lublinie, 1983, s. 17. Leszczyński Kazimierz, Eksterminacja ludności na ziemiach polskich w latach , Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, t. IX:1957. Lewandowski Jan, Królestwo Polskie pod okupacją austriacką , Warszawa Tenże, Wyzwolenie Zamościa w 1918 r., Zamość Lorentz E., Kościół i klasztor ojców franciszkanów w Zamościu, Niepokalanów Ta sama, Nieznane inwentaryzacje budowli przykolegiackich z roku 1866, Archiwariusz Zamojski, 2005, s. 51. Łoposzko Maria, Pierwsza fala strajków robotników rolnych w guberni lubelskiej w czasie rewolucji , Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych, t. XIX:1957, s Maciąg M., Jest w orkiestrach dętych jakaś siła, Kronika Tygodnia, 2003, nr 22, s. 20. Madajczyk Czesław, Hitlerowski terror na wsi polskiej , Warszawa Magdziak Alfreda, Na brzegu lasu, Warszawa

289 Ta sama, Roześmiany księżyc, Zamość Ta sama, W cieniu polnych grusz, Zamość Maleszyk Ryszard, Cmentarze wojenne z okresu pierwszej wojny światowej na Lubelszczyźnie, Annales UMCS Sectio F, t. LII/LIII: 1997/98, s Malinowski Jerzy C., Zarys dziejów Okręgu Lubelskiego Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość ( ), Lublin Mańkowski Zygmunt, Hitlerowska akcja wysiedleńcza i osadnicza na Zamojszczyźnie (model czy improwizacja), Zamość Tenże, Miedzy Wisłą a Bugiem , Lublin Marczuk Henryk, Małe Ojczyzny (Sitaniec Wolica, Wysokie), Tygodnik Zamojski 2002, nr 49, s. 16, nr 50, s. 14. Marszałek J., Początki ruchu ludowego na Lubelszczyźnie (w:) Ruch ludowy na Lubelszczyźnie, Maruszczak Henryk, Geologiczno-morfologiczne warunki rozwoju gospodarczego Zamojszczyzny [w:] Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, pod red. K. Myśliwskiego, Zamość 1969, s Michałowicz-Kubal Marta, Zamość i okolice, Zamość Mikulec Bronisław, Przemysł Lubelszczyzny w latach , Lublin Tenże, Przemysł powiatu zamojskiego , Rocznik Zamojski, t. I:1984, s Misiewicz Waleria, Cmentarzysko kultury łużyckiej w Topornicy woj. zamojskie. Badania Muzeum Okregowego w Lublinie w roku 1957, Studia i Materiały Lubelskie, t. 10:1985, s Monografia statystyczno-gospodarcza województwa lubelskiego, t. I: Zagadnienia podstawowe, red. I. Czuma, Lublin Moszyński Kazimierz, Budownictwo ludowe w okolicy Zamościa, Teka Zamojska, t. 3:1920, nr 2, s i 43-47, nr 4, s Muszyńska Elżbieta, Charakterystyka hydrograficzna, [w:] Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, pod red. K. Myśliwskiego, Zamość 1969, s Myk Sławomir, O Siedliskach spod Zamościa, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, 1990, nr 1, s Myśliński Kazimierz, Dzieje kariery politycznej w średniowiecznej Polsce. Dymitr z Goraja , Lublin Nadzieja Jadwiga, Zamość 1813, Warszawa Naumiuk Jan, Z dziejów KPP na Lubelszczyźnie , Lublin Niedźwiedź Józef, Cmentarzysko w Topornicy, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, 1989, nr 2, s Tenże, Leksykon historyczny miejscowości dawnego woj. zamojskiego, Zamość

290 Tenże, Osadowy obiekt kultury łużyckiej w Kolonii Bortatycze stan. 4, gm. Zamość, Sprawozdania z badań terenowych w województwie zamojskim w 1993 roku, Zamość 1993, s Nosal Z., Czterdzieści lat minęło, Kronika Tygodnia, nr 46: 2000, s. 3. Tenże, Wypoczynek na medal, Kronika Tygodnia, 2004, nr 14, s. 28. Nosek Stefan, Materiały do badań nad historią starożytną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza Wisły i Bugu, Annales UMCS, t. 6:1951(57), s Orłowski Ryszard, Działalność społeczno-gospodarcza Andrzeja Zamoyskiego ( ), Lublin Tenże, Echa insurekcji kościuszkowskiej w Ordynacji Zamojskiej, Zamość Tenże, Koloniści rolnicy niemieccy w Ordynacji Zamojskiej w końcu XVIII wieku, Annales UMCS, t. 12:1957, s Tenże, Opór włościan i formy walki klasowej w Ordynacji Zamojskiej w II połowie XVIII stulecia, Annales UMCS, t. 10:1959, s Tenże, Ordynacja Zamojska, (w:) Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, red. K. Myśliński, Zamość 1969, s Tenże, Położenie i walka klasowa chłopów w Ordynacji Zamojskiej w drugiej połowie XVIII w., Lublin Orłowski Stanisław, Kaplice, kapliczki, krzyże, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, 1990, nr 2, s Tenże, Napędzane siłami natury, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, 1990, nr 3, s Paluch M., Prace melioracyjne w powiecie zamojskim w czasie okupacji niemieckiej, (w:) Zamojszczyzna w walce z Niemcami. Wydawnictwo materiałów do dziejów Zamojszczyzny w latach wojny, t. II, Zamość 1946, s Pawłowska A., Materiały do zagadnień etnograficznych w zasobie Archiwum Państwowego w Lublinie, Archeion, t. XC: 1992, s Pawłowski A., Roztocze Środkowe. Przewodnik nie tylko dla turystów, Mielec Petera-Górak J., Nieznane i zapomniane dworki drewniane na Lubelszczyźnie, (w:) Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie, red. R. Maliszewska, Kozłówka Pieszko Michał Marian, Przewodnik po Zamościu i okolicy, Zamość Tenże, Zamość w opresji szwedzkiej 1656 r., Teka Zamojska, t. 1(5):1938, nr 2, s Pięta Zenon, Polskie klaryski pod zaborami i w Księstwie Warszawskim , Warszawa-Rzym Płoszczanskij Venedikt, Proszłoje chołmskoj Rusi po archivnym dokumientam XV-XVIII v. i drugim istocznikam, t. 1-2, Vilna Podziemie zbrojne na Lubelszczyźnie wobec dwóch totalitaryzmów , red. S. Poleszak i A. Pu- 288

291 ławski, Warszawa Polski Atlas Etnograficzny, red. J. Gajka, z. 1-6, Warszawa Prusicka Ewa, Badania na stanowisku 1 w Żdanowie, Sprawozdania z badań terenowych w woj. zamojskim w 1993 r., 1993, s Ta sama, W poszukiwaniu Skokówki, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, 1992, nr 2, s Ta sama, Wyniki badań wykopaliskowych na stan 1 w Żdanowie, gm. Zamość, Sprawozdania z badań terenowych w woj. zamojskim w 1991 r., 1991, s Ta sama, Badania wykopaliskowe browaru Ordynacji Zamojskiej na stan. 1 w Żdanowie, gm. Zamość, Najważniejsze odkrycia archeologiczne w Polsce środkowowschodniej w 1993 roku, Biała Podlaska 1994, s Ta sama, Dwa toporki kamienne z Mokrego, gm. Zamość, Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. 1: 1996, s Ta sama, Lokalizacja rodowej siedziby Zamoyskich na Skokówce w świetle planów i map z 2 poł. XVIII i pocz. XIX w., Archiwariusz Zamojski, Nr 6: 2009, s Rajca Czesław, Zakładanie nowych folwarków w dobrach Ordynacji Zamojskiej w latach , Acta Universitatis Wratislaviensis, Historia, t. XXVII, s Reczek Stefan, Podręczny słownik dawnej polszczyzny, Wrocław Rolska Boruch Irena, Siedziby szlacheckie i magnackie na ziemiach zwanych Lubelszczyzną , Lublin Ta sama, Z przeszłości kulturowej Lubelszczyzny. Inwentarz topograficzno-rzeczowy zabytków woj. lubelskiego, Lublin Ruski Kazimierz, Nasypy ziemne w okolicy Zamościa, Ziemia, R. 3:1912, s Rzemieniuk Florentyna, Unickie szkoły początkowe w Król. Polskim i w Galicji , Lublin Sadaj Sado Jadwiga, Tajemnice sitanieckiego Bartłomieja, Zamojski Kwartalnik Kulturalny 1993, nr 4, s Sawa Bogumiła, Była sobie Hyża, Tygodnik Zamojski 1993, nr 12, s Ta sama, Gdzież ten zameczek w Skokówce i pałacyk na Krasnymbrzegu?, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, 2002, nr 1-2, s Ta sama, Małe Ojczyzny (Białowola, Bortatycze, Hyża, Kalinowice, Mokre, Płoskie, Siedliska, Sitaniec, Żdanów), Kronika Tygodnia 2001, nr 24, s. 11, nr 25, s. 4, nr 26, s. 12, nr 27, s. 12, nr 31, s. 17, nr 32, s. 11, nr 33, s. 9, nr 38, s. 24, nr 39, s. 17, nr 44, s. 12. Sawecka Z., Florian z darami, Dziennik Wschodni, 2002, nr 106, s. 9. Seweryn Tadeusz, Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce, Warszawa

292 Siemion Leszek, Egzekucje na Lubelszczyźnie, Zeszyty Majdanka, t. III:1969, s Tenże, Z lat okupacji hitlerowskiej na Lubelszczyźnie, Lublin Tenże, Zamojski przełom, Lublin Sikorski Antoni, Głowacki Ludwik, Kampania wrześniowa na Lubelszczyźnie, t. I, Lublin Skarbek Jan, Straty materialne w czasie powstania listopadowego w województwie lubelskim ( ), Roczniki Humanistyczne KUL, t. 21:1973, z. 2, s Skiba M., Straże pożarne na Zamojszczyźnie, Zamość Słobodian W., Cerkwy chołmskoj eparchii, Lvov Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, red. F. Sulimierski, t. 1-15, Warszawa Sochacka Anna, Własność ziemska w województwie lubelskim w średniowieczu, Lublin Sochaniewicz Kazimierz, Dzieje Zamościa w dobie przed lokacją na prawie niemieckim ( ), Rozprawy Historyczne Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, t. 1:1921/22, z. 4, s Tenże, O kolebce rodu Zamoyskich i o Piwach-Prawdzicach na Rusi, Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie, t. 5: 1920, s Tenże, Sitańscy herbu Nałęcz na pograniczu chełmsko-bełskim w XV i XVI wieku, Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie, t. 6:1921/23, s Tenże, Wzrost biskupstwa chełmskiego do połowy XVI wieku, Wschód Polski, t. 2:1920/21, nr15/16, s Sowińska G., Hipolit Kozioł - nota biograficzna, Archiwariusz Zamojski, 2002, s Sroczyńska Bogumiła, Rozwój przestrzenny przedmieść Zamościa w latach , (w:) Konserwatorska Teka Zamojska, Zamość Ta sama, Rozplanowanie i zabudowa Zamościa w okresie Królestwa Kongresowego, (w:) Zamość miasto idealne, red. J. Kowalczyk, Lublin 1980, s Stankiewicz Zbigniew, Ruch chłopski podczas powstania styczniowego, Przegląd Historyczny, t. L:1959, z. 2, s Stankowa Maria, Dawny powiat szczebrzeski w XIV-XVIII w. Warszawa Stopniak Franciszek, Dzieje kapituły zamojskiej, Lublin Sulewski Wojciech, Lasy w ogniu, Warszawa Surdacki S., Stanowisko susła perełkowanego Citellus suslicus w Hubalach, Annales UMCS, Sectio B, t. XXXV/ XXXVI: 1980/81, s Tenże, Obrona Zamojszczyzny, Za Wolność i Lud, 1957, nr

293 Szaflik Józef Ryszard, Wieś lubelska w połowie XVII wieku. Problem zniszczeń wojennych i odbudowy, Lublin Szczapaniec J., Ostatnie ćwierćwiecze w oświacie powiatu zamojskiego ( ), Teka Zamojska, R. 2:1939, nr 2, s Szczygielski Zbigniew, Powstanie zamojskie, Z Pola Walki, 1958, nr 1, s Szczygieł Ryszard, Zamość w czasach staropolskich. Zagadnienia gospodarczo - społeczne, (w:) Czterysta lat Zamościa. Materiały z sesji naukowej Czterysta lat Zamościa, red. J. Kowalczyk, Wrocław 1983, s Sztuka dawnej ziemi chełmskiej i woj. bełskiego, red. P. Krasny, Kraków Szyszka Bogdan, , 70-ta rocznica odzyskania niepodległości Polski, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, Nr 4/18:1988, s Śladkowski Wiesław, Kolonizacja niemiecka w dobrach ordynackich, (w:) Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, red. K. Myśliński, Zamość 1969, s Tenże, Kolonizacja niemiecka w południowo-wschodniej części Król. Polskiego w latach , Lublin Tenże, Zamość pod znakiem Marsa, (w:) Czterysta lat Zamościa. Materiały z sesji naukowej Czterysta lat Zamościa, red. J. Kowalczyk, Wrocław 1983, s Ślaski J., Zamojszczyzna, Życie i Myśl, 1965, nr 718, s Środowisko przyrodnicze woj. zamojskiego, red. R. Reszel, Zamość Świeżawski Aleksander, Nadanie ziemi bełskiej Siemowitowi IV, Przegląd Historyczny, t. 72:1982, s Tabaka Zbigniew, Przemysł spożywczy Ordynacji Zamojskiej w I poł. XIX w., Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, z. 9, 1962, s Tarnawski Aleksander, Działalność gospodarcza Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana wielkiego koronnego ( ), Lwów Tenże, Dzieje powstania dóbr Ordynacji Zamojskiej, Teka Zamojska, R.1:1938, z. 2, s Tarnogrodzki Tadeusz, Z walk Batalionów Chłopskich w obronie Zamojszczyzny (listopad 1942-luty 1943), Wojskowy Przegląd Historyczny, 1963, nr 3/4, s Tenczynowa Kazimiera, Powiat zamojski w liczbach, Warszawa tko, Wychody budują szkołę, Sztandar Ludu z dnia r. Urbański Andrzej, Wieprzec, stan. 1, woj. zamojskie, Informator Archeologiczny, 1982, s. 105, 1984, s. 61, 78. Tenże, Wieprzec, stan. 1, gm.zamość, woj. zamojskie, Sprawozdania z badań terenowych Katedry Archeologii UMCS i Archeologicznego Ośrodka Badawczo-Konserwatorskiego w Lublinie, 1982, s. 8. Tenże, Tajemnice kultury łużyckiej, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, nr 2: 1984, s

294 Tenże, Czasowe wystawy archeologiczne w Zamościu i Tomaszowie Lubelskim w latach , Rocznik Zamojski, t. 2:1985/86 (88), s Tenże, Najdalej na południe Polski wysunięte stanowisko kultury wielbarskiej, (w:) Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim, Lublin 1988, s Uruski Seweryn, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 1-13, Warszawa Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII-XVIII wieku. Spisy, red. A. Gąsiorowski, t. 1, z. 2: Urzędnicy wielkopolscy XVI-XVIII wieku, oprac. A. Bieniaszewski, Wrocław 1987; t. 3, z. 1: Urzędnicy województwa ruskiego XIV-XVIII wieku (ziemie halicka, lwowska, przemyska, sanocka), oprac. K. Przyboś, Wrocław 1987; t. 3, z. 2: Urzędnicy województwa bełskiego i ziemi chełmskiej XIV-XVIII wieku, oprac. H. Gmiterek i R. Szczygieł, Kórnik 1992; t. 3, z. 3: Urzędnicy podolscy XIV-XVIII w., oprac. E. Janas, W. Kłaczewski, J. Kurtyka, A. Sochacka, Kórnik 1998; t.3, z. 4: Urzędnicy województw kijowskiego i czernihowskiego XV-XVIII w., oprac. E. Janas i W. Kłaczewski, Kórnik 2002; t. 4, z. 1: Urzędnicy małopolscy XII-XV wieku, oprac.j. Kurtyka, T. Nowakowski, F. Sikora, A. Sochacka, P. K. Wojciechowski, B. Wyrozumska, Wrocław 1990; t. 4, z. 2: Urzędnicy województwa krakowskiego XVI-XVIII wieku, oprac. S. Cynarski i A. Falniowska-Gradowska, Kórnik 1990; t. 4, z. 4: Urzędnicy województwa lubelskiego XVI-XVIII wieku, oprac. W. Kłaczewski i W. Urban, Kórnik 1991; t. 10: Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV-XVIII wieku, oprac. K. Chłapowski, S. Ciara, Ł. Kądziela, T. Nowakowski, E. Opaliński, G. Rutkowska, T. Zielińska, Kórnik Walczak Marek, Uwagi o działalności fundacyjnej Dymitra z Goraja, (w:) Sztuka dawnej ziemi chełmskiej i woj. bełskiego, red. P. Krasny, Kraków 1999, s Willaume Juliusz, Wieś lubelska przed uwłaszczeniem, Lublin Wiśniewski Stanisław, Zamojszczyzna w powstaniach narodowych, (w:) Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, red. K. Myśliński, Zamość 1969, s Tenże, W dobie wojen napoleońskich, (w:) Zamość. Z przeszłości twierdzy i miasta, Lublin Witusik Adam Andrzej, Chrzest bojowy zamojskiej twierdzy (w:) Zamość. Z przeszłości twierdzy i miasta, red. A. Koprukowniak i A. A. Witusik, Lublin 1980, s Tenże, Młodość Tomasza Zamoyskiego. O wychowaniu i karierze syna magnackiego w Polsce w I poł. XVII wieku, Lublin Tenże, Oblężenie i obrona Zamościa w 1648 roku, (w:) Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, red. K. Myśliński, Zamość 1969, s Wnuk Rafał, Konspiracja akowska i poakowska na Zamojszczyźnie od lipca 1944 do 1956 roku, Lublin Wojciechowski J., Co zrobiono w Polsce w zakresie odbudowy, restauracji i konserwacji zabytków sztuki w latach , Ochrona Zabytków Sztuki, 1930/31, z. 1-4, cz. 2. Wojniak K., Magryta M., Małe Ojczyzny Kalinowice, Tygodnik Zamojski 2001, nr 6, s. 10. Wojtas Marian, Słownik biograficzny żołnierzy Batalionów Chłopskich. IV okręg Lublin, t. I-III, Lublin Wójcik Alicja, Ruch ludowy na Lubelszczyźnie do 1984 r., Lublin

295 Współczesna twórczość ludowa między Wisłą i Bugiem, red. A. Gauda, Lublin Wykaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce, Warszawa1980, t. I i III. Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, z. 8: Województwo lubelskie, oprac. H. Gawarecki, B. Wolff- Łozińska, J. Łoziński, Warszawa Zabytki architektury i budownictwa w Polsce [Seria nowa] t. 48: Województwo zamojskie, oprac. M. Fornal, J. Górak, A. Kędziora, T. Twardowski, Warszawa Zahajkiewicz Marek, Diecezja lubelska - informator historyczny i administracyjny, Lublin Zamość miasto idealne. Studia z dziejów rozwoju przestrzennego i architektury, red. J. Kowalczyk, Lublin Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, red. K. Myśliński, Zamość Zamoyski Jan, Zamość i Zamoyscy, Zamość Zarębska Teresa, Zamość - miasto idealne i jego realizacja, (w:) Zamość miasto idealne. Studia z dziejów rozwoju przestrzennego i architektury, red. J. Kowalczyk, Lublin 1980, s Zembrzycki Zygmunt, Powstanie zamojskie 1918 r., Wojskowy Przegląd Historyczny, 1970, s Zgrzywa Stanisław, Gmina Stary Zamość , Lublin Zin Wiktor, Zamczysko, Tygodnik Zamojski 1988, nr 16, s. 1,10. Zin Wiktor, Kadłuczka Andrzej, Pawlicki Maciej, Ostatnie wyniki badań pałacu Zamoyskiego odsłonięcie nieznanej fazy pomorandowskiej, (w:) Materiały z posiedzenia Sekcji Konserwacji Zabytków Wyniki badań pałacu Zamoyskich w Zamościu w latach , Kraków 1986, s Ci sami, Z badań nad najstarszymi dziejami pałacu Zamoyskiego, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, R. 16: 1982, s Zinkiewicz Włodzimierz, Klimat [w:] Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, pod red. K. Myśliwskiego, Zamość 1969, s Zubrzycki Jan, Zamość w sztuce, Teka Zamojska, R. 4: 1921, s. 6-18, 50-55, Żychliński Teodor, Złota księga szlachty polskiej, t. 1-2, Poznań

296 STRONY INTERNETOWE www. roztocze.com www. roztocze.net

297 INDEKS OSÓB Aborowicz Czesław ps. Azja, Skarżyński Adamczuk Piotr ps. Boruta Adamowicz: , Jan , 252, 253 Albert (Wojciech) z Jatutowa Albinger Małgorzata Aleksandra (z Olgierdowiczów) Andrzej (Jan) z Szopinka , 113 Arczewski Eugeniusz Artymiak Paweł Artyś Ewa von Auffenberg Moritz... 19, 79 August II Mocny, Wettin... 46, 68 Badowski Jan Bajan Antoni ps. Grom Bajor H Bartel Hanus Batory Stefan patrz Stefan I Batory Batu-chan Bauer Stefan Bender - Franciszek... 95, 96, 101, R , 83, 88 Ber Wiktor Berlin Teresa Bielak Stanisław Bielak (Bulak) Michał Biernaccy Biernacki Dąb Stefan Bierniszewski Piotr Bilant Michał Binduga Maria Birantowicz Franciszek , 267 Biront: - Jan Janina , 220, 221, 241 Bizior Jan Blaszka Maria Błaszczak Seweryn Bohukin (Bokhun) Bohun (Dąbrowski Szczucki Antoni?) Bołtowicz D Bonaparte Napoleon (Napoleon I)...18, 46, 78, 88, 93, 156 Bondyra: - Aleksander, Jan, Maria Helena Jan Jolanta Maciej, Michał, Mikołaj Michał Onufry Roman Boniecki Michał Boruch Borys L Bosiak Anna i Hipolit Brahowie z Sitna Fiodor i Michałko... 91, 92 Bratkowski Arkadiusz Braun Jerzy Bród Bryliński Wasyl (Waśko) Bryła Stanisław... 70, 197 Budionny Siemion (Semen)... 19,58 Bulak: - J Kazimierz Bułek Wacław Burcon Michał i Stanisław Buryś Marian Burzan Leokadia Buszewicz Jacek , 117 Byczek Michał Bzdeń Henryka Chatała Łukasz Chlebański Jakub , 245 Chmielnicki Bohdan Zenobi... 15, 17, 97, 110, 112 Chomęccy z Chomęcisk i Konarzewa, herbu Pobóg (?) Chomicki W Chruściel Czesław Chrzan Jan Cieszkowski Antoni, herbu Dołęga Cieślicki Józef Ciołek G Ciszewski Tadeusz Ciurysek: - Maria Michał Claudel - patrz Klaudel Cygnarowski Andrzej Cymbalicka Barbara Czajkowski Marian Czarnkowscy herbu Nałęcz... 16, 26, 38, 76, Jan... 16, 87 Czernicki Tomasz Czerwieniec: - Bartłomiej ps. Rolicz, Jerzyk, Osa... 70, Jan

298 - Krzysztof Czop Zdzisław Czopik Adam, Jan, Maciej, Wojciech , 156 Czubara Krzysztof... 31, 71, 96, 97, 258, 247 Czuryło Jan patrz Gorayscy Czyż Jan Ćwiklak Franciszek Dancewicz Maria Dąbrowski Dąbrowski Józef ps. Bielecki Dembowski Jan... 70, 197 Denis Józef Dębska J....65, 172, 178, 194, 197, 262 Dołba Feliks, Marian Domański Józef Doroszewski (Deroszewski) Teodor i Tomasz Drewko Michał Drohiczańscy z Drohiczan, herbu Nałęcz Drozd Wanda Dubiel Edward Dudek A , 185 Dudzińska Aniela Dulęba Michał Duńska-Mlonek Anna Durasiuk (Duras) Kazimierz, Sobek Dużyńska Barbara Dygoda Paulina, Szymon, Teresa Dyjakowski Kazimierz Dymska Anna Działyńska Zofia z Zamoyskich... 82, 159 Dzieduszycka Marianna z Zamoyskich Dziuba: - Gabriel Kazimierz Dziuda M Epsztajn Eliasz i Salomon (Szlomo) Ettinger Salomon (Szlomo) Fabianowski A Falibowski z Pniowa, herbu Korab (?): - Anna z Pniowskich, Krzysztof, Piotr, Stanisław...82 Feduszka J , 98, 212 Fijałkowski D , 176, 178, 201, 228, 240, 262, 267 Firlejowie z Lubartowa, herbu Lewart Stanisław Fischer Joseph Flis: - Janina i Józef Zbigniew Frajnt Janusz , 217 Franczak Jan Frańczuk Jarosław Fujara (Fusiara) Michał Gac: - Józef Władysław Gajecki Józef Gajewski Leszek... 74, 124 Gallenberg W.R Gał: - Andrzej , Antoni Gała Salomea i Stanisław... 72,73 Garbaty: - B Eugeniusz Jan Garfinkiel Sanel Garliński Z Gąsior Władysław Gębala Janina Gileta J Gil Andrzej...39, 56, 76, 87, 88, 135, 159 Gisges Władysław Glinka Antoni , 138 Głowacki: - Andrzej Jakub, Józef, Maciej, Stanisław Gnyp E Godzisz Adam Godziszewski E Golat Bronisław Golenczak (Golen) Antoni i Paweł Gołębiowscy herbu Gozdawa (?)... 58, Janina , 157 Gołębiowski - Józef Michał Gomułka Robert Gontarz: - Andrzej , Bronisław, Ignacy, Janina, Józef Gorayscy z Goraja, herbu Korczak:...26, 38, 67, 76, Aleksander i Kraśnika.. 16, 30, 38, 45, 56, 76, 82, 87, 107, 120, Jan Cyryl (Czuryło) ze Stojanic... 16, 82, 87 - Mikołaj z Lipska... 16, 30, 56 - Prokop (Proć) ze Szczebrzeszyna... 16, 45 - Zygmunt Prokop ze Szczebrzeszyna... 16, 26, 67, 76 - Zygmunta ze Szczebrzeszyna... 16, 67, 76, 87 Gorzała Jadwiga Gosik Jolanta Górak J....27, 46, 50, 79, 93, 114, 116, 121, 122, 136, 174, 178, 180, 194, 208, 209, 214, 224, 228, 231,

299 Górkowie herbu Łodzia:...26, 38, 67, 76, 82, 120, 121, 135, Andrzej... 46, 67, Stanisław... 16, 121 Górnik Henryk Górski Jan Gradziuk Józefa Grela Franciszek Greluk Roman Greniuk Franciszek Greszta: - Alina Andrzej , 250 Grochowski Henryk ps. Zagórski, Heniek Gronk Marcin Groszkowski Paweł (herbu Rolicz)... 57, 160, 185 Gruberski Władysław , 211 Gruszecki z Gruszki, herbu Lubicz: - Józef Stanisław i Wojciech Gruszka Tadeusz Grygiel J....31, 36, 54, 58, 66, 70, 80, 84, 89, 105, 114, 247 Gryn: - Jan , Józef Gryń Feliks Grzelaczyk Marek Grześko Stanisław Grzębski Stanisław herbu Jastrzębiec Grzyb Czesław Habsburg Józef Ferdynand... 19, 79 Haciewicz Jan Hajduk Stefan Halikowa Cecylia z Sajkiewiczów Hałasa Feliks i Jan , 148 Harna Anna Hauke Maurycy Herc: - Agnieszka Stanisław Himmler Heinrich Holhlender Icek Horosz(ki)ewicz Jan Horyszowscy z Horyszowa, herbu Nałęcz... 16, 92 Iłowieccy z Iłowca, herbu Nałęcz Icek Iwan (Iwonia) z Klecia i Stojanic... 16, 38, 76, 87, 120 Jach Franciszek Jakubowska Jadwiga Jan z Rzeplina Jan ze Żdanowa Jan Broda z Jatutowa, herbu Abdank Jan I Olbracht Jagiellończyk Jan II Kazimierz Waza Jan Paweł II (Wojtyła Karol)... 72, 197, 238 Jan Ukleja z Kalinowic Janik Krystyna Jankiel Jan(i)owscy z Janowic, herbu Gryf:... 16, 38, Mikołaj i Ofka Piotr Wojciech Smarz z Wilkowic Jareczek Eugeniusz Jasiński(-a): - Maria Stanisław ps. Samotny Jastrzębski Franciszek Jaślikowski Zygmunt Jaśniewski Andrzej Jaworscy: - Eugeniusz Marcelina Janik Krystyna Jerzy II Rakoczy (z Siedmiogrodu) Jędruszczak Bolesław Józef II Habsburg... 18, 27, 30, 38, 50, 53, 56, 78, 83, 88, 101, 103, 127, 130, 142, 145 Józefacki S , 248 Jurczak Edward Juszczak Henryk ps. Przybył cień, Sten..54, 84, 128 Kaczorowska Kahan Józef Kalinowscy Bronisława i Seweryn Kapłon Henryk ps. Żuraw Karabin Michał Karol X Gustaw Wittelsbach-Waza... 17, 77 Karol XII Wittelsbach-Waza Karpiński Stanisław... 70, 197 Karśniccy herbu Kościesza odmienna Kasiedczak Konstanty Kasperski Leonard , 256 Kasprzysiak Edward , 138, 247 Kaszowski Teodor herbu Janina Kaszyca Władysław ps. Żubr Katas Jakub Kawałko Danuta... 79, 89, 94, 146, 174, 185, 193, 209, 255 Kawałko J , 174, 185 Kędziora A , 212, 213 Kędziora Katarzyna Kiciński Bronisław Kiczuła Gmiter Kiełbiński Adam Kijko Ewa, Jan, Jan Kita Szymon

300 Klaudel Jakub i Krystian , 103 Klich M Klimacki Piotr Klimczuk Henryk , 205 Klimek Adam Klimek Klus Kazimierz i Stanisław Kłonica: - Halina Wojciech Kmieć Edward ps. Zimny Kmitowie z Wiśnicza, herbu Szreniawa..26, 38, 67, 76, Piotr Kolanos Barbara Kolanowski Stanisław Kolarski Stefan Kołaczkowski herbu Janina (?): - Andrzej, Elżbieta, Jan, Jan, Krystyna Kołodziej Jan Kołodziejczyk Jerzy Kołtanowski Konarszczuk Koman Wiesław Konstanty Romanow Kopaliński W Kopińscy Korchiewicz Mikołaj Kordyjak Tadeusz Kornecki Józef Korneluk Alina... 59, 84 Korytko Paweł herbu Jelita Korzeniowski Jan Ko(a)siedczak: - Konstanty Zofia Kosiorek-Poździk Zofia Kostewicz Gawriło i Piotr , 159 Kostur Halina Kowal Jan Kowala Władysław Kowalczyk: - Anna Józef Kowalski Franciszek Kowerski: - Stefan... 70, Zofia Kozaczeńko Piotr Kozak: - Franciszek Grażyna Kozina Zenon Kozioł: - Hipolit i Urszula Mieczysław , 231 Koziołek Ludwik Kozyrska Krystyna Krajewska Urszula Kranz Edward , 183 Krasna Janina Krechowicz Tadeusz ps. Grzmot... 70, 122, 231 Krosowski Feliks Król Józef Krukowski Józef Kruszyński: - Antoni, Wojciech Władysław Kryński Tadeusz... 70, 197 Krypiakiewicz Jan Krzyształowski Tomasz Kseniak M , 176, 178, 201, 228, 240, 262, 267 Kubicka Janina Kucharski: - Alfred Andrzej, Kazimierz Szymon, Tomasz Kudyk: - Edward ps. Prędki Lucjan Michał Kulaszyński Mikołaj Kunkel R Kurek Z , 228, 231, 236, 252 Kurnik Stanisław ps. Orle Pióro Kurozwęcka Elżbieta z Tarnowskich Kuryło Lidia Kurzyńska Dorota Kusz Mieczysław Kusztaluk Edward Kuśnierz Jerzy... 85, 161 Kutyłowska Irena Kutyłowski Andrzej... 74, 124 Kuźma: - Bronisław, Józef, Władysław Karolina Wojciech Kwapiszewski Kwarciany Jerzy , 239 Kwiatkowska Halina Kwiatkowski - Feliks Halina Latyczyński Mikołaj herbu Hołobok Lejzorowicz Eliasz

301 Lenczewski B Lesz Leonid... 19, 79 Leszczyńscy z Leszna, herbu Wieniawa Leszczyński(-a): - Elżbieta Mariusz Stanisław Leśniak Stanisław Lew Jan Lewanowicz Ludwik , 218, 219 Lewko Krystyna Lipczyński herbu Korwin:... 65, 194, 198, Adam i Jadwiga Grzegorz i Leon Jan... 65, 172, 194, 196, Jan Konrad... 40, 137, Maria , 197 Lipczyński Wacław Lipska Alicja , 148 Lipski z Lipska i Goraja, herbu Korczak... 56, 120, Jan, Krzysztof, Stanisław, Walenty Mikołaj z Goraja... 16, 30, 56 Litwiniec: - Feliks ps. Moryc Jan ps. Śmieszny Michał Lotz: - K Władysława Ludwik I Węgierski (Andegaweński) Lupa: - Helena, Maria, Maria, Michał, Regina, Ryszard Marek Stanisław Łabuńscy z Łabuń, herbu Zagłoba (?) Łagoda Antoni Łaśko Marcin Łazorczyk J Łaźniński Jan z Łaźnina, herbu Jelita Łepik Leszek... 80, 131 Łochina Mikołaj Łój Jakub i Julia , 249 Lorentz: - Ewa... 7, 109, 185, Stefan Lubomirski J. T Lupa S Łój Jakub i Julia , 249 Łukaszczyk: - Feliksa , Franciszek, Jan, Józef, Maria, Marianna Jan , Jan Łukaszyk Piotr Łuszczak Maria Łygas W Łysyczak Jadwiga Łyś: - Franciszek Stanisław Machałek: - Julia Teresa Maciejewicz Jan... 57, 160 von Mackensen August... 19, 79 Madej Tomasz ps. Głaz Madeja Bolesław Magdziak: - Alfreda , 208, Antoni , 208, Władysław Majdan Lucjan Majewski Albert Makowski S Makuch Andrzej Maksymiuk Konstanty Malarz z Bortatycz Malczewscy z Sitna, herbu Tarnawa Maleszewski Leon Malinowski Jan Maliszewska R , 224 Maliszewski P Malucha Krystyna Maluga Henryk Małocha Jan Małyszek Teresa Mańkowa Stefania Marczuk: - Edward ps. Marek Henryk Jacek Szymon Margulies (Margules): - Icek (Ignacy)... 31, 79, Jakub , 238, 254, 256 Maron Michał Maślany Ksawery i Michał Maśliński Stanisław Materna Friedrich (?) Matwisowie Mazepa-Kołodyński Iwan Mazur: - Andrzej i Bartłomiej (Bartek)

302 - Franciszek i Sobek Michał Mazurek Apolonia Mazurkiewicz - Jadwiga Maria Ryszard Miazga Ewa Michalski: - Krzysztof S Michałko z Siedlisk patrz Siedliscy Michel Piotr Mielniczek Bronisław Mikołaj II Romanow Mikulec B , 123, 136, 180 Milczuk Krystyna... 59, 62 Mniszech Jan herbu własnego Mogielnicki - Tadeusz Władysław Monastyrska Maria Morando Bernardo , 153 Moskalewski Feliks... 70, 197 Mostowski Antoni Mościcki Ignacy , 255 Mróz Iwan Musiał: - Feliks, Teofil Wincenty Muszyński(-a): - Antoni Stanisława Myk Sławomir... 87, 88, 89, 206, 207 Mysłakowski Franciszek Najmanowicz Hersz... 53, 156 Napoleon I Bonaparte... 18, 46, 78, 88, 93, 156 Natanowie Hersz i Józef Nekanda-Trepka E Nerold Nędzyński Adam Niańko Józef, Stanisław, Wacław Niedźwiecki z Mokrego, herbu Ogończyk (?) - Stefan Wojciech i Zofia Niedźwiecki: - Jan Stefan Niemczuk Edward Niemierzowie - patrz Ostrowscy-Niemierzowie Niklewicz Maria Nosal Z , 244 Nosek Stefan Nowak: - Andrzej i Marianna , Jan... 59, 80, 96 Nowosad Maciej Nowoszewski R Ogorzewski Ogurcow S Olchowski Marcin ps. Gwiazda... 70, 105, 130, 241 Olejarczuk Franciszk Oleśniccy z Łabuń, herbu Radwan... 16, 55 - Dorota z Bełzeckich i Jarosław Opiła Bronisław i Władysław Ordyniec Jan, Stanisław, Wojciech Oryszczak Regina Orzechowski Ostasz: - Bolesław Henryk , Józef Józef Karol Michał i Oleszko Władysław Ostrorogowie herbu Nałęcz Stanisław Ostrowscy-Niemierzowie...16, 22, 52, 82, 106, 107, 108, 152, 153 herbu Gryf (?)...16, 52, 107, 108, 152, Anna Barbara z Zamoyskich i Piotr , Jakub (Janusz) ze Żdanowa , Jakub ze Żdanowa , 107, 152, Jan... 52, 107, 152, Mikołaj... 82, 107, Niemierza ze Skokowic , 107, 152, Piotr ze Żdanowa... 82, 107, 152 Ozga Wojciech Pakuła Władysław Panasiński Jan... 57,160 Pankracy z Siedlisk patrz Siedliscy Paradowski (Poradowski) Marcin Parczała Józef Parnak Maria Paweł (Pawlik) z Bortatycz Paweł Filipowic z Radzięcina Pawłowski A , 192 Pellegrini Leopold Petryk Feliks ps. Kmieć Perz: - Józef, Maria, Marian Pęk: - Jakub

303 - Krystyna Wojciech Pfeffer: - Aaron, Bajrach Piasecka Zofia Piaścik F Pieszko Michał , 139 Pietrynko Antoni Piotr z Jatutowa Piotrowski Adam ps. Dolina Pirow Piwo Andrzej z Opolska, herbu Prawdzic Plehwe Paweł... 20, 79 Płoscy z Płoskiego: - Boguta Daćbog (Dadzibóg) Tomasz (Tomko)... 67, 76 Pniowski z Pniowa: Anna i Krysko i Marek Podgórski Mateusz Podobiński: - Feliks Marian Pomian Krystyna Pontanus Jerzy (Georgius) Porębski Kazimierz Poździk Stefan ps. Wrzos Proć Adam , 227 Przystawski S Prus Stanisław ps. Adam, Piotr... 89, 105 Prusicka-Kołcon Ewa Prystapczuk Jerzy ps. Ryś Przełucki Stanisław... 80, 96 Przybyłowicz Stanisław Przytuła Józef Psiuk Michał Ptak Krystyna Pudłowska Danuta Pupiec: - Antoni, Franciszek, Maria Marian... 33, Władysław , 242 Rachwald: - Anna Jerzy , 254 Raczek (Raczko) Marcin Raczyńscy herbu Nałęcz Radecki Jerzy herbu Godziemba Radostowicz Radzik Jan , 263 Radziwiłłowie herbu Trąby Rakoczy Jerzy II (z Siedmiogrodu) Ratkiewicz (Radkiewicz) Michał Rawiński Józef Regala: - Bronisław, Józef, Kazimierz Ritter Roman Franciszek ps. Derwisz Romanowiczowie (-Rurykowiczowie) Romańczuk Janusz Rozumowski Iwan Rudnicki Witold... 70, 197 Rudomicz Bazyli... 46, 78, 97, 154 Ruski Kazimierz... 97, 99, 100 Rusz Agnieszka Rybak Maria Rycak Mirosława Rycek (Rycko) Marcin Rycaj Paweł Rycak Mirosława Rycyk Jan Rydz Śmigły Edward... 71, 171, 199, 247 Rytko Leopold Rzeźniak Marek Sadło Paweł Sadowski Jagmin Jan Sagan Aleksander Sajkiewiczowie: - Adam... 46, 47 - Anna z Pacewiczów i Jan Ludwik... 46, 178, Ludwik... 47, 66 Sałach H Sapiło Katarzyna Sawa Bogumiła... 46, 47, 109, 110, 178 Segeda Józef Seher Michał , 102 Semczyk Danuta Seń Józefa Serafinowie Serafin Teresa Seweryn T , 246 Siedlecka Alicja Siedliscy z Siedlisk: - Michał (Michałko) i Pankracy (Pankracz) Sielecki Pius Sielscy: - Aleksandra Pius... 68, 236 Siemko Roman Sikorski Władysław Sirak: - Andrzej (Jędrzej) Jan Stanisław

304 Sitańscy-Ściborowie z Sitańca, herbu Nałęcz... 16, 35, 91, 92, Dzichna (Zdzichna) Jan (Sabatka)... 92, Jerzy, Marcin, Piotr Marek Ścibor Piotr... 91, 92 - Stanisław Ścibor Wojciech (Woś, Warsz, Wąson)... 91, 92, 208 Siwił(ł)o Katarzyna, Longin, Lucjan Skakun Franciszek Skomorowscy ze Skomoroch, herbu Nałęcz Skowyra Ryszard Skóra: - Henryka Małgorzata Skrzypiela Jan... 69, 70 Sławkowski Mikołaj z Bzitego, herbu Radwan Słupski Władysław Słupski Służewski Roman Smal Maria , 131 Smarkala Andrzej Smarz Wojciech patrz Janowscy Smoter: - Jan i Władysław Janina Smuglewicz Łukasz Smutek Andrzej Smyk Józef Snopkowski herbu Rawicz Anna z Sitańskich Jakub z Niedrzwicy Jakub Sobczuk: - Henryka Kazimierz Soboń Tadeusz Sochański Marian Sokołowski(-a): - Marian Piotr Regina Solscy: Janina, Joanna, Piotr, Stanisław Sołdaczuk Jan Sołowiej Julian Soroka Stefania Sosnkowski Sosnowski Oskar Sowa Antoni Sowińska Urszula Sowiński Józef Sprawka B , 178, 197, 262 Stabrowscy ze Stabrowa, herbu Lubicz... 16, Wojciech Stadnik Michał Stanisław z Jatutowa, herbu Abdank Stanisław de Kurosonio Stankiewicz - Elżbieta Leszek Stapkowski: - Andrzej i Wojciech Jan Staruch Janina Stawiski E Stawscy ze Stawu, herbu Korczak Stec Janina Stefan I Batory Strepa Jakub Strzałka Czesława Struś Jakub (Jan) z Komorowa, herbu Korczak...52, 107 Struzik Stanisław Strzałka Czesława Stworzyński Mikołaj Stypiński Suszyna Michał Syrpold (Serdold, Sadolthone, Schurpolch) de Kalynovicze Szala Szarf Bencjan Szczebrzescy - patrz Gorayscy Szczercow Szczygieł: - Marcin Stanisław, Władysław Szeląg Tadeusz ps. Łeda Sześniak Andrzej Szewma Wołoch Sznajder Moszek Szpatuśko Elżbieta i Ryszard Szpryngier (Szpringer): - Jakub Walenty Wiktor... 95, 215 Szpuga Wanda Szpyra Marek Sztejneck Janina Szuba Jacek Szumiło Szykuła Ewa Szymański Aleksander , 174, 200, 203 Szymon (Szymek, Szymcha) Szyszka B

305 Szyszko-Bohusz A , 209, 210 Szwarzenberg Daniel Szuwara Szymura (Tymura) Daniel Ścibor z Płoskiego Ściborowie z Sitańca, herbu Jastrzębiec lub Ostoja (?): Marek i Stanisław Stanisław... 92, 208 Śledziewski A Ślusarski Zygmunt Śrutwa Jan... 72, 96 Świ(e)rgoń Jan Świstek Marian Tabuła Wojciech , 251 Tałanda Irena Tarajka Kazimierz Targowicki Zbigniew herbu Tarnawa Tarnowscy z Tarnowa, herbu Leliwa... 26, 38, 76, 115, 120, Elżbieta Feliks Jan Amor... 16, 26, 67, 76 Tatoć: - Bartłomiej (Bartek), Kazimierz, Maciej Tchórzewski Józef Teodorowicz-Czerepińska J....65, 172, 178, 194, 197, 262 Tkacz Paweł Tkaczyk Anna i Jerzy Tomorowicz Leon Topornicki z Topornicy: Maciej... 77, 115, Zofia Tor Stefan ps. Brzoza Truszyńscy Krystyna i Mieczysław Tukiendorf Władysław Turczyn Jan Turowski Jan ps. Norbert, Jemioła... 84, 143, 150 Tymura D. patrz Szymura D. Tyszko Anna Tytoń Krzysztof Udryccy z Udrycz, herbu Nałęcz Mikołaj Uhrowiecki Wacław herbu Suchekomnaty Ulanicki Andrzej , 256 Urban: - Halina i Mieczysław Urban z Sitańca Urbański Andrzej , 161 Uszajec Władysław Waga W Wajlant Jan Wajszczuk Bronisław Wal Sebastian Wałaszyk Adam Wasilewski Wiktor Wasiluk Włodzimierz Wawryn: - Tadeusz i Zofia Weronika , 203 Wątróbka Stanisław ze Strzelec, herbu Oksza Welcz Czesław i Teresa Weremczuk S Werszyhora Piotr , 143 Węcław Ryszard Wiatrzyk: - Bolesław Jan Wielhorski Michał herbu Kierdeja Wierzbicki Piotr de Topornica Wierzchowska Henryka Wiezer Wilk Janusz Winiarski Michał Winiewicz-Cybulska Izabela Winnicki Józef... 39, 88 Witkowski herbu Nowina: - Jan, Jerzy, Mikołaj, Wojciech Piechna (Pietrusza) Władysław II Jagiełło... 16, 17 Wnuk: - Bolesław...137, 175, 199, 247, Grzegorz Wnukowski Wacław ps. Kabel Wodyk Kazimiera Wojszczuk Witold Wojtas Andrzej ps. Cięty... 54, 84, 128 Wojtyła Karol patrz Jan Paweł II Wojucki Józef herbu Paparona Wolas Romuald Wolffinger Maria Wołoszyński Michał Wójcik Wróbel: - Grażyna Józef Tomasz ps. Gleba... 70, 147 Wrzesińska Tekla Wszołow Wundischbauer Maksymilian Wyrostkiewicz Stanisław Wysocki Maciej Wysoczyńska Róża Wyszyńska Maria

306 Wytrykus: - Jakub i Michał Jan i Tomasz Zabielscy herbu Trzaska (?) Zając Stanisław i Władysław Zakrzewski Wiktor Zalewska Danuta Zamoyscy herbu Jelita (Koźlerogi):... 16, 27, 30, 51, 56, 68, 82, 83, 103, 106, 115, 121, 136, 150, 152, 153, Andrzej...17, 27, 39, 101, 121, 127, Anna z Gnińskich... 39, 49, 68, 127, Anna z Herburtów Anna z Ossolińskich Anna z Uhrowieckich , Feliks...52, 82, 107, 108, 153, 158, Florian Gryzelda z Batorych Jacek Jan (I)...16, 26, 27, 38, 46, 48, 56, 67, 68, 76, 77, 82, 83, 87, 92, 93, 106, 108, 109, 110, 113, 115, 120, 136, 150, 152, 153, 158, 159, 186, Jan (II) Sobiepan... 87, Jan (III) Jan Jakub... 50, Katarzyna z Ostrogskich... 83, 159, Klemens Józef Tomasz... 87,113, Konstanty... 53, 57, 185, Krystyna z Radziwiłłów Marcin... 39, 49 - Maurycy , Mikołaj... 16, 52, 107, Stanisław , 153, 158, Tomasz z Łaźnina Tomasz...27, 56, 77, 83, 110, 112, 159, 208 Zams: - R Stanisław Zakrzewski Wiktor Zaporski Jan z Zaporza, herbu Gryf Zaremba: - Kazimierz Tadeusz...28, 58, 166, 167, 184, 193, 209, 213, 241 Zasada S Zawadzka - Jadwiga Maria Zawadzcy Edmund i Maria Jadwiga Zdybel Stanisław Zezula Andrzej Zieliński Paweł Ziemowit (Siemowit) IV Mazowiecki...16, 17, 67, 76, 91, 107, 152 Zipser Ferdynand Złomaniec Piotr ps. Podlaski Zochniak Antoni i Michał Zorkowski z Bortatycz Zwierzchowski M Zwolak Bronisław Zycer Froim i Mordko Zychiewicz Sobek Zychowicz Halina... 80, 148 Zylbering (Zelbering) Dawid Żebrowscy herbu Jasieńczyk: - Dorota ze Stapkowskich i Jan Żelaźnicki (Żeleźnicki) Feliks... 36, 173 Żołnierczuk Czesław i Marianna

307 ANEKS NAJWAŻNIEJSZE TEKSTY ŹRÓDŁOWE DO DZIEJÓW MIEJSCOWOŚCI GMINY ZAMOŚĆ. 1. Akt darowizny dóbr szczebrzeskich, zeznany w Krakowie 14 listopada 1398 r. W dokumencie tym Dymitr z Goraja, marszałek Królestwa Polskiego, za zgodą króla Władysława Jagiełły daruje swym bratankom: Prokopowi (Prociowi), Aleksandrowi, Mikołajowi i Aleksandrowi, synom Iwonii ze Stojanic, dobra Szczebrzeszyn z wsiami Źrebce, Kulików, Deszkowice, Michalów, Kosobudy, Topólcza, Brody, Bodaczów, Siedliska, Złojec, Bortatycze, Kisielów (Hyża), Płoskie, Lipsko oraz Wieprzec. Zastrzega się jednak, iż gdyby nie pozostawili oni męskiego potomka, wymienione dobra mają powrócic do córek Dymitra: Katarzyny, Anny i Elżbiety. Cracovia, feria quinta infra octavas Martini. Vladislaus II rex testificatur Demetrium de Goray, maresalcum Regni, Procopio alias Procz, Alexandro, Nicolao et Andreae fratribus germanis, filiastris suis, oppidum Sczebrzeschin cum villis Slebcze, Culikow, Deschowycze, Michalow, Kossopa, Topolka, Brod, Bodoczow, Syedlysczko, Sloszcza, Borthaticz, Kyschow, Ploskye, Lypsko et Woprzek donasse; si vero hi succesores nullam prolem habuerint, tunc proedicta bona Catharinae, Annae et Elisabeth filiabus proedicti Demetrii cedere debeant. Matricularum Regni Poloniae summaria, P. IV,vol.3, ed. T. Wierzbowski, f Przywilej lokacyjny miasta Zamościa z 3 kwietnia 1580 r. (wyjątki). Ioannes de Zamosczie, Regni Poloniae supremus cancellarius, belzenzis, knissinensis etc. capitaneus, significo hisce litteris, quorum interest, universis et singulis. Quia cum in locum avitae arcis Skokowka, in insula inter fluvios Wieprzecz et Kalinowicze in terra Chelmensi ac districtu Crasnostaviensi sittae, commoditatis maioris causa aliam novam arcem ex lapide ac cocto latere in continenti terra, ex adverso eius arcis veteris circa aggerem piscinae erigere orsus fuissem, ibidemque propter cultum divinum templum extruere ac dotare instituissem, habens non solum meae sed et amicorum meorum ac totius vicinitatis subditorumque vicinarum villarum mearum securitatis ac commoditatis rationem, oppidum etiam huic eidem arci ac templo adiungendum illudque errigendum putavi, quod quidem oppidum vallo ac fossa sumptibus meis muniam eique nomen cum ipsa arce Zamosczie ad Wieprzecz ad differentiam vicinae maiorum nostrorum haereditatis Zamosczie non longe a fluvio Wieprz in terra Belzensi et districtu Graboviecensi consistentis impono (...). Datum in praedio meo Jaroslawiecz, die Dominica Conductus Paschae anno Domini millesimo quingentesimo octuagesimo (...). Archiwum Jana Zamoyskiego..., t. 2, wyd. J. Siemieński, Warszawa 1909, nr 6 d, s. 392, 395. Jan na Zamościu, kanclerz wielki Królestwa Polskiego, bełski, knyszyński itd. starosta, wiadomym czynię tym listem, wszem wobec i każdemu z osobna, komu to wiedzieć należy, że w miejsce dawnego zamku Skokówka, na wyspie pomiędzy rzekami Wieprzec i Kalinowica położonego w ziemi chełmskiej i powiecie krasnostawskim, dla pożytku większego inszy nowy zamek z kamienia i cegły, na stałej sąsiedniej ziemi, naprzeciwko tego zamku starego, około grobli stawowej zacząłem budować i tam dla chwały Bożej świątynię zbudować i wyposażyć postanowiłem. Mając na względzie bezpieczeństwo i pożytek nie tylko mój i przyjaciół moich, ale całego sąsiedztwa oraz poddanych z sąsiednich wsi moich, postanowiłem zbudować miasto połączone z tym zamkiem i światynią, które to miasto wałem i fosą wzmocnię kosztem moim. Temu miastu wraz z zamkiem nadaję nazwę Zamoście nad Wieprzcem, dla odróżnienia od sąsiedniego naszego dziedzictwa Zamoście, położonego niedaleko od rzeki Wieprz, w ziemi bełskiej i powiecie grabowieckim (...). 305

308 Wydano w folwarku moim Jarosławiec, w pierwszą niedzielę po Wielkanocy roku pańskiego tysięcznego piećsetnego osiemdziesiątego (...). Przywilej lokacyjny Zamościa z 1580 roku, oprac. R. Szczygieł, Zamość Akt utworzenia Ordynacji Zamojskiej przez Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, w 1589 r. (wyjątki). Działo się w Lublinie, na sądach zwykłych Trybunału Głównego Koronnego, w Sobotę, w sam dzień Świętego Kiliana, Roku Pańskiego tysiącznego pięćsetnego Ośmdziesiątego Dziewiątego. Stanąwszy osobiście przed sądem i aktami niniejszego Trybunału Koronnego lubelskiego, Jaśnie Wielmożny Jan Zamoyski z Zamościa, kanclerz i hetman wielki koronny, bełzki, malborgski, derptski, knyszyński, międzyrzecki, grodziecki, jaworowski starosta, i wyłączając się, o ile to dotyczy aktu obecnego, z pod jurysdykcyi praw i sądów ziemskich i powiatowych, którym on i dobra jego podlegają, a poddając siebie, wraz z sukcesorami i niżej wymienionemi dobrami swemi, pod jurysdykcyę niniejszego Trybunału Koronnego, jawnie, dobrowolnie i wyraźnie zeznał i zeznaje: Iż gdy na ostatnim sejmie walnym koronnym, w Warszawie złożonym, nadana mu została zupełna moc przepisania pewnego sposobu i porządku sukcessyi w swych dobrach; na mocy więc i powadze tej konstytucyi, następującą uczynił ordynacyę: W stanowieniu której miał głównie na uwadze, aby wszystko odnosiło się naprzód do chwały Bożej i użytku Rzeczypospolitej. A jako on sam nie wahał się z narażeniem życia na niebezpieczeństwo służyć zawsze Rzeczypospolitej, tak również potomstwo i cała familya, idąc za jego przykładem, miłość swą dla niej okazywać i skuteczną, o ile być może, pomoc nieść jej na potem zechce. Gdy zaś mogłoby się zdarzyć, że ci, którzy nie mają dostatecznych majątków, mimo szlachetnych i najlepszych chęci, nie byliby w stanie uczynić nic świetnego; trafia się także często, że zostawione po przodkach zasoby rozmaicie bywają roztrwaniane; pragnąc przeto zaradzić temu i stosując się do konstytucyi ostatniego sejmu, następujacy porządek w dobrach swych niżej wymienionych ustanowił, chcąc, aby takowy wiecznemi czasy przez jego sukcessorów, jeśli go później nie zmieni (do czego zastrzega sobie moc zupełną) był zachowany i przestrzegany. A naprzód wszystkie swoje dobra dziedziczne, niżej wymienione, tak ojczyste jako to: twierdzę i miasto Zamość, na gruncie dóbr swych dziedzicznych Kalinowice i Skokówka, przez dziada zeznającego, urodzonego Feliksa podkomorzego i sędziego ziemi chełmskiej, i przez wielebnego Mikołaja, referendarza koronnego, Zamoyskich kupione z zamkiem Skokówka, dawniej w tychże dobrach będącym, zrujnowanym, przez niego wzniesionym, a od przyległego starego Zamościa w województwie bełzkiem powiecie grabowieckim, tak nazwanym: z wsiami i dobrami do tejże Skokówki dawniej należącemi; tudzież dobra Tworzyczów z przynależnościami, jak również i inne dobra przez niego prawem dziedzictwa nabyte, jako to: Sulmice z wsiami i dobrami przynależnemi; Mokre, w ziemi chełmskiej powiecie krasnostawskim położone; tudzież Janowice z przyległościami, Stabrów i Jaroslawiec, także Sepin, a prócz tego część w Lackim Horyszowie, w województwie bełzkiem powiecie grabowieckim, oraz Rogóźno, Wieprzowe Jezioro, z wsiami i dobrami przynależnemi, w ziemi i powiecie bełzkim leżące; a nadto zamek Krzeszów i miasto Tarnogród, z wsiami i dobrami do tychże dóbr krzeszowskich należącemi; tudzież zamek i wieś Zamech, z wsiami i dobrami do nich należącemi, w ziemi przemyślskiej położone, które prawem wiecznego dziedzictwa przez króla i zgromadzone stany na sejmie koronacyjnym Jego Królewskiej Mości w Krakowie, w nagrodę zasług dla Rzeczypospolitej i poniesionych dla niej niebezpieczeństw, dane mu zostały; oraz wszelkie inne dobra swe, dziedziczne i zastawne, jakieby do wyżej wymienionych dóbr przytykały albo były im przyległe, a któreby poźniej nabył, lub które innem prawem od kogokolwiek na jego przeszłyby własność, wraz z prawem kollacyi do wszelkich beneficjów, w tychże dobrach będących; również i wszystkie myta w dobrach powyższych ustanowione, z wszelkiemi prawami, dochodami i użytkami z dóbr pomienionych, nic w nich w ogóle i szczególe nie wyłączając, jasno i wyraźnie pod tęż Ordynacyę podciąga (...). Statuta Ordynacyi Zamoyskiey od r , Warszawa 1902, s

309 ORDYNACI ZAMOJSCY ( ): I ordynat: Jan Zamoyski ( ), syn Stanisława kasztelana chełmskiego; podkanclerzy kor. 1576, kanclerz w. kor. 1578, hetman w. kor. 1581; starosta bełski, zamechski, krzeszowski, knyszyński, tykociński, goniądzki, krakowski (generalny), malborski, jaworowski, międzyrzecki, garwoliński, gródecki, dorpacki zarząd dóbr ordynackich, sprawowany przez opiekunów i matkę małoletniego Tomasza II ordynat: Tomasz Zamoyski ( ), syn poprzedniego; wojewoda podolski 1618, wojewoda kijowski 1619, podkanclerzy kor. 1628, kanclerz w. kor. 1635; starosta krakowski (generalny), rabsztyński, sokalski, nowotarski, kałuski, goniądzki, knyszyński, rzeczycki zarząd dóbr ordynackich, sprawowany przez opiekunów i matkę małoletniego Jana III ordynat: Jan Sobiepan Zamoyski ( ), syn poprzedniego; krajczy kor. 1653, podczaszy kor. 1653, wojewoda kijowski 1658, wojewoda sandomierski 1659; starosta kałuski, rostocki, podolski (generalny); ostatni przedstawiciel starszej linii rodu walki o ordynację pomiędzy boczną linią rodu Zamoyskich a siostrami zmarłego poprzedniego ordynata Gryzeldą Konstancją Wiśniowiecką i Joanną Barbarą Koniecpolską IV ordynat: Marcin Zamoyski ( ), syn Zdzisława Jana kasztelana czernihowskiego; podstoli lwowski 1658, kasztelan lwowski 1677, wojewoda bracławski 1678, wojewoda podolski 1682, wojewoda lubelski 1682, podskarbi w. kor. 1685; starosta płoskirowski, bełski, bolimowski, rostocki; pierwszy przedstawiciel młodszej linii rodu zarząd dóbr ordynackich, sprawowany przez opiekunów i matkę małoletniego Tomasza Józefa V ordynat: Tomasz Józef Zamoyski ( ), syn poprzedniego; pułkownik wojsk kor. 1708, starosta płoskirowski, gródecki i knyszyński VI ordynat: Michał Zdzisław Zamoyski ( ), młodszy brat poprzedniego; łowczy kor. 1714, wojewoda smoleński 1732; starosta bolimowski, gniewski, bratiański i łękorski VII ordynat: Tomasz Antoni Zamoyski ( ), syn poprzedniego; wojewoda lubelski 1744, starosta płoskirowski i tarnawacki zarząd dóbr ordynackich, sprawowany przez opiekunów i matkę małoletniego Klemensa VIII ordynat: Klemens Jerzy Antoni Zamoyski ( ), syn poprzedniego; pułkownik wojsk kor. (husarski); starosta płoskirowski i tarnawacki. 307

310 IX ordynat: Jan Jakub Zamoyski ( ), młodszy brat Tomasza Antoniego; wojewoda podolski 1770, starosta lubelski i rostocki X ordynat: Andrzej Hieronim Franciszek Zamoyski ( ), młodszy brat poprzedniego; wojewoda inowrocławski , kanclerz w. kor ; starosta rostocki, halicki i brodnicki XI ordynat: Aleksander August Zamoyski ( ), syn poprzedniego; XII ordynat: Stanisław Kostka Zamoyski ( ), młodszy brat poprzedniego; senator-wojewoda Ks. Warszawskiego 1810, prezes senatu Król. Polskiego XIII ordynat: Konstanty Zamoyski ( ), syn poprzedniego; działacz gospodarczy XIV ordynat: Tomasz Stanisław Franciszek Zamoyski ( ), syn poprzedniego; działacz gospodarczy i społeczny; właściwy twórca Biblioteki Ordynacji Zamojskiej w Warszawie XV ordynat: Maurycy Klemens Zamoyski ( ), syn poprzedniego; polityk Narodowej Demokracji i dyplomata; wiceprezes Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu , ambasador RP w Paryżu , minister spraw zagranicznych w 1924; kandydat (prawicy) na urząd prezydenta w XVI ordynat: Jan Tomasz Zamoyski ( ), syn poprzedniego; senator RP

311

312 310 Lokalizacja stanowisk archeologicznych na terenie Gminy Zamość (wg E. Prusickiej-Kołcon)

313 311

314 312

315 313

316 314

317 315

318 316

319 317

320 318

321 319

322 Wydawca: Gmina Zamość ul. Peowiaków 92, Zamość, tel , fax , ISBN: Wydawca: Zakład Poligraficzny Krystyna Górska Zamość, Skokówka, ul. Ogrodnicza 34 ISBN: Wydanie pierwsze Zamość 2010 Copyright by Wiesław Bondyra, Ewa Lorentz, Ewa Prusicka-Kołcon, 2010 Projekt Zielone serca Europy promocja walorów kulturowych i turystycznych terenów Gminy Zamość Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata

323

324 322

DZIEJE MIEJSCOWOŚCI GMINY ZAMOŚĆ. Wiesław Bondyra Ewa Lorentz Ewa Prusicka Kołcon Mariusz Korzeniowski

DZIEJE MIEJSCOWOŚCI GMINY ZAMOŚĆ. Wiesław Bondyra Ewa Lorentz Ewa Prusicka Kołcon Mariusz Korzeniowski 1 DZIEJE MIEJSCOWOŚCI GMINY ZAMOŚĆ Wiesław Bondyra Ewa Lorentz Ewa Prusicka Kołcon Mariusz Korzeniowski Zamość 2010 Szanowni Państwo, Dzieje miejscowości Gminy Zamość są pierwszym dziełem, które w tak

Bardziej szczegółowo

Wykaz publikacji Mgr Józef Niedźwiedź

Wykaz publikacji Mgr Józef Niedźwiedź Wykaz publikacji Mgr Józef Niedźwiedź http://jozefniedzwiedz.cba.pl/wydawnictwa.html A. ARCHEOLOGIA 1. Kokowski A., Niedźwiedź J. 1984, Łuszczów stan. 1, gm. Uchanie, woj. zamojskie, Sprawozdania z badań

Bardziej szczegółowo

na mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach z dnia 6 grudnia 1972 r.

na mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach z dnia 6 grudnia 1972 r. Historia Gminę Lipie utworzono 1 stycznia 1973r. na mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach z dnia 6 grudnia 1972 r. Gmina skupia miejscowości o bogatej i pięknej przeszłości, które od dawna

Bardziej szczegółowo

Andrzej Jezierski. Cecylia Leszczyńska HISTORIA

Andrzej Jezierski. Cecylia Leszczyńska HISTORIA Andrzej Jezierski Cecylia Leszczyńska HISTORIA Wydawnictwo Key Text Warszawa 2003 Spis treści Od autorów 13 Rozdział 1 Polska w średniowieczu 1.1. Państwo 15 1.2. Ludność 19 1.2.1. Zaludnienie 19 1.2.2.

Bardziej szczegółowo

Gawrony. 1.1. Dawne nazwy wsi.

Gawrony. 1.1. Dawne nazwy wsi. Gawrony 1.1. Dawne nazwy wsi. Gaffarum 1499 r., Gaffarn 1511 r., Gafern 1550 r., Gaffron 1555 r., Groß Gabern 1670 r., Groß Gafren 1679 r., Groß Gaffron- 1687/88 r., Gafffron i Groß Gaffron 1787 r., 1818

Bardziej szczegółowo

Historia wsi Wólka Krosnowska

Historia wsi Wólka Krosnowska Historia wsi Wólka Krosnowska Wieś Wólka Krosnowska powstała przed 1579 rokiem brak jest źródła podającego dokładny rok powstania wsi. 1579 r. Wieś część Macieja 1 łan, część Mikołaja 1 łan. Razem 2 łany.

Bardziej szczegółowo

projekt Fundacji Zawsze Warto w ramach Programu Narodowego Instytutu Dziedzictwa Wolontariat dla dziedzictwa

projekt Fundacji Zawsze Warto w ramach Programu Narodowego Instytutu Dziedzictwa Wolontariat dla dziedzictwa KOLONIA JÓZEFA projekt Fundacji Zawsze Warto w ramach Programu Narodowego Instytutu Dziedzictwa Wolontariat dla dziedzictwa Dofinansowano w ramach Programu Narodowego Instytutu Dziedzictwa Wolontariat

Bardziej szczegółowo

11 listopada 1918 roku

11 listopada 1918 roku 11 listopada 1918 roku 92 lat temu Polska odzyskała niepodległość Europa w II połowie XVII wieku Dlaczego Polska zniknęła z mapy Europy? Władza szlachty demokracja szlachecka Wolna elekcja Wojny Rzeczpospolitej

Bardziej szczegółowo

Spis treści. Część I. Dawne państwo polskie (do 1795) Rozdział 1. Państwo patrymonialne (połowa X w. 1320)

Spis treści. Część I. Dawne państwo polskie (do 1795) Rozdział 1. Państwo patrymonialne (połowa X w. 1320) Spis treści Do Czytelnika 5 Część I Dawne państwo polskie (do 1795) Rozdział 1. Państwo patrymonialne (połowa X w. 1320) 1.1. Początki i rozwój państwa polskiego (do 1138). Rozbicie dzielnicowe i dążenia

Bardziej szczegółowo

Spis treści. Dział I Kształt terytorialno-administracyjny i ludność Polski. Do Czytelnika Przedmowa... 13

Spis treści. Dział I Kształt terytorialno-administracyjny i ludność Polski. Do Czytelnika Przedmowa... 13 Spis treści Do Czytelnika.............................................. 11 Przedmowa................................................ 13 Dział I Kształt terytorialno-administracyjny i ludność Polski Część

Bardziej szczegółowo

Księgarnia PWN: Wojciech Witkowski - Historia administracji w Polsce

Księgarnia PWN: Wojciech Witkowski - Historia administracji w Polsce Księgarnia PWN: Wojciech Witkowski - Historia administracji w Polsce 1764-1989 Spis treści Do Czytelnika..... 11 Przedmowa....... 13 Rozdział 1. Geneza i charakterystyka ustroju administracyjnego państw

Bardziej szczegółowo

Studelescho (1255), Studelzco (1299), Steudelwitz (1670). Po roku 1945 Studzionki.

Studelescho (1255), Studelzco (1299), Steudelwitz (1670). Po roku 1945 Studzionki. Studzionki 1.1. Dawne nazwy miejscowości. Studelescho (1255), Studelzco (1299), Steudelwitz (1670). Po roku 1945 Studzionki. 1.2. Etymologia nazwy wsi. Etymologia nazwy wsi bliżej nieznana. 1.3. Historia

Bardziej szczegółowo

Dział I Kształt terytorialno-administracyjny i ludność Polski

Dział I Kształt terytorialno-administracyjny i ludność Polski Spis treści Do Czytelnika Przedmowa Dział I Kształt terytorialno-administracyjny i ludność Polski Część I Dawne państwo polskie (do 1795) Rozdział 1. Powstanie Polski i zmiany terytorialno-administracyjne

Bardziej szczegółowo

Program Edukacyjny. Muzeum Twierdzy Kostrzyn. dla uczniów. Szkół Podstawowych

Program Edukacyjny. Muzeum Twierdzy Kostrzyn. dla uczniów. Szkół Podstawowych Program Edukacyjny Muzeum Twierdzy Kostrzyn dla uczniów Szkół Podstawowych Wykonał: Jerzy Dreger 1. Założenia Podstawowym celem działalności edukacyjnej Muzeum Twierdzy Kostrzyn jest przybliżanie wiedzy

Bardziej szczegółowo

Ziemie polskie w latach

Ziemie polskie w latach Ziemie polskie w latach1815-1830 1. Sprawa polska na kongresie wiedeńskim 1. Z części ziem Ks. Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie związane unią personalną z Rosją 2. Z Krakowa i okolicznych ziem

Bardziej szczegółowo

HISTORIA USTROJU POLSKI. Autor: Marian Kallas

HISTORIA USTROJU POLSKI. Autor: Marian Kallas HISTORIA USTROJU POLSKI Autor: Marian Kallas Dział I Kształt terytorialno-administracyjny i ludność Polski Część I Dawne państwo polskie (do 1795) Rozdział 1. Powstanie Polski i zmiany terytorialno-administracyjne

Bardziej szczegółowo

HISTORIA ADMINISTRACJI W POLSCE Autor: Wojciech Witkowski

HISTORIA ADMINISTRACJI W POLSCE Autor: Wojciech Witkowski HISTORIA ADMINISTRACJI W POLSCE 1764-1989 Autor: Wojciech Witkowski Rozdział 1. Geneza i charakterystyka ustroju administracyjnego państw nowożytnej Europy 1.1. Pojęcie administracji i biurokracji 1.2.

Bardziej szczegółowo

Spis treści. Wstęp... DZIAŁ PIERWSZY. USTRÓJ POLSKI DO 1795 R... 1

Spis treści. Wstęp... DZIAŁ PIERWSZY. USTRÓJ POLSKI DO 1795 R... 1 Spis treści Wstęp... XI DZIAŁ PIERWSZY. USTRÓJ POLSKI DO 1795 R.... 1 Rozdział I. Monarchia patrymonialna... 3 Część I. Powstanie państwa polskiego... 3 Część II. Ustrój polityczny... 5 Część III. Sądownictwo...

Bardziej szczegółowo

INSTYTUT GEOGRAFII I PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA IM. STANISŁAWA LESZCZYCKIEGO POLSKA AKADEMIA NAUK PRACE GEOGRAFICZNE NR 253

INSTYTUT GEOGRAFII I PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA IM. STANISŁAWA LESZCZYCKIEGO POLSKA AKADEMIA NAUK PRACE GEOGRAFICZNE NR 253 1 INSTYTUT GEOGRAFII I PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA IM. STANISŁAWA LESZCZYCKIEGO POLSKA AKADEMIA NAUK PRACE GEOGRAFICZNE NR 253 2 GEOGRAPHICAL STUDIES No. 253 CULTURAL LANDSCAPES OF POLAND AND THEIR

Bardziej szczegółowo

Nowa funkcja w starych murach rewitalizacja terenów fortecznych jako szansa na rozwój i promocję regionu (na wybranych przykładach)

Nowa funkcja w starych murach rewitalizacja terenów fortecznych jako szansa na rozwój i promocję regionu (na wybranych przykładach) Nowa funkcja w starych murach rewitalizacja terenów fortecznych jako szansa na rozwój i promocję regionu (na wybranych przykładach) Ewa Wojtoń Instytut Dziedzictwa Europejskiego, Międzynarodowe Centrum

Bardziej szczegółowo

Niepodległa polska 100 lat

Niepodległa polska 100 lat Niepodległa polska 100 lat 1918-2018 UTRATA NIEPODLEGŁOŚCI Ostatni z trzech rozbiorów Polski przypieczętowała klęska powstania kościuszkowskiego w lipcu 1794 roku. W roku następnym 3 stycznia 1795 Rosja,

Bardziej szczegółowo

-2r/1- ROZWIĄZANIA. Poniżej zamieszczono dwie przykładowe poprawne odpowiedzi (różniące się przyjętym przewyższeniem skali pionowej).

-2r/1- ROZWIĄZANIA. Poniżej zamieszczono dwie przykładowe poprawne odpowiedzi (różniące się przyjętym przewyższeniem skali pionowej). -2r/1- ROZWIĄZANIA Uwaga! Do wykonania zadań 8-14 wykorzystaj dołączoną do podejścia mapę topograficzno-turystyczną Roztocza, a do zadań 11-14 także mapę geologiczną Roztocza. Zadanie 8 Zmierz azymut z

Bardziej szczegółowo

Literatura. Źródła. Dokumenty Publikowane

Literatura. Źródła. Dokumenty Publikowane 1. 2. 3. Źródła Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. 4, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996. Prawda Białej Podlaskiej. Organ Tymczasowego Zarządu Miasta i Powiatu Białej Podlaskiej. Rozkaz nr 1 do garnizonu

Bardziej szczegółowo

Przedmiot: Dzieje ustroju i administracji na ziemiach polskich (XIX w.)

Przedmiot: Dzieje ustroju i administracji na ziemiach polskich (XIX w.) Przedmiot: Dzieje ustroju i administracji na ziemiach polskich (XIX w.) Kod: ECTS: 08.3-xxxx-140 Punkty ECTS: 1 Rodzaj studiów: studia stacjonarne I stopnia, rok III spec. archiwistyka Liczba godzin: 22

Bardziej szczegółowo

Stowarzyszenie "Lokalna Grupa Działania - Tygiel Doliny Bugu"

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania - Tygiel Doliny Bugu Gmina Kosów Lacki Położenie i ogólna charakterystyka Gmina Kosów Lacki położona jest we wschodniej części woj. mazowieckiego, w odległości ok. 100 km do Warszawy. Dostępność komunikacyjną tworzą dwie główne

Bardziej szczegółowo

Obszary Natura 2000 szansą rozwoju dla naszej gminy

Obszary Natura 2000 szansą rozwoju dla naszej gminy Obszary Natura 2000 szansą rozwoju dla naszej gminy gmina Siennica województwo mazowieckie Konkurs pn. Obszar Natura 2000 szansą dla rozwoju naszej gminy realizowany w ramach projektu "Natura 2000 naszą

Bardziej szczegółowo

PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA WRAZ Z PLANEM GOSPODARKI ODPADAMI GMINY MICHAŁOWICE

PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA WRAZ Z PLANEM GOSPODARKI ODPADAMI GMINY MICHAŁOWICE Załącznik do Uchwały Rady Gminy nr XXII/170/2004, z dnia 24.06.2004 r. Gmina Michałowice PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA WRAZ Z PLANEM GOSPODARKI ODPADAMI GMINY MICHAŁOWICE PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA GMINY

Bardziej szczegółowo

WYMAGANIA EDUKACYJNE NA POSZCZEGÓLNE OCENY W KLASIE II GIMNAZJUM

WYMAGANIA EDUKACYJNE NA POSZCZEGÓLNE OCENY W KLASIE II GIMNAZJUM WYMAGANIA EDUKACYJNE NA POSZCZEGÓLNE OCENY W KLASIE II GIMNAZJUM POZIOM WYMAGAŃ KONIECZNY ocena dopuszczająca zna pojęcia: kolonia, odkrycia geograficzne, renesans, odrodzenie, humanizm, reformacja, kontrreformacja,

Bardziej szczegółowo

Polska Sieć Najciekawszych Wsi europejski pomysł i nowa idea w odnowie wsi. Ryszard Wilczyński Wojewoda Opolski

Polska Sieć Najciekawszych Wsi europejski pomysł i nowa idea w odnowie wsi. Ryszard Wilczyński Wojewoda Opolski Polska Sieć Najciekawszych Wsi europejski pomysł i nowa idea w odnowie wsi Ryszard Wilczyński Wojewoda Opolski Rekomendacje dla odnowy wsi, jako metody rozwoju: budowanie specjalizacji, łączenie potencjałów

Bardziej szczegółowo

Konkursy Przedmiotowe w roku szkolnym 2017/2018

Konkursy Przedmiotowe w roku szkolnym 2017/2018 PROGRAM MERYTORYCZNY KONKURSU HISTORYCZNEGO DLA UCZNIÓW GIMNAZJÓW WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO I. CELE KONKURSU kształcenie umiejętności samodzielnego zdobywania wiedzy historycznej; rozbudzanie ciekawości

Bardziej szczegółowo

PODSTAWA PROGRAMOWA (zakres podstawowy)

PODSTAWA PROGRAMOWA (zakres podstawowy) 2016-09-01 HISTORIA PODSTAWA PROGRAMOWA (zakres podstawowy) SZKOŁY BENEDYKTA IV etap edukacyjny zakres podstawowy Cele kształcenia wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń porządkuje i synchronizuje

Bardziej szczegółowo

Planowanie przestrzenne w gminie

Planowanie przestrzenne w gminie Czy obecny system planowania przestrzennego na szczeblu gminnym może być skutecznym narzędziem ochrony korytarzy ekologicznych? Jacek Skorupski Planowanie przestrzenne w gminie studium uwarunkowań i kierunków

Bardziej szczegółowo

MATERIAŁY ARCHIWALNE CAW DOTYCZĄCE STANÓW LICZEBNYCH WOJSKA W LATACH Zarys organizacyjno-prawny

MATERIAŁY ARCHIWALNE CAW DOTYCZĄCE STANÓW LICZEBNYCH WOJSKA W LATACH Zarys organizacyjno-prawny Kazimierz Bar MATERIAŁY ARCHIWALNE CAW DOTYCZĄCE STANÓW LICZEBNYCH WOJSKA W LATACH 1918 1939 1. Zarys organizacyjno-prawny W związku z dekretem Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego z dnia 12 października

Bardziej szczegółowo

Rozdział II. Interpretacje historii Mazowsza... 22 Specyfika historyczna Mazowsza... 22 Kwestia zacofania Mazowsza w literaturze historycznej...

Rozdział II. Interpretacje historii Mazowsza... 22 Specyfika historyczna Mazowsza... 22 Kwestia zacofania Mazowsza w literaturze historycznej... Spis treści Wstęp..................................................... 11 Rozdział I. Wprowadzenie................................... 15 Uwagi metodologiczne..................................... 15 O stanie

Bardziej szczegółowo

TEKA KOMISJI HISTORYCZNEJ ODDZIAŁ PAN W LUBLINIE COMMISSION OF HISTORICAL SCIENCES

TEKA KOMISJI HISTORYCZNEJ ODDZIAŁ PAN W LUBLINIE COMMISSION OF HISTORICAL SCIENCES KOMISJI HISTORYCZNEJ ODDZIAŁ PAN W LUBLINIE COMMISSION OF HISTORICAL SCIENCES POLISH ACADEMY OF SCIENCES BRANCH IN LUBLIN COMMISSION OF HISTORICAL SCIENCES Volume IX Lublin 2012 POLSKA AKADEMIA NAUK ODDZIAŁ

Bardziej szczegółowo

SZCZEGÓŁOWE WYMAGANIA EDUKACYJNE Z GEOGRAFII DLA KLASY VII ROK SZKOLNY 2017/2018

SZCZEGÓŁOWE WYMAGANIA EDUKACYJNE Z GEOGRAFII DLA KLASY VII ROK SZKOLNY 2017/2018 SZCZEGÓŁOWE WYMAGANIA EDUKACYJNE Z GEOGRAFII DLA KLASY VII ROK SZKOLNY 2017/2018 Tematy lekcji Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca Dział 1 (dodatkowy) Podstawy

Bardziej szczegółowo

Wymagania edukacyjne na poszczególne oceny z przedmiotu historia klasa VII

Wymagania edukacyjne na poszczególne oceny z przedmiotu historia klasa VII Wymagania edukacyjne na poszczególne oceny z przedmiotu historia klasa VII ( wg programu Wczoraj i dziś nr dopuszczenia 877/4/2017 ). Rok szkolny 2017/2018 Ocena dopuszczająca : - zna datę i postanowienia

Bardziej szczegółowo

Aktywność zawodowa społeczności wiejskich Pomorza dawniej i dziś między indywidualistyczną konkurencją a wspólnotową kooperacją

Aktywność zawodowa społeczności wiejskich Pomorza dawniej i dziś między indywidualistyczną konkurencją a wspólnotową kooperacją Aktywność zawodowa społeczności wiejskich Pomorza dawniej i dziś między indywidualistyczną konkurencją a wspólnotową kooperacją Cezary Obracht-Prondzyński Reformy pruskie, czyli przejście systemowe od

Bardziej szczegółowo

Gminna Ewidencja Zabytków Gminy Sosnowica

Gminna Ewidencja Zabytków Gminy Sosnowica Gminna Ewidencja Zabytków Gminy Sosnowica Załącznik do Zarządzenia nr 79 Wójta Gminy Sosnowica z dnia 31 grudnia 2012 roku Lp Nazwa zabytku Czas powstania Miejscowość Adres / obszar AZP Numer wpisu do

Bardziej szczegółowo

Kryteria oceniania- historia klasa I

Kryteria oceniania- historia klasa I Ocena dopuszczająca: Kryteria oceniania- historia klasa I Zna pojęcia: źródła historyczne, era, zlokalizuje na osi czasu najważniejsze wydarzenia, Wymienia najważniejsze, przełomowe wydarzenia z prehistorii

Bardziej szczegółowo

POWSTANIE WARSZAWSKIE

POWSTANIE WARSZAWSKIE POWSTANIE WARSZAWSKIE Powstanie Warszawskie było największą akcją zbrojną w okupowanej przez Niemców Europie, zorganizowaną przez Armię Krajową w ramach akcji BURZA. Planowane na kilka dni, trwało ponad

Bardziej szczegółowo

Mikroregion Jeziora Legińskiego

Mikroregion Jeziora Legińskiego Mikroregion Jeziora Legińskiego fundacja im. Jerzego Okulicza-Kozaryna dajna weryfikacja i inwentaryzacja zabytków archeologicznych Projekt dofinansowany przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Bardziej szczegółowo

Wymagania edukacyjne z geografii - Gimnazjum klasa II

Wymagania edukacyjne z geografii - Gimnazjum klasa II Wymagania edukacyjne z geografii - Gimnazjum klasa II Dział Położenie i środowisko przyrodnicze Polski wskazać Polskę na mapie Europy; wskazać swoje województwo na mapie administracyjnej; nazwać i określić

Bardziej szczegółowo

Zasób kulturowy wsi zagrożone dziedzictwo

Zasób kulturowy wsi zagrożone dziedzictwo Zasób kulturowy wsi zagrożone dziedzictwo Irena Niedźwiecka-Filipiak UNIWERSYTET PRZYRODNICZY WE WROCŁAWIU Instytut Architektury Krajobrazu Forum Debaty Publicznej Sieć Najciekawszych Wsi sposób na zachowanie

Bardziej szczegółowo

PEŁCZYSKA 2012 SPRAWOZDANIE Z BADAŃ W 2012 R.

PEŁCZYSKA 2012 SPRAWOZDANIE Z BADAŃ W 2012 R. Marcin Rudnicki PEŁCZYSKA 2012 SPRAWOZDANIE Z BADAŃ W 2012 R. Badania wykopaliskowe, które są przedmiotem niniejszego sprawozdania zostały przeprowadzone w dniach 06.08 31.08.2012 w obrębie wielokulturowego

Bardziej szczegółowo

Dokumentacja projektowa. tras do uprawiania. Nordic Walking. na terenie Gminy Zamość

Dokumentacja projektowa. tras do uprawiania. Nordic Walking. na terenie Gminy Zamość Dokumentacja projektowa tras do uprawiania Nordic Walking na terenie Gminy Zamość Szczebrzeszyn, kwiecień 2013r. Projekt i opracowanie tras: TRAMP Zofia Kapecka Szczebrzeszyn Leśna tel. 600 423 828, 602

Bardziej szczegółowo

4 września 1939 (poniedziałe k)

4 września 1939 (poniedziałe k) Wojna obronna 1939 https://1wrzesnia39.pl/39p/kalendarium-1/8872,4-wrzesnia-1939-poniedzialek.html 2019-09-26, 13:11 4 września 1939 (poniedziałe k) Wydarzenia Mordy na ludności cywilnej Częstochowy i

Bardziej szczegółowo

Wymagania edukacyjne z historii do klasy I dopuszczający

Wymagania edukacyjne z historii do klasy I dopuszczający Wymagania edukacyjne z historii do klasy I dopuszczający wymagania w zakresie wiadomości omawia najważniejsze postanowienia i konsekwencje traktatu wersalskiego definiuje pojęcie totalitaryzmu omawia główne

Bardziej szczegółowo

Copyright by Wydawnictwo Lingo sp. j., Warszawa 2014 ISBN:

Copyright by Wydawnictwo Lingo sp. j., Warszawa 2014 ISBN: HISTORIA Autorzy: Szymon Krawczyk, Mariusz Włodarczyk Redaktor serii: Marek Jannasz Korekta: Paweł Pokora Koncepcja graficzna serii: Teresa Chylińska-Kur, KurkaStudio Opracowanie graficzne: Piotr Korolewski

Bardziej szczegółowo

Zagroda w krainie Gotów

Zagroda w krainie Gotów Zagroda w krainie Gotów Jak podają źródła antyczne (Jordanes, Getica), gocki lód Amalów pod rządami mitycznego króla Beriga, na trzech łodziach dotarł na południowe wybrzeże Bałtyku. Wydarzenia te mające

Bardziej szczegółowo

Sobieszyn - osada i cmentarzysko kultury przeworskiej, gm. Ułęż, woj. lubelskie (aut. P. Łuczkiewicz)

Sobieszyn - osada i cmentarzysko kultury przeworskiej, gm. Ułęż, woj. lubelskie (aut. P. Łuczkiewicz) Sobieszyn - osada i cmentarzysko kultury przeworskiej, gm. Ułęż, woj. lubelskie (aut. P. Łuczkiewicz) Sobieszyn leży w północnej części Lubelszczyzny, w gm. Ułęż, nad dolnym Wieprzem, w pobliżu jego ujścia

Bardziej szczegółowo

OFERTA EDUKACYJNA MUZEUM HISTORYCZNEGO MIASTA TARNOBRZEGA. dla szkół średnich

OFERTA EDUKACYJNA MUZEUM HISTORYCZNEGO MIASTA TARNOBRZEGA. dla szkół średnich OFERTA EDUKACYJNA MUZEUM HISTORYCZNEGO MIASTA TARNOBRZEGA dla szkół średnich Tarnobrzeg 2018 / 2019 SZKOŁY ŚREDNIE 1. Centralny Okręg Przemysłowy i jego inwestycje w Tarnobrzegu i okolicy Idea Centralnego

Bardziej szczegółowo

Język wykładowy polski

Język wykładowy polski Nazwa przedmiotu ŚRODOWISKO NATURALNE W UJĘCIU HISTORYCZNYM Nazwa jednostki prowadzącej przedmiot Wydział Historyczno-Pedagogiczny/ Instytut Historii Kod ECTS Studia kierunek stopień tryb specjalność specjalizacja

Bardziej szczegółowo

Spis treści. Skróty i oznaczenia Przedmowa...19

Spis treści. Skróty i oznaczenia Przedmowa...19 Skróty i oznaczenia...13 Przedmowa...19 I. Polska w średniowieczu (wieki XI XV)...25 1. Wprowadzenie...25 2. Prehistoria...26 3. Średniowiecze...27 4. Uniwersytety...29 5. Matematyka w Europie przed 1400

Bardziej szczegółowo

Trzebnica. Zarys rozwoju miasta na przestrzeni wieków. pod redakcją Leszka Wiatrowskiego. Wrocław Trzebnica 1995 Wydawnictwo DTSK Silesia

Trzebnica. Zarys rozwoju miasta na przestrzeni wieków. pod redakcją Leszka Wiatrowskiego. Wrocław Trzebnica 1995 Wydawnictwo DTSK Silesia Trzebnica Zarys rozwoju miasta na przestrzeni wieków pod redakcją Leszka Wiatrowskiego Wrocław Trzebnica 1995 Wydawnictwo DTSK Silesia Spis treści Przedmowa (Henryk Jacukowicz) 5 Wstęp (Jerzy Kos, Leszek

Bardziej szczegółowo

Gmina: Chocz (n. Chocz, Olesiec Nowy, Olesiec Stary) Celem inwestycji jest budowa obwodnicy miasta Chocz w ciągu drogi wojewódzkiej nr 442

Gmina: Chocz (n. Chocz, Olesiec Nowy, Olesiec Stary) Celem inwestycji jest budowa obwodnicy miasta Chocz w ciągu drogi wojewódzkiej nr 442 I.47. Droga nr 442 m. Chocz. 47 Droga nr 442 m. Chocz Lokalizacja przedsięwzięcia Charakterystyka ogólna i cel przedsięwzięcia Powiat pleszewski Gmina: Chocz (n. Chocz, Olesiec Nowy, Olesiec Stary) Celem

Bardziej szczegółowo

HISTORIA klasa VII - wymagania edukacyjne na poszczególne oceny

HISTORIA klasa VII - wymagania edukacyjne na poszczególne oceny HISTORIA klasa VII - wymagania edukacyjne na poszczególne oceny - wymienia datę kongresu wiedeńskiego, cele i główne państwa - wie, na czym polegała rewolucja przemysłowa - potrafi wymienić nowe idee polityczne

Bardziej szczegółowo

Henryk Rutkowski. Kartografia wschodniej Wielkopolski do początku XIX wieku

Henryk Rutkowski. Kartografia wschodniej Wielkopolski do początku XIX wieku Henryk Rutkowski Kartografia wschodniej Wielkopolski do początku XIX wieku Przedmiotem zainteresowania jest terytorium województwa kaliskiego na dawnych mapach, z których tylko późniejsze przedstawiają

Bardziej szczegółowo

Wymagania na poszczególne stopnie z historii klas I-III gimnazjum

Wymagania na poszczególne stopnie z historii klas I-III gimnazjum Wymagania na poszczególne stopnie z historii klas I-III gimnazjum Kryteria oceniania historia kl. I Ocena dopuszczająca. Poziom wymagań konieczny. - zna pojęcia źródło historyczne, era, zlokalizuje na

Bardziej szczegółowo

KARTA DOKUMENTACYJNA GEOSTANOWISKA

KARTA DOKUMENTACYJNA GEOSTANOWISKA Informacje ogólne Numer KDG: 2316 1. Nazwa obiektu: Wąwóz lessowy Jedliczny Dół w Turzyńcu 2. Typ obiektu geostanowiska: elementy rzeźby - formy denudacyjne 3. Współrzędne (WGS84): Długość: 50 38' 09,180

Bardziej szczegółowo

Program Opieki nad Zabytkami Miasta Słupska na lata Uchwała Nr XXXV/490/13 Rady Miejskiej w Słupsku z dnia 24 kwietnia 2013 r.

Program Opieki nad Zabytkami Miasta Słupska na lata Uchwała Nr XXXV/490/13 Rady Miejskiej w Słupsku z dnia 24 kwietnia 2013 r. Zestawienie wojewódzkiej ewidencji stanowisk archeologicznych dla Miasta Słupska wykaz, jest spisem ruchomym podlegającym ciągłej weryfikacji. W chwili sporządzania zestawienia, trwa aktualizacja miejsc

Bardziej szczegółowo

UZASADNIENIE. 2. Sposób realizacji wymogów wynikających z art. 1 ust. 2-4 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym:

UZASADNIENIE. 2. Sposób realizacji wymogów wynikających z art. 1 ust. 2-4 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym: UZASADNIENIE 1. Wstęp Niniejsze uzasadnienie dotyczy rozwiązań przyjętych w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego gminy Swarzędz obejmującego wieś Łowęcin, część północną obrębu Jasin i część

Bardziej szczegółowo

966 rok założenie Akademii Krakowskiej 1410 rok chrzest Mieszka I 1364 rok zjazd w Gnieźnie 1000 rok bitwa pod Grunwaldem

966 rok założenie Akademii Krakowskiej 1410 rok chrzest Mieszka I 1364 rok zjazd w Gnieźnie 1000 rok bitwa pod Grunwaldem Lekcja Temat: Lekcja powtórzeniowa. 1. Połącz każdą datę z odpowiednim wydarzeniem. DATA 997 rok unia Polski z Litwą 1226 rok misja świętego Wojciecha w Prusach 1385 rok koronacja Bolesława Chrobrego na

Bardziej szczegółowo

musimy zatem wiedzieć policzyć dokładnie zawołać po imieniu opatrzyć na drogę Zbigniew Herbert

musimy zatem wiedzieć policzyć dokładnie zawołać po imieniu opatrzyć na drogę Zbigniew Herbert IDEA Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego służy pogłębieniu refleksji nad polskim doświadczeniem konfrontacji z dwoma totalitaryzmami nazistowskim i komunistycznym. Został powołany

Bardziej szczegółowo

Historia. (na podstawie Wikipedii) Strona 1

Historia. (na podstawie Wikipedii) Strona 1 Historia (na podstawie Wikipedii) Strona 1 Spis treści 1 Wstęp...3 2 Periodyzacja...3 3 Nauki pomocnicze historii...3 3.A Archeologia...3 3.B Archiwistyka i archiwoznawstwo...4 3.C Chronologia...4 3.D

Bardziej szczegółowo

Po odrodzeniu w II RP panowała niezwykle trudna sytuacja gospodarcza. I wojna światowa i walki o granice przyniosły ogromne zniszczenia w kraju.

Po odrodzeniu w II RP panowała niezwykle trudna sytuacja gospodarcza. I wojna światowa i walki o granice przyniosły ogromne zniszczenia w kraju. Po odrodzeniu w II RP panowała niezwykle trudna sytuacja gospodarcza. I wojna światowa i walki o granice przyniosły ogromne zniszczenia w kraju. Ponadto poziom rozwoju w Polsce nie był równy. W zaborze

Bardziej szczegółowo

1. Przynależność administracyjna przed 1945 rokiem. Kraina Pomarenia z Obszarem sławieńskim, mapa z 1913 roku.

1. Przynależność administracyjna przed 1945 rokiem. Kraina Pomarenia z Obszarem sławieńskim, mapa z 1913 roku. 1. Przynależność administracyjna przed 1945 rokiem. Kraina Pomarenia z Obszarem sławieńskim, mapa z 1913 roku. Kraina sławieńska z podziałem na poszczególne miejscowości. 2. Przynależność administracyjna

Bardziej szczegółowo

Kolonie józefińskie: Barcice. Biczyce Dolne. Biegonice. Chełmiec. Dąbrówka. Gaboń. Gaj. Gołkowice. Juraszowa. Kadcza. Łącko. Mokra Wieś.

Kolonie józefińskie: Barcice. Biczyce Dolne. Biegonice. Chełmiec. Dąbrówka. Gaboń. Gaj. Gołkowice. Juraszowa. Kadcza. Łącko. Mokra Wieś. [1] [2] KOLONIE JÓZEFA to tytuł projektu edukacyjnego, który swoją nazwę zawdzięcza kolonizacji józefińskiej, a ta była planową akcją osadniczą, prowadzoną przez cesarza Józefa II w końcu XVIII w., głównie

Bardziej szczegółowo

STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY PŁUśNICA

STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY PŁUśNICA SPIS TREŚCI Wstęp.. 8 I UWARUNKOWANIA PONADLOKALNE 9 1 UWARUNKOWANIA LOKALIZACYJNE GMINY. 9 1.1 Cechy położenia gminy 9 1.2 Regionalne uwarunkowania przyrodnicze 10 1.3 Historyczne przekształcenia na terenie

Bardziej szczegółowo

KLUCZ ODPOWIEDZI. K O N K U R S H I S T O R Y C Z N Y dla gimnazjów etap szkolny

KLUCZ ODPOWIEDZI. K O N K U R S H I S T O R Y C Z N Y dla gimnazjów etap szkolny KLUCZ ODPOWIEDZI K O N K U R S H I S T O R Y C Z N Y dla gimnazjów etap szkolny Zadanie 1. max. 7 p. Wiosna Ludów na ziemiach polskich Zaznacz w tabeli (wpisując w odpowiednią rubrykę literę ), czy poniższe

Bardziej szczegółowo

Charakterystyka Gminy Świebodzin

Charakterystyka Gminy Świebodzin AKTUALIZACJA PROJEKTU ZAŁOŻEŃ DO PLANU ZAOPATRZENIA W CIEPŁO, ENERGIĘ ELEKTRYCZNĄ I PALIWA GAZOWE DLA GMINY ŚWIEBODZIN NA LATA 2013-2028 Część 03 Charakterystyka Gminy Świebodzin W 864.03 2/9 SPIS TREŚCI

Bardziej szczegółowo

SZCZEGÓŁOWE WYMAGANIA EDUKACYJNE Z GEOGRAFII DLA KLASY II W ROKU SZKOLNYM 2016/2017

SZCZEGÓŁOWE WYMAGANIA EDUKACYJNE Z GEOGRAFII DLA KLASY II W ROKU SZKOLNYM 2016/2017 SZCZEGÓŁOWE WYMAGANIA EDUKACYJNE Z GEOGRAFII DLA KLASY II W ROKU SZKOLNYM 2016/2017 Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca wymienić charakterystyczne Afryki.

Bardziej szczegółowo

PRÓBNY EGZAMIN GIMNAZJALNY Z NOWĄ ERĄ 2016/2017 HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE

PRÓBNY EGZAMIN GIMNAZJALNY Z NOWĄ ERĄ 2016/2017 HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE PRÓBNY EGZAMIN GIMNAZJALNY Z NOWĄ ERĄ 2016/2017 HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. Zadanie 1. (0 1) 6. Dziedzictwo antyku. Uczeń: 1) charakteryzuje

Bardziej szczegółowo

Formy ochrony przyrody w powiecie kutnowskim. 15 grudnia 2017 roku

Formy ochrony przyrody w powiecie kutnowskim. 15 grudnia 2017 roku Formy ochrony przyrody w powiecie kutnowskim 15 grudnia 2017 roku Powiat kutnowski Położony jest w centrum kraju, w północnej części woj. Łódzkiego. Zajmuje powierzchnię 886 km2, co stanowi 4,9% powierzchni

Bardziej szczegółowo

1. edycja Społeczny Komitet Opieki nad Starymi Powązkami, kierowany przez Jerzego Waldorffa, od wielu lat podejmujący działania zmierzające do ratowania zabytkowych nagrobków. Za fundusze zebrane głównie

Bardziej szczegółowo

woj. wielkopolskie, powiat Ostrzeszów, Gmina Kobyla Góra

woj. wielkopolskie, powiat Ostrzeszów, Gmina Kobyla Góra KOLOROWE MAKOSZYCE Historia Mąkoszyc woj. wielkopolskie, powiat Ostrzeszów, Gmina Kobyla Góra Teren, na którym znajduję się wieś Mąkoszyce, nosi ze względu na ukształtowanie powierzchni nazwę Wzgórz Ostrzeszowskich,

Bardziej szczegółowo

TRAKT WIELU KULTUR POMNIK HISTORII

TRAKT WIELU KULTUR POMNIK HISTORII TRAKT WIELU KULTUR POMNIK HISTORII PROCEDURA UZNANIA ZABYTKU ZA POMNIK HISTORII Podstawa prawna Art. 15 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t.j. Dz. U. z 2014 r.

Bardziej szczegółowo

Spis treści. 6 Epoka brązu ( r. p.n.e.) 4 Paleolit (500-8 tys. lat p.n.e.) Mezolit (8-4,5 tys. lat p.n.e.)

Spis treści. 6 Epoka brązu ( r. p.n.e.) 4 Paleolit (500-8 tys. lat p.n.e.) Mezolit (8-4,5 tys. lat p.n.e.) Spis treści 4 Paleolit (500-8 tys. lat p.n.e.) Mezolit (8-4,5 tys. lat p.n.e.) 5 Neolit (4500-1800 r. p.n.e.) 6 Epoka brązu (1800-700 r. p.n.e.) 7 Wczesna epoka żelaza (700 r.-pocz. n.e.) 8 Okres wpływów

Bardziej szczegółowo

SPORZĄDZENIE PROJEKTU PLANU OCHRONY DLA CHOJNOWSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO

SPORZĄDZENIE PROJEKTU PLANU OCHRONY DLA CHOJNOWSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO SPORZĄDZENIE PROJEKTU PLANU OCHRONY DLA CHOJNOWSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO N A R O D O W A F U N D A C J A O C H R O N Y Ś R O D O W I S K A U L. E R A Z M A C I O Ł K A 1 3 01-4 4 5 W A R S Z A W A T

Bardziej szczegółowo

AUDYT KRAJOBRAZOWY WĄTPLIWOŚCI I DYLEMATY

AUDYT KRAJOBRAZOWY WĄTPLIWOŚCI I DYLEMATY AUDYT KRAJOBRAZOWY WĄTPLIWOŚCI I DYLEMATY październik 2015 cel i zakres audytu cel zakres identyfikacja krajobrazów występujących na całym obszarze województwa określenie ich cech charakterystycznych ocena

Bardziej szczegółowo

Rozwój liczby mieszkańców Krasnegostawu

Rozwój liczby mieszkańców Krasnegostawu Rozwój liczby mieszkańców Krasnegostawu Na wczesne osadnictwo w okolicy Krasnegostawu istotny wpływ miały pograniczne walki polsko-ruskie i litewskie oraz niszczące najazdy tatarskie, które zwolniły, częściowo

Bardziej szczegółowo

WYMAGANIA EDUKACYJNE Z HISTORII DLA KLASY IV I PÓŁROCZE

WYMAGANIA EDUKACYJNE Z HISTORII DLA KLASY IV I PÓŁROCZE WYMAGANIA EDUKACYJNE Z HISTORII DLA KLASY IV I PÓŁROCZE Uczeń przedstawia zadania muzeum wyjaśnia związki rodzinne na przykładzie swojej rodziny wyjaśnia znaczenie pojęcia: pamiątka rodzinna pokazuje na

Bardziej szczegółowo

Wymagania edukacyjne dla uczniów klasy VI na poszczególne oceny z przedmiotu: Historia i społeczeństwo

Wymagania edukacyjne dla uczniów klasy VI na poszczególne oceny z przedmiotu: Historia i społeczeństwo Wymagania edukacyjne dla uczniów klasy VI na poszczególne oceny z przedmiotu: Historia i społeczeństwo Dopuszczający -Posługuje się następującymi pojęciami: rewolucja przemysłowa, romantyzm, pozytywizm,

Bardziej szczegółowo

ZAKŁADANE OSIĄGNIĘCIA UCZNIÓW W KLASIE VII

ZAKŁADANE OSIĄGNIĘCIA UCZNIÓW W KLASIE VII ZAKŁADANE OSIĄGNIĘCIA UCZNIÓW W KLASIE VII Zakładane osiągnięcia uczniów to wiadomości i umiejętności, którymi uczeń powinien się wykazywać po zakończeniu nauki w szkole podstawowej. Dzięki przyporządkowaniu

Bardziej szczegółowo

Próba oceny warunków klimatycznych terenu gminy Wąwolnica w województwie lubelskim

Próba oceny warunków klimatycznych terenu gminy Wąwolnica w województwie lubelskim Bogusław M. Kaszewski, Marek Nowosad, Krzysztof Siwek Zakład Meteorologii i Klimatologii UMCS Próba oceny warunków klimatycznych terenu gminy Wąwolnica w województwie lubelskim Konferencja Klimat Pola

Bardziej szczegółowo

PROGRAM PRZYSPOSOBIENIA OBRONNEGO

PROGRAM PRZYSPOSOBIENIA OBRONNEGO PROGRAM PRZYSPOSOBIENIA OBRONNEGO Cel kształcenia Opanowanie przez studentów i studentki podstawowej wiedzy o bezpieczeństwie narodowym, w szczególności o organizacji obrony narodowej, oraz poznanie zadań

Bardziej szczegółowo

Prof. Andrzej Tomaszewski

Prof. Andrzej Tomaszewski 1. edycja Społeczny Komitet Opieki nad Starymi Powązkami, kierowany przez Jerzego Waldorffa, od wielu lat podejmujący działania zmierzające do ratowania zabytkowych nagrobków. Za fundusze zebrane głównie

Bardziej szczegółowo

Hubert Mącik Cmentarz przy ul. Walecznych w Lublinie dokument różnorodności kulturowej Lublina

Hubert Mącik Cmentarz przy ul. Walecznych w Lublinie dokument różnorodności kulturowej Lublina Hubert Mącik Cmentarz przy ul. Walecznych w Lublinie dokument różnorodności kulturowej Lublina Rocznik Lubelskiego Towarzystwa Genealogicznego 4, 273-276 2012 Rocznik Lubelskiego Towarzystwa Genealogicznego

Bardziej szczegółowo

Przedmiotowy system oceniania Bliżej geografii Gimnazjum część 3

Przedmiotowy system oceniania Bliżej geografii Gimnazjum część 3 Przedmiotowy system oceniania Bliżej geografii Gimnazjum część 3 1. Stary Kontynent Europa 2. Jedna Europa wiele narodów 3. Zgoda i waśnie w Europie 4. Gdzie można spotkać renifera? 5. Zimna wyspa na morzu

Bardziej szczegółowo

BADANIE DIAGNOSTYCZNE

BADANIE DIAGNOSTYCZNE Centralna Komisja Egzaminacyjna BADANIE DIAGNOSTYCZNE W ROKU SZKOLNYM 2011/2012 CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI GRUDZIEŃ 2011 Numer zadania 1. 2.

Bardziej szczegółowo

Operat ochrony walorów krajobrazowych i kulturowych. Plan ochrony dla Kozienickiego Parku Krajobrazowego Etap I Diagnoza stanu

Operat ochrony walorów krajobrazowych i kulturowych. Plan ochrony dla Kozienickiego Parku Krajobrazowego Etap I Diagnoza stanu Operat ochrony walorów krajobrazowych i kulturowych Plan ochrony dla Kozienickiego Parku Krajobrazowego Etap I Diagnoza stanu Zespół autorski mgr Mariusz Gunia - tekst oraz opracowanie GIS Stan rozpoznania

Bardziej szczegółowo

Źródła do dziejów Chełma i ziemi chełmskiej w zasobie Archiwum Państwowego w Lublinie

Źródła do dziejów Chełma i ziemi chełmskiej w zasobie Archiwum Państwowego w Lublinie Źródła do dziejów Chełma i ziemi chełmskiej w zasobie Archiwum Państwowego w Lublinie ARCHIWUM PAŃSTWOWE W LUBLINIE Lokalizacja Archiwum Państwowe w Lublinie, ul. Jezuicka 13 strona www: http://lublin.ap.gov.pl/

Bardziej szczegółowo

Mojemu synowi Michałowi

Mojemu synowi Michałowi Mojemu synowi Michałowi Redakcja i korekta: Dorota Kassjanowicz Projekt okładki: Katarzyna Juras Zdjęcie na pierwszej stronie okładki przedstawia gospodarza Izby Żywej Kultury, Stefana Romanyka, w zabytkowym

Bardziej szczegółowo

Temat A (przeznaczony do wykonania na posterze) Panorama (widok) wpływ działalności człowieka na krajobraz wybranego obszaru

Temat A (przeznaczony do wykonania na posterze) Panorama (widok) wpływ działalności człowieka na krajobraz wybranego obszaru Temat A (przeznaczony do wykonania na posterze) Panorama (widok) wpływ działalności człowieka na krajobraz wybranego obszaru Wybierz kulminację terenu położoną w granicach Twojego województwa, dokonaj

Bardziej szczegółowo

Plan wynikowy z historii poziom podstawowy na rok szkolny 2016/2017 dla klasy I a

Plan wynikowy z historii poziom podstawowy na rok szkolny 2016/2017 dla klasy I a Plan wynikowy z historii poziom podstawowy na rok szkolny 206/207 dla klasy I a Nauczyciel prowadzący: Jacek Foszczyński Liczba tygodni nauki: 38 Liczba godzin w tygodniu: 2 Liczba godzin do wypracowania

Bardziej szczegółowo

Plan Odnowy Miejscowości KUJAWY

Plan Odnowy Miejscowości KUJAWY Załącznik nr 1 do Uchwały Nr LX /453/09 Rady Gminy w Iwaniskach z dnia 21 grudnia 2009 r. Plan Odnowy Miejscowości KUJAWY GMINA IWANISKA POWIAT OPATOWSKI WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE Kujawy, październik

Bardziej szczegółowo

powiat jeleniogórski

powiat jeleniogórski powiat jeleniogórski Powiat jeleniogórski położony jest w południowo-zachodniej części województwa dolnośląskiego granicząc od zachodu i północnego-zachodu z powiatem lwóweckim, od północy z powiatem złotoryjskim,

Bardziej szczegółowo

Materiały wypracowane w ramach projektu Szkoła Dialogu - projektu edukacyjnego Fundacji Form

Materiały wypracowane w ramach projektu Szkoła Dialogu - projektu edukacyjnego Fundacji Form Materiały wypracowane w ramach projektu Szkoła Dialogu - projektu edukacyjnego Fundacji Form Nasze zajęcia w ramach Szkoły Dialogu odbyły się 27 i 28 kwietnia oraz 26 i 27 maja. Nauczyły nas one sporo

Bardziej szczegółowo