ROZDZIAŁ 6 KAPITAŁ LUDZKI W ZRÓWNOWAŻONYM ROZWOJU OBSZARÓW PRZYRODNICZO CENNYCH

Transkrypt

1 Anetta Zielińska ROZDZIAŁ 6 KAPITAŁ LUDZKI W ZRÓWNOWAŻONYM ROZWOJU OBSZARÓW PRZYRODNICZO CENNYCH Wprowadzenie Od ponad dwudziestu lat głośno mówi się i pisze o problemie zanieczyszczenia i zdegradowania środowiska przyrodniczego. Stwarza to realne zagrożenie elementarnych warunków życia każdego człowieka. Można zapobiec tej sytuacji przez wdrażanie idei zrównoważonego rozwoju np. na obszarach przyrodniczo cennych. Definicja zrównoważonego rozwoju po raz pierwszy została podana w Raporcie Nasza Wspólna Przyszłość, który powstał w 1987 roku pod egidą Światowej Komisji Środowiska i Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych i przewodnictwem Pani Gro Harlem Brundtland. W Raporcie tym zdefiniowano zrównoważony rozwój, jako: rozwój odpowiadający potrzebom dnia dzisiejszego, który nie ogranicza zdolności przyszłych pokoleń do zaspokajania własnych potrzeb. Natomiast w ustawodawstwie polskim w ustawie Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 roku w art.3: zrównoważony rozwój rozumie się przez to taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń. Dodatkowo w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej art.5. zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. Rozwój zrównoważony polega na trwałej poprawie jakości życia współczesnych i przyszłych pokoleń poprzez kształtowanie właściwych proporcji między trzema rodzajami kapitału: ekonomicznym, ludzkim i przyrodniczym (Piontek F., 2002, s. 15). Pojęcie kapitału w teorii ekonomii wiąże się bezpośrednio z zasobami ekonomicznymi. Pod pojęciem zasobów ekonomicznych można rozumieć wszystkie materialne i symboliczne elementy otaczającej nas rzeczywistości, które mogą być potencjalnie wykorzystane w procesach gospodarowania. Na zasoby ekonomiczne składają się zatem (Zielińska i inni, w druku): zasoby ludzkie, które obejmują ludzi wraz z ich umiejętnościami i predyspozycjami do wykonywania pracy; zasoby rzeczowo-pieniężne, które obejmują przedmioty wspierające proces ludzkiej pracy (narzędzia, urządzenia, budynki, budowle i inne elementy infrastruktury technicznoekonomicznej), a także aktywa finansowe i pieniądz; zasoby informacyjne, które obejmują wiedzę jednostkową oraz społeczną; zasoby przyrodnicze, które tworzą elementy i komponenty środowiska przyrodniczego, o odnawialnym i nieodnawialnym charakterze; zasoby kulturowe, złożone z symbolicznych składników kultury, tradycji oraz relacji międzyludzkich. Na zlecenie Banku Światowego w 1993 roku rozpoczęto badania, podczas których zdefiniowano kapitał społeczny (w artykule utożsamiany z kapitałem ludzkim), jako rodzaj spoiwa, które utrzymuje społeczeństwo jako całość i bez którego ekonomiczny wzrost bądź

2 Kapitał ludzki w zrównoważonym rozwoju obszarów przyrodniczo cennych 65 dobrobyt ludzki może nie zaistnieć (The Role, s. 7-8). Kapitał ludzki w idei zrównoważonego rozwoju odnosi się do następujących zagadnień: celów i ograniczeń rozwoju: środowiskowego, społecznego, ekonomicznego; kapitałów: przyrodniczego, kulturowego, społecznego, rzeczowego, finansowego; ładów: ekonomicznego, środowiskowego, społecznego, przestrzennego i instytucjonalnopolitycznego; społeczeństwa obywatelskiego, które partycypuje w sprawy ochrony środowiska. Na jakość życia wywiera wpływ funkcjonowanie obszarów przyrodniczo cennych, które są nierozerwalnie związane z kapitałem ludzkim. Celem artykułu będzie zdiagnozowanie roli kapitału ludzkiego dla obszarów przyrodniczo cennych w oparciu o: zagrożenia i szanse upatrywane w obszarach chronionych, świadomość ekologiczną poziom edukacji ekologicznej. Obszary przyrodniczo cenne W dobie XXI w. odchodzi się od wąsko rozumianej konserwatorskiej ochrony przyrody w postaci pojedynczych form ochrony, na rzecz znacznie szerszych sieci obszarów chronionych np. na terenie Polski funkcjonuje: Europejska Sieć Ekologiczna ECONET-PL, Natura 2000 czy Zielone Płuca Polski. Przez obszary przyrodniczo cenne rozumie się następujące formy: rezerwat przyrody, park narodowy, park krajobrazowy, obszar chronionego krajobrazu i obszar Natura 2000 (Ustawa, art. 6). Wymienione formy tworzą krajowy system obszarów chronionych, który stanowi układ przestrzenny wzajemnie uzupełniających się form ochrony przyrody, połączonych korytarzami ekologicznymi 1. Rysunek 1. Krajowy system obszarów przyrodniczo cennych Parki narodowe Rezerwaty przyrody Parki krajobrazowe Obszary chronionego krajobrazu NATURA 2000 Korytarze ekologiczne Źródło: (Zielińska, 2007, s. 164). Krajowy system obszarów przyrodniczo cennych 1 Przez korytarz ekologiczny rozumie się obszar mający służyć do migracji organizmów obdarzonych zdolnościami ruchowymi lub do przenoszenia się krok po kroku genów i osobników pozbawionych takich zdolności.

3 66 Anetta Zielińska Obszary chronione przyczyniają się do realizacji jednego z głównych zadań Strategii Zrównoważonego Rozwoju Polski do 2025 roku, które brzmi: zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego kraju, podniesienie jakości życia społeczeństwa poprzez zapewnienie dobrego stanu środowiska naturalnego na całym obszarze kraju oraz zagwarantowanie, że polskie dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe przekazane zostanie następnym pokoleniom w stanie umożliwiającym realizację również ich aspiracji (Strategia ). Główną funkcją obszarów przyrodniczo cennych jest ochrona zasobów przyrody, która narzuca pewne ograniczenia na kapitał ekonomiczny (działalność gospodarczą) i kapitał ludzki (społeczność lokalną). Zagrożenia i szanse upatrywane w obszarach przyrodniczo cennych W potocznej opinii funkcjonowanie obszarów przyrodniczo cennych uważa się za jedną z przyczyn zubożenia kapitału ludzkiego (społeczności lokalnej). Należy się zastanowić czy opinia ta jest słuszna? Co uważa się za zagrożenia dla społeczności lokalnej? Czy występują korzyści płynące z funkcjonowania tych obszarów? Włoski filozof Vittorio Hoessle wyraził opinię, że znaczenie przyrody dla danego społeczeństwa rośnie wprost proporcjonalnie do wzrostu PKB. Tę uwagę potwierdzają badania socjologiczne, które wskazują na olbrzymie różnice w postrzeganiu przyrody przez społeczeństwa w zależności od stopnia ich zamożności (Gaudie, 1994). Największe poparcie dla inicjatyw ochronnych dostrzegalne jest w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo, natomiast w krajach rozwijających się pozytywny stosunek do ochrony przyrody charakteryzuje wyłącznie kręgi elitarne (Zielińska, 2006a, s. 39). Do zagrożeń dla kapitału ludzkiego wynikających z funkcjonowania obszarów przyrodniczo cennych zalicza się (szerzej Zielińska, 2005, s ; Zielińska, 2006b, s ): niski poziom jakości życia mieszkańców (społeczności lokalnej); niekorzystne ruchy emigracyjne (emigracja ludzi młodych, wykształconych); brak wykwalifikowanej siły roboczej np. w takich dziedzinach, jak: marketing, zarządzanie, informatyka, public relations; wysoki poziom bezrobocia ludności wiejskiej; brak alternatywnych źródeł dochodu ludności wiejskiej; brak kapitału wewnętrznego (maleją dochody rolnicze) na modernizację i przekształcenie gospodarstw rolnych na działalność proekologiczną oraz słaby napływ kapitału zewnętrznego; niski poziom inwestycji wewnętrznych i zewnętrznych; niski poziom infrastruktury wodno-ściekowej, turystycznej oraz brak środków na jej modernizację, rozbudowę; nieumiejętność wykorzystania źródeł finansowych pochodzących z Unii Europejskiej. Dodatkowo za zagrożenia uważa się zmniejszenie zakresu kompetencji lokalnych władz samorządowych (gminnych), co komplikuje procesy decyzyjne (przykładem jest tu tworzenie i funkcjonowanie obszarów Natura 2000). Społeczność lokalna i władze samorządowe zmuszone są również do wprowadzania nowych, kosztowniejszych rozwiązań ochronnych. Ograniczeniem rozwoju obszarów chronionych są przepisy prawne dotyczące ochrony środowiska. Gospodarowanie na obszarach przyrodniczo cennych jest znacznie ograniczone przez zapisane w ustawie o ochronie przyrody nakazy i zakazy (Ustawa, art. 15, 17, 24, 33). Jednakże należy zwrócić uwagę, że ograniczenia te dotyczą tylko tradycyjnych form korzystania z zasobów środowiska. W konsekwencji powstałe ograniczenia wpłyną na zmianę w podejściu do rozwoju gospodarczego, gdzie za pożądany kierunek funkcjonowania

4 Kapitał ludzki w zrównoważonym rozwoju obszarów przyrodniczo cennych 67 obszarów przyrodniczo cennych uzna się zrównoważoną gospodarkę. Rysunek 2. Zagrożenia kapitału ludzkiego wynikające z funkcjonowania obszarów przyrodniczo cennych OBSZARY PRZYRODNICZO CENNE niekorzystne ruchy emigracyjne, co przekłada się na brak wykwalifikowanych pracowników do sektorów: marketing, zarządzanie, informatyka, public relations ograniczenia w funkcjonowaniu tradycyjnej działalności gospodarczej ograniczenia rekreacyjne i turystyczne (turystyka masowa) w korzystaniu ze środowiska przyrodniczego kapitał ludzki konieczność nowych rozwiązań ochronnych ograniczenie kompetencji władz lokalnych Źródło: opracowanie własne. Szansą rozwoju obszarów chronionych jest zrównoważona gospodarka, która polega między innymi na ekologizacji gospodarki. W dobie XXI wieku zrównoważona gospodarka staje się wyzwaniem i swoistym paradygmatem, a obszary chronione są predestynowane do wdrażania proekologicznych rozwiązań. Ekologizacja gospodarki na obszarach chronionych stwarza przede wszystkim korzyści ekonomiczne dla społeczeństwa poprzez takie dziedziny, jak (Zielińska, w druku b): rolnictwo (rolnictwo ekologiczne wpływające na produkcję zdrowej żywności), turystyka (proekologiczne jej formy: eko-agrotyrystyka), gospodarka leśna (w szczególności pozyskanie runa leśnego, racjonalna gospodarka łowiecka), przyrodolecznictwo, lecznictwo uzdrowiskowe (wykorzystanie naturalnych warunków przyrodniczych do rozwoju lecznictwa uzdrowiskowego), pamiątkarstwo, rękodzielnictwo. Poza ekonomicznymi korzyściami płynącymi z istnienia obszarów chronionych, kapitał ludzki (społeczeństwo) czerpie dodatkowo korzyści pozaekonomiczne, do których należy zaliczyć: czyste środowisko życia, piękne krajobrazy; zwiększenie mobilności społeczności lokalnej poprzez tworzenie miejsc pracy dorywczej (sezonowej) i niepełnoetatowej, uelastycznienie polityki zatrudnienia i tworzenie innowacyjnych miejsc pracy;

5 68 Anetta Zielińska pobudzenie partycypacji obywatelskiej na rzecz obszarów chronionych, wspieranie obywatelskich inicjatyw w dziedzinie turystyki i rolnictwa, co wpływa na zwiększenie atrakcyjności tych obszarów zarówno dla turystów, jak i rolników; pobudzenie aktywności środowisk lokalnych i ich zaangażowanie w działania zapobiegające marginalizacji obszarów chronionych oraz zaangażowanie mieszkańców w proces przygotowania koncepcji rozwoju obszarów chronionych; promowanie aktywnego wypoczynku (weekendowego, urlopowego) i zdrowych stylów życia wśród społeczeństwa oraz upowszechnianie idei odpowiedzialności za własne zdrowie; wykorzystanie unijnych źródeł finansowych na projekty, inicjatywy społeczne dotyczące działań szkoleniowych, informacyjno-promocyjnych oraz doradczych; tworzenie oraz wspieranie regionalnych i lokalnych miejsc dziedzictwa kulturowego, poprzez pielęgnowanie tradycji i zwyczajów; ochrona dziedzictwa kulturowego, umiędzynarodowienie dziedzictwa kulturowego, promocja międzynarodowa kultury i wspieranie transgranicznej wymiany kulturalnej; realizacja lokalnych, strategicznych dokumentów zrównoważonego rozwoju oraz upowszechnianie idei i zasad zrównoważonego rozwoju; podnoszenie poziomu edukacji ekologicznej, zwiększenie świadomości ekologicznej (szerzenie wiedzy o walorach środowiska przyrodniczego i umiejętność ich gospodarczego wykorzystania); rozwoju badań naukowych. Rysunek 3. Stymulujący wpływ obszarów przyrodniczo cennych na kapitał ludzki OBSZARY PRZYRODNICZO CENNE wdrażanie proekologicznych dziedzin gospodarowania dodatkowe miejsca pracy (zatrudnienie dorywcze, niepełnoetatowe) dodatkowe źródła finansowania przedsięwzięć społecznych (szkolenia, informacyjnopromocyjne, doradztwo) kapitał ludzki nowe rozwiązania ochronne zwiększają atrakcyjność dla turystów, rolników realizacja lokalnych, strategicznych dokumentów dotyczących zrównoważonego rozwoju zwiększanie świadomości ekologicznej, możliwość badań naukowych ochrona dziedzictwa kulturowego, pielęgnowanie tradycji i zwyczajów Źródło: opracowanie własne.

6 Kapitał ludzki w zrównoważonym rozwoju obszarów przyrodniczo cennych 69 Niezmiernie istotną zaletą, wynikającą z istnienia obszarów chronionych, jest możliwość pozyskania dodatkowych środków finansowych z funduszy unijnych dla społeczności lokalnej (rolników, przedsiębiorców), władz samorządowych, organizacji pozarządowych. Do najważniejszych funduszy, które mogą być przeznaczone na obszary przyrodniczo cenne zalicza się: Europejski Fundusz Rolny Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Natura się opłaca, 2006, s ): Oś 3. Jakość życia na obszarach wiejskich i zróżnicowanie gospodarki wiejskiej. Działanie Różnicowanie kierunków działalności nierolnej umożliwia pomoc na podjęcie lub rozwój działalności w zakresie np. drobna wytwórczość, rzemiosło lub rękodzielnictwo, przetwórstwo produktów rolnych lub jadalnych produktów leśnych. Beneficjentami będą rolnicy; Oś 4. LEADER to inicjatywa polegająca na aktywnej współpracy przedstawicieli sektora publicznego, społecznego i gospodarczego dla zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich w ramach tzw. Lokalnych Grup Działania (LPG). Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR) - Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko na uwagę zasługuje Priorytet V Ochrona przyrody i kształtowanie postaw ekologicznych. Celem jest ograniczenie degradacji środowiska naturalnego oraz strat zasobów różnorodności biologicznej. Działania w ramach priorytetu to między innymi Wspieranie kompleksowych projektów z zakresu ochrony siedlisk przyrodniczych (ekosystemów) na obszarach chronionych oraz zachowanie różnorodności gatunkowej. Celem działania jest przywracanie właściwego stanu siedlisk przyrodniczych (ekosystemów) i ostoi gatunków na obszarach chronionych wraz z zachowaniem zagrożonych wyginięciem gatunków oraz różnorodności genetycznej roślin, zwierząt (Kaczyńska). Beneficjentami będą jednostki samorządu terytorialnego, organizacje pozarządowe, podmioty sprawujące nadzór lub zarządzające ochroną obszarów chronionych (Natura 2000) (Natura się opłaca, 2006, s. 74). Europejski Fundusz Społeczny (EFS) współfinansuje inicjatywy na rzecz tworzenia miejsc pracy (eko- agroturystyce, rolnictwo ekologiczne). Jednym z priorytetów wsparcia w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki jest aktywizacja obszarów wiejskich (Natura się opłaca, 2006, s ). Programy rolnośrodowiskowe - ich istota polega na udzieleniu bezpośredniego wsparcia finansowego dla rolnika, który dobrowolnie będzie prowadził ekstensywną produkcję rolną i stosował specjalne zabiegi ochronne, co przyczyni się między innymi do zachowania różnorodności biologicznej, mozaikowej struktury krajobrazu, elementów kultury ludowej itp. Programy te mają przeważnie charakter dobrowolnych umów zawieranych z rolnikami zobowiązującymi się do realizacji określonych świadczeń, co przyczynia się do konstruktywnej współpracy użytkowników terenu i administracji ochrony przyrody (szerzej Liro, 2003, s ; Kozłowski, 2004, s ). Umiejętne wykorzystanie zasobów kapitału naturalnego obszarów chronionych wpłynie na rozwój społeczno-gospodarczy oraz przyczyni się do zwiększenia poziomu dobrobytu społeczności lokalnej. Świadomość ekologiczna o obszarach przyrodniczo cennych Funkcjonowanie obszarów przyrodniczo cennych zależy od wiedzy społeczeństwa na temat walorów środowiska, czyli od świadomości ekologicznej. Świadomość ekologiczną definiuje się jako wewnętrzne, głębokie zrozumienie niepodważalnego związku między człowiekiem a przyrodą. Inaczej świadomość ekologiczna to stan wiedzy, poglądów i wyobrażeń ludzi o roli środowiska w życiu człowieka, jego antropogennym obciążeniu,

7 70 Anetta Zielińska stopniu wyeksploatowania, zagrożenia i ochrony, w tym także stan wiedzy o sposobach i instrumentach sterowania użytkowaniem i ochroną środowiska (Górka i inni, 1998, s. 31). Według Tadeusza Burgera świadomość ekologiczna to zespół informacji i przekonań na temat środowiska naturalnego oraz postrzeganie związków między stanem i charakterem środowiska naturalnego a warunkami i jakością życia człowieka (Burger, 1986, s. 376). Świadomość ekologiczna wywiera wpływ na system wartości człowieka, jego własną wrażliwość, osobiste wyczulenie na dobro i krzywdę przyrody. Obszary przyrodniczo cenne są praktycznym przykładem dla edukacji ekologicznej. Przyczynić się one mogą do udoskonalenia systemu wartości, postaw i zachowań społeczeństwa na zmiany zachodzące w środowisku przyrodniczym. Edukacja ekologiczna kształtuje świadomość ekologiczną społeczeństwa. Z przeprowadzonych badań CBOS wynika, że zmniejsza się niepokój Polaków związany ze stanem środowiska naturalnego w naszym kraju. Znajduje to swoje uzasadnienie w coraz lepszych ocenach ochrony środowiska w Polsce. Większość badanych (67%) uważa, że obecnie w tej dziedzinie jest lepiej niż pięć lat temu, a tylko 9% jest odmiennego zdania. Równie dobrze Polacy oceniają stan ochrony środowiska w swoich miejscach zamieszkania. Dwie trzecie z nich (67%) uważa, że w miejscowościach, w których mieszkają, z ochroną środowiska jest obecnie lepiej niż pięć lat temu (Postawy, 2006, s. 4). Oznacza to, że społeczeństwo polskie zauważa poprawę stanu środowiska oraz zmniejsza się niepokój o skutki zagrożeń. Poprawa stanu najbliższego środowiska zależy od postaw i zachowań każdego z nas, jego użytkowników. Z problematyką obszarów chronionych związane są badania dotyczące Doliny Rospudy. Lokalnej społeczności postawiono do wybory dwa przeciwne nurty: czy są za ochroną przyrody, czy za modernizacją rozumianą, jako rozwój przemysłu, budowa dróg itp. Okazało się, że największa grupa badanych (41%) wskazała na ochroną przyrody, przyznając tym samym wyższą wartość takim działaniom, jak: zachowanie środowiska naturalnego, w którym żyjemy; ochrona przyrody. Prawie jedna czwarta respondentów (24%) wybrała szybką modernizację, postęp. Nieco więcej osób (27%) wskazując środek skali, określiło swoje stanowisko jako umiarkowane, tzn. takie, które godzi te dwa przeciwstawne nurty (Droga, 2007, s. 3). Wpływ na zwiększenie świadomości ekologicznej nt. obszarów przyrodniczo cennych ma: edukacja formalna w szkołach i nieformalna organizowana przez: organizacje pozarządowe (NGO-sy), Dyrekcje Parków Narodowych i Lasów Państwowych; akcja propagandowa, popularyzatorska (prospekty, ulotki, foldery, konkursy, konferencje naukowe, seminaria itp.); popularyzacja idei ekologizacji gospodarki; zdiagnozowanie i rozwiązywanie konfliktów na styku człowiek przyroda (wdrożenie procesu informowania partnerskiego ). Za istotny element, przyczyniający się do podniesienie świadomości ekologicznej, należy uznać akcję informacyjno-promocyjną, realizowaną przez (Zielińska, w druku a): opracowanie informatorów, przewodników, poradników, książek przyrodniczych, plakatów i map opisujących poszczególne formy obszarów chronionych; trasy, ścieżki przyrodnicze i umieszczenie na nich tablic informacyjnych; znaki promocyjne-logo (społeczeństwo kojarzyć będzie to z odpowiednim parkiem narodowym czy obszarem Natura 2000); e-marketing - wykorzystanie Internetu (bannery promocyjne, mailing, forum opinii, raporty umieszczane na stronach, specjalne strony dla autoryzowanych gości); organizowanie konferencji, imprez naukowo-przyrodniczych;

8 Kapitał ludzki w zrównoważonym rozwoju obszarów przyrodniczo cennych 71 spotkania otwarte, happeningi poświęcone obszarom chronionym; artykuły w prasie (nie tylko w pismach ekologicznych), programy radiowe, telewizyjne o tematyce ochrony przyrody; promowanie funkcjonujących działań gospodarczych, dobrych praktyk na obszarach chronionych (gospodarstwa eko-agroturystyczne, rolnictwo ekologiczne); wydarzenia kulturowe pielęgnujące tradycje społeczności zamieszkującej obszary chronione (święta przyrodnicze, festiwale kulturalne i kulinarne, kiermasze z wyrobami lokalnego rzemiosła). Wiedza społeczeństwa o stanie ekosystemów, różnorodności biologicznej i potencjalnych zagrożeniach środowiska przyrodniczego jest alarmująco niska i nie kompletna. Można to zaobserwować na przykładzie działań mających na celu tworzenie nowych lub powiększenie już istniejących obszarów chronionych, np. parków narodowych (Białowieski Park Narodowy), obszarów Natura 2000 (Dolina Rospudy). Działania te spotykają się z ostrym protestem społeczności lokalnej. Przyczyną powstawania takich konfliktów jest między innymi brak przeprowadzenia szeroko pojętej akcji edukacyjnej, która wyjaśniłaby cel tworzenia obszarów chronionych. Okazuje się, że bardzo często wystarczy przeprowadzić dyskusję pomiędzy zainteresowanymi stronami (społeczność lokalna, władze lokalne, organizacje pozarządowe), podczas której wyjaśnia się wszelkie powstałe ograniczenia (zagrożenia) i korzyści płynące z funkcjonowania obszarów przyrodniczo cennych. Podsumowanie Niewątpliwie samo środowisko przyrodnicze jest najważniejsze dla obszarów przyrodniczo cennych, jednakże musi ono istnieć w powiązaniu z gospodarką i kapitałem ludzkim. Postępując zgodnie z ideą zrównoważonego gospodarowania na obszarach przyrodniczo cennych, społeczeństwo czerpie przede wszystkim korzyści pozaekonomiczne (czyste środowisko życia, piękne krajobrazy, bogate zasoby flory i fauny), jak i korzyści ekonomiczne (rozwój proekologicznej działalności, dodatkowe miejsca pracy). Zmiana w świadomości ekologicznej społeczności lokalnej przyczyni się do akceptacji potencjalnego kierunku rozwoju, jakim jest ekologizacja gospodarki obszarów chronionych. Społeczeństwo musi być przekonane, że istnienie tych obszarów jest szansą rozwoju i poprawy jakości życia, a przez to i dobrobytu ekonomicznego. BIBLIOGRAFIA 1. Burger T., (1986), Uwagi o świadomości ekologicznej, Przegląd Powszechny, Nr Droga przez Dolinę Rospudy. Postawy wobec modernizacji i środowiska naturalnego, (marzec 2007), opracował Michał Feliksiak, Komunikat z badań BS/47/2007, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa 3. Gaudie A., (1994), Mensch und Umwelt, Uniwersity Press, Berlin-Heidelberg. 4. Górka K., Poskrobko B., Radecki W., (1998), Ochrona środowiska, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 5. Kaczyńska M., Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko - finansowanie NATURA 2000, Departament Funduszy Ekologicznych Ministerstwo Środowiska, orkshops/poland/iinfrastruktura/_pl_1.0_&a=d (stan na dzień ). 6. Kozłowski S., (2004), Ochrona różnorodności biologicznej i georóżnorodności, jako element zrównoważonego rozwoju Europy, w: Problemy organizacji i funkcjonowania systemu ostoi siedliskowych NATURA 2000 w Polsce, red. T. J. Chmielewski, Zeszyty

9 72 Anetta Zielińska Naukowe Komitetu Człowiek i Środowisko Polskiej Akademii Nauk, nr 38, Warszawa- Lublin. 7. Liro A., (2003), Sieć NATURA 2000 a zrównoważony rozwój obszarów wiejskich, w: Ekologiczna sieć Natura problem czy szansa, red. M. Makomaska-Juchiewicz, S. Tworka, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. 8. Natura się opłaca. Innowacyjne projekty dla środowiska i społeczności lokalnych, (sierpień 2006), Instytut Ekonomii Środowiska, Dolnośląska Fundacja Ekorozwoju, CEE Bankwatch Network. 9. Piontek F., (2002), Sektorowość i integralność kapitału ludzkiego i przyrodniczego w procesie globalizacji w: Kapitał ludzki w procesie globalizacji a w zrównoważonym rozwoju, (red.) F. Piontek, Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej, Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji w Bytomiu, Wisła. 10. Postawy wobec środowiska naturalnego, (lipiec 2006), opracowała Joanna Lewandowska, Komunikat z badań BS/113/2006, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa 11. Strategia Zrównoważonego Rozwoju Polski do 2025 roku, (grudzień 1999), Ministerstwo Środowiska, Warszawa. 12. The Role of Social capital in Development: An Empirical Assessment, (2002), ed. Ch.Grootaert & Th.Bastelaer, Cambridge Univeristy Press. 13. Ustawa o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 r. (Dz.U. nr 92, poz. 880 z późn. zm.). 14. Zielińska A., (2005), Strategia ekorozwoju obszarów przyrodniczo cennych, w: Zrównoważony rozwój doświadczenia polskie i europejskie, red. S. Czaja, seria Biblioteka Ekonomia i Środowisko nr 33, Wydawnictwo I-Bis, Nowa Ruda. 15. Zielińska A., (2006a), Human capital versus functioning of natural valuable areas according to sustainable development, w: Competition, competitiveness and sustainable development, red. B. Kryk, Monograph No. 4 in series Economics & Competition Policy, University of Szczecin Microeconomics Department, Szczecin. 16. Zielińska A., (2006b), Wpływ kapitału ludzkiego na funkcjonowanie obszarów przyrodniczo cennych, Ekonomia i Środowisko, Białystok, nr 1(29). 17. Zielińska A., (2007), Konkurencyjność obszarów przyrodniczo cennych, w: Przedsiębiorstwo i państwo wybrane problemy konkurencyjności, red. T. Bernat, Katedra Mikroekonomii Uniwersytet Szczeciński, Szczecin. 18. Zielińska A., (w druku a), Istota świadomości ekologicznej społeczeństwa odnośnie obszarów przyrodniczo cennych, w: Świadomość ekologiczna a rozwój regionalny w Europie Środkowo Wschodniej, Akademia Pomorska w Słupsku Instytut Geografii. 19. Zielińska A., (w druku b), Rozwój zrównoważony jako determinanta funkcjonowania obszarów przyrodniczo cennych, w: Problemy rozwoju polityki regionalnej i lokalnej w dobie globalizacji i integracji, Uniwersytet Szczeciński Katedra Polityki Społeczno- Gospodarczej i Europejskich Studiów Regionalnych. 20. Zielińska A., Czaja S., Becla A., (w druku), Determinanty rozwoju lokalnego kapitału społecznego, w: Gospodarka i Społeczeństwo Zarządzanie Wiedza Rozwój, Wydawnictwo Politechniki Białostockiej.