Rozdział 1. Miejsce kosztów sądowych w procesie rozstrzygania w postępowaniu cywilnym

Transkrypt

1 Rozdział 1. Miejsce kosztów sądowych w procesie rozstrzygania w postępowaniu cywilnym 1. Uwagi wstępne Przepisy o kosztach procesu umieszczone zostały w księdze pierwszej, tytule V Kodeksu postępowania cywilnego, zatytułowanym Koszty procesu, a konkretnie w art KPC. Ze względu na treść art KPC przepisy te mają odpowiednie zastosowanie do innych rodzajów postępowań unormowanych w Kodeksie postępowania cywilnego, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Takim przepisem szczególnym jest np. przepis art. 520 KPC w odniesieniu do postępowania nieprocesowego. Zagadnienia te będą omawiane w dalszych częściach niniejszej pracy. Za trafne należy uznać stanowisko W. Siedleckiego, że przepisy prawa procesowego należy traktować jako całość (W. Siedlecki, Zasady wyrokowania, s. 250). Rozwijając tę myśl, należy uznać regulację dotyczącą kosztów procesu za regulację nierozerwalnie związaną z procesem cywilnym, a nawet z uwagi na przepis art KPC z całym postępowaniem cywilnym. To pierwsze spostrzeżenie, jakie się nasuwa. Dalej stwierdzić należy, że problematyka kosztów sądowych jest ściśle związana z wymierzaniem sprawiedliwości w rozumieniu dostępu do niego. Problem ten dostrzegał Z. Resich, który uważał, że system kosztów postępowania powinien być tak ukształtowany, aby nie utrudniał obrony praw obywateli, ale też nie zachęcał do prowadzenia lekkomyślnych, złośliwych lub fikcyjnych procesów (Z. Resich, w: J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, Umiejscowienie przepisów o kosztach w KPC Dostęp do wymiaru sprawiedliwości 1

2 Rozdział 1. Miejsce kosztów sądowych w procesie... K. Weitz, Postępowanie cywilne, s. 300 i n.). Niewątpliwie wysokie koszty sądowe mogą stanowić skuteczną barierę w realizowaniu przez obywateli prawa do sądu (A. Zieliński, Postępowanie cywilne, 2014, s. 23). Kwestia ta została również dostrzeżona przez Unię Europejską i znalazła swój wyraz w Zaleceniu Nr(81) 7 (Komitetu Ministrów państw członkowskich) dotyczącym środków ułatwiających dostęp do wymiaru sprawiedliwości (przyjęte przez Komitet Ministrów r. na 68 posiedzeniu). W zasadzie 12 tego Zalecenia stwierdza się, że opłaty sądowe wnoszone do kasy państwowej powinny być możliwie najmniejsze. Podaje się tutaj przykład Francji, która ustawą z r. zniosła wszelkie opłaty sądowe. W Polsce już przed wojną zwrócono uwagę, że skoro państwo ma obowiązek zorganizować wymiar sprawiedliwości i umożliwić do niego dostęp wszystkim, to w zasadzie wymiar sprawiedliwości powinien być bezpłatny (F. Zadarowski, Na marginesie nowelizacji, s. 93). Warto w tym miejscu przypomnieć, że w okresie zaborów, a i po wywalczeniu niepodległości, na części ziem polskich (zaborów pruskich i austriackich) postępowanie cywilne było bezpłatne, tzn. wolne od opłat sądowych. Jednak, jak zazwyczaj, względy fiskalne spowodowały zmianę w tym zakresie i obowiązek uiszczania opłat sądowych w procesach cywilnych, wzorem ziem zaboru rosyjskiego, wprowadzono w całej Polsce (F. Zadarowski, Na marginesie nowelizacji, s. 93). Obecnie u nas panuje tendencja odwrotna do zaleceń Unii Europejskiej, czego wyrazem jest ustawa z r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 623 ze zm.). Rozstrzygając o kosztach procesu, w każdej sprawie sąd musi indywidualizować poszczególne sytuacje procesowe (por. Z. Senator, Koszty postępowania, s. 63). Nie oznacza to, że do orzeczenia o kosztach sądowych mają również zastosowanie ogólne zasady orzekania (por. W. Siedlecki, Zasady orzekania, s. 587). Wreszcie stwierdzić trzeba, że rozstrzyganie o kosztach sądowych stanowi zawsze integralną część orzeczenia (materialnego lub formalnego) kończącego daną sprawę w każdej instancji, przepis art KPC bowiem stanowi, że sąd rozstrzyga o kosztach w każdym orzeczeniu kończącym sprawę w instancji. 2

3 2. Pojęcie kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym 2. Pojęcie kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym Ustawową definicję kosztów sądowych zawiera przepis art KPC, według którego koszty sądowe są to koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony [por. I. Gil, w: E. Marszałkowska-Krześ (red.), Postępowanie cywilne, s. 228]. Z kolei przepis art. 2 ust. 1 KSCU stanowi, że koszty sądowe obejmują opłaty i wydatki. Regulacja w przedmiocie kosztów sądowych i ich zwrotu jest wyłącznie instytucją procesową określoną w Kodeksie postępowania cywilnego w sposób wyczerpujący. Dlatego zgodzić się należy ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, według którego uregulowanie rozłożenia kosztów postępowania między stronami oraz określania wysokości należnych kosztów zostało dokonane przez przepisy prawa formalnego (art. 98 i n. KPC) w sposób automatyczny, wyłączający zatem dopuszczalność potraktowania zasądzonych z tego tytułu sum jako roszczenia podlegającego przepisom prawa materialnego (wyr. SN z r., I CKU 40/96, OSNC 1997, Nr 5, poz. 52). Koszty sądowe stanowią ciężar procesowy, który muszą ponieść strony i uczestnicy postępowania cywilnego. Niewątpliwie regulacja instytucji kosztów sądowych jest określona polityką państwa w zakresie wymiaru sprawiedliwości. Obecnie w Polsce regulacja ta ma charakter wyłącznie restrykcyjny, opłaty sądowe w sprawach cywilnych są bowiem u nas najwyższe w Europie. Regulacja w szczególności opłat sądowych jest w Polsce łagodzona ze względów społecznych instytucją zwolnienia od kosztów sądowych (w całości lub w części), i to z mocy ustawy lub na podstawie orzeczenia sądu. Koszty postępowania cywilnego sensu stricto dzielą się na: 1) koszty sądowe, 2) koszty działania pełnomocnika, 3) koszty działania strony (uczestnika), 4) koszty mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd. Koszty sądowe obejmują dwie pozycje: opłaty i wydatki (art. 2 ust. 1 KSCU). Definicja kosztów sądowych Koszty postępowania cywilnego sensu stricto 3

4 Rozdział 1. Miejsce kosztów sądowych w procesie... Pisma podlegające opłacie Wnioski podlegające opłacie Według przepisu art. 3 ust. 1 KSCU opłacie podlega pismo, jeżeli przepis ustawy przewiduje jej pobranie. Przepis ten w ust. 2 zawiera niezamknięty katalog pism podlegających opłacie sądowej, a mianowicie: 1) pozew i pozew wzajemny; 2) apelacja i zażalenie; 3) skarga kasacyjna i skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia; 4) sprzeciw od wyroku zaocznego; 5) zarzuty od nakazu zapłaty; 6) interwencja główna i uboczna; 7) wniosek: a) o wszczęcie postępowania nieprocesowego, b) o ogłoszenie upadłości, c) o wpis i wykreślenie w księdze wieczystej, d) o wpis w Krajowym Rejestrze Sądowym i w rejestrze zastawów oraz o zmianę i wykreślenie tych wpisów; 8) skarga: a) o wznowienie postępowania, b) o uchylenie wyroku sądu polubownego, c) na orzeczenie referendarza sądowego, d) na czynności komornika; 9) odwołanie od decyzji oraz zażalenie na postanowienie Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki, Prezesa Urzędu Regulacji Telekomunikacji i Poczty (obecnie Prezesa Urzędu Komunikacji Elektronicznej) Prezesa Urzędu Transportu Kolejowego, Przewodniczącego Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji. Niezależnie od powyższego opłatom podlegają pisma wymienione w art b KSCU. Opłacie podlegają również wnioski wymienione w art. 24 KSCU: 1) ustalenie, że orzeczenie sądu państwa obcego lub rozstrzygnięcie innego organu państwa obcego podlega albo nie podlega uznaniu; 2) stwierdzenie wykonalności orzeczenia sądu państwa obcego lub rozstrzygnięcia innego organu państwa obcego albo 4

5 2. Pojęcie kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym ugody zawartej przed tym sądem lub organem lub zatwierdzonej przez ten sąd lub organ; 3) odmowę wykonania, o którym mowa w przepisach rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1215/2012 z r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (wersja przekształcona) (Dz.Urz. UE L Nr 351, s. 1 ze zm.), rozporządzenia (WE) Nr 805/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z r. w sprawie utworzenia Europejskiego Tytułu Egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych (Dz.Urz. UE L Nr 143, s. 15 ze zm.), rozporządzenia (WE) Nr 1896/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z r. ustanawiającego postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty (Dz.Urz. UE L Nr 399, s. 1 ze zm.), rozporządzenia (WE) Nr 861/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z r. ustanawiającego europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń (Dz.Urz. UE L Nr 199, s. 1 ze zm.), rozporządzenia Rady (WE) Nr 4/2009 z r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych (Dz.Urz. UE L Nr 7 z 2009 r., s. 1 ze zm.) lub rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 606/2013 z r. w sprawie wzajemnego uznawania środków ochrony w sprawach cywilnych (Dz.Urz. UE L Nr 181, s. 4); 4) odmowę uznania albo stwierdzenie braku podstaw do odmowy uznania, o których mowa w przepisach rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1215/2012 z r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (wersja przekształcona); 5) odmowę uznania, o którym mowa w przepisach rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 606/2013 z r. w sprawie wzajemnego uznawania środków ochrony w sprawach cywilnych; 6) uznanie lub stwierdzenie wykonalności orzeczenia sądu polubownego lub ugody zawartej przed tym sądem; 5

6 Rozdział 1. Miejsce kosztów sądowych w procesie... Opłata stała Opłata stosunkowa Opłata podstawowa Opłata tymczasowa Opłata kancelaryjna 7) wydanie europejskiego poświadczenia spadkowego; 8) przeprowadzenie postępowania pojednawczego w sprawach o prawa niemajątkowe lub prawa majątkowe, gdy wartość przedmiotu sporu przekracza zł. 2. Opłatę stałą w kwocie 200 zł pobiera się od wniosku o dokonanie przez sąd czynności w trakcie postępowania przed sądem polubownym niewymienionych w ust. 1. Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych przewiduje następujące rodzaje opłat: stałą, stosunkową i podstawową (art. 11 KSCU) oraz opłatę tymczasowa (art. 15 KSCU). Opłatę stałą pobiera się w sprawach o prawa niemajątkowe oraz we wskazanych w ustawie niektórych sprawach o prawa majątkowe, w wysokości jednakowej, niezależnie od wartości przedmiotu sporu lub wartości przedmiotu zaskarżenia. Opłata stała nie może być niższa niż 30 zł i wyższa niż 5000 zł. Opłatę stosunkową pobiera się w sprawach o prawa majątkowe; wynosi ona 5% wartości przedmiotu sporu lub przedmiotu zaskarżenia, jednak nie mniej niż 30 zł i nie więcej niż zł (art. 13 KSCU). Opłata stosunkowa w sprawach o prawa majątkowe dochodzone w postępowaniu grupowym wynosi 2% wartości przedmiotu sporu lub przedmiotu zaskarżenia, jednak nie mniej niż 30 zł i nie więcej niż zł. Opłatę podstawową pobiera się w sprawach, w których przepisy nie przewidują opłaty stałej, stosunkowej lub tymczasowej. Opłata podstawowa wynosi 30 zł i stanowi minimalną opłatę, którą strona jest obowiązana uiścić od pisma podlegającego opłacie, chyba że ustawa stanowi inaczej. Pobranie od pisma opłaty podstawowej wyłącza pobranie innej opłaty (art. 14 ust. 1, 3 i 4 KSCU). Od pisma wniesionego w sprawie o prawa majątkowe, w której wartości przedmiotu sprawy nie da się ustalić w chwili jej wszczęcia, przewodniczący określa opłatę tymczasową (art. 15 ust. 1 KSCU). Według art. 10 KSCU opłatę należy uiścić przy wniesieniu do sądu pisma podlegającego opłacie. Ponadto ustawa o kosztach sądowych przewiduje szczególnego rodzaju opłaty, tzw. opłaty kancelaryjne, którym podlegają wniosek 6

7 2. Pojęcie kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym o wydanie na podstawie akt: odpisu, wypisu, zaświadczenia, wyciągu, innego dokumentu oraz kopii, a nadto wniosek o wydanie odpisu księgi wieczystej. Jak już powiedziano, w skład kosztów sądowych oprócz opłat wchodzą wydatki. Katalog wydatków (niezamknięty) zawiera przepis art. 5 ust. 1 KSCU, według którego wydatki obejmują w szczególności: 1) koszty podróży strony zwolnionej od kosztów sądowych związane z nakazanym przez sąd jej osobistym stawiennictwem; 2) zwrot kosztów podróży i noclegu oraz utraconych zarobków lub dochodów świadków; 3) wynagrodzenie i zwrot kosztów poniesionych przez biegłych, tłumaczy oraz kuratorów ustanowionych dla strony w danej sprawie; 4) zryczałtowane koszty przeprowadzenia dowodu z opinii opiniodawczego zespołu sądowych specjalistów; 5) wynagrodzenie należne innym osobom lub instytucjom oraz zwrot poniesionych przez nie kosztów; 6) koszty przeprowadzenia innych dowodów; 7) koszty przewozu zwierząt i rzeczy, utrzymywania ich lub przechowywania; 8) koszty ogłoszeń; 9) koszty osadzenia i pobytu w areszcie; 10) ryczałty należne kuratorom sądowym za przeprowadzenie wywiadu środowiskowego w sprawach: o unieważnienie małżeństwa, o rozwód oraz separację, a także za uczestniczenie przy ustalonych przez sąd kontaktach rodziców z dziećmi; 11) koszty wystawienia zaświadczenia przez lekarza sądowego; 12) koszty mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd. Jednakże wydatki związane z doręczaniem pism sądowych oraz wydatki związane ze zwrotem opłat nie obciążają stron (art. 5 ust. 2 i 3 KSCU). Należy zaznaczyć, że osobną kategorią kosztów w stosunku do kosztów sądowych są opłaty egzekucyjne, regulowane ustawą Katalog wydatków 7

8 Rozdział 1. Miejsce kosztów sądowych w procesie... Koszty działania pełnomocnika Koszty działania strony (uczestnika) Koszty mediacji z r. o komornikach sądowych i egzekucji (t.j. Dz.U r. poz ze zm.). W zakresie kosztów związanych z działaniem pełnomocnika należy rozróżnić dwie sytuację: pierwsza gdy stronę reprezentuje adwokat, radca prawny lub rzecznik patentowy, i drugą gdy stronę reprezentuje inny pełnomocnik. W pierwszym wypadku do niezbędnych kosztów procesu strony reprezentowanej przez adwokata zalicza się wynagrodzenie, jednak nie wyższe niż stawki opłat określone w odrębnych przepisach i wydatki jednego adwokata (art KPC). Dotyczy to również radców prawnych i rzecznika patentowego, a ponadto Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej (art. 99 w zw. art KPC). W drugim wypadku, tj. gdy pełnomocnikiem nie jest adwokat, radca prawny lub rzecznik patentowy, do niezbędnych kosztów procesu zalicza się m.in. koszty przejazdów do sądu pełnomocnika oraz równowartość utraconego zarobku wskutek stawiennictwa w sądzie, przy czym suma kosztów przejazdu i równowartość utraconego zarobku nie może przekraczać wynagrodzenia jednego adwokata wykonującego zawód w siedzibie sądu procesowego (art KPC). Strona (uczestnik postępowania) może żądać zwrotu kosztów, jeżeli prowadzi swoją sprawę osobiście. W takiej sytuacji do niezbędnych kosztów procesu zalicza się m.in. koszty przejazdów strony do sądu oraz równowartość utraconego przez nią zarobku wskutek stawiennictwa w sądzie. Jednak suma kosztów przejazdów i równowartość utraconego zarobku nie może przekraczać wynagrodzenia jednego adwokata, wykonującego zawód w siedzibie sądu procesowego (art KPC). Ustawą z r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 172, poz. 1438) wprowadzono do Kodeksu postępowania cywilnego nową, ważną instytucję mediację. Powołaną ustawą dodano art KPC. Według tego przepisu: 1. Do niezbędnych kosztów procesu zalicza się koszty mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd. 2. Jeżeli postępowanie cywilne zostało wszczęte w ciągu trzech miesięcy od dnia zakończenia mediacji, która nie została za- 8

9 3. Orzeczenie o kosztach jako istotny element... kończona ugodą albo w ciągu trzech miesięcy od dnia uprawomocnienia się postanowienia o odmowie zatwierdzenia ugody przez sąd, do niezbędnych kosztów procesu zalicza się także koszty mediacji w wysokości nieprzekraczającej czwartej części opłaty. 3. Do określenia kosztów mediacji stosuje się odpowiednio art i 3. (...). Wysokość wynagrodzenia mediatora określa rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z r. w sprawie wysokości wynagrodzenia i podlegających zwrotowi wydatków mediatora w postępowaniu cywilnym (Dz.U. z 2016 r. poz. 921). 3. Orzeczenie o kosztach jako istotny element rozstrzygnięcia sprawy cywilnej Postępowanie cywilne składa się z wielu czynności podmiotów postępowania (stron i innych uczestników postępowania oraz sądu) podejmowanych dla rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy cywilnej (por. J. Jodłowski, W. Siedlecki, Postępowanie cywilne, s. 8). Wśród czynności, których dokonuje sąd w postępowaniu cywilnym najważniejsze znaczenie mają czynności orzekania. Czynności te mogą dotyczyć rozstrzygania merytorycznego rozpoznawanej sprawy bądź rozstrzygnięć proceduralnych dotyczących samego toku postępowania lub tzw. kwestii wpadkowych. Rozstrzyganie o żądaniach stron zgodnie z przepisem art. 325 KPC musi być zawarte w sentencji wyroku. Wśród tych żądań bądź należności stron znajdują się koszty postępowania cywilnego. Rozstrzygnięcie w przedmiocie zwrotu kosztów postępowania ma charakter akcesoryjny, co oznacza, że nie może być ono dokonywane w oddzielnym procesie (por. M. Wróblewski, Proces cywilny, s. 209). Dlatego w myśl przepisu art zd. 1 KPC sąd rozstrzyga o kosztach w każdym orzeczeniu kończącym sprawę w instancji. W konsekwencji orzeczenie o kosztach stanowi nieodzowny element każdego orzeczenia kończącego sprawę w danej instancji, i to zarówno merytorycznie, jak i formalnie. O czasie, formie i charakterze orzeczeń o kosztach postępowania cywilnego będzie mowa szczegółowo w dalszej części pracy. Czynności orzekania 9

10 Rozdział 1. Miejsce kosztów sądowych w procesie... Charakter orzeczenia o kosztach postępowania Orzeczenie o kosztach postępowania, ze względu na swój akcesoryjny charakter, zawsze będzie związane z przedmiotem rozstrzygania w danej sprawie i zależne od tego rozstrzygania. Wysokie koszty postępowania cywilnego, takie jak opłaty, a nadto wydatki, o których mowa w art. 5 KSCU, który to przepis nie zawiera zamkniętego katalogu wydatków, zwłaszcza w sprawach skomplikowanych, w sprawach gospodarczych, o prawa autorskie i innych, sprawiają, że rozstrzyganie o kosztach nabiera istotnego znaczenia. Stanowi ono bowiem często znaczącą wartość w stosunku do przedmiotu sprawy. Stąd prawidłowe, tj. zgodne z obowiązującymi zasadami rozstrzyganie o kosztach postępowania w danej sprawie posiada wymierne znaczenie. Na znaczenie i poważny charakter orzeczenia o kosztach postępowania już na początku ubiegłego wieku zwracali uwagę niemieccy procesualiści (L. Gaupp, F. Stein, Die Zivilprocessordnung, s. 30). Również w polskim postępowaniu cywilnym między rozstrzygnięciem merytorycznym danej sprawy a orzeczeniem o kosztach postępowania istnieje ścisłe powiązanie. Oba te rozstrzygnięcia wzajemnie na siebie oddziałują (T. Bukowski, Rozstrzyganie o kosztach, s. 13). Bliżej na ten temat będzie mowa w dalszej części tej pracy. 4. Wybór orzecznictwa Uregulowanie rozłożenia kosztów postępowania między stronami oraz określenia wysokości należnych kosztów Uregulowanie rozłożenia kosztów postępowania między stronami oraz określenia wysokości należnych kosztów zostało dokonane przez przepisy prawa formalnego (art. 98 i n. KPC) w sposób autonomiczny, wyłączający zatem dopuszczalność potraktowania zasądzonych z tego tytułu sum, jako roszczenia podlegającego przepisom prawa materialnego. wyr. SN z r., I CKU 40/96, OSNC 1997, Nr 5, poz

11 Rozdział 2. Zasady rozstrzygania o kosztach 1. Uwagi wstępne W polskim procesie cywilnym obowiązek zwrotu kosztów procesu ciąży na jednej z jego stron. O tym, która ze stron procesowych będzie obowiązana do zwrotu kosztów, orzeka każdorazowo sąd, kierując się zasadami dotyczącymi ponoszenia kosztów procesu, określonymi w Kodeksie postępowania cywilnego. Zasady owe spełniają funkcję procesowo-wychowawczą tych kosztów. Funkcja ta polega na obciążeniu kosztami procesu tego podmiotu (strony), który w sposób nieusprawiedliwiony zwraca się do sądu o udzielenie mu ochrony prawnej (A. Zieliński, Postępowanie cywilne, 2014, s. 86). W rezultacie nasz ustawodawca przyjął, że między wynikiem procesu a ciężarem (obowiązkiem) zwrotu jego kosztów zachodzi iunctim. Biorąc pod uwagę regulację kodeksową w zakresie kosztów procesu, można wyróżnić następujące zasady procesowe: 1) zasadę zwrotu kosztów celowych, zasadę odpowiedzialności za wynik postępowania; 2) zasadę koncentracji i unifikacji kosztów; 3) zasadę słuszności; 4) zasadę zawinienia. Wykazane powyżej zasady uregulowane są w przepisach art. 98 i n. KPC. Rozdział ten poświęcony będzie omówieniu tych zasad. Przepis art. 98 KPC nie daje podstawy do dokonania w orzeczeniu kończącym sprawę wzajemnych rozliczeń z tytułu poniesionych kosztów procesu pomiędzy osobami występującymi po tej samej stronie procesu. Zasada ta ma zastosowanie również w wy- Zasady dotyczące ponoszenia kosztów procesu 11

12 Rozdział 2. Zasady rozstrzygania o kosztach Subsydiarny charakter rozstrzygnięcia o kosztach procesu Połączenie spraw Świadczenie pomocy prawnej z urzędu padku wytoczenia powództwa przez prokuratora, niedziałającego na rzecz oznaczonej osoby przeciwko wszystkim osobom będącym stronami danego stosunku prawnego (post. SN z r., IV CZ 132/82, Legalis). Rozstrzyganie w przedmiocie kosztów procesu nie ma żadnego wpływu na wynik sprawy, a ostatecznie to właśnie wynik sprawy decyduje o treści orzeczenia o kosztach procesu. Oznacza to, że orzeczenie o kosztach procesu jest elementem pochodnym w stosunku do rozstrzygnięcia sprawy w konsekwencji rozstrzygnięcie o kosztach ma charakter subsydiarny wobec merytorycznego lub formalnego orzeczenia w danej sprawie. Zaznaczyć należy, że uregulowanie rozłożenia kosztów postępowania między stronami oraz określania wysokości należnych kosztów zostało dokonane przez przepisy prawa formalnego (art. 98 i n. KPC) w sposób autonomiczny, wyłączający zatem dopuszczalność potraktowania zasądzonych z tego tytułu sum jako roszczenia podlegającego przepisom prawa materialnego (wyr. SN z r., I CKU 40/96, OSNC 1997, Nr 5, poz. 52; wyr SO w Lublinie z r., II CA 797/09, Legalis). Za trafne uznać należy stanowisko Sądu Najwyższego, według którego połączenie na podstawie art. 219 KPC kilku oddzielnych spraw w celu ich łącznego rozpoznania lub także rozstrzygnięcia jest zabiegiem technicznym, który nie prowadzi do powstania jednej nowej sprawy, nie pozbawia połączonych spraw ich odrębności i nie zmienia faktu, że łącznie rozpoznawane i rozstrzygane sprawy są nadal samodzielnymi sprawami. W konsekwencji, w razie połączenia przez sąd kilku spraw do wspólnego rozpoznania i rozstrzygnięcia, zwrot kosztów procesu przysługuje stronie odrębnie w każdej z połączonych spraw (post. SN z r., I CZ 164/11, Legalis). Do innej kategorii należy orzeczenie w przedmiocie poniesienia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu. Świadczenie pomocy prawnej z urzędu jest działaniem dla dobra publicznego, umożliwiającym realizację w postępowaniu cywilnym zasady równości i prawa do sądu. Obowiązek pokrycia tych kosztów spoczywający na Skarbie Państwa ma charakter publicznoprawny i nie jest obowiązkiem pokrycia kosztów 12

13 2. Zasada zwrotu kosztów celowych procesu w rozumieniu przepisów Kodeksu postępowania cywilnego dotyczących tych kosztów. Rozstrzygnięcie sądu w takiej sytuacji o kosztach nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej stronie z urzędu nie jest orzeczeniem w przedmiocie kosztów procesu (post. SN z r., I CZ 29/10, Legalis). W konsekwencji orzeczenie w tym przedmiocie i orzeczenie o kosztach procesu są to dwa różne orzeczenia. Rozwijając tę myśl, powołać w tym miejscu trzeba stanowisko Sądu Najwyższego, który jednoznacznie stwierdził, że koszty sądowe, gdy nie są składnikiem kosztów procesu, stanowią w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji przedmiot odrębnego rozstrzygnięcia, obok orzeczenia o kosztach procesu, gdyż nie stanowią wtedy przedmiotu rozliczenia między stronami: zachowują charakter niezaspokojonej należności przysługującej Skarbowi Państwa (post. SN z r., IV CZ 102/12, Legalis). 2. Zasada zwrotu kosztów celowych Według przepisu art KPC do kosztów zwracalnych należą wyłącznie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony. Przepis ten definiuje te koszty jako koszty procesu. Przepis art KPC kreuje zasadę kosztów celowych. Nietrudno zauważyć, że ustawodawca we wskazanym przepisie posługuje się dwoma istotnymi pojęciami, a mianowicie pojęciem kosztów celowych oraz pojęciem kosztów niezbędnych. Celowość kosztów ustawodawca wiąże z czynnością dochodzenia praw i celowej obrony, natomiast niezbędność związana jest z kosztami (K. Korzan, Koszty postępowania cywilnego, s. 112; A. Zieliński, Postępowanie cywilne, 2014, s. 86). Niezbędność kosztów jest zatem pojęciem węższym od pojęcia celowości kosztów. Nie każdy bowiem koszt celowy będzie kosztem niezbędnym, natomiast każdy koszt niezbędny w rozumieniu art KPC będzie kosztem celowym do dochodzenia praw i celowej obrony. Użyte w przepisie pojęcie celowości kosztów oraz ich niezbędności są pojęciami obiektywnymi. Oceny celowości i niezbędności kosztów dokonuje każdorazowo sąd w ramach swobodnej oceny dowodów statuowanej w art KPC. Ocena celowości i niezbędności określonego kosztu w danym procesie może być do- Zasada kosztów celowych 13

14 Rozdział 2. Zasady rozstrzygania o kosztach konana przez sąd, biorąc pod uwagę moment podejmowania czynności wiążącej się z kosztami, a nie w momencie wydawania wyroku z zastosowaniem kryterium przydatności danej czynności do rozstrzygnięcia sprawy. Obciążenie stron kosztami procesu może dotyczyć wyłącznie kosztów, które są związane z czynnościami procesowymi dokonywanymi w ramach konkretnego stosunku procesowego między tymi stronami. Jednak do niezbędnych kosztów procesu nie można zaliczyć kosztów (opłaty sądowej), które wprawdzie zostały wyłożone przez stronę na celową czynność procesową, ale strona mogła na podstawie przepisu art. 79 i n. KSCU uzyskać ich zwrot od sądu. W takim wypadku dane opłaty sądowe tracą walor kosztów niezbędnych, nawet wówczas, gdy sąd, chociaż był do tego obowiązany, nie zwrócił stronie z urzędu całości lub części tych opłat. Strona bowiem na podstawie przepisu art. 81 KSCU w ciągu trzech lat może dochodzić od Skarbu Państwa konkretnego sądu zwrotu swoich należności (A. Zieliński, Koszty sądowe, s. 318). Zaznaczyć należy, że kosztów wymienionych w art. 98 KPC nie można a limine nie uznać za koszty niezbędne. Kodeks postępowania cywilnego wprowadza ustawowe domniemanie niezbędności kosztów procesu. Do niezbędnych kosztów procesu prowadzonego przez stronę osobiście lub przez pełnomocnika, który nie jest adwokatem, radcą prawnym lub rzecznikiem patentowym, zalicza się poniesione przez nią koszty sądowe, koszty przejazdów do sądu strony lub jej pełnomocnika oraz równowartość zarobku utraconego wskutek stawiennictwa w sądzie. Suma kosztów przejazdów i równowartość utraconego zarobku nie może przekraczać wynagrodzenia jednego adwokata wykonującego zawód w siedzibie sądu procesowego (art KPC). Trafnie też Sąd Najwyższy przyjął, że do kosztów niezbędnych do celowego dochodzenia praw, które strona przegrywająca sprawę jest obowiązana zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie, nie wlicza się pełnych względnie połowy opłat sądowych, jeżeli powód mógł cofnąć (ograniczyć) pozew przed wysłaniem zawiadomień o terminie posiedzenia lub przed rozpoczęciem posiedzenia, na które sprawa została skierowana, i zgłosić wniosek o ich zwrot (wyr. SN z r., IV CR 309/87, Legalis). 14

15 2. Zasada zwrotu kosztów celowych Ponadto koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony to koszty faktycznie poniesione przez stronę. Dlatego trafnie w judykaturze przyjmuje się, że nieuiszczone koszty sądowe nie są elementem kosztów niezbędnych do celowego dochodzenia praw i celowej obrony, o jakich mowa w art i 3 KPC. Objęte tym uregulowaniem koszty sądowe to koszty poniesione przez stronę (post. SN z r., I CZ 129/10, niepubl.; post. SN z r., I CZ 84/12, Legalis; wyr. SA w Poznaniu z r., I ACa 538/13, Legalis). Wreszcie stwierdzić trzeba, że koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu, jeżeli zostaną pokryte przez Skarb Państwa, nie stanowią kosztów procesu, o których mowa w art i 3 KPC. Podstawą ich ponoszenia przez Skarb Państwa nie są przepisy KPC dotyczące kosztów procesu ani przepisy KSCU. Subsydiarny i publicznoprawny obowiązek ponoszenia tych kosztów przez Skarb Państwa wynika z art. 29 ust. 1 PrAdw (post. SN z r., V CZ 161/11, Legalis). Nie można mieć zastrzeżeń do stanowiska Sądu Najwyższego, który uznał, iż pojęcie niezbędności i celowości kosztów jest nieostre, toteż podlega ono ocenie sądu, która zleży od konkretnych okoliczności sprawy oraz od jej charakteru. Sąd powinien w szczególności rozważyć, czy czynność, która spowodowała koszty, była w ujęciu obiektywnym potrzebna do realizacji praw strony, a także czy i do jakiego poziomu poniesione koszty stanowiły również z obiektywnego punktu widzenia wydatek konieczny. W niektórych wypadkach ustawodawca ograniczył jednak swobodę sądu w tym zakresie, wskazując, które koszty zalicza mocą normatywnego ustanowienia do niezbędnych (uchw. SN z r., III CZP 33/12, BSN 2012, Nr 7, s. 8). W konsekwencji w każdej indywidualnej sprawie sąd, rozstrzygając o kosztach procesu na podstawie art. 98 KPC, powinien rozważyć i ocenić, czy czynność, w wyniku której powstały koszty, była niezbędna do celowego dochodzenia praw i celowej obrony strony procesowej, przyjmując za kryterium ocenę obiektywną. Do niezbędnych kosztów procesu strony reprezentowanej przez adwokata zalicza się wynagrodzenie, jednak nie wyższe niż stawki opłat określone w odrębnych przepisach i wydatki jednego Koszty poniesione przez stronę 15

16 Rozdział 2. Zasady rozstrzygania o kosztach Koszty niezbędne procesu prowadzonego przez stronę osobiście lub przez nieprofesjonalnego pełnomocnika (art KPC) adwokata, koszty sądowe oraz koszty nakazanego przez sąd osobistego stawiennictwa strony. Przepis art KPC ustanawia domniemanie niezbędności kosztów procesu, w sytuacji kiedy proces prowadzi sama strona osobiście lub przez ustanowionego przez siebie pełnomocnika, który nie jest adwokatem, radcą prawnym lub rzecznikiem patentowym. W myśl przytaczanego przepisu do niezbędnych kosztów procesu zalicza się: 1) poniesione przez stronę koszty sądowe; 2) koszty przejazdów do sądu strony lub jej pełnomocnika; 3) równowartość utraconego przez stronę lub jej pełnomocnika zarobku wskutek stawiennictwa w sądzie. Przepis zastrzega jednocześnie, że suma kosztów przejazdów i równowartość utraconego zarobku nie może przekraczać wynagrodzenia jednego adwokata wykonującego zawód w siedzibie sądu procesowego. Nie ma wątpliwości co do tego, kto jest stroną w danym procesie. Natomiast krąg osób, które mogą być pełnomocnikami procesowymi w postępowaniu cywilnym, określa przepis art. 87 KPC. Jeżeli zatem w sprawie występuje w charakterze pełnomocnika osoba spoza kręgu określonego w art. 87 KPC, to niezależnie od innych skutków procesowych (nieważność postępowania art. 379 pkt 1 KPC) osobie takiej sąd nie może przyznać ani zwrotu kosztów przejazdu do sądu, ani równowartości utraconego zarobku. Uregulowanie zawarte w art zd. 1 KPC oznacza, że strona która w procesie nie była zastępowana przez pełnomocnika będącego adwokatem, prowadziła proces sama ma prawo do zwrotu kosztów za przejazdy na każdą rozprawę, a więc także i na te, na które nie była wzywana do osobistego stawiennictwa (tak słusznie post. SA w Łodzi z r., III AUz 61/95, OSAŁ 1996, Nr 1, poz. 14). Do niezbędnych kosztów procesu zaliczyć należy np. również koszty związane z podróżą do zakładu medycyny sądowej, na polecenie sądu, w celu oddania krwi do badań (post. SN z r., II CZ 74/76, Legalis) i inne podobne przejazdy. Koszty dojazdów do sądu i innych przejazdów, a także wszelkie inne koszty (np. noclegów) powinny być przez stronę udokumentowane. Podstawową bowiem zasadą zwrotów kosztów jest zasada, 16

17 2. Zasada zwrotu kosztów celowych aby koszty te zostały rzeczywiście przez stronę poniesione (post. SN z r., II CZ 74/76, Legalis). Zwrócić należy też uwagę, że przepis art. 98 KPC inaczej traktuje profesjonalnego pełnomocnika, a inaczej pełnomocnika strony, która nim nie jest. Taki pełnomocnik nie ma prawa ani do wynagrodzenia za swoje działania, ani też do zwrotu wydatków (tak też K. Lipiński, Zasadzanie należności adwokackim, s. 67). Zasady zwrotu utraconego zarobku lub dochodu oraz kosztów stawiennictwa strony w sądzie regulują odrębne przepisy (art KPC). Poza wyjątkiem od zasady, że o niezbędności kosztów procesu decyduje sąd na podstawie swobodnej oceny dowodów (art KPC), oprócz art KPC znajduje się również przepis art i art. 99 KPC. W obu tych przepisach Kodeks postępowania cywilnego wprowadza domniemanie niezbędności kosztów strony reprezentowanej prze adwokata (art KPC) oraz przez radcę prawnego lub rzecznika patentowego oraz Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej (art. 99 KPC). W świetle przytoczonych przepisów do niezbędnych kosztów procesu strony reprezentowanej przez: adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej zalicza się koszty związane z działaniem jednego z powyższych profesjonalnych pełnomocników, a mianowicie: 1) wynagrodzenie, jednak nie wyższe niż stawki opłat określone w odrębnych przepisach; 2) wydatki jednego pełnomocnika. Ponadto do owych niezbędnych kosztów ustawa zalicza: 1) koszty sądowe, 2) koszty nakazanego przez sąd osobistego stawiennictwa strony. Co do wynagrodzenia profesjonalnego pełnomocnika to ich wysokość regulują odpowiednie rozporządzenia, a mianowicie: 1) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U. z 2015 r. poz ze zm.), 2) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz.U. z 2015 r. poz ze zm.), Koszty niezbędne poniesione przez strony reprezentowane przez adwokatów, radców prawnych, rzecznika patentowego oraz Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej (art i art. 99 KPC) 17