Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie

Transkrypt

1 Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie Journal of Modern Science JoMS DOI /JoMS.issn ISSN Kwartalnik Quarterly October 4/31/2016 December 2016 j o m s w s g e e d u p l

2 Adr e s / Ad d r e s s R a d a Re d a k c y j n a / Ed y t o r i a l b o a r d Re d a k t o r n a c z e l n a / Ed i t o r-in-ch i e f Wyższa Szkoła Go s p o d a r k i Eu ro re g i o n a l n e j im. Al c i d e De Gasperi dr hab. Magdalena Sitek, prof. WSGE dr Małgorzata Such-Pyrgiel dr Tadeusz Graca m g r Au re l i a Łu c z y ń s k a mgr Elżbieta Jamróz mgr Urszula Kraszewska dr Paweł Chodak dr Zygmunt Domański w Jó z e f o w i e, Po l s k a / Al c i d e De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Zastępca redaktora naczelnego / Deputy Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Zastępca redaktora naczelnego / Deputy Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland redaktor językowy (język angielski) / English language editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland r e d a k t o r j ę z y k o w y (język w ł o s k i) / It a l i a n l a n g u a g e e d i t o r Wyższa Szkoła Go s p o d a r k i Eu ro re g i o n a l n e j im. Al c i d e De Gasperi w Jó z e f o w i e, Po l s k a / Al c i d e De Gasperi University o f Euroregional Economy in Józefów, Poland Sekretarz Redakcji / Assistant Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland r e daktor tematyczny / Subject Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland redaktor tematyczny / Subject Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Adres redakcji / Edytorial office Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie Józefów, ul. Sienkiewicza 4 tel./fax (+48) wydawnictwo@wsge.edu.pl Adres do przesyłania artykułów / Address for Submission Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, ul. Sienkiewicza 4, Józefów, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy, ul. Sienkiewicza 4, Józefów, Poland Urszula Kraszewska: tel. (+48) int. 12; wydawnictwo@wsge.edu.pl j o m s w s g e e d u p l

3 Prof. dr hab. Bronisław Sitek [Przewodniczący / Chairman] University of Social Sciences and Humanities in Warsaw, Poland Prof. dr hab. Peter Terem [Zastępca Przewodniczącego / Deputy Chairman] Matej Bel University Banská Bystrica, Slovakia Prof. Cadgas Hakan Aladag Hacettepe University, Turkey Prof. Jaime Bonnet University of Valencia, Spain Prof. dr hab. Marek Chmaj University of Social Sciences and Humanities in Warsaw, Poland Prof. dr hab. Edward Erazmus Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Assoc. Prof. PhD. Ioan Ganfalean 1 Decembrie 1918 University in Alba Iulia, Romania Prof. dr hab. Małgorzata Gersdorf University of Warsaw, Poland Prof. Dr. Sabri Gökmen Karamanoğlu Mehmetbey University, Turkey Prof. Ksenofon Krisafi University of Tirana, Albania Prof. Cristina Hermida del Llano King Juan Carlos University in Madrid, Spain Prof. dr hab. Andrzej Misiuk University of Warsaw, Poland Prof. JUDr. Stanislav Mráz, CSc. Matej Bel University Banská Bystrica, Slovakia Prof. Silvestre Bello Rodriguez University of Las Palmas de Gran Canaria, Spain Prof. Paulo Aldo Rossi University of Genoa, Italy Prof. dr hab. Ligita Simanskiene Klaipėda University, Lithuania Prof. Laura Tafaro University of Bari Aldo Moro, Italy Lect. PhD. Miruna Mihaela Tudorascu 1 Decembrie 1918 University in Alba Iulia, Romania Prof. Ufuc Yolcu Hacettepe University, Turkey Prof. dr hab. Svetlana Zapara Sumy State University, Ukraine Ks. prof. dr hab. Sławomir Zaręba Cardinal Stefan Wyszynski University in Warsaw, Poland Prof. dr hab. inż. Jerzy Zawisza Społeczna Akademia Nauk, Poland Dr Wiesław Breński University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland R a d a Na u k o w a / Sc i e n t i f i c Co m m i t t e e j o m s w s g e e d u p l

4 Korekta / Proofreading: Monika Rychalska/Magdalena Rudnik Projekt okładki / Cover: mgr Miłosz Ukleja Skład, łamanie / Typesetting, type-matter: Jadwiga Popowska Nakład / Circulation 150 egzemplarzy / copies Objętość / Volume 21,5 ark. wyd / ark. ed Druk i oprawa / Printing and binding inter-book Paulina i Grzegorz Indrzejczyk S.C. Wiejca Kampinos Wydawca / Publisher Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie Józefów, ul. Sienkiewicza 4 Urszula Kraszewska Tel./fax (+48) wydawnictwo@jomswsge.com Copyright by Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie. All Rights Reserved / Wszelkie prawa zastrze one. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej publikacji bez zgody wydawcy zabronione. Journal of Modern Science jest indeksowany w następujących bazach / Journal of Modern Science is indexed in the following databases: Google Scholar Index Copernicus Journals Master List Polish Ministry of Science and Higher Education list of Scientific journals Ulrich sweb Arianta Research Bible j o m s w s g e e d u p l

5 Spis treści / Table of contents NAUKI HUMANISTYCZNE / HUMANITIES Wiesława Leżańska Theory or practice? Controversy around training teachers of pre-school and early school education Teoria czy praktyka? Kontrowersje na temat kształcenia nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej Jolanta Bonar Creation of the conditions for the reflexivity of students and teachers: the case of Cognize Understand Experience Tworzenie warunków dla refleksyjności studentów i nauczycieli na przykładzie projektu Poznać Zrozumieć Doświadczyć Ewa Wysocka Positive diagnosis in educator s activities as case of the good practices in the youth work proposals of diagnostic tools Diagnoza pozytywna w działaniach pedagoga jako przykład dobrych praktyk w pracy z młodzieżą propozycje narzędzi diagnostycznych Monika Adamska-Staroń The metaphorical approach the idea of teaching as a good educational practice Metaforyczne ujmowanie idei pedagogicznych jako dobra praktyka edukacyjna Rosa Indellicato For a pedagogy of human rights: educational interventions for migrants Anna Śniegulska Violence against women and elderly people in a family environment Przemoc wobec kobiet i osób starszych w środowisku rodziny j o m s w s g e e d u p l

6 NAUKI SPOŁECZNE / SOCIAL SCIENCES Bronisław Sitek State interest vs. the interests of local government. Conflict or cooperation of the state and local government? Interes państwa vs. interes samorządu lokalnego. Konflikt czy współpraca państwa i samorządu? Magdalena Sitek Legal problems of the transfer of football players and the right to respect the family life Prawne problemy transferu piłkarzy wobec prawa do poszanowania życia rodzinnego Kateryna Novikova Success management in personal development Zarządzanie sukcesem w rozwoju osobistym Mária Hencovská Criminal-law liability of members of a Municipal Council in the Slovak Republic Aleksandra Szejniuk Knowledge the basis of operations within every organization in the context of good practice Wiedza podstawą funkcjonowania organizacji w kontekście dobrych praktyk Igor Palus Regulation-making competence of municipalities in the Slovak Republic (selected problems) Martin Dahl, Agnieszka Kuba The European Union s way to create a federation Droga Unii Europejskiej do utworzenia federacji j o m s w s g e e d u p l

7 Barbara Antczak, Agata Pyra, Karolina Malinowska, Piotr Wiącek The influence of promotion activity on the choice of a university. Research report Wpływ działań promocyjnych na wybór uczelni wyższej. Raport z badań Piotr Krajewski Food and environmental safety in sustainable development Bezpieczeństwo żywnościowe i ekologiczne w zrównoważonym rozwoju Aleksandra Krawczyk Human resource management in small enterprises Zarządzanie zasobami ludzkimi w małych przedsiębiorstwach Iztok Rakar, Tatjana Kozjek, Jože Benčina Participation in Slovenian Urban municipalities theory and practice Paweł Chodak The effectiveness of the Government Programme for Combating Corruption for the years Skuteczność Rządowego Programu Przeciwdziałania Korupcji na lata Joanna Majchrzyk-Mikuła, Małgorzata Matusiak Social context of operation adoptive family shortly after the adoption Społeczny kontekst funkcjonowania rodziny adopcyjnej po przysposobieniu Dorota Jegorow Economics, politics and development in search of sources of the problems the European Union Ekonomia, polityka i rozwój w poszukiwaniu źródeł problemów Unii Europejskiej j o m s w s g e e d u p l

8 Paweł Polaczuk Safety, quality and efficiency of medicinal products in a global and European perspective. Some remarks Bezpieczeństwo, jakość i skuteczność produktów leczniczych w skali globalnej i europejskiej. Kilka uwag Stanisław Bułajewski, Dobrochna Ossowska-Salamonowicz Openness of activities of executive bodies of units of local and regional government selected problems Jawność działania organów wykonawczych jednostek samorządu terytorialnego wybrane zagadnienia Sebastian Bentkowski Legal factors to ensure the sustainable management of forestry for economic purposes Prawne czynniki zapewnienia zrównoważonej gospodarki leśnej do celów ekonomicznych SPRAWOZDANIA / CONFERENCE REPORTS Dorota Łażewska IX Scientific Conference Modern Information Technology and countering security threats National Centre for Nuclear Research 18 October 2016 IX Ogólnopolska Konferencja Naukowa Nowoczesne narzędzia informatyczne w przeciwdziałaniu zagrożeniom bezpieczeństwa, Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Narodowe Centrum Badań Jądrowych w Świerku r.

9 nauki humanistyczne humanities

10

11 Wiesława Leżańska Uniwersytet Łódzki Katedra Pedagogiki Wieku Dziecięcego Journal of Modern Science tom 4/31/2016, s Theory or practice? Controversy around training teachers of pre-school and early school education Teoria czy praktyka? Kontrowersje na temat kształcenia nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej Abstract The article presents divagations on the issue of modern approaches to training teachers of young learners, i.e. tutors working in nurseries and the first grades of primary schools. The main thesis advanced by the author is to present the position of theory and practice in the education system aimed at this group of teachers. According to the author, nowadays there is a great need for the revision of binding strategies and assumptions, which are the foundations of the teacher training process, and for the redefinition of their professional functions and roles. The author supports the concept of tight interaction between theory and practice, and between the place where practical training takes place and the educational institution. This is the only approach that renders it possible for students to correct their personal theories of operation and it also allows for a real alternative to the traditional technical and rational approach to teacher training to be developed. Practical training of future teachers should then be perceived as a source of hands-on professional knowledge and not as the application of remembered rules and principles. When developing her own concept of training teachers of early school education, the author mainly applies the conception of reflective practice by Donald A. Schön and the concept offered by J.E. Russell. The article concludes in the presentation of the project of a new major called Childhood Education, prepared by the Department of Nursery and Early-School Education at the University of Lodz. Journal of Modern Science tom 4/31/

12 Wiesława Leżańska Streszczenie Artykuł przedstawia rozważania na temat współczesnych koncepcji kształcenia nauczycieli wczesnej edukacji, czyli nauczycieli przedszkoli oraz nauczycieli wczesnoszkolnych. Główną tezą autorki jest pokazanie miejsca teorii i praktyki w systemie kształcenia tej grupy nauczycieli. Według niej niezbędna jest dzisiaj rewizja obowiązujących strategii oraz założeń leżących u podstaw edukacji współczesnych nauczycieli, redefinicja pełnionych przez nich funkcji i ról zawodowych. Autorka opowiada się za koncepcją ścisłej interakcji między teorią i praktyką oraz między miejscem odbywania praktyki i instytucją kształcącą. Tylko to może zapewnić studentom korygowanie ich osobistych teorii działania i stworzy realną alternatywę wobec tradycyjnego, techniczno-racjonalnego podejścia do kształcenia nauczycieli. Praktykowanie przyszłych nauczycieli powinno zatem być traktowane jako źródło wiedzy zawodowej, a nie stosowanie zapamiętanych reguł. W budowaniu własnej koncepcji kształcenia nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej autorka wykorzystuje głównie koncepcję refleksyjnej praktyki D.A. Schona oraz koncepcję J.E. Russella. Konkluzją artykułu jest prezentacja podstawowych założeń nowego kierunku studiów, przygotowywanego w Katedrze Pedagogiki Wieku Dziecięcego Uniwersytetu Łódzkiego, o nazwie Pedagogika wieku dziecięcego. Keywords: early-childhood education, preschool teacher, early-school teacher, training of teachers Słowa kluczowe: edukacja wczesnoszkolna, nauczyciel przedszkolny, nauczyciel wczesnoszkolny, kształcenie nauczycieli Wprowadzenie Troska o nauczycieli, a szczególnie o specjalistów edukacji wczesnoszkolnej, o ich tożsamość i profesjonalizację jest w rzeczywistości edukacyjnej sprawą kluczową, głównie z racji dynamicznych przemian cywilizacyjnych i społeczno-kulturowych oraz dokonującej się w kraju modernizacji edukacji wczesnoszkolnej. Modernizacja jest niezbędna, przede wszystkim ze względu na intensywność oraz jakość zmian zachodzących w psychice współczesnych dzieci, w ich sytuacji egzystencjalnej, w funkcjonowaniu, a także na skutek pojawiających się nowych potrzeb edukacyjnych młodego pokolenia. Złożoność i rozległość zadań, jakie stawia przed nauczycielami współczesność, wymaga poszukiwania oraz wdrażania do praktyki zmodernizowanych, niekonwencjonalnych, oryginalnych i coraz skuteczniejszych strategii, podnoszących efektywność ich preparacji zawodowej. 12 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

13 Teoria czy praktyka? Kontrowersje na temat kształcenia nauczycieli... Główną tezą artykułu jest zatem pokazanie miejsca teorii i praktyki w systemie kształcenia nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej, czyli nauczycieli przedszkoli i klas początkowych. Według autorki niezbędna jest dzisiaj rewizja obowiązujących strategii oraz założeń leżących u podstaw edukacji współczesnych nauczycieli, redefinicja pełnionych przez nich funkcji i ról zawodowych. Systematyczny namysł oraz refleksja nad kondycją zawodową nauczycielskiej profesji są niepodważalną koniecznością. Nauczyciele muszą umieć sprostać coraz to trudniejszym wyzwaniom cywilizacyjnym i edukacyjnym wykraczającym poza ramy tradycyjnie pojmowanego zawodu. Nie wystarcza już przygotowanie wyłącznie do transmitowania gotowej wiedzy, do realizowania wąsko rozumianych funkcji dydaktyczno-wychowawczych. Niezbędne jest opanowanie kompetencji twórczych, a także umiejętności interpersonalnych i kooperatywnych umożliwiających współdziałanie ze środowiskiem społecznym. W zmieniającej się rzeczywistości potrzebny jest nauczyciel refleksyjny, krytyczny, bacznie obserwujący otoczenie, otwarty na zmiany i elastyczny w działaniu. Dokonujące się na naszych oczach i przy naszym udziale przemiany społeczne, gospodarcze, polityczne i kulturowe stanowią poważne wyzwanie dla edukacji, a zatem dla nauczycieli. Idąc dalej, relacje między jakością edukacji a jakością nauczycieli stanowią warunek podstawowy wszelkich zmian. Wszyscy wiemy, że naprawianie rzeczywistości społecznej to proces trwały, a także to, że każda zmiana rodzi nowe trudne problemy. Przyjmijmy zatem stanowisko, że nadzieja leży w nauczycielach odważnych, z otwartymi umysłami, otwartych na innowacje, wyposażonych w umiejętności dokonywania zmian, w nauczycielach, którzy są zdolni tworzyć kulturę, nie tylko pedagogiczną. Kształtowanie umysłów i postaw otwartych na świat i społeczeństwo jest podstawowym zadaniem dla wychowania perspektywicznego, skierowanego ku przyszłości. Człowieka otwartego cechuje bowiem zdolność szybkiej, twórczej adaptacji do coraz bardziej różnorodnych, nowych sytuacji w zmieniającym się świecie. Człowiek otwarty cechuje się też korzystaniem ze swej wiedzy w sposób twórczy, oryginalny. W pracy z małym dzieckiem i uczniem poszukujemy zatem nauczyciela otwartego, autentycznego, spontanicznego i twórczego, chcemy także, aby był on sprawny i rozumny w działaniu. Journal of Modern Science tom 4/31/

14 Wiesława Leżańska Oczekując zatem od nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej tak ważnych cech, należy rozważyć jego status społeczny i jego możliwości rozwoju zawodowego. Coraz bardziej rozszerzany zakres wymagań wobec nauczycieli nie do końca bowiem jest zsynchronizowany z systemem ich kształcenia. Kontrowersje na temat kształcenia nauczycieli wczesnoszkolnej edukacji Współczesna edukacja wyznacza nauczycielowi nową rolę autonomicznego współrealizatora procesu kształcenia. Przyznając nauczycielowi status podmiotowy, uznajemy jego autonomię i sprawstwo, a zatem i odpowiedzialność za przebieg procesów wychowawczych, których jest zarówno uczestnikiem, jak i autorem. W związku z tym przyjmujemy, że każdy nauczyciel jest w pewien sposób wolny i autonomiczny w swoim działaniu dzięki wolności poznania i wolności wyboru stylu bycia nauczycielem. Nadal jednak pozostaje swoistym narzędziem, uzależnionym od nacisków politycznego i społecznego otoczenia oraz od wzorów i norm konsumpcyjnej kultury. Pedagodzy nieustannie debatują nad tożsamością i profesjonalizacją specjalistów edukacji wczesnoszkolnej. Wielokrotnie stawiają pytania o to, jakie i jak zaawansowane w rozwoju są kompetencje zawodowe nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej. Na czym polega swoistość tego zawodu i tych kompetencji? Jak określić logikę rozwoju tych kompetencji? Jak wspomagać nauczyciela w jego rozwoju zawodowym? (Kwaśnica, 2003, s ). Nasza dzisiejsza wiedza o byciu nauczycielem skłania do stawiania nowych pytań, a nie nowych odpowiedzi na stare pytania. Pracę każdego nauczyciela charakteryzuje niepowtarzalność, dlatego kompetencje, których ona wymaga, nigdy nie są zamknięte, wciąż są niewystarczające i wymagają zmian, zwłaszcza dostosowania do nowych warunków i nowych potrzeb. Nauczyciel w relacjach z uczniami za każdym razem wchodzi w sytuację nową, nieznaną ze wcześniejszych doświadczeń. Wymaga to otwartości na nowość i elastyczności w działaniu. Nauczyciel w procesie edukacyjnym wywiera wpływ na uczniów nie tylko za pomocą wyuczonych technik działania, ale także całą swoją osobą, gestem, słowem, zachowaniem, tym, kim jest. Przygotowanie nauczyciela do zawodu musi być zatem całościowe. Musi rozwijać nie tylko umiejętności zawodo- 14 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

15 Teoria czy praktyka? Kontrowersje na temat kształcenia nauczycieli... we, ale także bycie osobą. Fakt, że nauczyciele w swojej pracy używają siebie, pozwala ich odbierać jako autentycznych, zaangażowanych i interesujących (Leżańska, 2011, s. 42). Niestety w polskiej rzeczywistości edukacyjnej z tym jest największy problem. Koncepcje kształcenia nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej odwołują się do pewnego wzorca, jakim ten nauczyciel ma być, nie zaś do tego, jakim się staje w procesie rozwoju. Stąd szczególna rola kształcenia nie tylko przygotowującego do zawodu, ale także wspomagającego rozwój w zawodzie. Przechodzenia od pedagogicznej odtwórczości do twórczości. Dochodzenia do profesjonalnego mistrzostwa. Z tego powodu w dyskursie pedagogicznym, obok kwalifikacji nauczycieli małych dzieci, coraz więcej miejsca zajmuje problem kompetencji nauczycieli. Pojęcie kompetencji wywodzi się z tradycji behawiorystycznych i w naturalny sposób jest bliskie praktyce życia społecznego, dążeniom człowieka do wykonywania zadań na oczekiwanym poziomie. W interpretacji tego pojęcia odnajdujemy różne ujęcia: w znaczeniu węższym, w znaczeniu szerszym bądź w rozumieniu tego terminu całościowo. W edukacji nauczycielskiej wszystkie one występują jako określone zestawy umiejętności i sprawności bądź jako szeroka, holistyczna sprawność do wykonywania tego zawodu. W pewnym sensie tłumaczy to, iż w opisie kompetencji nauczyciela często spotykamy wyodrębnianie kompetencji: komunikacyjno-interpretacyjnych, kreatywnych, społecznych, pragmatycznych, informatyczno-medialnych itp. (Koć-Seniuch, 2001). Od wszystkich uczących w szkole wymaga się statusu wykwalifikowanego nauczyciela, co bezpośrednio łączy się z edukacją nauczycielską i poziomem profesjonalizmu, który przejawia się w kompetentnym działaniu pedagogicznym. Podział R. Kwaśnicy na kompetencje interpretacyjne i realizacyjne wydaje się szczególnie słuszny w odniesieniu do zawodu nauczyciela (Kwaśnica, 2003, s ). Kompetencje interpretacyjne to doświadczenia (wartości, wiedza, umiejętności), które umożliwiają czynienie świata zrozumiałym. Te kompetencje pozwalają formułować cele i strategie działania, dobierać właściwe metody oraz dostrzegać otoczenie i samych siebie jako czynniki stanowiące ograniczenia i możliwości działania. Kompetencje realizacyjne to zaś wiedza typu technicznego, która warunkuje umiejętności posługiwania się określony- Journal of Modern Science tom 4/31/

16 Wiesława Leżańska mi metodami i środkami działania. Można zatem powiedzieć, że efektywność zawodowa jest warunkowana zarówno kompetencjami interpretacyjnymi, jak i realizacyjnymi. W rzeczywistości edukacyjnej termin kompetencje staje się więc bardzo użyteczny, uzasadnia bowiem, dlaczego oprócz znajomości zasad, metod i środków działania oraz umiejętności posługiwania się nimi nauczyciel potrzebuje jeszcze umiejętności rozumienia sytuacji edukacyjnych. To niezwykle ważna umiejętność, ale wymaga szerokiej, gruntownej wiedzy o charakterze interdyscyplinarnym. Ułatwia ona nauczycielowi dostrzeganie zadań zawodowych na tle ogólnych problemów nauki, kultury i życia społecznego. Dobrze byłoby, gdyby wiedza ta pochodziła z różnych szkół i źródeł i obejmowała zarówno wiedzę naukową, jak i tzw. zdroworozsądkową. Powszechną tendencją we współczesnym świecie jest wzrost wymagań wobec jakości nie tylko przygotowania naukowego, ale także zawodowego nauczycieli z silnym akcentem na skuteczność ich działania. Program kształcenia nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej musi zatem opierać się na zasadzie jedności poznania i działania pedagogicznego. Jest to najlepsza droga umożliwiająca nauczycielowi osiągnięcie tożsamości autonomicznej (Habermas, 1983, s. 17 i in.). Na tym poziomie dokonuje się bowiem zrównanie powinności zawodowych ze zobowiązaniami moralnymi, jakie nauczyciel ma wobec siebie i wobec ucznia. Stąd szczególna rola kształcenia nie tylko przygotowującego do zawodu, ale także wspomagającego rozwój w zawodzie. Wśród celów europejskiej polityki oświatowej, poza propozycjami zmian w strukturach kształcenia nauczycieli, coraz częściej wymienia się potrzebę głębokich zmian w zakresie organizacji procesu kształcenia. W poszukiwaniu najbardziej efektywnych rozwiązań w tym procesie coraz częściej pojawia się problem: teoria a praktyka. Chodzi o to, jak można lepiej i ściślej połączyć kształcenie specjalistyczne z praktyką pedagogiczną. Nadal bowiem w uniwersytetach i szkołach wyższych praktyka pozostaje tylko dopełnieniem teorii. Czy jest jej za mało, czy jest źle organizowana? Uczelnie niechętnie podejmują działania związane z przygotowaniem praktycznym nauczyciela, co wynika z tradycyjnych funkcji uniwersytetu, czyli większego zaangażowania w badania naukowe. Wiedza przedmiotowa, wiedza profesjonalna stanowią podstawę dla refleksyjnego doświadczenia praktycznego i dopiero te trzy czynniki decydują o kompetencji w nauczaniu. 16 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

17 Teoria czy praktyka? Kontrowersje na temat kształcenia nauczycieli... Pedagogika postępuje tu podobnie jak medycyna i technika, to znaczy zarówno obserwuje i analizuje rzeczywistość, jak i projektuje jej przekształcenia oraz określa sposoby tych przekształceń. Praktyka jest zatem źródłem problematyki pedagogicznej oraz stanowi jedną z instancji weryfikujących lub doskonalących koncepcje teoretyczne. Potrzebna jest zatem ścisła interakcja między teorią i praktyką oraz między miejscem odbywania praktyki i instytucją kształcącą. Tak jak doświadczeni lekarze biorą udział w kształceniu przyszłych lekarzy, tak też doświadczeni nauczyciele muszą brać udział w kształceniu przyszłych nauczycieli. Tylko to może zapewnić stałą, naturalną wymianę między teorią i praktyką oraz umożliwi studentom korygowanie ich osobistych teorii działania. Tym samym stworzy realną alternatywę wobec tradycyjnego, techniczno-racjonalnego podejścia do kształcenia nauczycieli (Leżańska, 2016). Praktykowanie przez studentów, przyszłych nauczycieli, powinno zatem być traktowane jako źródło wiedzy zawodowej, a nie jako stosowanie zapamiętanych reguł (Dylak, 2011, s. 68). Taka organizacja praktycznego kształcenia nauczycieli nie jest ani nowa, ani szczególnie oryginalna. Podobne rozwiązania są stosowane od wielu lat w krajach europejskich, a także w Stanach Zjednoczonych. Praktyki pedagogiczne są uznawane za najistotniejszy element kształcenia zawodowego w czasie odbywania studiów. Terminatorstwo staje się najważniejszym składnikiem przygotowania do zawodu (Pachociński, 1992, s. 42). Autorem koncepcji refleksyjnej praktyki jest D.A. Schon, amerykański profesor Urban Studies and Education w Massachusetts Institute of Technology. Jego wieloletnie badania dowodzą, że o powodzeniu profesjonalnego działania decyduje nie tyle umiejętność zastosowania teorii w praktyce, ile zdolność do prowadzenia, zarówno w trakcie zajmowania się konkretnym przypadkiem, jak i po ukończeniu pewnego etapu pracy, szczególnego rodzaju refleksji, którą nazwał odpowiednio refleksją w działaniu i refleksją nad działaniem. Analizując liczne przykłady profesjonalnych dokonań, Schon udowodnił, że spontaniczne, ale sprawne i odpowiednie do wymogów chwili działanie wynika z wiedzy, która zawarta jest w nim samym (knowing-in-action) (Schon, 1991). Koncepcja D. Schona jest zatem odpowiedzią na wymogi współczesnego profesjonalizmu. Nie mamy bowiem wątpliwości, że praktyki nie tylko Journal of Modern Science tom 4/31/

18 Wiesława Leżańska zmniejszają tzw. szok zawodowy, ale także mobilizują przyszłych nauczycieli do działań twórczych, innowacyjnych. Odgrywają zatem niezwykle ważną rolę w adaptacji zawodowej młodego nauczyciela (Bonar i Buła, 2014, s ). Zgodnie z koncepcją Schona refleksja dotycząca działania powinna się pojawić jako reakcja zwrotna na wstrząs, którego doznaje praktyk w nieoczekiwanej sytuacji. Nauczyciel postawiony wobec konieczności ogarnięcia tego, co się dzieje, może zatrzymać się na chwilę, po to żeby pomyśleć, postawić sobie pytania, które posłużą interpretacji zaistniałej sytuacji (refleksja nad działaniem). Może także modyfikować swoje działanie w trakcie prowadzonych czynności (refleksja w działaniu). Jest to niewątpliwie proces trudniejszy, wymaga przede wszystkim rozumienia działania. Według Schona sprawny praktyk jest w stanie zmodyfikować swoje działanie w ciągu kilku sekund od wyboru nowego wariantu. Co zatem można zrobić, aby pomóc początkującemu nauczycielowi? Refleksyjnej praktyki można się nauczyć. Schon proponuje tradycyjne metody coachingu i konwersatorium (Gołębniak, 2003, s ). Pracę pod okiem nauczyciela mentora, dyskusje z kolegami, innymi nauczycielami, edukatorami. Metody tradycyjne, ale wciąż skuteczne. Pomocna dłoń starszego kolegi, który niedawno borykał się z tymi samymi problemami, jest wciąż nieoceniona. Fundamentem nauczycielskich kompetencji jest wiedza: ogólna, psychologiczno-pedagogiczna i przedmiotowa. Sprawne poruszanie się nauczyciela we wszystkich trzech obszarach wiedzy jest niezbędne, ale nie oczywiste. Nauczyciel musi także dysponować umiejętnościami uczenia się i nauczania oraz oddziaływania wychowawczego na dzieci. Z tego punktu widzenia kluczowe są: umiejętności kierownicze, umiejętności komunikacyjne i umiejętności społeczne. Kierownicze wyrażają się w skuteczności sprawnego działania w zakresie: planowania, organizowania, motywowania, koordynowania i oceny procesu dydaktyczno-wychowawczego. Umiejętności komunikacyjne umożliwiają nadawanie i odbieranie komunikatów w zależności od warunków i sytuacji, w których nauczyciel się znajduje. Umiejętność komunikowania się z uczniami sprzyja przede wszystkim zwiększeniu efektywności pracy oraz budowaniu dobrych relacji między podmiotami szkoły. Umiejętności społeczne przejawiają się zaś w sprawności nauczyciela do podejmowania i utrzymywania prawidłowych kontaktów z rodzicami, opiekunami i spo- 18 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

19 Teoria czy praktyka? Kontrowersje na temat kształcenia nauczycieli... łecznością lokalną w celu wyrównywania deficytów rozwojowych i środowiskowych dzieci i młodzieży, tworzenia atmosfery wzajemnego zaufania i bezpieczeństwa w szkole. W rozwijaniu nauczycielskich kompetencji niezastąpione jest doświadczenie. Doświadczenie zawodowe jest bowiem ściśle związane z krytyczną refleksją nad realizowanymi dotąd funkcjami, działaniami i zadaniami oraz nad rozwojem zawodowym i moralnym nauczyciela. Czynności zawodowe nauczyciela sprowadzają się przede wszystkim do nauczania, ale należy je rozpatrywać w kilku układach, tj. pracy z uczniem na lekcji, zajęć pozalekcyjnych, organizacji czasu wolnego, współpracy z dorosłymi, czyli rodzicami, nauczycielami i nadzorem pedagogicznym. U podłoża wielu współczesnych sporów leżą dwie kontrastujące ze sobą koncepcje nauczania. Według pierwszej nauczanie to rodzaj rzemiosła na podbudowie wiedzy naukowej. Ma się ono składać z działań zasadniczo prostych, które można wyczerpująco opisać, podzielić na części składowe i kolejno opanować. Nazywa się tę koncepcję techniczno-racjonalną. Zakłada ona, że u podłoża działalności dydaktycznej pozostaje zamknięty zbiór nabytych umiejętności. Nauczanie ma się zatem składać z serii uchwytnych kompetencji ustalanych przez badaczy. Według drugiej koncepcji nauczanie jest sztuką działalnością, której nie da się rozłożyć na elementarne składniki i ćwiczyć jeden po drugim. Jest to koncepcja profesjonalnego mistrzostwa (Fish i Broekman, 1992). Traktuje ona uczących się i nauczających jako wiecznych poszukiwaczy, zaś proces nauczania jako otwartą zdolność, której z definicji nie można wyćwiczyć. Zwolennicy tej koncepcji (D. Fish, S. Twinn, R. Purr, J. Kilpatrick, D.A. Schon) podkreślają, że działania można się uczyć tylko przez angażowanie się w działanie i refleksję nad nim. Improwizacja, intuicja, wnikanie w swoje czynności to najważniejsze czynniki wiedzotwórcze. Niestety w dzisiejszym kształceniu nauczycieli wciąż dominuje troska o przekazywanie wiedzy naukowej, mniej zaś cenione są formy zajęć przygotowujące studentów w zakresie instrumentalnych umiejętności dydaktycznych. Praktyka kształcenia nauczycieli wykazuje współcześnie duże zróżnicowanie. Za kryterium wyodrębniania głównych jej orientacji przyjąć można to, w czym obecnie upatruje się źródeł i uwarunkowań nauczycielskich osią- Journal of Modern Science tom 4/31/

20 Wiesława Leżańska gnięć. Główne orientacje w edukacji nauczycielskiej: technologiczna, humanistyczna i funkcjonalna mają swą podstawę teoretyczną w głównych kierunkach psychologii współczesnej. Pierwsza wynika z założeń behawioryzmu, druga z psychologii humanistycznej, a trzecia z psychologii poznawczej. Na potrzeby edukacji wczesnoszkolnej koncepcję kształcenia nauczycieli najlepiej byłoby wyprowadzić z orientacji humanistycznej i funkcjonalnej (prakseologiczno-aksjologicznej). W edukacji nauczycieli małych dzieci ta fuzja byłaby najbardziej właściwa. Wciąż w edukacji nauczycielskiej nie uwzględnia się bowiem w sposób zadowalający problematyki kształtowania osobowości przyszłego nauczyciela oraz metod jego samokształcenia i motywowania do rozwoju zawodowego. Dlatego orientacja humanistyczna, która daje priorytet kształtowania postaw i świata wartości przed umiejętnościami i wiadomościami, wydaje się najwłaściwsza (Leżańska, 1998, s ). Orientacja humanistyczna podkreśla znaczenie sposobu porozumiewania się dorosłego z dzieckiem, formy interakcji zarówno dorosłego z dzieckiem, jak i dzieci między sobą. Pedagogika wieku dziecięcego inspirowana psychologią humanistyczną proponuje interakcje dorosłego z dzieckiem jako współpracę, wspomaganie; uczenie się od siebie nawzajem, z informacją zwrotną zamiast oceny jako bezwzględnego osądzania. Programy kształcenia nauczycieli muszą zatem koncentrować się na osobach kandydatów do zawodu, na studentach. Jednym słowem wymagana jest indywidualizacja tych programów, a także właściwa selekcja rekrutacyjna, której dzisiaj w ogóle nie ma. Kandydaci do zawodu od początku kształcenia powinni być traktowani jako osoby dojrzałe, zdolne do podejmowania samodzielnych decyzji i odpowiedzialne za ich konsekwencje. Istnieje zatem potrzeba stwarzania w konwencjonalnych strukturach edukacyjnych atmosfery i miejsca bez nacisku, w którym student jest postawiony, tak jak przyszły nauczyciel, w roli poszukującego, kreatywnego badacza. Konieczne jest zatem w kształceniu tychże nauczycieli przełamywanie tradycyjnych schematów organizacyjnych. Konieczna jest też naukowość, integracyjność, interdyscyplinarność i elastyczność. Wszystkie te założenia nabierają szczególnej mocy, kiedy mówimy o kształceniu nauczycieli małych dzieci tych, które dopiero rozpoczynają swoją drogę edukacyjną. 20 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

21 Teoria czy praktyka? Kontrowersje na temat kształcenia nauczycieli... W literaturze pedeutologicznej wciąż czytamy, że potrzeba nam dziś nauczyciela twórczego, mającego swobodę wyboru celów, trwającego w ciągłym rozwoju, wyposażonego w komplementarny system wartości kształtujący jego postawy, a także zdobyte kompetencje i kwalifikacje zawodowe, dzięki czemu będzie on skutecznie wykonywał postawione przed nim zadania dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze. Mamy jednakże świadomość, że ten poziom może osiągnąć tylko nauczyciel rozumiejący potrzeby takiego działania dzięki własnemu zaangażowaniu. Możemy powiedzieć, że recepta jest prosta trzeba tak konstruować programy, aby umożliwiały i ułatwiały nauczycielom poszukiwanie własnych dróg rozwojowych. Konkluzją rozważań na temat miejsca teorii i praktyki w kształceniu nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej jest prezentacja podstawowych założeń nowego kierunku studiów, przygotowywanego w Katedrze Pedagogiki Wieku Dziecięcego UŁ, o nazwie Pedagogika wieku dziecięcego. Podstawowe założenia nowego kierunku studiów Pedagogika wieku dziecięcego Podstawowym założeniem zmodernizowanej koncepcji pracy wychowawczo-dydaktycznej z małym dzieckiem oraz uczniem jest integracja wychowania przedszkolnego z nauczaniem początkowym. Traktowanie ich jako wspólnego etapu edukacji wczesnoszkolnej. Zewnętrznym wskaźnikiem tejże integracji jest likwidacja sztucznych granic i zachowanie ciągłości programowej, metodycznej, organizacyjnej itp. między wychowaniem przedszkolnym a nauczaniem początkowym. Poznanie konkretnej pracy w całym obszarze edukacji wczesnoszkolnej pozwala lepiej rozumieć proces rozwojowy dziecka. Dlatego w kształceniu pedagogów wieku dziecięcego (ta nazwa, przyjęta na Wydziale Nauk o Wychowaniu UŁ, wydaje się dzisiaj najbardziej adekwatna) konieczna jest ścisła interakcja między teorią i praktyką oraz między środowiskiem praktyki i uczelnią kształcącą. Wymaga to oczywiście wypracowania nowego systemu relacji między uczelniami kształcącymi nauczycieli a szkołami i innymi instytucjami oświatowymi, które stają się ich miejscem pracy. System kształcenia pedagogów wieku dziecięcego wymaga takiej struktury, w której wzajemne przenikanie się teorii i praktyki powinno być realizowane już od pierwszych semestrów, co oczywiście wymaga Journal of Modern Science tom 4/31/

22 Wiesława Leżańska ścisłej współpracy z instytucjami wychowania przedszkolnego i szkołami. Trójstronna współpraca studenta, nauczyciela w szkole bądź przedszkolu oraz wykładowcy w szkole wyższej tworzy specyfikę tego kształcenia. Taka organizacja, oparta na wzajemnym przenikaniu się teorii i praktyki, oznacza nie tylko długofalowość kształcenia teoretyczno-praktycznego, różnorodność kontaktu studenta z praktyką, ale także właściwe zachowanie proporcji między zajęciami teoretycznymi i praktycznymi. Nie da się tego zrealizować bez elastyczności kształcenia, odejścia od sztywnych struktur programowo-organizacyjnych i wprowadzenia w ich miejsce szerokiego wachlarza przedmiotów i form zajęć fakultatywnych. Ważne jest także, aby nauczyciele akademiccy kształcący przyszłych nauczycieli stawali się refleksyjnymi, twórczymi profesjonalistami. Bez twórczego mistrza nie ma bowiem twórczego adepta zawodu nauczycielskiego. Podsumowanie Rozwój badań w danej dyscyplinie oraz w zakresie konkretnej dydaktyki szczegółowej zmusza do ciągłego rewidowania procesu kształcenia nauczycieli. Wciąż pojawiają się pytania: po co nauczycielowi małych dzieci wykształcenie naukowe, a jeśli tak, to w jakim zakresie i na jakim poziomie? Jaką rolę odgrywa składnik naukowego kształcenia w pracy tego nauczyciela? Otóż wykształcenie naukowe daje nauczycielowi metodę pracy naukowej, umiejętność stawiania oraz rozwiązywania problemów. Rozwija aktywność i samodzielność w myśleniu, chroni go przed zbyt pochopnym uogólnianiem i upraszczaniem, a tym samym przed dogmatyzmem i schematyzmem. Kształcenie nauczycieli musi być zatem kształceniem naukowym. Rodzaj i zakres tego wykształcenia w danych dyscyplinach powinien odpowiadać stanowi wiedzy naukowej w tych dyscyplinach oraz wymogom stawianym przez rodzaj instytucji edukacyjnej, w jakiej nauczyciel będzie pracować (Leżańska, 1998, s. 201). Współczesne widzenie nauczyciela, jego osobowości, zakresu wiedzy i umiejętności jest podstawowym argumentem tworzenia nowych struktur i nowych programów kształcenia nauczycieli. Treści programowe wynikają z charakteru poznania naukowego w pedagogice oraz swoistych właściwości i struktury pedagogicznego działania nauczyciela. Program kształcenia pedagogów wieku 22 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

23 Teoria czy praktyka? Kontrowersje na temat kształcenia nauczycieli... dziecięcego (nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej) musi zatem opierać się na zasadzie jedności poznania i działania pedagogicznego. Wzrost wymagań wobec jakości przygotowania naukowego i zawodowego nauczycieli z silnym akcentem na skuteczność ich działania jest we współczesnym świecie tendencją powszechną. Im większe przeszkody ma do pokonania uczeń ubóstwo, trudne środowisko społeczne, ułomności fizyczne, tym więcej wymaga się od nauczyciela. Aby jego działania były skuteczne, powinien dysponować różnorodnymi kompetencjami pedagogicznymi, jak również takimi zaletami, jak autorytet, empatia, cierpliwość i skromność. Jeśli pierwszy nauczyciel, z którym styka się dziecko lub dorosły, jest słabo przygotowany i umotywowany, wówczas same podstawy, na których ma się opierać w przyszłości zdobywanie przez nich wiedzy, będą chwiejne (Delors, 1998, s. 153). Nowe widzenie nauczyciela, jego osobowości, zakresu wiedzy i umiejętności jest jednym z zasadniczych argumentów tworzenia nowych struktur i programów kształcenia nauczycieli. Dlatego możemy przyjąć, że już najwyższa pora, aby nauczycieli wczesnego dzieciństwa kształcić nie w ramach specjalności pedagogicznych, ale samodzielnych kierunków kształcenia. Już cztery uczelnie w Polsce przyjęły taką strategię kształcenia: Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Uniwersytet Warszawski, Gdański i Warmińsko-Mazurski. Przyjmując tę strategię za najbardziej uzasadnioną, Katedra Pedagogiki Wieku Dziecięcego Uniwersytetu Łódzkiego podjęła działania, aby dołączyć do tego przodującego grona. Naszym zamiarem jest powołanie kierunku studiów o nazwie Pedagogika wieku dziecięcego. Będą to studia dwustopniowe, ale zważywszy na ogromną wagę kwalifikacyjnych studiów zawodowych pierwszego stopnia oraz potrzebę spełnienia wszystkich omówionych wyżej wymogów, proponujemy ich wydłużenie do siedmiu semestrów. Wydłużenie tego etapu kształcenia pozwoli na realizację nowego programu, którego treści wynikają z charakteru poznania naukowego w pedagogice oraz swoistych właściwości i struktury pedagogicznego działania nauczyciela. Nasze myślenie o nowym kształceniu pedagogów wieku dziecięcego sięga koncepcji J.E. Russella dziekana Teacher College Columbia University, który opracował ponadczasowy model kształcenia nauczycieli. Zawiera on następujące elementy: kulturę ogólną, wiedzę specjalistyczną, profesjonalną Journal of Modern Science tom 4/31/

24 Wiesława Leżańska i umiejętności profesjonalne. Nauczyciel wyposażony we wszystkie te elementy to, według Russella, artysta, człowiek twórczy, inteligentny i doskonały organizator. W ciągu niemal stu lat Amerykanie, mimo powstających nowych koncepcji, wielokrotnie wracali do koncepcji Russella, przetrwała ona bowiem próbę czasu i jest wciąż aktualna. Dziś może mieć większe szanse na realizację niż kiedykolwiek. Przez szeroką kulturę ogólną rozumiemy nie tylko to, co jest powszechnie akceptowane jako dobre ogólne wykształcenie, ale także rodzaj przygotowania, który umożliwi studentowi dostrzeganie związków między różnymi dziedzinami wiedzy a jego własnym przedmiotem studiów. Antropologię pedagogiki, antropologię przyrodniczą, grupę przedmiotów filozoficznych (do wyboru przez studenta), historię kultury i wychowania, socjologię i socjologię wychowania, etykę, logikę z metodologią nauk (nauka o demokracji, ekonomia i nauka o polityce jeden z trzech kierunków do wyboru przez studenta na drugim stopniu kształcenia) oraz języki obce. Treści kształcenia pedagogicznego chcemy tak konstruować, aby pozwalały studentom dostrzec integralny charakter zjawisk pedagogicznych oraz stanowiły rzeczywistą podstawę umiejętności pedagogicznych i podmiotowych uwarunkowań działalności nauczycielskiej. A zatem treści te będą korelowane z dydaktykami szczegółowymi i praktykami, aby zapewnić jakość procesu kształcenia w sferach: aksjologicznej, poznawczej, emocjonalnej i metodyczno-praktycznej. Przedmioty pedagogiczne muszą bowiem przygotować nauczyciela do krytycznego spojrzenia na różne próby zmian proponowane przez politykę oświatową oraz różnorodne nurty nauk o edukacji (pedagogika dialogu, emancypacyjna, globalna, hermeneutyczna, międzykulturowa, krytyczna, personalistyczna i inne). W warunkach przesycenia informacyjnego muszą uczyć wyboru tego, co najwłaściwsze w danym momencie i w danej sytuacji pedagogicznej i społecznej. Z naszych doświadczeń wynika, że dotychczasowa realizacja modułu psychologicznego budzi wiele zastrzeżeń i wymaga gruntownej modernizacji. Zmiany te powinny pójść w kierunku wykorzystania psychologii jako podstawy kształtowania kwalifikacji zawodowych nauczycieli we wszystkich trzech zakresach: wiedzy o uczniu, jego rozwoju i działalności oraz ich uwarunkowaniach; wiedzy o sobie samym jako człowieku i nauczycielu; umiejęt- 24 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

25 Teoria czy praktyka? Kontrowersje na temat kształcenia nauczycieli... ności oddziaływania na ucznia i udzielania mu pomocy w rozwijaniu własnej osobowości; wreszcie umiejętności doskonalenia samego siebie jako człowieka i nauczyciela oraz podmiotowych cech nauczyciela, głównie zaś szacunku dla ucznia i jego podmiotowości oraz akceptacji siebie w roli nauczyciela. Programy psychologii i pedagogiki nie mogą być ukierunkowane tylko na studiowanie dyscyplin, dawanie wiedzy o nich, ale przede wszystkim na psychologiczne i pedagogiczne podstawy, mechanizmy i praktyczne umiejętności, ważne we wspieraniu wychowanków w ich rozwoju. Truizmem byłoby podkreślanie, jak wielką rolę w kształceniu nauczycieli małych dzieci odgrywa wiedza psychologiczna. Jednakże z całą mocą chcemy podkreślić, że specyfika tego właśnie kierunku wymaga szczególnie rozbudowanych programów psychologii rozwojowej i wychowawczej. Bardzo ważną grupę przedmiotów w programie kształcenia pedagogów wieku dziecięcego, które poza określoną wiedzą specjalistyczną wyposażają studenta w konieczne umiejętności zawodowe, stanowi moduł umownie nazwany profesjonalnym. Na bazie szerokiej wiedzy dwóch pierwszych modułów przedmiotowych nauczyciel powinien dysponować układami umiejętności zawodowych, rozumianych jako gotowość do skutecznego i sprawnego działania, a także posiadać zdolność prakseologiczną. Dlatego celem tego modułu jest wyposażenie przyszłych nauczycieli w układy umiejętności potrzebnych dla rozpoznania, konstruowania i rozwiązywania określonych sytuacji wychowawczych i dydaktycznych (np. układy umiejętności diagnozowania pedagogicznego, planowania działań własnych i wychowanków, kontroli i oceny realizacji założonych planów). Są to sytuacje potencjalne, zawsze jednak otwarte i twórcze, niezawierające skończonej ilości i kolejności czynności. Nauczyciel nie działa w sytuacjach powtarzalnych, dlatego chcemy go wyposażyć w umiejętności dostosowywania własnych czynności do zmieniających się sytuacji wychowawczych i dydaktycznych, umiejętności doboru metod i środków działania pedagogicznego do indywidualnych możliwości wychowanków oraz umiejętności podejmowania właściwych decyzji pedagogicznych. Journal of Modern Science tom 4/31/

26 Wiesława Leżańska Literatura Bonar, J., Buła, A. (2014). Praktyczne kształcenie nauczyciela wczesnej edukacji. W: J. Bonar, A. Buła, D. Radzikowska (red.), Poznać, Zrozumieć, Doświadczyć. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls. Delors, J. (1998). Edukacja. Jest w niej ukryty skarb. Warszawa: Stowarzyszenie Oświatowców Polskich: Wydawnictwo UNESCO. ISBN Dylak, S. (2011). Kształcenie (się) pedagogicznej wiedzy nauczycielskiej. W: J. Piekarski, D. Urbaniak-Zając, K.J. Szmidt (red.), Metodologiczne problemy tworzenia wiedzy w pedagogice. Oblicza akademickiej praktyki. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls. ISBN Fish, D., Broekman, H.G. (1992). Nowe podejście do kształcenia nauczycieli, Kwartalnik Pedagogiczny 1, suplement. Gołębniak, B.D. (2006). Nauczanie i uczenie się w klasie. W: Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Pedagogika. Podręcznik akademicki, t. 2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Habermas, J. (1983). Teoria i praktyka. Wybór pism. Warszawa: PIW. ISBN Koć-Seniuch, G. (2001). Kompetencje nauczyciela trzeciego tysiąclecia. W: B. Dymara (red.), Dziecko w świecie współdziałania, t. 1. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls. ISBN Kwaśnica, R. (1990). Ku pytaniom o psychopedagogiczne kształcenie nauczycieli, Kwartalnik Pedagogiczny 3. Kwaśnica, R. (2003). Wprowadzenie do myślenia o nauczycielu. W: Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.), Pedagogika. Podręcznik akademicki, t. 2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Leżańska, W. (1998). Kształcenie nauczycieli wychowania przedszkolnego w Polsce. Łódź: Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego. ISBN Leżańska, W. (2011). Rozwój zawodowy a poczucie podmiotowości nauczyciela wczesnej edukacji. w: J. Bonar, A. Buła, Poznać Zrozumieć Doświadczyć. Teoretyczne podstawy praktycznego kształcenia nauczycieli wczesnej edukacji. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls. Leżańska, W. (2016). Staż zawodowy nauczyciela wczesnoszkolnego przestrzenią rozwijania kompetencji. W: W. Leżańska, A. Feliniak (red.), Nauczyciel wczesnej edukacji wobec wyzwań społecznych i kulturowych. Łódź: Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego. Pachociński, R. (1992). Kształcenie nauczycieli za granicą. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych. Schon, D. (1991) (red.). The reflective turn: case studies in and on educational practice. New York College Teachers Press. 26 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

27 Jolanta Bonar Uniwersytet Łódzki Journal of Modern Science tom 4/31/2016, s Creation of the Conditions for the Reflexivity of Students and Teachers: The Case of Cognize Understand Experience Tworzenie warunków dla refleksyjności studentów i nauczycieli na przykładzie projektu,,poznać Zrozumieć Doświadczyć Abstract The text presents the theoretical framework of the Project Poznać Zrozumieć Doświadczyć (Learn Comprehend Experience) implemented by the University of Lodz. The main aim of the project was for students, academic teachers and researchers to develop a space for mutual learning and education, the major purpose of which was to establish a constructive relationship between pedagogical theory and practice. The space is intended to allow for profound reflection, understood as consideration, inquiry and deliberation of issues from various points of view and perspectives; the reflection in action and on action, which reveals the complexity of a learning act, presents the importance of various individual receptions of the same educational situations and their individual interpretations. This reflection should also create an opportunity to gain personal knowledge that facilitates the comprehension of educational events. Such a reflection is, in my opinion, a prerequisite for the development of a student s research approach and then also a teacher s. Due to this reflection the world ceases to be perceived as a sustained and harmonious structure and becomes a set of questions, an area of research and practical uncertainty. The reflection also supports creativity and transgression that results in an individual crossing the borders of what has already been learnt or mastered. Streszczenie Tekst jest prezentacją teoretycznych założeń projektu Poznać,,Zrozumieć Doświadczyć realizowanego na Uniwersytecie Łódzkim, którego celem było stworzenie Journal of Modern Science tom 4/31/

28 Jolanta Bonar przez studentów, nauczycieli i badaczy przestrzeni wzajemnej edukacji służącej zbudowaniu konstruktywnej relacji pomiędzy elementami teorii i praktyki pedagogicznej. Przestrzeni pozwalającej na pogłębioną refleksję rozumianą jako namysł, dociekanie, rozważanie problemu z jego różnych w działaniu i nad działaniem, ujawniającą złożoność aktu uczenia się, ukazującą rolę indywidualnego odbioru tych samych sytuacji edukacyjnych, ich indywidualnej interpretacji. Refleksję będącą okazją do zdobywania wiedzy osobistej, pozwalającej na rozumienie zdarzeń edukacyjnych. Jest ona, moim zdaniem, niezbędnym warunkiem rozwijania studenta, a potem nauczyciela postawy badawczej, dzięki której świat przestaje być postrzegany jako trwała i harmonijna struktura, a staje się zbiorem pytań, obszarem niepewności poznawczej i praktycznej. Wspiera gotowość do tworzenia, do transgresji polegającej na przekraczaniu tego, co się już wie i umie. Keywords: teaching practice, early education, reflective practice Słowa kluczowe: kształcenie nauczycieli, edukacja wczesnoszkolna, refleksyjna praktyka Wprowadzenie Współczesne kształcenie nauczycieli nie jest procesem jednorodnym. Henryka Kwiatkowska (2008) charakteryzuje trzy zasadnicze orientacje w edukacji nauczycielskiej: technologiczną, humanistyczną i funkcjonalną. Pierwsza z nich czerpie źródło z założeń behawioryzmu i koncentruje się na zdobywaniu w toku kształcenia sprawności bezpośrednio użytecznych w działaniu oraz redukuje czynności zawodowe do prostego sprawstwa technicznego. Teorię dydaktyczną utożsamia się tu ze spisem recept sytuacyjnie jednorodnych. Celem procesu kształcenia nauczycieli jest wyćwiczenie określonych umiejętności potrzebnych do realizacji zadań dydaktycznych. Opozycyjną wobec niej, wyrastającą z psychologicznych założeń m.in. G. Allporta, A. Maslowa, C. Rogersa, jest orientacja humanistyczna. Pomoc w odkrywaniu własnej indywidualności, w szukaniu drogi do siebie jest w niej najważniejszym celem w kształceniu nauczycieli. Proces kształcenia utożsamiany jest z procesem stawania się nauczycielem, świadomie posługującym się własnymi zasobami intelektualnymi, sprawnościowymi i uczuciowymi w celu zindywidualizowanego rozwiązywania problemów pedagogicznych. Odkrywanie osobistego znaczenia teorii pedagogicznej jest możliwe poprzez działania praktyczne studentów. Trzecia orientacja funkcjonalna wyrasta 28 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

29 Tworzenie warunków dla refleksyjności studentów i nauczycieli... z psychologii poznawczej i wyraża postulat uobecniania nauki w działaniach edukacyjnych. W kształceniu nauczycieli wymaga rozwijania funkcjonalnej użyteczności ich wiedzy. Ponieważ obiektem oddziaływań nauczyciela jest uczeń, czyli drugi, indywidualny podmiot procesu edukacyjnego, zawód nauczyciela wymaga zindywidualizowanych form zachowania, umiejętności tworzenia nowej wiedzy z zasobów wiedzy już posiadanej. Umiejętności podejmowania samodzielnych rozstrzygnięć i decyzji; tworzenia zmiennych, warunkowanych sytuacyjnie reguł działania. Studiowanie powinno zatem przygotowywać (a jednocześnie stwarzać okazję) do aktywności zawodowej polegającej na takim wzbogacaniu refleksją naukową działań praktycznych nauczycieli, by umożliwić im dochodzenie do nowych stwierdzeń i nabywanie nowych form umiejętności. Zwolennicy orientacji funkcjonalnej stawiają pytanie, które okazało się również fundamentalnym pytaniem podczas realizowanego na Uniwersytecie Łódzkim projektu, dotyczącego tego, jak kształcić nauczycieli, by wiedza naukowa przenikała ich czynności praktyczne i regulowała działanie. O projekcie,,poznać Zrozumieć Doświadczyć W latach realizowano na Uniwersytecie Łódzkim projekt,,poznać Zrozumieć Doświadczyć. Teoretyczne podstawy praktycznego kształcenia nauczycieli wczesnej edukacji. Podstawowym jego zadaniem było zmodyfikowanie procesu kształcenia nauczycieli poprzez opracowanie i realizację programu praktycznego kształcenia. Jego celem było też stworzenie takich warunków kształcenia, które sprzyjają nabywaniu przez studentów kompetencji niezbędnych dla wspierania wszechstronnego rozwoju dzieci. Opracowany program miał być autorską odpowiedzią na powszechnie dostrzeganą rozbieżność pomiędzy wiedzą teoretyczną zdobywaną w toku studiów a możliwościami jej zastosowania w praktyce edukacyjnej. Miał też ukazać, że zawód nauczyciela wymaga ciągłych poszukiwań i osobistej interpretacji, refleksji, której adepci do tego zawodu powinni uczyć się już w toku studiów. Podstawowe elementy tego projektu to: ogólnopolskie konferencje naukowe prezentujące najnowszą wiedzę i rezultaty badań związane z relacją pomiędzy teoretycznymi i praktycznymi Journal of Modern Science tom 4/31/

30 Jolanta Bonar elementami kształcenia studentów studiów nauczycielskich. Ich uczestnikami byli naukowcy, nauczyciele i dyrektorzy szkół i przedszkoli opiekunowie praktyk studenckich oraz studenci; publikacje naukowe, współtworzone przez badaczy, nauczycieli i studentów, związane z problematyką kształcenia nauczycieli 1 ; warsztaty dla nauczycieli szkół i przedszkoli opiekunów praktyk. Ich celem była aktualizacja wiedzy nauczycieli poprzez analizę najnowszych teorii dotyczących procesu uczenia się (np. elastyczne planowanie procesu edukacyjnego z uwzględnieniem kompetencji uczniów, obserwacja i dokumentowanie procesu edukacyjnego z użyciem nowoczesnych technologii, pozwalające na odroczoną, pogłębioną refleksję nad działaniami) oraz przygotowanie do pełnienia funkcji opiekuna praktyk (np. opracowanie wspólnie z nauczycielami akademickimi programu praktyk nauczycielskich; przygotowanie do współpracy ze studentami na etapie planowania, realizacji i ewaluacji praktyk, do monitorowania i ewaluacji pracy studentów); Centrum Wsparcia Metodycznego dla nauczycieli i studentów miejsce spotkań, konsultacji, dyżurów ekspertów pedagogów, psychologów, metodyków, wyposażone w pomoce dydaktyczne i najnowsze publikacje; praktyki pedagogiczne realizowane przez 2 3-osobowe zespoły studentów w wybranych przedszkolach i szkołach pod opieką przygotowanych nauczycieli. Podczas praktyk studenci prowadzili zajęcia, obserwowali pracę swoich kolegów, nauczycieli i uczniów, dokumentowali przebieg procesu edukacyjnego, wymieniali się spostrzeżeniami dotyczącymi prowadzonych lub obserwowanych zajęć; dokumentowanie procesu edukacyjnego w toku praktyk poprzez: dzienniki zdarzeń nieobojętnych, zawierające opisy zdarzeń, które studenci uznali za ciekawe, zaskakujące, inspirujące do namysłu; portfolia zawierające zdjęcia i materiały filmowe dokumentujące codzienną aktywność edukacyjną uczniów i studentów. Samodzielne wybieranie materiałów skłaniało do namysłu nad własnymi działaniami oraz uczeniem się uczniów. Uznane za najciekawsze pomysły studenci zamieszczali w Internetowych Teczkach Studenta, tak by mogły one stanowić inspirację i źródło dla wymiany refleksji z innymi studentami uczestnikami projektu. 30 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

31 Tworzenie warunków dla refleksyjności studentów i nauczycieli... Refleksyjność w przestrzeni wspólnej edukacji Realizowany projekt pozwolił na stworzenie przez badaczy, nauczycieli praktyków oraz studentów przestrzeni wspólnej edukacji 2. Przestrzeni rozumianej jako miejsce ekspresji różnorodnych poglądów, wymiany myśli, w której dochodzi do nowych stwierdzeń, gdzie pojawiają się nowe umiejętności, objaśniany jest sens praktyki, podejmowany jest wysiłek, by integrować wiedzę teoretyczną i praktyczną. Przestrzeń wzajemnej edukacji umożliwia wspólny namysł nad zdarzeniami z pola praktyki, postawienie pytań: jak jest, jak może być, jak to osiągnąć przez wszystkich uczestników? Organizatorzy procesu edukacyjnego podejmują trud analizy realizowanych działań, włączają się w proces dekonstrukcji dotychczasowej orientacji działania, pozwalający odkryć obszary wiedzy stosowanej w praktyce zrelatywizowanej czasowo, przydatnej raczej w konkretnych sytuacjach, oraz wiedzę wykraczającą poza czasowość, na tyle ogólną, że pozwala sprostać specyfice wielu sytuacji (Dewe, 1996). Szczególnie ważne okazały się tutaj tworzone przez studentów i skłaniające do przemyśleń materiały dokumentujące przebieg procesu edukacyjnego. Wykorzystanie aparatów fotograficznych i kamer pozwoliło na utrwalenie wielu czynności uczniów i studentów, które początkowo wydawały się niepozorne i błahe, a które po głębszym namyśle (a często kilkukrotnym obejrzeniu) odsłoniły swoje pierwotnie ukryte znaczenia. Stały się zatem zdarzeniami, które D. Tripp (1996, s ) zdefiniował jako krytyczne 3. Zdarzeniami kreowanymi przez nasz (studentów i nauczycieli) sposób patrzenia na daną sytuację, nabierającymi znaczenia dzięki postawieniu pytań o to, co i w wyniku czego zaszło, oraz prowokującymi do opisywania głębszych struktur, które były przyczyną zdarzenia. W większości przypadków nie są one szczególnie dramatyczne ani oczywiste. Wymagają wnikliwej obserwacji i analizy, dzięki którym odsłaniają swoje krytyczne znaczenie. Są ważne, ponieważ pomagają w wydobywaniu znaczeń. Stanowią punkt zwrotny w pracy nauczyciela, zarówno w wymiarze ogólnym, dotyczącym np. strategii nauczania, jak i w wymiarze szczegółowym. Przyczyniają się do zmiany w nauczycielach czy adeptach, w ich myśleniu i działaniu, powodują, że lepiej rozumieją samych siebie i swoje działania. Wymagają procesu dekonstrukcji dotychczasowej orientacji działania pozwalającego odkryć obszary wiedzy Journal of Modern Science tom 4/31/

32 Jolanta Bonar stosowanej w praktyce, zrelatywizowanej czasowo (przydatnej raczej w poszczególnych konkretnych sytuacjach) oraz obszary wiedzy wykraczającej poza czasowość (na tyle ogólnej, że może sprostać specyfice wielu sytuacji). Są kluczem do wydobywania wielowymiarowości i złożoności pracy nauczyciela. Inspirują do refleksji, zarówno w momencie gdy się dzieją, jak i stają się przyczynkiem do pogłębionej refleksji nad działaniem, czasem namysłu nad doświadczanymi w czasie pracy z dziećmi zdarzeniami czasem budowania osobistej wiedzy. Przestrzeń wzajemnej edukacji jest odpowiedzią na postulaty stawiane w wielu koncepcjach dotyczących kształcenia nauczycieli, wskazujących na potrzebę silnego powiązania teorii i praktyki pedagogicznej, których sprzężenie decyduje o efektywności procesu edukacyjnego. D. Schon (Kwiatkowska, 2008) czy D. Fish (1996) próbują zbliżyć te dwa wymiary, ukazać interakcje między poznawczym funkcjonowaniem studentów a ich działaniami praktycznymi. Zbudować pomost pomiędzy rozumieniem teorii akademickiej i jej wykorzystaniem w rzeczywistości edukacyjnej: Ponieważ cała profesjonalna praktyka jako taka, która dotyczy ludzi, jest złożona, unikatowa i nieprzewidywalna oraz z powodu istnienia w niej nieredukowalnego elementu sztuki, teorię można postrzegać jako, z natury rzeczy, pozostającą w bardziej złożonych związkach z praktyką (Fish, 1996, s. 8). Schon i Fish postulują specyficzny styl uczenia się w działaniu, polegający na analizie i ocenie własnego postępowania. Krytykują typowe dla technicznej racjonalności definiowanie wiedzy jako wyspecjalizowanej, zawartej w dokładnie określonych zakresach danej dyscypliny naukowej. Uznają, iż nauczycielowi potrzebna jest nie tylko wiedza przypisana do pedagogiki, ale także wiedza z obszaru psychologii, socjologii i medycyny. Wiedza posiadająca walory wyjaśniające, pozwalająca przekraczać granice własnej dyscypliny. Nie wystarcza wiedza standaryzowana przydatna w rozwiązywaniu problemów tego samego typu, ponieważ nauczyciel rzadko rozwiązuje jednakowe, podobnie uwarunkowane problemy. Jednocześnie Schon i Fish podkreślają, że trudno wskazać taki rodzaj teorii, której zastosowanie przynosiłoby niezawodny sukces. Aktywność pedagogiczna nie spełnia się poprzez wykorzysta- 32 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

33 Tworzenie warunków dla refleksyjności studentów i nauczycieli... nie reguł teoretycznych w działaniu praktycznym, ponieważ teoria na usługach nauczyciela nie jest zbiorem twierdzeń jednoznacznie wyznaczających jego działania praktyczne. Jest czynnością złożoną, skomplikowaną, trudną do jednoznacznego zdefiniowania, bardziej intelektualną niż instrumentalną, niedającą się zredukować do wyspecjalizowanych umiejętności: jeżeli nauczanie jest widziane jako coś niedającego się tak łatwo zredukować, ale jako zjawisko rodzące szersze implikacje, w których raczej człowieka niż proste, logiczne czynniki, trzeba brać pod uwagę, w którym zdolności, wiedza, osobowość, myślenie, nawyki i kompetencje grają twórczą rolę, jest ono postrzegane jako z natury bliższe sztuce (Fish, 1996, s. 17). Działanie nauczyciela, zdaniem Schona (Kwiatkowska, 2008, s. 67), nigdy nie jest do końca określone, wymaga radzenia sobie ze specyficznymi, wyjątkowymi, niepowtarzalnymi sytuacjami pedagogicznymi. Jego plan, który powstaje i urzeczywistnia się w toku realizacji, wymaga nieustannej krytycznej analizy i modyfikowania swojego działania. Potrzebuje refleksji rozumianej jako swoisty typ myślenia towarzyszący zarówno wyizolowanym sekwencjom działania, jak i działaniu jako pewnej skończonej całości: o powodzeniu profesjonalnego działania decyduje nie tyle umiejętność aplikacji wiedzy teoretycznej w praktyce, ile zdolność do szczególnego rodzaju refleksji, refleksji w działaniu oraz refleksji nad działaniem (Schon, za: Gołębniak, 2010, s. 201). Refleksja w działaniu jest reakcją zwrotną na pojawienie się jakiegoś nowego elementu w sytuacji, w której działa. Jest procesem symultanicznym myśleniem w biegu (Gołębniak, 2010, s. 202), obejmuje równocześnie działanie, namysł nad nim oraz ewentualną modyfikację tego działania. Jest procesem trudnym, najczęściej dostępnym osobom posiadającym wiedzę o tym, jak coś robić, oraz sprawnym wykonawczo. Ten rodzaj refleksji jest możliwy u nauczycieli doświadczonych. Ich doświadczenie i praktyka muszą być jednak nasycone teorią. Budulcem dla refleksji są bowiem pojęcia i im bogatszy świat pojęć i myśli nauczyciela, tym więcej potrafi on dostrzec i w razie potrzeby zmienić. Jest to także powód, dla którego ten rodzaj refleksji rzadko pojawia się u studentów, których wiedza i doświadczenie pedagogiczne są jeszcze zbyt małe i nieczęsto prowadzą do sprzeczności poznawczych. Dodatkowo student czy początkujący Journal of Modern Science tom 4/31/

34 Jolanta Bonar nauczyciel czuje się często zagubiony i zagrożony, bardziej zorientowany na to, co go w działaniu upewnia, niż na to, co budzi jego wątpliwości (Kwiatkowska, 2008, s. 69). Refleksja nad działaniem to rodzaj namysłu dokonywanego z dystansu czasowego. Dotyczy tego, co wydarzyło się wcześniej. Ma skutki w działaniu przyszłym, a nie teraźniejszym. Ponieważ taka refleksja jest już wolna od presji czasu, może być bardziej pogłębiona i wszechstronna. Umożliwia bardziej intelektualny namysł, gdyż jest on dokonywany nad całością działania. Przedmiotem tego namysłu jest nie tylko samo działanie, ale także wiedza tworzona w działaniu. Do tworzenia nowej wiedzy dochodzi najczęściej wtedy, gdy nauczyciel napotyka na trudność, np. doświadcza nowego sposobu zachowania uczniów. Musi zmierzyć się z nową sytuacją, poradzić sobie z nią i stworzyć nowe metody działania, wytworzyć nową wiedzę, gdyż nowe zdarzenie nie jest egzemplifikacją znanego prawa. Tworzy więc wiedzę konkretnego przypadku (Kwiatkowska, 2008, s. 70). Niestety taką wiedzą niełatwo jest się podzielić. Nawet doświadczonemu nauczycielowi, np. opiekunowi praktyk, dużo trudniej jest poinformować o swoim doświadczeniu po upływie czasu niż bezpośrednio podczas pracy, w trakcie dziejącego się zdarzenia. Refleksja dokonywana w toku praktyki i nad praktyką umożliwia zdobywanie wiedzy osobistej, która otwiera drogę do zrozumienia teorii akademickiej, do skutecznego zdobywania wiedzy formalnej i czynienia z niej praktycznego użytku. Zaprezentowane koncepcje D. Schona czy D. Fish wyraźnie wskazują na fundamentalny związek myśli teoretycznej i działania praktycznego w kształceniu nauczycieli. Udowadniają, że wiedza akademicka nie może stanowić jedynej podstawy sukcesu zawodowego. Wskazują na potrzebę tworzenia wiedzy osobistej poprzez refleksję nad swoimi działaniami. Zdolność do refleksji nie jest mimo to jednakowa u wszystkich nauczycieli. Sytuacja, która dla jednych jest źródłem namysłu, dla innych może pozostać w ogóle niezauważona. Jeszcze trudniejsze jest wyzwolenie refleksji wśród studentów, ponieważ wiedza o zróżnicowanym podłożu metodologicznym narasta powoli, a jej zrozumienie wymaga czasu (Kwiatkowska, 2008, s ). Nie zwalnia nas to jednak z powinności nie tylko kierowania nabywaniem przez studentów wiedzy i umiejętności, ale także (a może przede wszystkim) kształtowania postawy aktywnego poszukiwacza rozwiązań problemów (Krauze-Sikorska, Kuszak, 2009). 34 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

35 Tworzenie warunków dla refleksyjności studentów i nauczycieli... Kilka refleksji zamiast podsumowania Weronika w Dzienniku Zdarzeń Nieobojętnych opisała sytuację, która sprowokowała ją do refleksji nad działaniem, do postawienia pytań, dzięki którym doświadczone zdarzenie nabrało charakteru zdarzenia krytycznego: Dziś miałam sytuację konfliktową nie do rozwiązania! Znaczy do rozwiązania, ale bez zgodności obu stron. Podeszła do mnie dziewczynka, o której miałam zdanie, że jest bardzo miła i ułożona. Poinformowała mnie, że Ula nie chce dać jej się pobawić kucykiem. Podchodzimy do Uli, bardzo spokojnego dziecka. Z opowieści dziewczynek wynikało, że Ula jako pierwsza wzięła tego kucyka, a Basia też chciała się nim bawić. No to co? Moja pierwsza propozycja, to po prostu pójście na kompromis. Mówię im, że skoro Ula wzięła go pierwsza, to niech się chwilę nim pobawi, a potem odda Basi. Reakcja Basi jest nie do opisania! Mina obrażonej księżniczki, poza zamknięta i w sposób wyniosły odpowiedziała Nie, ja się tak nie umawiam! Szok. Wydawałoby się, że to takie miłe i grzeczne dziecko. Najłatwiej byłoby po prostu zabrać im tego kucyka i niech żadna się nie bawi, ale jak wcześniej pisałam, byłoby to bez zgodności obu stron, no i czemu biedna Ula miałaby być pokrzywdzona? Kompromis w ogóle nie wchodził w grę Na szczęście, Ula, mądre dziecko, oddała tego kucyka, mówiąc, że ona może pobawić się czymś innym. Jednak ta sytuacja dała mi do myślenia. Gdyby Ula była uparta i nie oddała zabawki, jak rozwiązać konflikt? I refleksja nauczycielki wynikająca z pracy ze studentami: Do głowy przychodzą pytania: Co to znaczy dobry nauczyciel? Co chciałam pokazać studentom i czy sama jestem dobrym nauczycielem? Dobry nauczyciel? Skojarzenie oddany, autentyczny, niesilący się na mądrości, okazujący uczucia, partner, przewodnik, towarzysz. O! Chyba najwłaściwsze określenie to towarzysz. W swojej karierze przeżyłam rozmaite zmiany, reformy, tendencje i wymagania. Zaczęłam pracę w czasach komuny i dydaktyzmu, wynikającego z planowanej, ale nie wprowadzonej reformy dziesięciolatki, przeobrażeń politycznych i gospodarczych, kilkukrotnych zmian programowych oraz reformy systemu oświaty i co? I dochodzę do wniosku, że zadaniem nauczyciela, niezależnie od systemów i tendencji, jest towarzyszenie dziecku. Literatura Dewe, B. (1996). Wiedza i umiejętności w pracy socjalnej. W: E. Marynowicz-Hetka, J. Piekarski, D. Urbaniak-Zając (red.), Pedagogika społeczna i praca socjalna. Przegląd stanowisk i komentarze (s ). Warszawa: Interart. ISBN Journal of Modern Science tom 4/31/

36 Jolanta Bonar Fish, D. (1996). Kształcenie przez praktykę. Warszawa: Wydawnictwa CODN. Gołębniak, B.D. (2010). Nauczanie i uczenie się w klasie. W: Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.), Pedagogika 2. Podręcznik akademicki (s ). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Krauze-Sikorska, H., Kuszak, K. (2009). Koło naukowe jako forma rozwijania psychopedagogicznych kompetencji przyszłych pedagogów (analiza na podstawie doświadczeń Interdyscyplinarnego Koła Naukowego Młodych Pedagogów-Terapeutów Ago Działam ). W: W. Leżańska (red.), Nauczyciel wczesnej edukacji w kontekście zmian edukacyjnych (s ). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. ISBN Kwiatkowska, H. (2008). Pedeutologia. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Tripp, D. (1996). Zdarzenia krytyczne w nauczaniu. Kształtowanie profesjonalnego osądu. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. ISBN Endnotes 1 W trakcie realizacji projektu wydano cztery publikacje przedstawiające teoretyczne założenie praktycznego kształcenia nauczycieli, zadania podejmowane przez uczestników projektu oraz ich refleksje: J. Bonar, A. Buła (red.), Poznać Zrozumieć Doświadczyć. Teoretyczne podstawy praktycznego kształcenia nauczycieli wczesnej edukacji. Kraków: Impuls, 2011; J. Bonar, A. Buła (red.), Poznać Zrozumieć Doświadczyć. Konstruowanie wiedzy nauczyciela wczesnej edukacji. Kraków: Impuls, 2013; J. Bonar, A. Buła, D. Radzikowska (red.), Poznać Zrozumieć Doświadczyć. Nowatorski program praktyk dla studentów pedagogiki przedszkolnej i wczesnoszkolnej w aspekcie naukowym i organizacyjnym. Kraków: Impuls, 2014; D. Radzikowska, A. Buła, J. Bonar, (red.), Poznać Zrozumieć Doświadczyć. Praktyka pedagogiczna w kontekście doświadczeń nauczycieli i studentów wczesnej edukacji. Kraków: Impuls, Wszystkie publikacje są dostępne bezpłatnie w Repozytorium UŁ. 2 Inspiracją dla tego pojęcia jest pojęcie przestrzeń wzajemności edukacyjnej zdefiniowane przez L. Telkę, za C. Niewiadomskim jako przestrzeń edukacji współtworzona przez badaczy i wychowawców praktyków podejmujących wspólny wysiłek refleksji nad praktyką wychowawczą. W podjętych rozważaniach do tej przestrzeni włączam również studentów studiów nauczycielskich. 3 D. Tripp definiuje zdarzenia krytyczne jako zdarzenia problematyczne, u źródeł których tkwią określone tendencje, motywy i struktury; zdarzenia wykraczające poza kategorię wiedzy niezbędnej do działania. W pierwszej kolejności wymagają one opisu i wyjaśnienia swojego znaczenia w bezpośrednim kontekście, a później szukania ogólniejszego sensu i istotności. 36 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

37 Ewa Wysocka Uniwersytet Śląski Journal of Modern Science tom 4/31/2016, s Positive Diagnosis in Educator s activities as Case of the Good Practices in the Youth Work proposals of diagnostic tools Diagnoza pozytywna w działaniach pedagoga jako przykład dobrych praktyk w pracy z młodzieżą propozycje narzędzi diagnostycznych Abstract The present paper presents a model of diagnosis in pedagogy, as seen from the complementary perspective, i.e. with reference to the assumptions of the salutogenic and pathogenic approaches (positive and negative diagnosis). The current author outlined the theoretical assumptions underlying the suggested model of diagnosis, and described the characteristics of the good lives model (salutogenic approaches), the risk model (pathogenic approaches) as well as the compensatory model. The concept provided a basis for developing a model of diagnosis and diagnostic instruments: Special Abilities Scale (SAS) as well as the Identity and Creative Thinking Questionnaire (ICTQ) devised by Edyta Charzyńska and Ewa Wysocka, the Intrapersonal, Interpersonal and World and Life-related Attitudes Questionnaire (IIW- LQ) devised by Ewa Wysocka. The author of this paper presented the theoretical and methodological basis for creating the aforementioned diagnostic instruments, and described their psychometric properties. It was also suggested that the instruments may prove useful in diagnosis in pedagogy. Streszczenie W artykule zaprezentowany został model diagnozy pedagogicznej w ujęciu komplementarnym, z odniesieniem do założeń nurtu salutogenetycznego i patogenetycznego (diagnoza pozytywna i negatywna). Przedstawiono założenia teoretyczne Journal of Modern Science tom 4/31/

38 Ewa Wysocka proponowanego modelu diagnozy, dokonano charakterystyki modelu dobrego życia (nurt salutogenetyczny) i modelu ryzyka (nurt patogenetyczny) oraz modelu kompensacyjnego. Koncepcja ta była podstawą skonstruowania modelu diagnozy i narzędzi diagnostycznych: Skali Zdolności Specjalnych (SZS) oraz Kwestionariusza Osobowości i Myślenia Twórczego (KOMT), autorstwa Edyty Charzyńskiej i Ewy Wysockiej, a także Kwestionariusza Nastawień Intrapersonalnych, Interpersonalnych, wobec Świata i Życia (KNIIŚŻ), autorstwa Ewy Wysockiej. Przedstawione zostały podstawy teoretyczne i metodologiczne oraz podstawowe właściwości psychometryczne wskazanych narzędzi diagnostycznych. Uzasadniono także możliwość ich stosowania w diagnozie pedagogicznej. Keywords: diagnosis in pedagogy, positive diagnosis, negative diagnosis, complementary model of diagnosis, diagnostic instruments/tools Słowa kluczowe: diagnoza pedagogiczna, diagnoza pozytywna, diagnoza negatywna, model komplementarny diagnozy, narzędzia diagnostyczne Wprowadzenie W różnych refleksjach naukowych podnosi się pytania o sens działań pedagogicznych czy społecznych, formułowanych w kontekście ich rzeczywistej efektywności w sytuacji narastania zjawisk patologicznych i psychopatologicznych w społeczeństwie, a szczególnie w młodym pokoleniu. Kryterium efektywności różnego typu oddziaływań, pełniących w ogólnym ujęciu funkcje wychowawcze, wyznacza zatem uzasadnione wątpliwości co do ich sensu. Jednym z najważniejszych czynników, a jednak i szczególnie w pedagogice zaniedbywanych, warunkujących efektywność oddziaływań wychowawczych jest tzw. dobra diagnoza, czyli prawidłowo realizowany proces diagnostyczny, odnoszący się zarówno do naturalnych rozwojowo potrzeb, jak i potrzeb specyficznych, wyznaczanych przez dokonujące się zmiany społeczno-kulturowe. Rozwijająca się jednostka musi bowiem pokonywać różnorakie kryzysy, zarówno determinowane rozwojowo, jak i warunkowane przez zmienne społeczne i kulturowe, co odnieść można właśnie do potrzeb wyznaczanych rozwojowo, jak też wykreowanych nowym kształtem wciąż i coraz szybciej zmieniającego się świata. Przyjęcie założenia o dwoistości ludzkich potrzeb (i ich źródeł), a zarazem różnych źródeł doświadczanych przez młode pokolenie problemów, 38 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

39 Diagnoza pozytywna w działaniach pedagoga jako przykład dobrych... powoduje, że coraz większe znaczenie ma prawidłowo dokonywana ich diagnoza. Nawet jeśli przyjmiemy, że problemy i kryzysy rozwojowe mają charakter normatywny (są wspólne dla określonych kategorii rozwojowych i tym samym przewidywalne), to jednak ich przeżywanie (sposób reagowania na nie) jest warunkowane wieloma zmiennymi, które mają charakter społeczny, środowiskowy i kulturowy. Diagnoza jest zatem konieczna zawsze i nie może być dokonywana: (1) na oko, bez wykorzystywania wystandaryzowanych i znormalizowanych narzędzi diagnozujących najważniejsze zmienne rozwojowe, lub (2) jedynie w grupach społecznego ryzyka. Proces wychowania może być tylko wówczas efektywny, gdy oparty jest na potwierdzonych dokonaną diagnozą założeniach dotyczących: kierunków, zakresu i metodyki oddziaływań wychowawczych (diagnoza wyznacza adekwatnie do jej rezultatów prowadzony refleksyjnie proces wychowania). Diagnoza i działania postdiagnostyczne (wychowanie oparte na rozpoznaniu specyficznych potrzeb, problemów i sposobów reagowania na doświadczane trudności rozwojowe) realizowane powinny być w jednym paradygmacie teoretyczno- -metodologicznym. Warunkuje to prawidłowe projektowanie oddziaływań wychowawczych, wynikających bezpośrednio z uzyskanych rezultatów dokonanej diagnozy. Oczywistość stanowi zasada wzajemnego przenikania się obu procesów, prowadzonych równolegle: diagnoza w trakcie podejmowanych działań wychowawczych (modyfikacyjnych lub optymalizujących funkcjonowanie różnych układów społecznych) powinna być pogłębiana, zaś metody działania modyfikowane zależnie od dokonującego się w sposób ciągły procesu poznawania (Wysocka, 2013). Nie mniej oczywista teoretycznie wydaje się zasada komplementarności dokonywanego rozpoznania, a więc łączenia diagnozy pozytywnej (nurt salutogenezy, model dobrego życia) i negatywnej (nurt patogenezy, model ryzyka), choć w praktyce model ten niewystarczająco jest wykorzystywany. Mniej już oczywista, nawet teoretycznie, zaś w praktyce stosowana incydentalnie, jest dla pedagogów zasada priorytetowości diagnozy pozytywnej, a jedynie pomocniczości diagnozy negatywnej, możliwa do zachowania w każdym przypadku, a więc nie tylko w sytuacjach normatywnych (ogół jednostek w danym momencie rozwojowym profilaktyka pierwszorzędowa), ale także pozanormatywnych (specyficzne grupy społeczne o różnych właściwościach i pozio- Journal of Modern Science tom 4/31/

40 Ewa Wysocka mie ryzyka zagrożeń rozwojowych profilaktyka drugorzędowa i trzeciorzędowa). A przecież już kilkadziesiąt lat temu w literaturze polskiej do zasad tych, co prawda pośrednio, odnosił się i propagował je Cz. Czapów, wyodrębniając w pedagogice działania diagnostyczno-modyfikacyjne o charakterze semiotropowym, etiotropowym i ergotropowym (Czapów, 1980). Celem artykułu jest głównie popularyzacja rozwiązań modelowych i narzędzi diagnostycznych możliwych do zastosowania w diagnozie pedagogicznej o nachyleniu pozytywnym. W zasadzie nie możemy mówić o czystym modelu pozytywnym (salutogenetycznym) diagnozy, bowiem konieczna jest tu komplementarność podejścia. W naukach społecznych dominuje jednak, niezależnie od szczegółowej dyscypliny, podejście negatywne (patogenetyczne), ograniczające zarówno obszar poznania, jak i wnioskowanie postdiagnostyczne (diagnoza projektująca oddziaływania praktyczne, optymalizujące diagnozowany stan). Komplementarność podejścia jest tu oczywista (Wysocka, 2015), ale istotna jest przede wszystkim przyjęta wyjściowo perspektywa bazowania w działaniu pedagogicznym na potencjałach (działania kreatywne) czy też opierania działań pedagogicznych głównie na deficytach (działania eliminujące) 1. Salutogeneza i patogeneza a komplementarne podejście do diagnozy w pedagogice Koncepcja diagnozy pozytywnej w działaniach społecznych i w pedagogice nie tylko wynika pierwotnie z założeń psychologii pozytywnej i poznawczej, ale także wyznaczana jest kształtem współczesnej rzeczywistości i zmianami, które w niej zachodzą, warunkującymi konieczność podejmowania działań kreatywnych, służących pokonywaniu trudności rozwojowych, działań, które muszą być zainicjowane i realizowane przez jednostkę doświadczającą problemów rozwojowych. W sensie pedagogicznym oznacza to pracę nad wzbudzeniem wewnętrznej motywacji do działań kreatywnych (samorealizacja i rozwój, autokreacja i autoedukacja), co jest możliwe, gdy jednostka odkryje własne potencjały (samopoznanie) i będzie miała poczucie, że ich realizacja jest możliwa (poczucie skuteczności i kontroli nad własnym losem). W takim ujęciu mówimy o wychowaniu kreatywnym, co zawiera w sobie zarówno jego cele, jak i sposób ich realizacji, a także wyznacza konieczność stworze- 40 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

41 Diagnoza pozytywna w działaniach pedagoga jako przykład dobrych... nia warunków, które to umożliwiają. Warunkiem podstawowym w ujęciu pozytywnym kreatywnego wychowania i wychowania do autokreacji jest dokonana diagnoza potencjalnych zasobów posiadanych przez jednostkę rozwijającą się, czyli diagnoza pozytywna (Wysocka, 2013). W pedagogice incydentalnie odnosimy się do tego modelu myślenia o poznaniu i stawianiu się człowieka, choć w pedagogice resocjalizacyjnej w ostatnich dekadach model ten jest dosyć intensywnie rozwijany (Konopczyński, 2006, 2013; Ostrowska, 2008, 2010; Wysocka, 2015). Odniesienia teoretyczne uzasadniające znaczenie diagnozy pozytywnej 2 jako dominującej, zaś diagnozy negatywnej 3 jako pomocniczej, wspierającej proces wychowania, można znaleźć w koncepcji diagnozy rozwojowej I. Obuchowskiej (1983, 1997), która jako pierwsza zwróciła uwagę na jej znaczenie, integrując oba podejścia: pozytywne (diagnoza zasobów i potencjałów) i negatywne (diagnoza deficytów i zaburzeń), a także wskazując konieczność łączenia obu podejść w jednym modelu, obejmującym właśnie diagnozę pozytywną i negatywną 4. Odniesień teoretycznych możemy także poszukiwać w psychologii pozytywnej (Argyle, 2004; Carr, 2009; Seligman, 2002, 2004), a także w psychologii poznawczej (Alford, Beck, 2005) czy też w psychologii zdrowia (Antonowsky, 1997, 2005; Heszen, Sęk, 2007), zakładających konieczność bazowania w procesie rozwoju człowieka właśnie na podstawowych i posiadanych przez jednostkę potencjałach, które należy rozwijać i wykorzystywać w procesie pokonywania naturalnych, normatywnie warunkowanych, problemów i kryzysów rozwojowych. Model ten przedstawiam poniżej (schemat 1). Irena Obuchowska zakłada, że diagnoza negatywna i pozytywna składają się na diagnozę pełną (ze względu na jej ukierunkowanie i aspekty diagnozy), wykorzystywaną do projektowania modelu oddziaływań wychowawczych, opartych na działaniach ukierunkowanych dwutorowo: wzmacniających potencjały i eliminujących deficyty. Przyjmuje zasadę, że diagnoza pozytywna jest bardziej istotna i znacząca dla procesu wychowania (rozwoju) od diagnozy negatywnej. W projektowaniu postdiagnostycznym opartym na diagnozie pozytywnej wykorzystuje się czynniki bezpośrednio stymulujące rozwój, zaś w projektowaniu opartym na diagnozie negatywnej koncentrujemy się na eliminacji czynników ów rozwój hamujących. Journal of Modern Science tom 4/31/

42 Ewa Wysocka Schemat 1. Komplementarny model diagnozy i działań postdiagnostycznych w pedagogice Źródło: opracowanie własne (zob. Wysocka, 2015, s. 155) Założenie to wynika z konstatacji, że skuteczne działanie, służące funkcjonalnie rozwojowi (zmianie), powinno być oparte na tym, co w jednostce sprawne i rozwija się w prawidłowym kierunku. Jednocześnie nie należy pomijać działań usprawniających istniejące deficyty, jednak ma to zwykle lub powinno mieć charakter wtórny lub pomocniczy (Obuchowska, 1997, s ). Kwestie te jak wskazałam wcześniej na gruncie pedagogiki resocjalizacyjnej podejmował Cz. Czapów (1980), uwzględniając w pedagogicznych działaniach wychowawczych różne ich typy: semiotropowe, etiotropowe i ergotropowe, wymagające koncentracji na innych obszarach diagnozy (kolejno: objawach i przyczynach dysfunkcji diagnoza negatywna, zasobach i potencjałach diagnoza pozytywna). Znaczenie diagnozy pozytywnej i działań aktywizujących, stymulujących i wzmacniających ujawnione w procesie diagnozy potencjały jednostki, argumentował tym, że symptomy zaburzeń przestają być funkcjonalne (przestają służyć zaspokajaniu potrzeb w sposób destrukcyjny, czyli destrukcyjny sposób radzenia sobie) i są moż- 42 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

43 Diagnoza pozytywna w działaniach pedagoga jako przykład dobrych... liwe do zredukowania, gdy wyeliminuje się blokady rozwoju, a jednostka odkryje konstruktywne sposoby osiągania własnych celów i realizowania osobiście znaczących wartości. Czapowa można zatem uznać za prekursora koncepcji działania humanistycznego, wynikającego z założeń teoretycznych psychologii pozytywnej, w której ulokowane są koncepcje salutogenezy i diagnozy pozytywnej. Kompleksowość rozpoznania, a więc łączenie diagnozy pozytywnej i negatywnej, jest istotna z perspektywy prakseologii działania społecznego, gdyż nierespektowanie tej zasady ogranicza obszar projektowanych działań i jednocześnie zmniejsza ich skuteczność. Z kolei zasadą skutecznego działania pedagogicznego jest takie jego zorganizowanie, które uwzględnia wyjściowo mocne strony (priorytet działań ergotropowych opartych na diagnozie pozytywnej). W sytuacji wystąpienia problemów rozwojowych lub wychowawczych działania pedagogiczne mogą być uzupełniane działaniami bezpośrednio eliminującymi objawy dysfunkcjonalności zachowań oraz warunków rozwoju, czyli sytuacji życiowej ( następczość działań semiotropowych i etiotropowych). Przy czym ważniejsze jest tu uwzględnianie działań ukierunkowanych na eliminację czynników sprawczych (przyczyn dysfunkcjonalności rozwojowej) niż samych objawów dysfunkcjonalności (istotne znaczenie działań etiotropowych i diagnozy etiologii zaburzeń). Projektowanie postdiagnostyczne musi więc uwzględniać diagnozę pozytywną, wykorzystywaną w działaniach pośrednio eliminujących potencjalne lub już realne zaburzenia (Tokarczyk, 1997, s. 54). W praktyce pedagogicznej jak wspomniałam dominuje ujęcie negatywne diagnozy, stąd diagnoza wstępna o charakterze selekcyjnym (podstawa kwalifikacji do działań o różnym charakterze) zawiera głównie konkluzje oceniające zakres deficytów osoby badanej, a zazwyczaj pozbawiona jest jakichkolwiek informacji o potencjałach rozwojowych jednostki. Ogranicza to w sposób zasadniczy projektowanie postdiagnostyczne w zakresie działań ergotropowych (dominujących w ujęciu pozytywnym i humanistycznym), dodatkowo powodując problemy w nawiązaniu i rozwijaniu kontaktu diagnostyczno-wychowawczego. Natomiast jakość tego kontaktu jest nie mniej ważna (lub nawet bardziej znacząca) z punktu widzenia skuteczności oddziaływań wychowawczych. Działanie o charakterze korygującym (eliminującym deficyty) zawsze wiąże się z trudnościami w budowaniu kontaktu wychowaw- Journal of Modern Science tom 4/31/

44 Ewa Wysocka czego, co nie dotyczy działań wspierających rozwój odkrytych potencjałów. W takiej sytuacji kontakt ten oparty jest na zawierzeniu, zaufaniu, a także bezpośrednim przekonaniu jednostki, że diagnosta czy wychowawca działa, kierując się zasadą ochrony czy wzmacniania jej dobra. Obszary diagnozy pełnej, komplementarnej zestawiono formalnie poniżej (schemat 2). Schemat 2. Konceptualizacja obszarów diagnozy pełnej Źródło: opracowanie własne na podstawie: Kulesza, 2009, s. 30; Wysocka, 2013, 2015 Chcąc zatem dokonać opisu, zrozumieć i wyjaśnić zjawiska rozwoju i procesu wychowania wraz z czynnikami je warunkującymi, należy co oczywiste uwzględnić dwa obszary diagnozy i dwa zakresy wynikającego z niej działania pedagogicznego: (a) obszar diagnozy indywidualnej, osobniczej (wewnętrznej) i oddziaływań ukierunkowanych na kształtowanie dyspozycji jednostkowych (diagnoza pozytywna i negatywna; działania modyfikujące kreatywne i eliminujące); (b) obszar diagnozy środowiskowej, wychowawczej (zewnętrznej) i oddziaływań skierowanych na tworzenie warunków rozwoju i życia jednostki rozwijającej się (diagnoza pozytywna i negatywna; działania modyfikujące kreatywne i eliminujące). Wymaga to koncentracji głównie na diagnozie pozytywnej i działaniach kreatywnych, zaś jedynie pomocniczo na diagnozie negatywnej i działaniach korekcyjnych (eliminujących). Oba te obszary i zakresy działania są jednak immanentnie, systemowo 44 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

45 Diagnoza pozytywna w działaniach pedagoga jako przykład dobrych... i funkcjonalnie, ze sobą powiązane, gdyż: (1) świat życia odzwierciedla się w człowieku (wyznacza to, kim jednostka się staje), zaś człowiek odzwierciedla się w świecie własnego życia (określa to, w jaki sposób jednostka w nim działa i nań oddziałuje); (2) w obu obszarach można zidentyfikować zarówno deficyty, jak i zasoby; (3) diagnozy dokonuje się z uwzględnieniem perspektywy obiektywnej, zewnętrznej (sposób postrzegania funkcjonowania jednostki przez obserwatorów zewnętrznych, którzy stanowią ważne źródło informacji) i perspektywy subiektywnej, wewnętrznej (sposób postrzegania własnego funkcjonowania przez jednostkę, która stanowi główne i niezbywalne źródło informacji o sobie). Najważniejszym obiektem diagnozy jest jednak zawsze jednostka, gdyż to, w jaki sposób postrzega siebie i własne otoczenie, jakie przypisuje znaczenie osobistej sytuacji życiowej, decyduje o tym, w jaki sposób się rozwija i jakich dokonuje wyborów. Założenie to wynika z poznawczych teorii osobowości i rozwoju człowieka w cyklu życia. Wybrane narzędzia diagnostyczne w podejściu komplementarnym Założenia psychologii poznawczej, którą traktuję jako integrującą mechanizmy społeczne i indywidualne rozwoju, związane z kształtowaniem się przekonań o naturze człowieka i świata, stanowią podłoże i wyznacznik kształtowania się dojrzałej vs. niedojrzałej osobowości, co stanowi rezultat ukształtowanych schematów poznawczych (przekonań), warunkujących sposób funkcjonowania jednostki w świecie. W teoriach poznawczych rozwój osobowości i zaburzenia w jej rozwoju traktowane są jako systemy adaptacyjnych vs. dezadaptacyjnych operacji, spełniających funkcje poznawcze i emocjonalno-motywacyjne. Jednostka przypisuje im istotne lub nadmierne znaczenie, ze względu na ich częste wykorzystywanie w przeszłości w funkcji adaptacji lub przetrwania. W kontekście formowania się zaburzeń schematy te mają charakter prymitywny, bo niedostosowany do obecnego etapu rozwoju (Alford, Beck, 2005, s. 22; por. Mudrecka, 2015). Komplementarne ujęcie procesu diagnozy wyznacza perspektywę widzenia problemów rozwojowych jednostki, a także sposób działania pedagogicznego opartego na tym podejściu skoncentrowanych na jednostce postrzegającej i doświadczającej (schemat 3). Journal of Modern Science tom 4/31/

46 Ewa Wysocka Schemat 3. Obszary diagnozy w ujęciu poznawczym Źródło: opracowanie własne (por. Wysocka, 2015, s. 115) Można przyjąć założenie, że dla diagnozy procesu rozwoju i wychowania ważne są podstawowe (choć nie jedyne) fenomeny opisujące jego rezultaty (schemat 4): a) osobowość rozumiana jako system przekonań ukształtowanych w procesie uczenia się, decydujących o rozwoju jednostki, b) zasoby poznawczo-intelektualne rozumiane jako zbiór potencjałów posiadanych przez wszystkich ludzi (inteligencje wielorakie), c) kreatywność jednostki, decydująca o podejmowaniu działań służących rozwojowi (osobowość i myślenie twórcze). Model diagnozy wynika zawsze z przyjętych założeń teoretycznych dotyczących przedmiotowych dla dokonywanego rozpoznania zjawisk, stąd też przedstawiając propozycje narzędzi diagnostycznych, odnoszę się do teorii stanowiących podstawę ich skonstruowania. 46 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

47 Diagnoza pozytywna w działaniach pedagoga jako przykład dobrych... Schemat 4. Model diagnozy w ujęciu poznawczym diagnoza komplementarna Źródło: opracowanie własne 1. Osobowość jednostki rozumiana jest jako system ukształtowanych w toku doświadczeń z samym sobą i procesu uczenia się przekonań, których rozwój wynika z czterech podstawowych i niezbywalnych potrzeb (schemat 5). Schemat 5. Potrzeby i przekonania podstawowe wg S. Epsteina Źródło: Epstein, 2006; Wysocka, 2015, s. 115 Journal of Modern Science tom 4/31/

48 Ewa Wysocka Z perspektywy diagnozy pedagogicznej istotne jest, że przekonania mogą mieć charakter adaptacyjny (przekonania pozytywne) lub dezadaptacyjny (przekonania negatywne). Przekonania wynikające z doświadczenia wyznaczane są przez cztery jednakowo ważne potrzeby podstawowe: potrzebę uzyskiwania przyjemności i unikania bólu, potrzebę zachowania stabilnego i spójnego systemu reprezentacji doświadczeń, potrzebę kontaktu nawiązania i podtrzymania relacji z innymi, potrzebę umacniania samooceny. Każda z tych potrzeb w toku rozwoju może zdominować pozostałe, jeśli jest niezaspokojona. Zachowanie człowieka jest tym samym pochodną wpływów potrzeb aktywnych w danym momencie. Z potrzebami skojarzone są podstawowe przekonania nabywane w toku ich realizacji uczenia się o: sobie, świecie, relacji z innymi i własnym życiu. Podstawowe potrzeby i wynikające z nich przekonania bezpośrednio wpływają na uczucia, myśli i zachowanie się jednostki, dlatego też, zdaniem S. Epsteina (2006), trafnie odzwierciedlają jej osobowość. Ich znaczenie w danym momencie rozwojowym zależy od wzajemnych interakcji między nimi oraz od tego, czy zaspokajanie potrzeb jednostki przebiega w sposób harmonijny czy konfliktowy. Proces zaspokajania potrzeb oznacza dynamiczną równowagę między nimi i stanowi zwykle pewien kompromis: jeśli jedna potrzeba jest zaspokajana kosztem innych, to potrzeby niezaspokojone oddziałują silniej, co jednocześnie prowadzi do ograniczenia potrzeby dominującej. Przekonania te identyfikowane są przez proponowane narzędzie diagnostyczne: Kwestionariusz Nastawień Intrapersonalnych, Interpersonalnych, wobec Świata i Życia (KNIIŚ), służące do diagnozy: samooceny, czyli nastawień intrapersonalnych ( ja ), nastawień interpersonalnych ( inni ja ), nastawień wobec świata ( świat, w którym żyję ), nastawień wobec własnego życia ( moje życie ). Narzędzie to pozwala diagnozować przekonania osobiste, kształtujące się w procesie uczenia się, decydujące o sposobach działania i dokonywanych wyborach kreacyjnych (adaptacji vs. dezadaptacji). Jest oparte na poznawczej koncepcji osobowości S. Epsteina (1985, 1990, 1991a, b, 1994, 1998, 2003, 2006). Posiada kilka wersji dla grup różniących się rozwojowo: dla klas I III szkoły podstawowej (Wysocka, Góźdź, 2011), dla klas IV VI szkoły podstawowej (Aksman, Wysocka, 2011), dla młodzieży gimnazjalnej (Gołek, Wysocka, 2011), dla młodzieży ponadgimnazjalnej (Wy- 48 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

49 Diagnoza pozytywna w działaniach pedagoga jako przykład dobrych... socka, 2011). Szczegółowo założenia teoretyczne i proces tworzenia narzędzi oraz analiza i interpretacja wyników pozyskanych z ich stosowania przedstawione są w podręcznikach. Ważne jest jednak to, iż mogą one być stosowane w diagnozie pedagogicznej. Kwestionariusz pozwala ocenić cztery obszary funkcjonowania jednostki, wyznaczane przez różne przekonania, które mają charakter względnie trwałych nastawień: a) nastawienia intrapersonalne, czyli system przekonań na temat własnego ja, obejmujące: samoocenę ogólną (niespecyficzną) związaną z przekonaniem o własnej wartości, stanowiącym względnie stałą właściwość jednostki; samooceny cząstkowe (specyficzne), odnoszące się do sfery poznawczo-intelektualnej (umiejętności i zdolności intelektualne jednostki), sfery fizycznej (właściwości wyglądu zewnętrznego i sprawność fizyczna), sfery społeczno-moralnej i charakterologicznej (zespół cech psychicznych ujawniających się w działaniu i w zachowaniach wobec innych ludzi, w sposobie bycia, usposobieniu, moralnie uzasadnione działania ukierunkowane na siebie i innych ludzi); samoocenę globalną, stanowiącą sumę cząstkowych samoocen niespecyficznych; b) nastawienia interpersonalne odnoszące się do obrazu innych ludzi i relacji z nimi (system przekonań na temat funkcjonowania jednostki w relacjach interpersonalnych), zaś obejmujące postrzegane postawy innych wobec jednostki inni wobec mnie (poczucie wsparcia, docenianie vs. obojętność innych i niedocenianie; poczucie zagrożenia vs. poczucie bezpieczeństwa w relacjach z innymi) oraz deklarowane postawy jednostki wobec innych ludzi ja wobec innych (prospołeczność, altruizm, towarzyskość vs. egocentryzm, izolowanie się; agresywność vs. brak zachowań agresywnych); c) nastawienia wobec świata obejmujące ukształtowaną przez doświadczenia wizję świata (przekonania o sensowności świata oraz przychylności świata wobec ludzi); d) nastawienia wobec własnego życia obejmujące ukształtowaną przez doświadczenia wizję własnego życia (poczucie skuteczności działania i kontroli nad życiem vs. poczucie wyuczonej bezradności i braku kontroli nad własnym życiem). Journal of Modern Science tom 4/31/

50 Ewa Wysocka Omawiane narzędzie zostało sprawdzone pod względem psychometrycznym, a także empirycznie ustalono jego trafność i moc różnicującą (dyskryminacyjną), analizując wyniki grup porównawczych zróżnicowanych pod względem poziomu przystosowania społecznego, wieku i płci. Wyposażone jest w normy dla poszczególnych kategorii wiekowych i wyodrębnionych ze względu na płeć. Właściwości psychometryczne wersji dla młodzieży ponadgimnazjalnej: współczynnik zgodności wewnętrznej Alfa Cronbacha: samoocena ogólna (SON) = 0,84; samooceny szczegółowe, specyficzne (SSS) = 0,85; funkcjonowanie interpersonalne (FI) = 0,83; obraz świata (OŚ) = 0,70; obraz życia (OŻ) = 0,83; skala kontrolna aprobaty społecznej (SK) = 0,70 (Wysocka, 2011, s. 41). Podobne, choć mniej satysfakcjonujące wskaźniki uzyskano w pozostałych wersjach narzędzia: a) wersja dla uczniów klas I III szkoły podstawowej: współczynnik zgodności wewnętrznej Alfa Cronbacha: samoocena 0,68; funkcjonowanie interpersonalne (FI) = 0,77; obraz świata nadzieja podstawowa (OŚ) = 0,41; obraz życia (OŻ) = 0,71 (Wysocka, Góźdź, 2011, s. 40) 5 ; b) wersja dla uczniów klas IV VI szkoły podstawowej: współczynnik zgodności wewnętrznej Alfa Cronbacha: samoocena globalna specyficzna (SGS) = 0,76; funkcjonowanie interpersonalne (FI) = 0,77; obraz świata (OŚ) = 0,67; obraz życia (OŻ) = 0,675 (Aksman, Wysocka, 2011, s. 42); c) wersja dla uczniów gimnazjum: współczynnik zgodności wewnętrznej Alfa Cronbacha: samoocena globalna specyficzna (SGS) = 0,72; funkcjonowanie interpersonalne (FI) = 0,73; obraz świata (OŚ) = 0,64; obraz życia (OŻ) = 0,69 (Gołek, Wysocka, 2011, s. 42). 2. Zdolności specjalne inteligencje wielorakie odnoszą się do inteligencji człowieka rozumianej jako swoisty potencjał przetwarzania informacji, który aktywizuje się w toku edukacji i w otoczeniu kulturowym, pozwalając jednostce rozwiązywać problemy lub tworzyć produkty wartościowe kulturowo. Inteligencja to zdolność do rozwiązywania problemów lub tworzenia rzeczy nowych oraz zdolność do rozumienia, uczenia się i myślenia: umiejętność rozwiązywania problemów lub tworzenia wytworu, który ma wartość ponadkulturową (Gardner, 2009a, s. 18). 50 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

51 Diagnoza pozytywna w działaniach pedagoga jako przykład dobrych... Schemat 6. Rodzaje inteligencji wg H. Gardnera, D. Zohar, I. Marshalla, R. Emmonsa i K.W. Truppera Źródło: Gardner, 1983, 1993, 1995, 1999, 2009a; Zohar, Marshall, 2000; Emmons 1999, 2000; Tupper 2002 Przyjęto założenia teorii H. Gardnera (2009a, b), które są optymistyczne, wpisują się zatem w model diagnozy pozytywnej, gdyż autor twierdzi, że poszczególne rodzaje inteligencji są równoważne i nie można ich wartościować. Każdy człowiek posiada wszystkie rodzaje inteligencji, ale w nierównym stopniu. Funkcjonują one w każdym przypadku w indywidualny i zawsze niepowtarzalny sposób. Jednostka może mieć dobrze rozwinięte wszystkie rodzaje inteligencji, ale może też dominować u niej tylko kilka z nich. Większość ludzi przejawia kilka różnych zdolności, a niektóre z nich mogą jeszcze nie być przez nich odkryte. Człowiek odkrywa bowiem własne zdolności stopniowo w toku rozwoju, zdobywając świadomość własnych potencjałów na podstawie doświadczeń z samym sobą. Wszystkie inteligencje współpracują jednak ze sobą, decydując o specyficznym potencjale, a żadna z nich nie występuje i nie funkcjonuje indywidualnie. Wskazuje to, że człowiek może być Journal of Modern Science tom 4/31/

52 Ewa Wysocka inteligentny na wiele różnych sposobów. Nie ma zatem żadnego standardu, który określałby jednoznacznie atrybuty (cechy), potwierdzające inteligencję danego człowieka, nie ma też żadnych przesłanek, by różnicować biologicznie uwarunkowane potencjały człowieka. Ostatecznie można skonstatować, że: a) ludzie różnią się od siebie, dlatego że na ich własną, indywidualną inteligencję składają się różne kombinacje jej typów, różnicuje ich to, w jakim stopniu i zakresie posiadają różne rodzaje inteligencji i jakie one tworzą konfiguracje; b) ludzie różnią się pod względem inteligencji, ale jest to różnica, która nie deprecjonuje jednych względem drugich (ludzi różni to, jak są mądrzy). Tradycyjne podejście (negatywne, naznaczające) zakładało, że inteligencję poszczególnych jednostek różni to, jacy są mądrzy lub jak bardzo są mądrzy. W sensie diagnostycznym ludzi nie można różnicować ze względu na ogólny poziom inteligencji, ale można różnicować poziom wyposażenia w różne jej rodzaje. Profil inteligencji czy zdolności specjalnych (schemat 6) może stanowić ważną przesłankę do diagnozy pozytywnej i konstruowania modelu działań wspierających rozwój jednostki na podstawie zidentyfikowanych potencjałów. Skala Zdolności Specjalnych (SZS) wstępnie została oparta na koncepcji inteligencji wielorakich H. Gardnera, ale rozszerzono jego katalog inteligencji o egzystencjalną i duchową, włączając koncepcje T. Armstronga (2009), R. Emmonsa (1999, 2000) oraz K.W. Tuppera (2002), D. Zohar i I. Marshalla (2000). Szczegółowe założenia teoretyczne narzędzia szerzej opisano w podręczniku (Charzyńska, Wysocka, 2015). Skonstruowane narzędzie ma dwie wersje, dla gimnazjalistów i licealistów (z możliwością wykorzystania do orientacyjnej diagnozy uczniów innych typów szkół ponadgimnazjalnych), a składa się z 10 podskal (narzędzie typu self-report, metoda typu papier ołówek). Ponadto ma formę samoopisową, stąd uzyskane dane oparte są na samoświadomości. Właściwości psychometryczne narzędzia są dobre, zaś analiza konfirmacyjna potwierdziła istnienie modelu 10 inteligencji wielorakich zdolności specjalnych. Współczynniki zgodności wewnętrznej są zadowalające: zdolności matematyczno-logiczne (Alfa Cronbacha: gimnazjum 0,883, liceum 0,885), muzyczne (Alfa Cronbacha: gimnazjum 0,847, liceum 0,882), egzystencjalne (Alfa Cronbacha: gimnazjum 0,817, liceum 0,859), przyrodnicze (Alfa Cronbacha: gimnazjum 0,82, liceum 0,854), intrapersonalne (Alfa Cronbacha: gimnazjum 0,762, liceum 0,788), interperso- 52 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

53 Diagnoza pozytywna w działaniach pedagoga jako przykład dobrych... nalne (Alfa Cronbacha: gimnazjum 0,785, liceum 0,804), lingwistyczne (Alfa Cronbacha: gimnazjum 0,691, liceum 0,774), kinestetyczne (Alfa Cronbacha: gimnazjum 0,623, liceum 0,672), wizualno-przestrzenne (Alfa Cronbacha: gimnazjum 0,634, liceum 0,615) i duchowe (Alfa Cronbacha: gimnazjum 0,708, liceum 0,845). Oprócz współczynnika Alfa Cronbacha, określającego głównie rzetelność, wyznaczano trafność treściową metodą sędziów kompetentnych. Trafność teoretyczną potwierdzono eksploracyjną i konfirmacyjną analizą czynnikową oraz zweryfikowano przez analizę struktury wewnętrznej testu i analizę macierzy korelacji (trafność zbieżna z testami mierzącymi podobne zmienne). Zbadano też trafność diagnostyczną (kryterialną) narzędzia przez odniesienie do kryterium zewnętrznego: średniej i ocen z różnych przedmiotów. Narzędzie posiada normy uwzględniające kryterium wieku i płci (Charzyńska, Wysocka, 2015). Myślenie i osobowość twórcza. Pomiar twórczości może być ulokowany w nurcie twórczości efektywnej badanie wytworów pod kątem występujących w nich elementów twórczych i w nurcie twórczości potencjalnej badanie twórczych zdolności myślenia twórczego i osobowości twórczej (Szmidt, 2013). Narzędzie oparte jest na modelu holistycznym twórczości (schemat 7), potwierdzonym dokonanymi analizami. Schemat 7. Model diagnozy myślenia i osobowości twórczej Żródło: Charzyńska, Wysocka, 2015a Journal of Modern Science tom 4/31/

54 Ewa Wysocka Kwestionariusz Osobowości i Myślenia Twórczego (KOMT) służy do pomiaru potencjału twórczego jednostki. Przyjęto założenia holistycznego ujęcia kreatywności K.K. Urbana (1990, 2005) i H.G. Jellena (Urban, Jellen, 1986). W ich ujęciu twórczość to zespół zdolności intelektualnych oraz właściwości motywacyjnych i osobowościowych 7. Przebieg procesu twórczego warunkowany jest wieloma cechami indywidualnymi i środowiskowymi (stymulatory i inhibitory), zaś model twórczości i jej uwarunkowań obejmuje czynniki poznawcze, osobowościowe i środowiskowe (narzędzie odnosi się do dwu pierwszych) 8. Skonstruowane narzędzie służy do oceny: sfery poznawczo-intelektualnej (myślenie twórcze) i sfery osobowościowej (cechy osobowości twórczej i jej korelaty), dokonanej na podstawie samooceny (narzędzie typu self-report, metoda papier ołówek). Pierwotnie założono, iż w sferze poznawczo-intelektualnej ocenie będzie podlegać myślenie: dywergencyjne, pytajne (eksploracyjne), asocjacyjne (kombinacyjne, przez analogię i metaforyczne), transformacyjne i wyobraźnia twórcza, krytycyzm myślenia. Natomiast w sferze osobowościowej badane miały być takie cechy, jak: nonkonformizm, otwartość, silne ego, przedsiębiorczość, skłonność do ryzyka, transgresja, empatia, konstruktywne i samodzielne radzenie sobie, koncentracja i wytrwałość, motywacja twórcza (autoteliczna, wewnętrzna). Po badaniach i analizach wyodrębniono trzy skale myślenia twórczego, analogiczne w obu wersjach narzędzia dla gimnazjum i liceum: myślenie dywergencyjne, wizualno-przestrzenne i eksploracyjne. Właściwości psychometryczne mierzone współczynnikiem zgodności wewnętrznej Alfa Cronbacha są następujące: myślenie twórcze skala ogólna (gimnazjum 0,832, liceum 0,849), myślenie dywergencyjne (gimnazjum 0,765, liceum 0,814), myślenie wizualno-transformacyjne (gimnazjum 0,746, liceum 0,753), myślenie eksploracyjne (gimnazjum 0,656, liceum 0,685). Osobowość twórczą opisuje siedem skal. W wersji dla gimnazjum są to: zaangażowanie i wytrwałość, skłonność do ryzyka, przedsiębiorczość, transgresja, silne ego, empatia i wysoka samoocena. W wersji dla liceum są to zaś: skłonność do ryzyka, zaangażowanie i wytrwałość, transgresja, silne ego, otwartość, nonkonformizm i przedsiębiorczość. Właściwości psychometryczne mierzone współczynnikiem zgodności wewnętrznej Alfa Cronba- 54 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

55 Diagnoza pozytywna w działaniach pedagoga jako przykład dobrych... cha są następujące: osobowość twórcza skala ogólna (gimnazjum 0,901, liceum 0,899), zaangażowanie i wytrwałość (gimnazjum 0,844, liceum 0,741), skłonność do ryzyka (gimnazjum 0,843, liceum 0,904), przedsiębiorczość (gimnazjum 0,820, liceum 0,663), transgresja (gimnazjum 0,777, liceum 0,763), silne ego (gimnazjum 0,764, liceum 0,794), empatia (gimnazjum 0,798), wysoka samoocena (gimnazjum 0,799), otwartość (liceum 0,783), nonkonformizm (liceum 0,690). Różnice w narzędziach dla obu grup wiekowych dotyczą empatii i wysokiej samooceny, które cechują osobowość twórczą gimnazjalistów (ale nie licealistów), oraz otwartości i nonkonformizmu, które cechują osobowość twórczą licealistów (ale nie gimnazjalistów). Trudno to wyjaśnić, ale pewne znaczenie mogą mieć tu cechy rozwojowe (różne etapy adolescencji) lub też może to być wynikiem procesu edukacyjnego, co współwyznacza specyficzna selekcja uczniów do liceów (osoby wybierające otwartą ścieżkę kariery edukacyjnej i zawodowej). Daje się zauważyć, że postawy twórcze licealistów wyznaczają bardziej cechy rywalizacyjne i indywidualizm, zaś postawy twórcze gimnazjalistów są bardziej wspólnotowe i prospołeczne. Właściwości psychometryczne narzędzia są dobre. Oprócz współczynnika Alfa Cronbacha, określającego głównie rzetelność, wyznaczano trafność treściową metodą sędziów kompetentnych, trafność teoretyczną potwierdzono eksploracyjną i konfirmacyjną analizą czynnikową oraz zweryfikowano przez analizę struktury wewnętrznej testu i analizę macierzy korelacji (trafność zbieżna z testami mierzącymi podobne zmienne). Zbadano też trafność diagnostyczną (kryterialną) przez odniesienie do kryterium zewnętrznego średniej ocen i ocen z wybranych przedmiotów. Przeprowadzona analiza konfirmacyjna potwierdziła istnienie ogólnego dwuelementowego modelu twórczości obejmującego myślenie twórcze i osobowość twórczą oraz 7-składnikowego modelu osobowości twórczej, zróżnicowanej rozwojowo i 3-składnikowego modelu myślenia twórczego. Narzędzie wyposażone jest w normy uwzględniające kryterium wieku i płci (Charzyńska, Wysocka, 2015a). Journal of Modern Science tom 4/31/

56 Ewa Wysocka Podsumowanie Przedstawiony model diagnozy pedagogicznej, ukierunkowanej na młode pokolenie, akcentuje podejście pozytywne, związane z identyfikacją potencjałów/zasobów rozwijającej się jednostki, tkwiących w osobowości traktowanej jako system przekonań, inteligencji wielorakich, rozumianych jako zdolności specjalne, oraz osobowości i myślenia twórczego, rozumianych ogólnie jako potencjał rozwojowy (kreacyjny). Cechy te stanowią wyznaczniki rozwoju i jednocześnie podstawę działań podejmowanych przez młodych ludzi, służących autokreacji. Model ten nie jest wyczerpujący ani nawet wystarczający dla opisu i wyjaśnienia całokształtu sytuacji życiowej młodych ludzi oraz czynników wspierających ich rozwój. Jest to autorska wizja widzenia procesu diagnozy obejmującej specyficzne zakresy i obszary ważne rozwojowo, a także specyficznie ukierunkowana, gdyż uwzględniająca priorytetowość diagnozy pozytywnej i jedynie pomocniczość diagnozy negatywnej, co konkretyzuje się w modelu diagnozy komplementarnej (pełnej). W procesie pomocy w rozwoju niewątpliwie ważne jest uwzględnienie profilu zarówno indywidualnych zdolności specjalnych i twórczych, jak i wspomagającego ich ujawnianie się i pozytywne wykorzystywanie profilu cech osobowościowych (system przekonań i cech osobowości twórczej). Przedstawiony model diagnozy i działań społecznych na niej opartych ma charakter komplementarny, pozwala bowiem wskazać deficyty i blokady rozwojowe tkwiące w osobowości (będące wynikiem doświadczeń życiowych) oraz te elementy psychospołecznego funkcjonowania jednostki, które stanowią potencjały możliwe do wykorzystania w procesie samodoskonalenia i autokreacji (zbiór indywidualnych zdolności i cech składających się na potencjalną kreatywność). Niewątpliwą zaletą przedstawionej propozycji diagnozy jest to, iż model teoretyczny diagnozy został wyposażony w wystandaryzowane i znormalizowane narzędzia pozwalające na jego stosowanie w praktyce pedagogicznej (diagnostycznej). Ważną zaletą modelu jest także odniesienie się do koncepcji poznawczych, zakładających priorytetowość subiektywnych wizji siebie, świata i relacji z nim, zarówno w diagnozie, jak i w działaniu na niej opartym, a przede wszystkim akcentujących ich podstawowe znaczenie dla procesu stawania się jednostki (rozwoju, wychowania). 56 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

57 Diagnoza pozytywna w działaniach pedagoga jako przykład dobrych... Literatura Aksman, J., Wysocka, E. (2011). Kwestionariusz Nastawień Intrapersonalnych, Interpersonalnych i Nastawień wobec Świata (KNIIŚ). Podręcznik testu wersja dla uczniów szkoły podstawowej klas IV VI. Kraków: Ministerstwo Edukacji Narodowej. ISBN Alford, B.A., Beck, A.T. (2005). Terapia poznawcza jako teoria integrująca psychoterapię. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. ISBN Antonowsky, A. (1997). Poczucie koherencji jako determinanta zdrowia. W: I. Heszen- -Niejodek, H. Sęk (red.), Psychologia zdrowia (s ). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. ISBN Antonowsky, A. (2005). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychiatrii i Neurologii. ISBN Argyle M. (2004). Psychologia szczęścia. Wrocław: Wydawnictwo Astrum. ISBN Armstrong, T. (2009). 7 rodzajów inteligencji. Odkryj je w sobie i rozwijaj. Warszawa: MT Biznes. ISBN Carr, A. (2009). Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu i ludzkich siłach. Poznań: Zysk i S-ka. ISBN Charzyńska, E., Wysocka, E. (2015a). Kwestionariusz Osobowości i Myślenia Twórczego (KOMT). Podręcznik testu książka użytkownika (wersje dla uczniów gimnazjum i liceum). Katowice: Fundacja Pomocy Osobom Niepełnosprawnym. ISBN Charzyńska, E., Wysocka, E. (2015b). Skala Zdolności Specjalnych. Podręcznik testu książka użytkownika (wersje dla uczniów gimnazjum i liceum). Katowice: Fundacja Pomocy Osobom Niepełnosprawnym. ISBN Czapów, Cz. (1980). Wychowanie resocjalizujące: elementy metodyki i diagnostyki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. ISBN Emmons, R. (2000). Is spirituality an intelligence? Motivation, cognition, and the psychology of ultimate concern, International Journal for the Psychology of Religion 10(1), s Emmons, R.A. (1999). The psychology of ultimate concerns: motivation and spirituality in personality. New York: Guilford Press. Journal of Modern Science tom 4/31/

58 Ewa Wysocka Epstein, S. (1990). Cognitive-experiential self-theory. W: L.A. Pervin (red.), Handbook of personality and research: Theory and research (s ). New York: Guilford Publications Inc. Epstein, S. (1991b). Cognitive-experiential self-theory. An integrative theory of personality. w: R.C. Curtis (red.), The relational self: Convergences in psychoanalysis and social psychology (s ). New York: Guilford Press. Epstein, S. (1991a). Cognitive-experiential self-theory. Implications for developmental psychology. W: M.R. Gunnar, L.A. Sroufe (red.), Self-processes and development (t. 23, s ). Hillsdale (NJ): Minnesota Symposia on Child Psychology Series, Erlbaum Associates. Epstein, S. (2003). Cognitive-experimental self-theory of personality. W: T. Millon, M.J. Lerner (red.), Handbook of psychology: Personality and social psychology (t. 5, s ). Hoboken (NJ): John Wiley and Sons Inc. Epstein, S. (2006). Conscious and unconscious self-esteem from the perspective of cognitive-experiential self-theory. W: M.H. Kernis (red.), Self-esteem: Issues and answers. A sourcebook of current perspectives (s ). New York and Hove: Psychology Press, Taylor and Francis Group. Epstein, S. (1998). Constructive thinking: the key to emotional intelligence. Westport (CT): Praeger Publishers. Epstein, S. (1994). Integration of the cognitive and the psychodynamic unconscious, American Psychologist 49(8), s Epstein, S. (1985). The implications of cognitive-experimental self-theory for research in social psychology and personality, Journal for the Theory of Social Behaviour 15(3), s Gardner, H. (1983). Frames of mind: The theory of multiple intelligences. New York: Basic Books. Gardner, H. (2009a). Inteligencje wielorakie. Nowe horyzonty w teorii i praktyce. Warszawa: MT Biznes. ISBN Gardner, H. (1999). Intelligence reframed: Multiple intelligences for the 21st century. New York: Basic Books. Gardner, H. (1995). Leading minds: An anatomy of leadership. New York: Basic Books. Gardner, H. (2009b). Pięć umysłów przyszłości. Warszawa: MT Biznes. ISBN Journal of Modern Science tom 4/31/2016

59 Diagnoza pozytywna w działaniach pedagoga jako przykład dobrych... Gołek, B., Wysocka, E. (2011). Kwestionariusz Nastawień Intrapersonalnych, Interpersonalnych i Nastawień wobec Świata (KNIIŚ). Podręcznik testu wersja dla uczniów szkoły gimnazjalnej. Kraków: Ministerstwo Edukacji Narodowej. ISBN Heszen, I., Sęk, H. (2007). Psychologia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. ISBN Konopczyński, M. (2013). Kryzys resocjalizacji, czy(li) sukces działań pozornych: refleksje wokół polskiej rzeczywistości resocjalizacyjnej. Warszawa: Pedagogium, Wyższa Szkoła Nauk Społecznych. ISBN Konopczyński, M. (2006). Metody twórczej resocjalizacji: teoria i praktyka wychowawcza. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Pedagogium. ISBN Kulesza, M. (2009). Rodzinne zasoby. Nowe możliwości w diagnozie i terapii rodziny, Pedagogika Społeczna 3 4, s Mudrecka, I. (2015). Zniekształcenia poznawcze i ich restrukturyzacja w procesie resocjalizacji młodzieży nieprzystosowanej społecznie, Resocjalizacja Polska 9, s Obuchowska, I. (1997). Diagnoza psychologiczna w poradniach psychologiczno-pedagogicznych, Problemy Poradnictwa Psychologiczno-Pedagogicznego 2, s Obuchowska, I. (1983). Dynamika nerwic. Psychologiczne problemy zaburzeń nerwicowych u dzieci i młodzieży. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. ISBN Ostrowska, K. (2008). Psychologia resocjalizacyjna. W kierunku nowej specjalności psychologii. Warszawa: Fraszka Edukacyjna. ISBN Ostrowska, K. (2010). Warunki pozytywnej resocjalizacji. W: K. Biel, M. Sztuka (red.), Resocjalizacja wobec tajemnicy zła (s ). Kraków: WAM, Ignatianum. ISBN Seligman, M.E.P. (2002). Authentic happiness: using the new positive psychology to realize your potential for lasting fulfillment. New York: Free Press. Seligman, M.E.P. (2004). Psychologia pozytywna. W: J. Czapiński (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka (s ). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. ISBN Szmidt, K. (2013). Pedagogika twórczości. Sopot: GWP. ISBN Tokarczyk, E. (1997). Diagnoza dla celów resocjalizacji specyfika i wynikające z niej trudności, Problemy Poradnictwa Psychologiczno-Pedagogicznego 2(7), s Journal of Modern Science tom 4/31/

60 Ewa Wysocka Tupper, K.W. (2002). Entheogens and existential intelligence: the use of plant teachers as cognitive tools, Canadian Journal of Education 27(4), s Urban, K.K. (2005). Assessing creativity: the Test for Creative Thinking Drawing Production (TCT-DP). The concept, application, evaluation, and international studies, Psychology Science 46(3), s Urban, K.K. (1990). Recent trends in creativity research and theory in Western Europe, European Journal of High Ability 1, s Urban, K.K., Jellen, H.G. (1986). Assessing creative potential via drawing production: the Test for Creative Thinking Drawing Production (TCT-DP). W: A.J. Cropley, K.K. Urban, H. Wagner, W.H. Wieczerkowski (red.), Giftedness: a continuing worldwide challenge (s ). New York (NY): Trillium Press. Wysocka, E. (2013). Diagnostyka pedagogiczna: nowe obszary i rozwiązania. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls. ISBN Wysocka, E. (2015). Diagnoza pozytywna w resocjalizacji. Model teoretyczny i metodologiczny. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. ISBN Wysocka, E. (2011). Kwestionariusz Nastawień Intrapersonalnych, Interpersonalnych i Nastawień wobec Świata (KNIIŚ). Podręcznik testu wersja dla uczniów szkoły ponadgimnazjalnej. Kraków: Ministerstwo Edukacji Narodowej. ISBN Wysocka, E., Góźdź, J. (2011). Kwestionariusz Nastawień Intrapersonalnych, Interpersonalnych i Nastawień wobec Świata (KNIIŚ). Podręcznik testu wersja dla uczniów szkoły podstawowej klas I III. Kraków: Ministerstwo Edukacji Narodowej. ISBN Zohar, D., Marshall, I. (2000). Inteligencja duchowa. Poznań: Rebis. ISBN Endnotes 1 W działaniach kreatywnych zakładamy, że wykształcenie i rozwijanie pewnych umiejętności (potencjałów) bezpośrednio przekłada się na brak potrzeby zachowań destruktywnych, patologicznych, stanowiących wszak jedynie sposób radzenia sobie z doświadczaną sytuacją trudną. Destrukcyjny sposób zaspokajania różnych potrzeb rozwojowych zastępowany jest przez konstruktywne sposoby radzenia sobie. 2 Diagnoza negatywna koncentruje się na określeniu istoty problemów doświadczanych przez jednostkę, wiążąc się jednocześnie z poszukiwaniem ich przyczyn, mechanizmów zaburzeń, oraz opisuje ich skutki dla rozwoju jednostki i jej środowiska życia (Wysocka, 2013, s. 67; Wysocka, 2015, s ). 60 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

61 Diagnoza pozytywna w działaniach pedagoga jako przykład dobrych... 3 Diagnoza pozytywna koncentruje się na odkrywaniu zasobów i potencjałów, różnorakich zdolności i właściwości jednostki, które przy braku wsparcia w rozwoju nie mogą się w pełni ujawnić, ale stanowią ważny czynnik dla procesu pokonywania kryzysów rozwojowych i uruchomienia/odblokowania mechanizmów autokreacji (Wysocka, 2013, s. 67; Wysocka, 2015, s ). 4 Tok postępowania w obszarze diagnozy pozytywnej i negatywnej jest analogiczny, gdyż wiąże się z zebraniem lub wykorzystaniem informacji o podobnych sferach funkcjonowania, z zastosowaniem zwykle tych samych metod poznania, ale ukierunkowanych na identyfikację mocnych vs. słabych stron jednostki i jej środowiska życia oraz wykorzystujących inne mechanizmy zmiany/rozwoju. 5 W wersji tej uzyskano mniej satysfakcjonujące wyniki ze względów rozwojowych: przekonania na tym etapie rozwoju są jeszcze nieutrwalone, chwiejne i zależne od wielu zakłócających czynników. 6 Empatia i wysoka samoocena gimnazjum, nonkonformizm i otwartość liceum. 7 Proces twórczy wyznaczają: wgląd i wrażliwość służące zrozumieniu problemu, szerokość percepcji danych, uzupełnianych w procesie rozwiązywania problemu, analiza danych ukierunkowana na rozwiązanie problemu, strukturalizacja i synteza cząstkowych elementów służących jego rozwiązaniu, nowość uzyskanego rozwiązania, dostępność i znaczenie przyjętego rozwiązania. 8 Wśród czynników poznawczych wyróżnia się: myślenie dywergencyjne (płynność, giętkość, oryginalność, elaboracja oraz wrażliwość na problemy); kompetencje ogólne związane z podstawową wiedzą ogólną (rozumowanie i myślenie logiczne, analiza i synteza, ocenianie, pamięć i szerokość percepcji); specyficzną wiedzę i specyficzne umiejętności potrzebne w poszczególnych obszarach twórczego myślenia i działania. Czynniki osobowościowe obejmują: koncentrację i zaangażowanie w zadanie zdolność do koncentracji, wytrwałość, selektywność działania; specyficzną motywację, związaną z potrzebą nowości, pędem do wiedzy, ciekawością poznawczą, potrzebą sprawstwa, potrzebą samoaktualizacji, kontaktowania się z innymi, podejmowania odpowiedzialności, gotowością do zabawy; otwartość i tolerancję na dwuznaczność, określaną przez otwartość na doświadczenia, niekonwencjonalność i gotowość do podejmowania ryzyka, nonkonformizm, odprężenie, humor, transgresyjność, przedsiębiorczość, silne ego (wysoka samoocena), empatię, koncentrację na problemie/temacie, wytrwałość, uporczywość itp. Journal of Modern Science tom 4/31/

62

63 Monika Adamska -Staroń Wydział Pedagogiczny, Instytut Pedagogiki Zakład Podstaw Pedagogiki Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie monikaa_s@interia.pl Journal of Modern Science tom 4/31/2016, s The metaphorical approach the idea of teaching as a good educational practice Metaforyczne ujmowanie idei pedagogicznych jako dobra praktyka edukacyjna Abstract The article is a voice in the discussion centered on educating through metaphor. The publication aims to familiarize the reader with a specific educational proposal and to include it in the discussion presented a way of being education. It is also an invitation to interpret their own presented in the article the expression of students Academy Jan Dlugosz in Czestochowa, in which they showed your knowledge of pedagogy, the basic concepts of teaching, modern teaching concepts using a variety of metaphors: verbal, visual, musical or culinary.. In my opinion presented manner of education not only allows for the inclusion of young people in teaching self-creation, but also allows teachers to experience them with the intellectual and aesthetic adventure. Others in the article open issues, unfinished or unresolved, are encouraged to ask questions in a broader philosophical sense. Streszczenie Artykuł jest głosem w dyskusji skoncentrowanej wokół edukowania przez metaforę. Publikacja ma na celu zapoznanie Czytelnika z określoną propozycją edukacyjną oraz włączenie go w dyskusję nad zaprezentowanym sposobem edukowania. Jest również zaproszeniem do interpretacji własnej przedstawionych w artykule ekspresji studentów Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, w których uzewnętrznili oni swoją wiedzę na temat podstawowych pojęć pedagogicznych, współczesnych Journal of Modern Science tom 4/31/

64 Monika Adamska-Staroń koncepcji pedagogicznych czy paradygmatów za pomocą rozmaitych metafor: werbalnych, plastycznych, muzycznych czy kulinarnych. W moim przekonaniu prezentowany sposób edukowania pozwala na włączenie młodych ludzi w pedagogiczną autokreację, a nauczycielom na doświadczanie wraz nimi intelektualnej i estetycznej przygody. Pozostawione w artykule kwestie otwarte, niedokończone, czy też nierozstrzygnięte mają zagadywać, zachęcać do zadawania pytań, w szerszym, filozoficznym sensie. Keywords: metaphor, object, carrier, education, metaphorical expressions Słowa kluczowe: metafora, obiekt, nośnik, edukacja, metaforyczne ekspresje Wprowadzenie Metafora wprowadza w świat wyobraźni i rozumu, w świat (nie)codziennych doświadczeń, refleksji. Zanurzenie się w tę przestrzeń jest spotkaniem człowieka z wartościami kultury, zachęca do stawiania pytań, do samodzielnych poszukiwań, twórczych działań, uczy krytycznego myślenia. Metafora przynosi nowe informacje istotne dla zrozumienia określonego zjawiska/ tematu, ale także, jak zauważają niektórzy badacze, wprowadza nowe relacje między pojęciami w systemie znanych powiązań (Szmidt, 2007, s. 286). Możliwe jest to dzięki asymetryczności związku metaforycznego, w którym oczywiste, wydatne cechy nośnika przenosi się na obiekt. Pozwala to wykryć w obiekcie jego mniej oczywiste, choć prawdziwe właściwości. Ułatwia to głębszy wgląd w istotę obiektu, przynosi efekt tak cenionej w nauce nowości zaskoczenia (Szmidt, 2007, s. 286). Obiekt, w innej terminologii temat lub przedmiot główny, to zjawisko, zagadnienie czy idea, które pragniemy zrozumieć, natomiast nośnik, inaczej przedmiot pomocniczy, jest tym, który pomaga zrozumieć, jest bardziej swojski, bliski, znany niż opisywany przez niego obiekt (Szmidt, 2007, s. 286; jeszcze inne określenia, będące odpowiednikami układu obiekt nośnik, to: ognisko rama Black; określenie nośnik Richards; przedmiot główny modyfikator M. Beardsley; czy tenor wehikuł). Chodzi o to, by zobaczyć skomplikowane i trudne do zrozumienia sprawy, zjawiska, pojęcia, zdarzenia w innym entourage u, w niecodziennym przebraniu (Muszyńska, 1999, s. 17), które rozjaśni to, co na początku było niezrozumiałe, nieuświadomione, pomoże wynurzyć się sensowi. Metafora 64 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

65 Metaforyczne ujmowanie idei pedagogicznych jako dobra praktyka... nie stanowi tutaj stylistycznej figury ozdabiającej jakiś dyskurs, ale posiada walory poznawcze, stanowi innowację semantyczną, nieprzekładalną na zdania czy zdanie niemetaforyczne (Dobosz, 2009, s. 226). Skoro metafora ułatwia zrozumienie trudnych i skomplikowanych obiektów, odkrywa ich nowe elementy, to jej rola w procesie edukacji jest nieoceniona. Jest ona jedną z odsłon nauczania twórczości. Nie może więc zabraknąć tego typu doświadczenia w edukacyjnej przestrzeni. Metaforą zajmowali się m.in.: Ricoeur (tłum. pol. 1989), Limont (2008, 1997, 1996, 1994), Nęcka (2005, 2001, 1998), Szmidt (2008, 2007), Muszyńska (1999), Kmita (1995), Burszta (1998), Łukaszewicz (2000, 1994), Lakoff (1988), Johnson (1988), Black (1971, 1983), Dobrzyńska (1994, 1984), Kubicka (2005, 1982), Krzeszowski (2006), Wiśniewska-Kin (2009), Adamska- Staroń (2007), Piasecka (2007), Łukasik (2007). Ich naukowe teksty, badania, jakich się podejmowali inspirują nauczycieli, wychowawców, ale i rodziców do poszukiwania niekonwencjonalnych sposobów edukowania (wychowania i kształcenia). Jestem ogromnym zwolennikiem realizowania tej właśnie idei, idei edukowania przez metaforę. Przy czym metaforę sytuuję w szerokiej semantycznej przestrzeni, wykraczającej poza jej klasyczne rozumienie. Metaforę łączę z procesami poznawczymi człowieka, z jego życiem co dziennym, traktując ją jako zdolność do dostrzegania podobieństwa pomiędzy różny mi zjawiskami, obiektami i znaczeniami. Przez wielu badaczy metafora pojmowana jest jako jedna z właściwości procesu poznawczego człowieka, przenosi bowiem znaczenie i pozwala na natychmiastowe rozumienie złożonych zja wisk w różnych systemach symbolicznych zarówno werbalnych, jak i wizualnych, dźwiękowych, ruchowych i innych (Limont, 2008). Z jednej strony uznaję metaforę za środek przenoszą cy znaczenie i pozwalający na odkrywanie nowych sensów i znaczeń w wyrażeniach mniej lub bardziej znanych. Z drugiej łączę ją z siłą jej od działywania w sferze poznawczej (por. Limont, 2008). Związek metafory z procesami myślenia, z funkcjonowaniem poznawczym człowieka szeroko argumentowali w swoich badaniach Lakoff i Johnson (1988). Połączenie rozumu i wyobraźni, które ujawnia się w myśleniu metaforycznym, zdaniem badaczy znacznie rozszerza granice ludzkiego poznania i rozumienia (Lakoff i Johnson, 1988). Ujawnia się tutaj zrozumienie sensotwórczej obecności metafory, jak również odrzucenie złudzenia, że możliwe Journal of Modern Science tom 4/31/

66 Monika Adamska-Staroń jest poznanie ostateczne i prawda absolutna, odrzucenie myślenia, że język precyzyjny i usztywniony przez pozytywistyczny gorset (filozofię pozytywną) wystarczy do opisu otaczającego świata. Metafora nie jest jedynie kwestią języka, ale jest sposobem myślenia, gdyż nasze myślenie ma naturę przede wszystkim metaforyczną (Ożdżyński, 2006, s. 184). Od lat realizuję ten rodzaj pedagogii na poziomie akademickim, na kierunku pedagogika. Swoje doświadczenia w tym temacie opisałam wraz z koleżankami Beatą Łukasik oraz Małgorzatą Piasecką w książce pt. Inny sposób myślenia o edukacji. Metaforyczne narracje (2007), jak również w innych samodzielnych publikacjach (2016, 2009, 2008). Zaproszenie studentów do metaforycznego ujmowania pedagogicznego świata uczyniłam stałym elementem konstytuującym nasze spotkania, w ramach takich przedmiotów, jak: wstęp do pedagogiki, pedagogika ogólna czy antropologia kulturowa. Celem tych spotkań było i jest lepsze zrozumienie świata różnorodności pedagogicznej pojęć, koncepcji, prądów, ruchów, kierunków, jego zapamiętanie, ale również rozbudzenie wyobraźni, umysłu, twórczej aktywności studentów, ośmielanie ich do odkrywania własnego potencjału, własnych możliwości. By stworzyć jakąkolwiek metaforę wybranej koncepcji pedagogicznej, czy też pedagogicznego pojęcia, trzeba się przecież w ten świat świadomie zanurzyć, wykazać wolę jego poznania, zrozumienia, rozbudzić własną wyobraźnię, następnie stworzyć taką heterogeniczną figurę, która ułatwi jego zrozumienie, pozwoli spojrzeć na ten świat z innej perspektywy. Taka podróż uruchamia intelektualną autonomię, twórczą postawę, chęć projektowania twórczych pomysłów i wdrażania ich w życiu zawodowym, społecznym, czy też w osobistej przestrzeni. Twórcze pomysły/innowacje w jakiejkolwiek dziedzinie mogą być wprowadzane odgórnie, tzw. innowacje narzucone, ale i oddolnie, czyli wdrażane dzięki indywidualnej inwencji. W procesie edukowania właśnie ten ostatni rodzaj aktywności jest niezwykle cenny. Edukowanie przez metaforę można więc przyrównać do hermeneutycznej podróży. A ta jest nie tylko intelektualnym procesem, ale procesem angażującym wszystkie władze psychiczne człowieka (Such, 1986, s. 15), jest metodą opisującą i interpretującą świat ludzki, który trzeba rozumieć niczym tekst. Hermeneutyka jest więc rozmową z tekstem z uzewnętrznionymi formami świata duchowego i próbą jego zrozumienia. Tekst jest tutaj pojmowany 66 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

67 Metaforyczne ujmowanie idei pedagogicznych jako dobra praktyka... nie tylko jako zapis, ale także jako rzeczywistość społeczna, wydarzenie edukacyjne (wychowawcze i kształcące). Do rozmowy zapraszają pomnik, spojrzenie, wiersz, film, tekst podręcznika, naukowe rozważania, mity, symbole, znaki itp. Teksty stanowią część kultury i dużo mówią o ich twórcach, a także o świecie, w którym żyją bądź żyli. Tekst jest jakimś Ty, który zaprasza do rozmowy. Tak samo jak w bezpośrednim dialogu to, co tekst mówi, jest odpowiedzią na jakieś pytanie. Rozumienie tekstu polega na tym, że poszukujemy sensu, odkrywamy i rozumiemy to pytanie. Jednak w dialogu z tekstem, inaczej niż w dialogu bezpośrednim, to my sami musimy zrekonstruować pytanie, na które tekst jest odpowiedzią (Folkierska, 1995). W edukacyjnym wydarzeniu, które uczyniłam przedmiotem uwagi niniejszego artykułu chodzi właśnie o rozmowę z tekstem, w przypadku opisywanych zajęć o rozmowę z tekstem pedagogicznym, o próbę jego zrozumienia, o zgłębienie tej pedagogicznej przestrzeni, którą student pedagogiki ma poznać i zrozumieć, jak też zapamiętać. Zrozumienie i zapamiętanie ma ułatwić właśnie metafora, która odda sens poznawanych treści. Opisanie tej (nie)codziennej podróży ma na celu zapoznanie Czytelnika z określoną propozycją edukacyjną pobudzającą i wspierającą indywidualną aktywność poznawczą i twórczą studentów, sprzyjającą rozwojowi zdolności życiowych człowieka (mogą one dotyczyć wielu przestrzeni jego aktywności, m.in.: intelektualnej, emocjonalnej, interpersonalnej, motywacyjnej czy fizycznej K. Rubacha, 2005, s. 25), zaprezentowanie jednego ze sposobów edukowania (na poziomie akademickim) edukowania przez metaforę. Ten rodzaj pedagogii jest wart zainteresowania, popularyzowania, realizowania. Myślę, że można włączyć go w poczet dobrych praktyk. Dobrą praktykę wyróżnia przecież m.in.: wspomaganie lub wzbogacanie procesu kształcenia i wychowania, wspieranie wysiłków pracy nauczyciela, inspirowanie do poszukiwania nowych rozwiązań metodycznych oraz do podnoszenia jakości kształcenia, możliwość wykorzystania jej w innej edukacyjnej przestrzeni, jak i możliwość jej rozwijania przez innych nauczycieli. Edukacja poprzez metaforę te cechy jak najbardziej posiada. Tekst konstytuują cztery części. Pierwsza opowiada o edukowaniu przez metaforę, druga opisuje relację z podróży, czyli traktuje o tym, na czym polega metaforyczne ujmowanie pedagogicznego świata, trzecia to Galeria współ- Journal of Modern Science tom 4/31/

68 Monika Adamska-Staroń czesnej myśli pedagogicznej, w której znajdują się przykładowe prace studentów (oryginalne, zacytowane w całości) powstałe w wyniku edukowania przez metaforę, czwarta stanowi podsumowanie, które potraktowałam nie tylko jako klamrę finalizującą, ale również jako otwartą wypowiedź zachęcającą Czytelnika do zadawania pytań, w szerszym filozoficznym kontekście. Dlaczego edukowanie przez metaforę? Osadzenie edukacji w określonej semantycznej przestrzeni implikuje określoną praktykę edukacyjną, jest egzemplifikacją określonego paradygmatu pedagogicznego, w ramach którego miałaby być realizowana. Edukacja jest społeczno-kulturowym bytem. Dlatego też swoją jakość zawdzięcza społeczno-kulturowym ramom, m.in. obowiązującej w danym czasie i przestrzeni nauce, filozofii, religii, tradycji czy polityce. I odwrotnie. Edukacja w pewnym stopniu wpływa na kształt społeczno-kulturowego porządku. Jako praktyka społeczna oddziałuje na drugiego człowieka, zaprasza do świata określonej wrażliwości. Z jednej strony może służyć utrzymywaniu społecznego status quo, z drugiej może być akceleratorem zmian (por. Szkudlarek, 2005), sokratycznie zorientowanym animatorem, który pomaga uczestnikom edukacji w wydobywaniu (uruchomieniu) na jaw ich potencjałów, talentów, uzdolnień, który pomaga je pielęgnować i rozwijać, zachęca do świadomego i rozumiejącego bycia w świecie. W literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele definicyjnych określeń edukacji. Do najbardziej popularnych można zaliczyć definicje: Śliwerskiego, Rubachy, Melosika, Nalaskowskiego czy Kwiecińskiego. Odwołując się do tychże, ale i do etymologicznego znaczenia (z łacińskiego edukacja ex duco oznacza wyprowadzam, ducere wodzić, prowadzić Kopaliński, 1971, s. 195, 184), edukację rozumiem jako ogół oddziaływań (formalnych/nieformalnych, instytucjonalnych/pozainstytucjonalnych, zamierzonych/niezamierzonych, systematycznych/niesystematycznych, indywidualnych, przygodnych, świadomych/nieświadomych), służących rozwojowi człowieka we wszystkich sferach jego aktywności (m.in.: poznawczej, wolicjonalnej, motywacyjnej, interpersonalnej, intrapersonalnej, fizycznej, duchowej), wprowadzeniu go w świat wiedzy, idei, wartości, sposobów (współ)bycia w świecie, twórczych działań, samorealizacji. W konsekwencji takiego myślenia edukować oznaczałoby otworzyć 68 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

69 Metaforyczne ujmowanie idei pedagogicznych jako dobra praktyka... przed edukowanym (uczniem, studentem) przestrzeń, w której będzie miał on szanse poznawać świat, rozwijać samego siebie, twórczo działać, odnaleźć sens własnej egzystencji, sens własnego (współ)bycia w świecie, współtworzenia go, współdziałania. Edukacyjne powinno być zatem to, co rozbudza psychicznie, działaniowo, wspólnotowo, co sprzyja pracy nad samym sobą, samorealizacji. Mam na myśli wszystkie te działania, wydarzenia, impulsy, które zachęcają do poznawania i rozumienia różnorodności świata, Innego, innej kultury, samego siebie, które uwrażliwiają na drugiego człowieka oraz inne istoty żywe, inspirują do twórczej aktywności, do świadomego współtworzenia otaczającego świata, współdziałania z drugim człowiekiem. Swoje myślenie pedagogiczne, refleksje o edukacji jako praktyce społecznej, przedmiocie badań pedagogiki umiejscawiam więc po stronie pajdocentryzmu w wersji interpretatywistycznej (zob. Rubacha, 2005, s. 62), po stronie paradygmatu, który umocowany jest w obszarze ontologii woluntarystycznej, przypisuje zatem jednostce (jej woli) szczególną rolę w decydowaniu o swoim życiu, we współtworzeniu otaczającej rzeczywistości oraz ujmuje zmiany społeczne w kategoriach stopniowej regulacji. Realizatorzy edukacji w duchu założeń tego paradygmatu próbują poznawać wewnętrzny świat dziecka, ucznia, studenta, podejmują próby zrozumienia tego świata, poszukują znaczeń, jakie nadają oni edukacyjnej codzienności. Nauczyciele, pedagodzy (w tę rolę mogą wejść również i rodzice) organizują proces edukacyjny w taki sposób, aby ich uczniowie, studenci, dzieci mieli możliwość samodzielnego interpretowania napotkanych bytów/zjawisk/zdarzeń, do odkrywania, poznawania świata, zdobywania wiedzy własnymi ścieżkami. Wiedza potoczna uczniów, studentów nie ma tutaj niższego statusu niż szkolna czy akademicka, Stanowi ona inny rodzaj klucza (niż w teoriach humanistycznych) do konceptualizacji rozwoju swobodnego wzrostu, opartego na zindywidualizowanym przechodzeniu od świata subiektywnego do uznawanego za obiektywny (zob. Rubacha, 2005, s. 64). Pedagodzy realizujący ten rodzaj pedagogii nie usuwają przeszkód z rozwojowej drogi dziecka, lecz pomagają mu je pokonać na podstawie jego własnych zasobów zdolności i możliwości (zob. Rubacha, 2005, s. 64). Opowiedzenie się przez mnie po stronie edukacji bazującej na ideach pajdocentryzmu w wersji interpretatywnej, edukowania przez metaforę nie oznacza, że pozostałe obszary (paradygmaty), na których tworzą się teorie Journal of Modern Science tom 4/31/

70 Monika Adamska-Staroń pedagogiczne są poza zasięgiem moich zainteresowań. Próbując rozeznać się w tym, co słuszne, w tym, co inne, w tym, co własne (por. trójkąt orientacji w kulturze Witkowski, 1999, s. 21), widzę również możliwość współpracy pomiędzy edukującymi/badaczami reprezentującymi odmienne paradygmaty, uznając, iż różnorodność podejść w edukowaniu/w badaniu naukowym sprzyja wieloaspektowemu poznaniu badanego przedmiotu/zjawiska (Hejnicka-Bezwińska, 1997), stwarza potencjalne szanse dla rozwoju danej nauki. Akceptując tę różnorodność, wchodząc w języki oferowane nam przez rożne dyskursy, człowiek dostrzega bogactwo znaczeń, którymi opisywany jest świat. Taka wędrówka uczy pokory wobec świata jest on zbyt skomplikowany i sprzeczny wewnętrznie, rozproszony i zdecentrowany, aby można go było «stotalizować» w jedną narrację (Melosik, Szkudlarek, 1998, s. 35). Rzeczywistości nie da się przecież zamknąć w jednym sposobie postrzegania świata, w jednym zestawie przekonań, które tworzą jedyną słuszną narrację, reprezentację świata. Różnorodność w edukacji, nauce najczęściej łączy się z eksperymentowaniem różnymi środkami i różnorodnymi drogami i metodami (Śliwerski, 1998, s. 11). Zgoda na różnorodność w edukacji oznacza, że każdy może wybierać odmienną drogę edukowania, poznawania i rozumienia świata, nie wchodząc tym samym w konflikt/sprzeczność/dysonans z innymi propozycjami czy narzuconą podstawą programową. W umiejętności korzystania z tej różnorodności jest szansa na to, że wybrana przez edukującego droga, metoda będzie służyła rozwojowi wszystkich uczestników edukacji. Jak uwolnić taki właśnie rodzaj edukacji, edukacji wpisującej się w idee paradygmatu interpretatywnego? Jakie aktywności powinien podejmować nauczyciel, wychowawca, opiekun, ale i rodzic, by zachęcić ucznia, studenta, wychowanka, dziecko do autonomicznych wyborów, twórczego działania, samodzielnego myślenia, myślenia po swojemu, do odpowiedzialności za własne zdanie, za swoje decyzje? Sposobów jest wiele. Jednym z nich jest właśnie metaforyczne ujmowanie świata, w przypadku opisywanej pedagogii, świata różnorodności pedagogicznej. Chodzi tutaj o edukowanie przez metaforę, wykraczające poza tradycyjne (arystotelesowskie) rozumienie, sprowadzające się li tylko do odbioru sztuki czy literatury, w których to metafora najczęściej pełni rolę estetyczną, jest stylistyczną figurą uatrakcyjniającą dany utwór. Chodzi zatem o poznawczą funkcję metafory, która wpisuje się 70 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

71 Metaforyczne ujmowanie idei pedagogicznych jako dobra praktyka... w semantyczną, interakcyjną koncepcję, w terminologii Kmity w eksplikatywną koncepcję metafory (koncepcja ta jest reprezentowana przez takich teoretyków opisywanego zjawiska, jak: Richards, Blacke, Beardsley, Cohen, Borfield, Ricoeur i innych). Zdaniem badaczy reprezentujących ten sposób myślenia procesy metaforotwórcze/znaczeniotwórcze przebiegają na poziomie zdań, a nie nazw. Podobieństwo zachodzące między rzeczami nie jest tu, wbrew temu, co głosi ujęcie klasyczne, po prostu odnotowywane, nie istnieje obiektywnie, lecz jest stwarzane (konstruowane) ( ) (Dobosz, 2009, s. 226). W jaki sposób więc uruchamia się ten sensotwórczy mechanizm? Black tłumaczy to następująco: pomiędzy przedmiotem podstawowym (w innych pracach tego autora przedmiot podstawowy funkcjonuje jako przedmiot główny; Black zauważa, że przedmiotu podstawowego, jak i przedmiotu wtórnego nie powinno się w sposób automatyczny utożsamiać z pojęciem rzeczy, przedmiotu czy obiektu. Każda metafora powinna być potraktowana indywidualnie. W jednym przypadku przedmioty te mogą być traktowane jako określony systemem przekonań adekwatny do pojęcia np. jakiegoś obiektu czy rzeczy, w innym wspomniane pojęcie może być rozszerzone o przekonania charakteryzujące dany obiekt/określoną rzecz, a jeszcze w innym może chodzić o system przekonań w ogóle niewchodzący w skład pojęcia danego obiektu/jakiejś rzeczy Dobosz, 2009, s. 227, 228) a przedmiotem wtórnym (inaczej przedmiotem pomocniczym) zachodzi interakcja, oba przedmioty wzajemnie na siebie oddziałują. Oddziaływanie to można rozumieć w następujący sposób: (a) obecność przedmiotu podstawowego pobudza (nadawcę i odbiorcę) do wyselekcjonowania niektórych własności przedmiotu wtórnego i (b) pobudza do skonstruowania «paralelnego zespołu implikacji», który «da się dopasować» do przedmiotu wtórnego oraz (c) analogicznie powoduje odpowiednie zmiany w przedmiocie wtórnym (Dobosz, 2009, s. 227, 228). Powyższy tok myślenia można przedstawić na przykładzie następującej metafory: Muzyka jest kobietą (definicja muzyki Ryszarda Wagnera). Przedmiotem podstawowym/głównym jest pojęcie muzyka, wtórnym/pomocniczym pojęcie kobieta. Pojęcie muzyka uruchamia procesy myślowe w kierunku wydobycia z pojęcia kobieta określonych zdań/przekonań, które charakteryzują kobietę. Przekonania te konstytuują określony system implikacji. Dla przykładu: kobieta uwodzi, kobieta jest tajemnicą. Rów- Journal of Modern Science tom 4/31/

72 Monika Adamska-Staroń nocześnie pojęcie kobieta pobudza do stworzenia (skonstruowania) paralelnego zespołu implikacji, który daje się dopasować do pojęcia muzyka : Muzyka uwodzi /,,Muzyce można dać się uwieść, Muzyka to pełna tajemnic artystyczna ekspresja / Muzyka zaprasza w świat artystycznych ekspresji pełnych tajemnic/nieodkrytych przestrzeni. Dalszą konsekwencją jest projekcja przekonań: kobieta uwodzi, kobieta jest tajemnicą na pojęcie muzyka. Odwołując się do intersubiektywnej koncepcji M. Blacka, projekcja ta polegałaby na objęciu umysłem pojęcia muzyka, na selekcjonowaniu, akcentowaniu, typowaniu, czyli na określonej organizacji cech tego zjawiska (muzyki). Chodzi o to, że dzięki tej projekcji poznajemy/odkrywamy muzykę przez pojęcie kobieta. Jednocześnie następuje sytuacja odwrotna: projekcja przekonań Muzyka uwodzi /,,Muzyce można dać się uwieść, Muzyka to pełna tajemnic artystyczna ekspresja / Muzyka zaprasza w świat artystycznych ekspresji pełen tajemnic/nieodkrytych przestrzeni na pojęcie kobieta. Taki zabieg pozwala na dokonanie odpowiednich zmian w przedmiocie wtórnym, czyli przeprowadzenie odpowiedniej selekcji przekonań ten przedmiot (kobieta) tworzących, tak aby jedne zaakcentować, inne usunąć w cień, jeszcze inne osadzić w przestrzeni pomiędzy. Dzięki tym projekcjom muzykę postrzegamy jako podobną do kobiety i odwrotnie. W ten oto sposób metafora pełni funkcję poznawczą. Opisane procesy pozwoliły stworzyć (w tym przypadku) metaforę: Muzyka jest kobietą w sposób interakcyjny i można powiedzieć, że stanowi ona innowację semantyczną (por. Dobosz, 2009, s. 228, 227). I właśnie w podobny sposób można tworzyć metafory pedagogicznych idei, pojęć, koncepcji, czy też treści konstytuujących inne dyscypliny naukowe. Tworzyć napięcie pomiędzy przedmiotem podstawowym (obiektem) wybraną ideą czy koncepcją a pomocniczym (nośnikiem, wyrażeniem metaforycznym). Napięcie, które zdaniem Ricoeur a, wywołuje prawdziwy proces tworzenia znaczenia, ukazuje wywołanie się nowego sensu, który ogarnia całe zdanie (Chojnicki, 2003, s. 15). Metafora w tej konotacji bardziej przypomina rozwiązanie zagadki niż proste skojarzenie, oparte na podobieństwie (Ricoeur, cyt. w: Chojnicki, 2003, s. 15). Zastosowanie metafory w edukacji w tym właśnie sensie wyzwala i rozwija wyobraźnię, twórcze działania, uruchamia proces zdobywania wiedzy, a nie li tylko jej przyswajanie, bazujące na modelu: rejestrowanie, utrwalanie 72 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

73 Metaforyczne ujmowanie idei pedagogicznych jako dobra praktyka... i reprodukowanie przekazywanych przez nauczyciela wiadomości. Powstała w takim procesie wiedza ma charakter dialogowy, jest dynamiczna, daje przyzwolenie na indywidualne rozumienie świata, jak też odpowiedzialność za własne przekonania. Tak pomyślana metafora sprzyja dochodzeniu do wiedzy własnymi drogami, po swojemu, jest pomocna w odkrywaniu nowych informacji, relacji między pojęciami w systemie znanych powiązań (Szmidt, 2007, s. 286). Metafora zagaduje, jest takim buberowskim Naprzeciw, które zachęca do odkrywania i rozumienia świata za jej pomocą wyrażonego. Metaforyczne ujmowanie pedagogicznych idei relacja z podróży Zanurzanie się w świat pedagogicznych koncepcji, by odkrywać, poznawać i rozumieć pedagogiczne idee, edukacyjne sensy za pomocą metafory jest (nie)codziennym edukacyjnym spotkaniem, szczególnym dialogiem z kulturowymi tekstami. Wejście w ten dialog wymaga zaistnienia zdarzenia, czyli zetknięcia się z określoną rzeczywistością. Ten rodzaj pedagogii wymaga również atmosfery bezpieczeństwa i współwolności, zaufania i akceptacji, przyzwolenia na błędy, porzucenia pouczania na rzecz animacji (Adamska-Staroń, 2008, 2014). Celem tak pojętej edukacyjnej podróży, do której zapraszam studentów Pedagogiki Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie oraz studentów Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Wydziału Zamiejscowego w Wodzisławiu Śląskim (w każdym roku akademickim) jest nie tylko poznanie, zrozumienie i zapamiętanie różnorodności pedagogicznej, pedagogiki jako nauki, ale również wyzwalanie postaw badawczych, poszukujących, rozbudzanie twórczej aktywności, wyrażania własnych myśli po swojemu, krytycznego myślenia, opartego na pokorze w podejmowaniu wyzwań i krytykowaniu innych, osobistych aktów ekspresji. Wszystko po to, by poznawanie i rozumienie było autentyczne, by dawało radość, by można było pogłębiać swoje życie, poszukiwać i realizować swoje powołanie, dążyć do autonomii w myśleniu, działaniu, wyrażaniu sądów, by mieć poczucie sprawstwa i kontroli nad ideami napływającymi do umysłu (por. Szmidt, 2007, s. 23). Uczestnictwo w tej podróży angażuje procesy psychiczne nie tylko uczniów/studentów, ale i nauczycieli. Ten rodzaj pedagogii pozwala na refleksje dotyczące własnej Journal of Modern Science tom 4/31/

74 Monika Adamska-Staroń praktyki edukacyjnej, powstałe w oparciu o interpretacje i reinterpretacje własnej teorii pedagogicznej. Aktywność nauczyciela nie jest tutaj li tylko prostą aplikacją teorii, a relacje zachodzące między teorią a praktyką jawią się jako wielowariantowe i nieoczywiste (Klus-Stańska, 2000, s ). Co w efekcie? W wyniku zaangażowania się w tę podróż studenci uzewnętrzniają swoją wiedzę na temat pedagogiki za pomocą rozmaitych metafor: werbalnych, plastycznych, przestrzennych, muzycznych czy kulinarnych (zob. Galeria współczesnej myśli pedagogicznej metaforycznie ujętej). Powstają nietuzinkowe interpretacje pedagogicznego świata. Każda z powstałych heterogenicznych figur jest nośnikiem pedagogicznych idei, podstawowych terminów stosowanych w myśli pedagogicznej, współczesnych koncepcji pedagogicznych czy paradygmatów, są one również egzemplifikacją ich refleksyjnego odniesienia się do podjętego tematu, egzemplifikacją życiowych, rozwojowych, edukacyjnych doświadczeń. Każda metaforyczna narracja, powstała w wyniku indywidualnego dialogu z wybranym pedagogicznym tekstem (chodzi tutaj o podręczniki akademickie, m.in.: Pedagogika, t. 1, red. Kwieciński, Śliwerski, 2005; Współczesna myśl pedagogiczna. Znaczenia, klasyfikacje, badania, Śliwerski, 2011) jest przedmiotem rozmów, dyskusji, wspólnych rozważań podczas akademickich spotkań, m.in. na temat podejmowanych przez określony tekst zagadnień, podejmowanej przez niego problematyki, jak również rozmów dotyczących uzasadnienia wyboru metafory, stworzenia takiego, a nie innego nośnika, pomocnego w zrozumieniu określonego zjawiska, idei czy koncepcji. Spotkania kończą się różnorodnymi wnioskami, czasami zaskakującymi, innym razem potwierdzającymi (u)znane prawdy na temat pedagogicznej praktyki, pedagogicznej przestrzeni. Studenci podczas takiego edukacyjnego wydarzenia doświadczają: czegoś nowego, np. w wymiarze intelektualnym (formowanie nowych kategorii ujmowania świata), czy też emocjonalnym (osobiste zaangażowanie podtrzymujące wysiłki w pracy nad dostrzeżonym problemem). Dla edukacyjnych spotkań akademickich, fakt ten wydaje się mieć nieocenione znaczenie. ( ). Do świadomości docierają nowe treści, wartości oraz sposoby pojmowania świata, które to w trwały sposób ową świadomość poszerzają. Włączanie tego, co «nowe» do istniejącej struktury osobowej nie zawsze przebiega w sposób bezkolizyjny. Proces ten zakłócany bywa przez utrwalo- 74 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

75 Metaforyczne ujmowanie idei pedagogicznych jako dobra praktyka... ne wcześniej schematy widzenia świata i samego siebie. Jednak nasilające się zdziwienie czy niepokój ułatwiają rozbicie dotychczasowego systemu i ułożenie nowej konfiguracji, którą można zaobserwować dzięki różnym formom ekspresji ( ) (Łukasik, Adamska-Staroń, 2015, s. 177). Galeria współczesnej myśli pedagogicznej metaforycznie ujętej Metaforyczne ekspresje studentów, tworzące Galerię współczesnej myśli pedagogicznej stanowią efekt edukowania przez metaforę, są zaproszeniem w sferę wyobraźni, trzeciego porządku. Wybrane przeze mnie realizacje opowiadają o pedagogicznych koncepcjach, pojęciach, ideach, ideologiach, paradygmatach, zawierają również tzw. miejsca nie do określenia, które odbiorca może wypełnić po swojemu, własną treścią (por. Adamska-Staroń, Łukasik, 2015, s. 181). Nie poddaję tych metaforycznych narracji szczegółowej interpretacji nie taki był cel niniejszego artykułu. Jednak chcę zachęcić do tego Odbiorców, którzy zanurzą się w tę metaforyczną przestrzeń stworzoną przez twórczych, otwartych na nowe doświadczenia, alternatywne sposoby poznawania świata studentów przyszłych pedagogów. Mam świadomość, że część Odbiorców pomyśli, iż w poszczególnych interpretacjach doszło do tzw. nadinterpretacji. Być może, ale jeżeli realizują się (powstają) w dialogu, wówczas edukacja zyskuje na autentyczności, bowiem nie przerabia materiału, lecz uwzględnia to, co podmiot sam wnosi do obrazu «szkolnych map» (Łukaszewicz, 2000, s. 39), co oznacza dochodzenie do wiedzy, a nie tylko jej przyswajanie. Zaprezentowane interpretacje stanowią więc egzemplifikację refleksyjnego ustosunkowania się Autorów do podjętego tematu, a ich różnorodność jest wynikiem odmiennych doświadczeń życiowych, odmiennego zaplecza intelektualnego, odmiennej wrażliwości. Zapraszam, więc do galerii (nie)codziennych spostrzeżeń, przemyśleń, refleksji studentów Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie oraz Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Wydziału Zamiejscowego w Wodzisławiu Śląskim w podróż niezwykłą. Galerię tworzą, jak już wcześniej wspomniałam, przykładowe prace studentów (w całości zacytowane), które są najlepszą rekomendacją edukowania przez metaforę. Journal of Modern Science tom 4/31/

76 Monika Adamska-Staroń Ekspresje werbalne Ekspresja 1. Metafora pedagogiki jako hipermarketu i labiryntu myśli Autor: Agata Trzęsiok, pedagogika, I rok, II stopień, Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie, 2011/2012. Oh hipermarkety, hipermarkety Metafora hipermarketu i labiryntu myśli, Ten temat Pan Melosik i Pan Szkudlarek uściślił. Pozwala ona odwołać się do naszych odczuć i doznań, A także cudze doświadczenia pedagogiczne poznać. Dostarczają nam wiedzy o teoriach i prądach, Ukazując labirynt, po którym poruszają się wychowawcy i nauczyciele o różnych poglądach. Ci Panowie wielcy hipermarket porównali, Do metapedagogiki go przyrównali. Gdzie nauczyciel jest klientem zwykłym, Który robi zakupy w sklepie niezwykłym. Kupuje właściwe dla siebie teorie jak produkty spożywcze, By później skonsumować je we własnej praktyce odkrywczej. Zanim je kupi, ogląda dookoła wszystko, Myśląc: Jestem mego sukcesu blisko! Jednak wcale tak nie jest, Bo patrząc na promocje, jego umysł gorzeje. I wcale nie jest już taki pewny, I staje się coraz bardziej wybredny. Ociera się o nowe teorie niby to przypadkiem, I wpada w hipermarketu zasadzkę. Zabiera do domu produkt, którego zakupu nie planował, A od nadmiaru informacji rozbolała go aż głowa. Gdy za dużo czasu poświęca na studiowanie wiedzy, I poddawanie każdej teorii dokładnej syntezie. 76 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

77 Metaforyczne ujmowanie idei pedagogicznych jako dobra praktyka... Staje się on odpowiednikiem marketowego zakupoholika, Od nadmiaru wiadomości poszukiwań dostaje przydomek teorioholika. Który ciągle jest głodny nowej wiedzy, krytyczny, refleksyjny No i przy tym, do innych czynności mało entuzjastyczny. Przez to ciągle niespełniony I nie boję się powiedzieć, że także niedopełniony. A to wszystko przez świadomość, że teorie wychowania są łatwo dostępne a dla teorioholików to dobra wiadomość. Bo takie uzależnienie to niedobra sprawa, By się od niego uwolnić, czeka nauczyciela do lekarza wyprawa. Towar przeterminowany nagle staje się nowy czasem w markecie bywa tak, I wcale to nie jest dla świata dobry znak. ( ) Na koniec należy dodać, Ale nie gotowe rozwiązanie na tacy podać. To czy nauczyciel do hipermarketu będzie chodził, Czy też z jego wpływu szybko się wyswobodzi. Ta decyzja należy do niego, I nie wiadomo, czy przez nią zaliczy się do grona bogatego. Czy będzie szukał nowej ścieżki, Lub jego droga będzie formą krótkiej przebieżki. To on zdecyduje, czy otworzy się na odmienność, I zaprosi do swych poglądów inność. Metafora ta powstała w wyniku analizy oraz interpretacji tekstu B. Śliwerskiego Metafora pedagogiki jako hipermarketu i labiryntu myśli, znajdującego się w książce Współczesna myśl pedagogiczna. Znaczenia, klasyfikacje, badania (2011). Autorka zdecydowała się oddać jego sens, uchwycić jego istotę za pomocą wiersza pt. Oh hipermarkety, hipermarkety Autorka podjęła próbę przełamania bariery pojęciowej naukowego kodu (zob. B. Śliwerski, 2011). Niecodzienna sceneria stała się tłem dla zilustrowania współczesnej myśli pedagogicznej (również) metaforycznie ujętej przez profesorów Melosika, Szkudlarka oraz dla zaprezentowania perspektywy profesora Śliwerskiego. Journal of Modern Science tom 4/31/

78 Monika Adamska-Staroń Ekspresja 2. Metafora pojęcia paradygmat pedagogiczny wiersz Autor: Bogumiła Wykrota, pedagogika, I rok, II stopień, Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie, 2011/2012. Paradygmat Przykład lub wzorzec wskazuje na to etymologia tego słowa. Ontologicznie to założenia dotyczące roli nauki i natury istnienia. Są tak znaczące, że to one właśnie decydują, Czy coś w danej epoce, w określonej postaci naukowcy akceptują. Składają się one w danym miejscu i czasie Na to, co po prostu nazywa się: Wzorcem racjonalności naukowej O czym pisał Thomas Kuhn i Janusz Gnitecki, ( ). Cechy jego to powszechność, dokładność, spójność, Prostota, owocność i ogólność. Paradygmaty posiadają odmienne wartości katalogi, Więc gdy przekroczysz choć jednego progi, Dobrze jest przedstawić swoje argumenty, Podkreślając ich zasadność i aktualność w danym miejscu i czasie. Powtarzam to raz któryś, bo inaczej o nim mówić nie da się! Paradygmatów nie da się tak po prostu zhierarchizować, Nie da się do końca od siebie ich wyizolować. Rewolucje rodzą nowe ich początki, pojawiają się nowe stanowiska, Które stają się powszechnie uznawane i za naukowe wówczas ogłaszane. Nowe paradygmaty tworzą nowe pojęcia, Pojawiają się nowe osoby jako autorytety. Gnitecki cztery kryteria ich wyróżniania przyjmuje: Socjologiczne, elitarne, anarchistyczne i demarkacyjne. Szymański trzy paradygmaty wskazuje: Pedagogika empiryczno-analityczna, Pedagogika krytyczno-emancypacyjna Oraz pedagogika kultury. Paradygmat to pojęcie najszersze, 78 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

79 Metaforyczne ujmowanie idei pedagogicznych jako dobra praktyka... Gdy o myśli pedagogicznej mówić zaczyna się, To im ciągłość nauki zawdzięczamy, Choć w samej pedagogice sporo ich mamy. Metafora powstała w wyniku analizy oraz interpretacji tekstu B. Śliwerskiego Terminologia w badaniach współczesnej myśli pedagogicznej, znajdującego się w książce Współczesna myśl pedagogiczna. Znaczenia, klasyfikacje, badania (2011). Wybrana przez Autorkę metafora (wiersz) nie jest tutaj stylistyczną figurą czy ozdobnikiem, lecz posiada walory poznawcze. Zanurzając się w świat zaproponowany przez Autorkę, Czytelnik (nieznający oryginalnego tekstu) zapoznaje się z etymologicznym znaczeniem pojęcia paradygmat, dostrzega ramy definicyjnych określeń paradygmatu Kuhna oraz Gniteckiego, odkrywa cechy dobrej teorii Kuhna czy wyróżniane w literaturze przedmiotu pedagogiczne paradygmaty, np. w ujęciu Szymańskiego. Przywołana tu metafora jest pomocna w zrozumieniu tego dość trudnego, wielowymiarowego pojęcia, jest inspiracją do dalszej nauki, do zapoznania się z oryginalnym tekstem. Może stanowić punkt wyjścia dla nauczyciela akademickiego do zrealizowania tematu dotyczącego podstawowych terminów stosowanych w badaniach współczesnej myśli pedagogicznej. II. Ekspresje muzyczne Ekspresja 3. Metafora Raportów Oświatowych Autorzy tekstu piosenki: Paulina Buczyńska, Joanna Chyżyńska, Małgorzata Stępień, pedagogika, I rok, II stopień, Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie. Tekst Piosenki Aktywizująco-Inspirującej Ta piosenka jest aktywizacją Do nauki inspiracją W niej raporty są zawarte Ich przekazy sporo warte również są Raport Edgara Faure a pokazuje założenia Międzynarodowej wspólnoty Która dotąd miała kłopoty Journal of Modern Science tom 4/31/

80 Monika Adamska-Staroń Żeby znaleźć wspólne cele Wspólne plany i tendencje Jest w nim wiara w demokrację Każdy w rozwoju swym ma rację Pełnym człowiekiem stanie się Ten kto wszechstronnie kształcić się chce Ta piosenka jest aktywizacją Do nauki inspiracją W niej raporty są zawarte Ich przekazy sporo warte również są Ważną tezą dla edukacji Jest Raportów Rzymskich założenie Że w ówczesnym społeczeństwie Występuje uodpornienie Wiedza nie jest przyswajana Wartość jej niedoceniana Bez niej jednak w żaden sposób Nic nie zmieni się wśród osób Ta piosenka jest aktywizacją Do nauki inspiracją W niej raporty są zawarte Ich przekazy sporo warte również są Edukacja skarb ukrywa Człowiek cechy z niej nabywa Ustawiczna, permanentna Holistyczna, nieprzeciętna Ludzie uczą się we wspólnocie Także po to, aby wiedzieć Działać prężnie, aby być Tak po prostu, żeby żyć Ta piosenka jest aktywizacją Do nauki inspiracją W niej raporty są zawarte Ich przekazy sporo warte również są 80 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

81 Metaforyczne ujmowanie idei pedagogicznych jako dobra praktyka... Metafora powstała w wyniku analizy oraz interpretacji Raportów Oświatowych. Odkryte w Raportach sensy, konstytuujące je założenia Autorki przeniosły w świat muzycznej narracji. Z jednej strony skonstruowana przez nie metafora sprzyja odkrywaniu nowych sensów i znaczeń, z drugiej stanowi siłę oddziaływania na psychiczną sferę człowieka. Dla osób nieznających żadnych Raportów Oświatowych ekspresja ta może stać się swoistym kompasem, impulsem do zapoznania się z treścią oryginalnych Raportów, uruchomić namysł nad podjętym zagadnieniem czy wyzwolić postawę badacza oraz twórcy. III. Ekspresje kulinarne Ekspresja 4. Metafory Etniczności i wielokulturowości ciasto wykonane przez Autorki metafory oraz tęcza Autorzy: Ada Kotowicz, Katarzyna Kopera, Katarzyna Krawczyk, Elżbieta Kulejewska, pedagogika, I rok, II stopień, Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie, 2010/2011. Źródło: zdjęcie wykonane przez Autorki metafory Journal of Modern Science tom 4/31/

82 Monika Adamska-Staroń Źródło: Uzasadnienie wyboru metafory przez Autorki: Zarówno ciasto, jak i tęcza mają symbolizować istotę wielokulturowości, tj. łączenie się kultur, czerpanie z dorobku kulturowego innej grupy, uzupełnianie, łączenie, mieszanie. Tęcza składa się z siedmiu kolorów; każdy jest innego pochodzenia, w przyrodzie występują również osobno, ale razem tworzą wielobarwny łuk, chętnie zresztą podziwiany. Podobnie jest z kulturami, każda reprezentuje indywidualny zespół przekonań funkcjonujących w praktyce danej społeczności (zob. definicja kultury J. Kmity, 1982), ale współcześnie bardzo często dochodzi do ich swoistego przemieszania, swoistej wymiany. Taka wymiana daje możliwości rozwojowe, ale może być też źródłem zagrożeń czy rozmaitych problemów. Od indywidualnego człowieka, ale i całych społeczności, polityki państw, od umiejętności korzystania z tego «wielobarwnego» dobrodziejstawa zależy kierunek, w jakim będą podążać poszczególne kultury. Autorki dwóch powyższych metafor same argumentują ich wybór oraz znaczenie elementów je konstytuujących. Zaprezentowane metafory ujawniają współpracę lewej i prawej półkuli, rozumu i wyobraźni. Te dwie heterogeniczne figury skłaniają do refleksji oraz stanowią impuls do podjęcia ważnej z pedagogicznej perspektywy dyskusji na temat zjawisk wielokulturowości oraz etniczności. Autorki przedstawiają swoją interpretację zagadnienia, i tym sa- 82 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

83 Metaforyczne ujmowanie idei pedagogicznych jako dobra praktyka... mym zapraszają do interpretacji własnej Czytelnika. Swoimi metaforycznymi opowieściami zapraszają do myślenia po swojemu, do przekraczania kręgu własnego Ja, dzięki czemu można otworzyć się na nowe sytuacje, inne doświadczenia, idee, drugiego człowieka. Punktem wyjścia do zbudowania poszczególnych narracji był tekst profesora Burszty pt. Etniczność i wielokulturowość, który znajduje się w książce pt. Antropologia kultury (1998). Ekspresje plastyczne Ekspresja 5. Metafora pedagogiki egzystencjalnej fotografia Autorzy: Dominika Rajca, Ewelina Wolnik, pedagogika, I rok, I stopień, Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie, 2010/2011. Źródło: Uzasadnienie wyboru metafory przez Autorki: Egzystencja człowiek tworzy sens własnego życia i bierze za niego odpowiedzialność. Indywidualność każdy człowiek jest inny, ma inne cele, pasje, marzenia na zdjęciu przedstawione są różne osoby i każdy postrzega świat inaczej. Autentyczność osoby, które są na fotografii są prawdziwe, pozbawione sztuczności i fałszu. Journal of Modern Science tom 4/31/

84 Monika Adamska-Staroń Wolność zanurzenie się w taką przestrzeń łączy się ze smakowaniem wolności. Ludzie w powietrzu czują się wolni i w szczególny sposób wyróżniają się spośród całego świata. Dialogiczność osoby trzymają się za ręce, co symbolizuje wzajemne zrozumienie, zbliżenie, współdziałanie, zaufanie i akceptację. Otwartość na drugiego, innego człowieka. Metafora powstała w wyniku analizy oraz interpretacji tekstu ks. J. Tarnowskiego, który znajduje się w podręczniku akademickim Pedagogika, t. 1 (2005). Autorki poprzez swoją narrację zachęcają do odkrywania różnorodności świata pedagogicznych koncepcji, w pierwszej kolejności egzystencjalnych kategorii pedagogicznych, takich jak: dialog, autentyczność, zaangażowanie. Napięcie ujawniające się w układzie obiekt (pedagogika egzystencjalna) nośnik (fotografia) uruchamia proces budowania znaczenia, ukazuje ujawnienie się nowego sensu, który ogarnia całą koncepcję, rozbudza wyobraźnię oraz chęć do projektowania twórczych pomysłów, twórczego działania. Ekspresja 6. Metafora pedagogiki pozytywistycznej Puzzle Autorzy: Olga Szydłowska, Kinga Szopa, Karolina Szczylik, Karolina Turchońska, pedagogika, I rok, I stopień, Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie. Uzasadnienie wyboru metafory przez Autorki: Historia o pedagogice pozytywistycznej rozpoczyna się od srebrnego puzzla, kończy się czarnym, pomiędzy cała gama innych kolorowych elementów, symbolizujących poszczególne składowe pedagogiki pozytywistycznej. 84 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

85 Metaforyczne ujmowanie idei pedagogicznych jako dobra praktyka... Źródło: praca autorstwa: Oli Szydłowskiej, Kingi Szopy, Karoliny Szczylik, Karoliny Turchońskiej Całość (opis pedagogiki pozytywistycznej) jako logiczna, usystematyzowana układanka. Puzzel srebrny «pozytywizm» (dążenie do stworzenia programu naukowej filozofii i światopoglądu pierwszy puzzel, który «otwiera» możliwość ułożenia spójnej całości, daje nowe możliwości poznawcze, bez niego cała idea upada. Kolor sugeruje czysty początek, entuzjazm, aktywizm. Puzzel żółty «empiriokrytycyzm» (czyste doświadczenie przedmiotem badań naukowych) puzzle układamy poprzez budowanie nowych doświadczeń, ale także przy wykorzystywaniu doświadczeń z przeszłości (sugerujemy się widzianymi wcześniej obrazami w tworzeniu nowych). Kolor sugeruje czystość, śmiałość, komunikację. Puzzel niebieski «neopozytywizm» (kult nauki, opisu i doświadczenia, odejście od metafizyki) przy układaniu puzzli potrzebne jest skupienie oraz logiczne myślenie. Nie możemy pozwolić sobie przy tym na bujanie w obłokach. Kolor sugeruje logikę, stałość, naukę. Puzzel zielony «psychologizm pedagogiczny» (najważniejsze są zmienne osobowościowe psychiczne cechy jednostki) każdy puzzel tworzący układankę jest inny ( ). Dzięki temu możemy poznać rozwiązanie zagadki. Kolor sugeruje motywację, zachętę do działania. ( ) Journal of Modern Science tom 4/31/

86 Monika Adamska-Staroń Puzzel czarny «krytyka pedagogiki pozytywistycznej» (odrzucenie psychologizmu, socjologizmu, naturalizmu metodologicznego) ostatni puzzel, «zamykający całość. ( ). Kolor sugeruje koniec, krytycyzm. Metafora powstała w wyniku analizy oraz interpretacji tekstu profesor Hejnickiej-Bezwińskiej, dotyczącego pedagogiki pozytywistycznej. Tekst znajduje się w podręczniku akademickim Pedagogika, t. 1 (2005). Historia o pedagogice pozytywistycznej została zamknięta w metaforze Puzzle. Jak same Autorki wskazują, rozpoczyna się ona od koloru srebrnego, a kończy się na czarnym, pomiędzy nimi mieni się cała gama innych, które określają poszczególne składowe pedagogiki pozytywistycznej. Niewątpliwie ta metaforyczna narracja odwołuje się do odczuć, myśli, doświadczeń edukacyjnych, wywołuje obrazy, skojarzenia, dzięki którym dostrzega się w niej istniejącą pedagogiczną wiedzę. Ekspresja 7. Metafora pedagogiki postmodernistycznej rysunek przedszkolaka Autorki: Iza Zalska, Ewa Wojtal, Karolina Chechelska, Justyna Stangret, pedagogika, I rok, I stopień, Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie, 2012/2013. Źródło: archiwum Autorek 86 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

87 Metaforyczne ujmowanie idei pedagogicznych jako dobra praktyka... Uzasadnienie wyboru metafory przez Autorki: Dziecko poproszone przez nauczyciela, aby narysowało łąkę z kwiatami, rysuje różnokolorowe bohomazy. Idąc w ślad za nurtem idei pedagogiki postmodernistycznej można powiedzieć, że dziecko to jest indywidualnością, nie postępuje według wzorów, ma przyzwolenie na wszelkie formy odmienności, dowolnie kształtuje siebie, nie jest pomijane ze względu na to, że nie umie rysować, bo każdy ma prawo do samostanowienia i odważnego ukazywania tego, czym się różni od innych. W kulturze dominuje ( ) wieloznaczność, odrzuca się autorytety, wzorce. Nauczyciel, mimo że może nie dostrzec pięknej łąki, uznaje prawo do wolności dziecka, jest otwarty na pomysły ucznia, nie kładzie nacisku na posłuszeństwo i dostosowanie się ściśle do polecenia (narysowania typowej łąki), przestrzeganie norm czy postępowanie według ściśle określonych wzorów. ( ) Nie ma ostatecznej wersji rzeczywistości (ostatecznej wersji łąki). Nie nakazuje rysować dziecku poprawnego rysunku, lecz rozmawia z nim o tym, co narysowało i dlaczego akurat w taki sposób. Rysunek jako całość również może symbolizować system oświatowy w postmodernizmie jako wielobarwny, autorski, rozproszony, czym stara się uwodzić swoich wychowanków. Pokazuje wieloznaczność i niedookreśloność form kształcenia, samostanowienia oraz samorealizacji i autoedukacji jednostek. Postmodernizm stanowi nowy etap historii i nową formację społecznokulturową (Melosik, 2005, s. 452), różnorodną, rozproszoną, niedookreśloną. Wybrana przez Autorki metafora zdaje się wyrażać podobne myślenie, ilustruje idee, cechy postmodernistycznej koncepcji pedagogicznej, postmodernistycznej kultury, symbolizuje również system oświatowy wielobarwny, autorski, uwodzący swoją płynnością, odwołujący się do idei samorealizacji i autoedukacji jednostek. Autorki swoją perspektywę naszkicowały na podstawie rozdziału opracowanego przez profesora Melosika pt. Pedagogika postmodernizmu (Pedagogika, t. 1, 2005). Journal of Modern Science tom 4/31/

88 Monika Adamska-Staroń Edukowanie przez metaforę podsumowanie Metaforyczne ujmowanie pedagogicznego świata uruchamia myślenie interdyscyplinarne, nie zamyka rozważań o pedagogice w jednej tylko przestrzeni, pozwala na doświadczanie obiektywnych wartości, ich interioryzację, pozwala aktywnie wyrażać siebie i swoje poglądy, rozpoznawać własne zdolności, umiejętności, twórczo działać. Przedstawione w trzeciej części prace studentów metaforyczne narracje posiadają istotne wartości semantyczne, które aktywizują intelektualnie, dostarczają informacji o sposobach pojmowania rzeczywistości edukacyjnej (bądź jej fragmentów), zachęcają do stawiania pytań i poszukiwania odpowiedzi, a zatem są środkiem w procesie twórczego rozwoju studenta ( ). Młodzi ludzie, kreując własne sposoby postrzegania edukacji, mają szansę być współtwórcami, a nie jedynie konsumentami wiedzy pedagogicznej (Łukasik, Adamska-Staroń, 2015, s. 177). Przyjęcie zatem zaproszenia w tak zorganizowaną edukacyjną podróż, poznawanie świata pedagogicznej przestrzeni za pomocą metafory sprzyja zrozumieniu pedagogicznych pojęć, koncepcji, kierunków, prądów, nurtów, zjawisk, czyli odkrywaniu sensów i wartości organizujących ten pedagogiczny świat, zrozumieniu historycznego wymiaru pedagogiki, czy też odkrywaniu warunków możliwości edukowania. Ponadto pozwala na odkrywanie nowych horyzontów, rozwiązań, możliwości, ale i ograniczeń ten świat tworzących, na odkrywanie samego siebie, swoich pasji, potencjału, możliwości, gdzieś głęboko skrywanych/uśpionych. Taka podróż zaprasza jej uczestników w inny wymiar, pozwala na dokonywanie (nie)zwykłych połączeń odległych od siebie idei, tym samym sprzyja rozwijaniu twórczości eksploracyjnej, kombinatorycznej czy transformacyjnej. Zaprasza do rozumiejącego uczestnictwa w kulturze, które polega na przeżywaniu, interpretowaniu bytów (wytworów) budujących pedagogiczny świat, do świata rozumu i wyobraźni, wprowadza w sferę pomiędzy. Taka edukacyjna podróż oznacza myślenie i działanie poza schematami, myślenie po swojemu, ale i przekroczenie kręgu własnego Ja. Przekroczenie granic tego kręgu pozwala otworzyć się na nowe sytuacje, doświadczenia, idee, na drugiego człowieka. To propozycja edukacyjna oparta na przeżywaniu, dialogu, rozumieniu, tworzeniu. 88 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

89 Metaforyczne ujmowanie idei pedagogicznych jako dobra praktyka... Mam też nadzieję, że zaprezentowany rodzaj pedagogii wraz z efektami, jakimi obdarowuje zostanie odczytany jako jeden z tych sposobów realizowania edukacji, który zachęca do świadomego, twórczego i rozumiejącego uczestnictwa w kulturze, zostanie włączony w poczet dobrych praktyk i okaże się choćby niewielką inspiracją do współtworzenia innych edukacyjnych spotkań realizowanych na różnych szczeblach kształcenia. Literatura Adamska-Staroń, M. (2014). Edukowanie przez sztukę sposobem na doskonalenie jakości życia. W: QUAESTIONES DE QUALITATE VITAE. STUDIA INTERDISCI- PLINARIA, Częstochowa: Wydawnictwo AJD w Częstochowie, s Adamska-Staroń, M. (2009). Edukacja Inspiracja Tworzenie. W: K.J. Szmidt i W. Ligęza (red.), Twórczość dzieci i młodzieży. Stymulowanie Badanie Wsparcie, Kraków: Wydawca Ośrodek Twórczej Edukacji Kangur s.c., s Adamska-Staroń, M. (2008). W poszukiwaniu wiedzy o wychowaniu. W: A. Gofron, M. Piasecka(red.), Podstawy edukacji. Epistemologia a praktyka edukacyjna, Częstochowa: Wydawnictwo AJD w Częstochowie, s Adamska-Staroń, M., Piasecka, M. i Łukasik, B. (2007). Inny sposób myślenia o edukacji. Metaforyczne narracje, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls. ISBN Black, M. (1971). Metafora. Tłum. J. Japola. Pamiętnik Literacki, LXII, z. 3, s Black, M. (1983). Jeszcze o metaforze. Tłum. M.B. Fedewicz. Pamiętnik Literacki, LXXV, s Burszta, W. (1998). Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje. Poznań: Wyd. Zysk i S-ka. ISBN Chojnicki, Z. (2003). Koncepcje i zastosowania metafory w geografii społeczno-ekonomicznej. W: H. Rogacki, H. (red.), Problemy interpretacji wyników metod badawczych stosowanych w geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarce przestrzennej, Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, s ISBN Dobosz, A. (2009). Maksa Blacka a Jerzego Kmity koncepcja metafory. W: Filo-Sofija nr 1(8), s Bydgoszcz. Dobrzyńska, T. (1984). Metafora. Wrocław: PAN-IBL. Dobrzyńska, T. (1994). Mówiąc przenośnie... studia o metaforze. Warszawa: IBL, T.S. Journal of Modern Science tom 4/31/

90 Monika Adamska-Staroń Folkierska, A. (1995). Kształcąca funkcja pytania. Perspektywa hermeneutyczna. W: J. Rutkowiak (red.), Odmiany myślenia o edukacji, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls. ISBN Hejnicka-Bezwińska, T. (1997). Tożsamość pedagogiki. Od ortodoksji ku heterogeniczności, Warszawa: Wydawnictwo 69. Kmita, J. (1995). Jak słowa łączą się ze światem. Studium krytyczne neopragmatyzmu. Poznań: Wydawnictwo Naukowe IF UAM. Kmita, J. (1967). Wyjaśnianie naukowe a metafora. W: Studia Filozoficzne nr 3, Warszawa: Inst. Filozofii i Socjologii PAN. Kopaliński, W. (1971). Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa: Wiedza Powszechna. Kubicka, D. (1982). Rozumienie i wytwarzanie metafor przez dzieci. W: Prace Psychologiczno-Pedagogiczne, z. 34. Kubicka, D. (2005). Myślenie metaforyczne i jego uwarunkowania u dzieci w wieku od 4 do 10 lat. W: Prace Psychologiczno-Pedagogiczne, z. 2. Krzeszowski, T.P. (2006). Czy istnieją niemożliwe metafory? kilka uwag o ograniczeniach metaforyzacji. W: G. Habrajska, J. Ślósarska (red.), Kognitywizm w poetyce i stylistyce. Kraków: Universitas. Rc, ISBN Klus-Stańska, D. (2000). Konstruowanie wiedzy w szkole, Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego. ISBN Lakoff, G. i Johnson, M. (1988). Metafory w naszym życiu, Warszawa: PIW. Limont, W. i Didkowska, B. (red.) (2008). Edukacja artystyczna a metafora, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Mikołaja Kopernika. ISBN Limont, W. (1994). Synektyka a zdolności twórcze, Toruń: Wydawnictwo UMK. ISBN Limont, W. (1996). Analiza wybranych mechanizmów wyobraźni twórczej. Toruń: Wydawnictwo: UMK. ISBN X. Limont, W. (1997). Psychologiczne podstawy myślenia metaforycznego. W: Nowa Polszczyzna nr 3, s , Kraków: Wydawnictwo Edukacyjne Sp. z o.o. Łukaszewicz, R. (2000). Edukacja z wyobraźnią jako kreatywne przekraczanie od końca wizji do wizji końca. W: Forum Oświatowe nr 1(22), Wrocław: Wydawnictwo Naukowe DSW. Łukaszewicz, R. (2006). Edukacja jako metafora kreowania witraży. W: B. Przyborska (red.), Natura Edukacja Kultura. Pedagogia źródeł, Toruń: Wyd. UMK. 90 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

91 Metaforyczne ujmowanie idei pedagogicznych jako dobra praktyka... Łukasik, B., Adamska-Staroń, M. (2015). Twórczy potencjał edukacyjnych spotkań akademickich. W: Pedagogika, z. XXIV, s , Częstochowa: Wydawnictwo AJD w Częstochowie. Łukaszewicz, R. (1994). Edukacja z wyobraźnią, czyli jak podróżować bez map, Wrocław: Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego. ISBN Łukaszewicz, R. (2000). Edukacja z wyobraźnią jako kreatywne przekraczanie: od końca wizji do wizji końca. W: Forum oświatowe nr 1, t. 22, Wrocław: Wydawnictwo Naukowe DSW. Melosik, Z. i Szkudlarek, T. (1998). Kultura, tożsamość i edukacja. Migotanie znaczeń, Kraków: Impuls. Melosik, Z. (2005). Pedagogika postmodernizmu. W: Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.), Pedagogika. Podręcznik akademicki, Warszawa: PWN. Muszyńska, M. (1999). Metafory w edukacji prymarnej. Koncepcja kształcenia wspomagającego rozwój zdolności interpretacyjnych dzieci 9 10-letnich, Toruń: Wydawnictwo UMK. Nęcka, E. (1998). Trening twórczości. Podręcznik dla psychologów, pedagogów i nauczycieli, Kraków: Impuls. ISBN X. Nęcka, Z. (2001, 2005). Psychologia twórczości, Gdańsk: Wydawnictwo Psychologiczne. Ożdżyński, J. (2006). Porównanie i metafory w dyskursie szkolnym. W: Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Logopaedica I, f. 31. Ricoeur, P., (tłum. pol. 1989). Język, tekst, interpretacja, Warszawa: PIW. ISBN Rubacha, K. (2005). Pedagogika jako przedmiot pedagogiki i subdyscyplin. W: Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.), Pedagogika. Podręcznik akademicki, Warszawa: PWN. Such, J. (1986). Szkice o dialektyce, Warszawa: KiW. ISBN X. Szkudlarek, T. (2005). Pedagogika krytyczna. W: Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.), Pedagogika. Podręcznik akademicki, Warszawa: PWN. Szmidt, K.J. (2007). Pedagogika twórczości, Gdańsk: GWP Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Szmidt, K.J. (2008). Trening kreatywności. Podręcznik dla pedagogów, psychologów i trenerów grupowych, Gliwice: Wydawnictwo Helion. ISBN Journal of Modern Science tom 4/31/

92 Monika Adamska-Staroń Witkowski, L. (1999). O metaaksjologiczne przesłanki reformy edukacji (trójkąt orientacji w kulturze). W: A. Pluta (red.), Szkice o edukacji i kulturze, Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora. Wiśniewska-Kin, M. (2009). Miłość jest jak wiatrak, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. ISBN Journal of Modern Science tom 4/31/2016

93 Rosa Indellicato Aldo Moro University of Bari, Italy Journal of Modern Science tom 4/31/2016, s For a pedagogy of human rights: educational interventions for migrants Rights are the real test of any global thinking about the world and where these are denied, stepped on or not concretely and actually recognized, is not injured only the single or the people not respected in its vital needs, but the whole world 1. (Don Luigi Ciotti, 2001) Abstract Human rights are the essential elements that allow every person to live with the dignity of a human being. While the conscience of the fundamental rights of the man has broadened its horizons since the onset of the third millennium, it is nonetheless true that these widely recognised rights are constantly being violated in every corner of the world, as in these last times is happening for the migrants, whose personal dignity is often humiliated. This, in turn, leads to the pressing need of an ethical and educational commitment capable of restoring vigour and favouring education towards the development and the respect of the human rights, as these are inviolable and undeniable values, guaranteeing, at the same time, their universality, indivisibility and interdependence. Keywords: human rights, immigration, intercultural education Identity and diversity We talk increasingly of migration and today is very appropriate to implement educational programs that remove prejudices that prevent the dialogue between cultures. It s good that education on the ground take Journal of Modern Science tom 4/31/

94 Rosa Indellicato a path that teaches to conviviality, respect for difference in the belief that the difference is the first part of people precisely because each person is unique and unrepeatable universe together, diversity is an integral part of the identity of each one of us (see Guenancia, 1995). In the near future is unlikely an arrest of migration flows because it is not unrealistic to conceive a globalized world increasingly rapid movement of capital, of information, of tourists and to expect that the great mass of human beings to stop practice mobility, which is a constant millennial (Damiano, 1998, p. 444). The massive migratory movements if properly oriented and supported by significant educational pathways, they run not the risk of death of cultures as says the Italian educator Cambi. Demographic mobility, globalization phenomena must not prevent dialogue, but to encourage intercultural exchange (see Sen, 2002) by which they can benefit future generations, not making to prevail the conformity and the omologation and overcoming the claim that different cultures they abdicate to their specificity (see Giovannoni, 2002). However, is formative education for dialogue with other cultures in the belief to draw from the rich wealth of content and meaning that different cultures still hold (see Cristofaro Longo, 1993). We cannot think of teaching multiculturalism focusing solely to problems of violence, crime, jobs, income, forgetting to ask yourself questions like: what is man? Whom your fundamental rights? such as more effective ways for an integration process-inclusion? How to make possible and achievable the right to happiness for children less fortunate than us who are fleeing from countries where daily exercising violence and war episodes occur? (see Agazzi, 1994). Bauman is right when he talks about liquid modernity, of liquid love, of a society where there are not more substantial and authentic values ties that bind people together, in mutual respect for their dignity. It is not possible to consider in a globalized world only homo oeconomicus, in fact the illusion that everything is money, comes to the depriment of some fundamental human needs (see Portera, 1997, p. 174). H. Gardner, known researcher of educational problems, it looks like the commitment to education, open to questions of multiculturalism, should be a duty of the school and all educational institutions, to deal with problems and situations of today, because if the students do not acquire a certain mastery of trends and events occurring in the world and an ability 94 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

95 For a pedagogy of human rights: educational interventions for migrants to interact with individuals from different cultures and value systems often in conflict will not be equipped to survive in the future. The comparison and dialogue with cultural diversity is not a handicap, but an enrichment, a resource to draw from for a good formation of personality. Identity and diversity are two aspects of the same reality; paradoxically diversity lives in the identity, because diversity is in ourselves, because we are not always the same in the time we live in. Tackle the questions of human rights in society of globalization is a complex educational challenge. We speak increasingly of the plurality of cultures and the school seems to be indifficulties in dealing with the problem of the relationship between the right to equality and the right to respect for difference. The current debate about the differences is focused on the relationship between secularism and education for diversity and respect for the different. Since 1992 is presented significant integration report entitled legal and cultural conditions of integration (see Conseil, 1992). Democracy demands the protection of the right of every person to freedom of thought, conscience and religion, freedom to manifest one s religion either individually or collectively. Respect for fundamental human rights requires an intercultural education that knows how to convey knowledge and communication skills, social dialogue and negotiation. Intercultural education should brand themselves as human rights education, solidarity and peace. For the inclusion of immigrants in schools were adopted different operating models, have been discussed and put into practice various pedagogical approaches, intended as educational resources to society, that has changed constantly. The four approaches are (see Essinger-Kula, 1987, p ; Niekrawitz, 1991): the approach of the pedagogy for foreigners is an approach that gives a specific compensatory education; bicultural approach assumes that children can be educated to participate in two cultures with two different languages. One notes a certain tendency to relate the culture with the language and ethnicity. Other components of culture (social reality, religion, politics) are neglected; the multicultural approach has as its starting point the pedagogical reflection mutual acceptance and tolerance of cultures in a multicultural context. It is considered necessary to leave spaces for a free development of different cultures for a common future. The hierarchies of cultures are destroyed. The intercultural approach incorporates multicultural Journal of Modern Science tom 4/31/

96 Rosa Indellicato situations in everyday life and treats them as a goal of educational decisions. So the finish is not only intercultural education objective, but rather is intended as interaction including global social processes. Such situations should be considered a reference point for teaching commitments. Political institutions and educational use for migrant children the fatal synonymous with problem children, by confining them in a narrow horizon rationality. By the company and its educational authority is attributed to preschools and primary schools rather than compensatory educational agency function specific deficits of foreign children: learn the language of the receiving country, adapt to the local social behaviors, facilitate future integration in society. The rigidity and unwillingness of the host society are aimed too early as integration deficits by foreigners. The task of training agencies should be to prepare and submit, in a much more intense, ideas-european guide with which it is worth identifying:-a commitment to peace, intercultural education, shall be directed towards the identification of universal principles: empathy, solidarity, non-violence. In this perspective the identity is not realized in the special features, but in the recognition of general principles. The task of the educational agencies is to leave spaces and give support and suggestions for the development of identity, namely for the integration of various identities. National identity in the future will have less value, less function, less importance; Indeed a national identity too marked for coexistence and living together in multicultural societies will be negative. Intercultural discourse does not only deal with the cultures and countries of origin, the customs, the customs, history, literature, but it must also represent a social-political education that provides information on the political, social and cultural conditions of the students, immigrants on site and on the causes of this: xenophobia, racism, lack of manpower of the host society, economic inequality caused by industrialized States consumerist, poverty, persecution, war, natural disasters and ecological [ ] are all topics that should be considered. Not be forgotten information about contribution given from immigrants to the economic development of the host country, and the new personal, cultural, linguistic qualities acquired by immigrants living, working, learning, certainly also suffering among different cultures. Don t just help foreign children to overcome their ambiguous cultural position and reduce the deficit of integration. 96 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

97 For a pedagogy of human rights: educational interventions for migrants The school and the process of integration-inclusion Intercultural education must help young natives and foreigners to come to a new identity, based on their socialization and cultural sharing and then to lead to mutual identification capability as well as the esteem of the other. Intercultural education means stimulation and enrichment of its cultural identity through integration with different. In this way cultural exchange becomes principle of collective learning among indigenous children and immigrants. The culture of diversity and the right to diversity can easily become a trap that suppresses the right to equality (material, political and social) in the condition of citizen. In schools should be prepared, organized and promoted experience of learning for indigenous children and immigrants, each with their own individual and cultural capacity, in a symmetrical interaction, can develop starting from its own history of life and their social situation. To translate the concept of intercultural education in the daily practice of the schools, it is necessary to overcome the different organizational difficulties, learning techniques, which can lead to a change of mind and attitude of the indigenous majority against the foreigner, and to the achievement of an attitude of self-esteem, a feeling of openness and emancipation by the foreign minority. In schools today is increasingly recognizes the usefulness of knowing more than one language. In a world of mobility, migration, continuous contact and right become increasingly important communication and bi-plurilingualism. School programs must focus on languages how English and French, or neighbouring languages of neighbouring countries, to facilitate a concrete integration process-inclusion. Not only the learning of other languages at all levels of education is increasingly important, but it is necessary to promote and to learn other ways to communicate with non-verbal languages: body language, gestures and facial expressions. School education should take place more in terms of linguistic communication, gestural and signs. To integrate interactive and to develop intercultural learning, it is essential to engage in educational research at all levels, people from other cultures. An intercultural education processed only by persons belonging to a unique indigenous culture, is in itself a contradiction and doesn t help the knowledge of other cultures, an indispensable condition for an interactive and cooperative learning. Journal of Modern Science tom 4/31/

98 Rosa Indellicato Educating to diversity in diversity The cultural integration is a value that should not be just preached but witnessed and lived; is a value that once acquired must be defended and consolidated throughout society. Intercultural living, environment, sustainable development, are closely linked. Through the intercultural education we discover a trail that enriches all involved because the actual foundation of a peace education and civilization. The General Assembly proclaims the Universal Declaration of human rights as an ideal to be achieved by all peoples and all Nations, so that every individual and every organ of society strive to promote with teaching and education on respect for these rights and freedoms and by progressive measures to ensure national and international the universal and effective recognition and observance, both among the peoples of the Member States than among those of the territories under their jurisdiction. As the art. 1 all human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and must act towards one another in a spirit of brotherhood. We ask the question: how to educate the «diversity»?. Despite the art. 1 of the Universal Declaration of human rights we often live situations of inequality. It s specific task of education ensure that, as far as possible, the diversity becomes non an inequality and turning instead to dynamism and richness, for the individual and for the community. This is, first of all to take note of the diversity, because it is the original, creative individuality of the people. Be aware of being different, that we are all different in our oneness and uniqueness is important to be aware of this so that everyone can recognize it as a resource, because each of us knows how to live it and accept it as a precious gift, as a value to be preserved and to cultivate. Meet means first of all have a chance to get to know each other with their similarities and their differences diversity. In the era of global education, social relations assume essential importance in building a new ethic of universal values; a new project of life which contributes to moral, social, economic upliftment of the entire global community. Intercultural integration is the meeting ground of multiple cultures to build a universal common good: peace. The opinions of school has a momentous task and vital to humanity itself: form global citizens, respectful of diversity through an appropriate intercultural pedagogy an educational 98 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

99 For a pedagogy of human rights: educational interventions for migrants approach that crosses vertically all disciplines, rather than a subject if you tile the rest. In this formative dimension, intercultural education involves with metod integrated: school, families, associations, institutions, territory. Fairy tales, fables, fairy tales are a privileged path to the intrinsic educational and educational connotations, active learning approach to intercultural school project. Educate to differences means first educate the universality of values; in terms of teaching practice means focus educational elements that unite the different cultures. The use of a literary kind universal, simple in its structure and engaging in its contents, is especially shown by modern pedagogy to accompany children to make sense to values of the life. The proposed intervention on some stories aims to stimulate in boys a critical approach, personal, upbeat and positive life events. When we talk about intercultural living the path of integration is aimed at both non-eu nationals against Italian citizens discriminated against for their social, economic cultural and psycho-physical conditions. The literary route through stories moves in order to see also with heart and internalize values and opportunities for civic engagement, ethically oriented society solidarity and full integration and cultural and social inclusion. It is not therefore to privilege a certain culture, maybe the source or one of the new realities of migrants, which reduce the human being to portion, part of a whole that identifies it. We must work to promote the culture that leads to an enrichment of every human person, able to be opened and to respect the unique shades of being in the world, cultivating the inner. Then the culture by experiencing as their own will be the culture which opens up new horizons and is no longer a culture effusion and reductive. One to look for is the culture that makes men, which helps the child to grow up looking for values such as truth, the good, the right, the common good, freedom, because only in this way is the condition of the free man as a condition of having an existence only out of each classification (see Jabes, 1983, p. 65). Accept otherness in its authenticity means to practice the human proximity, means to care of the other, to love thneighbour thyself (see Rizzi, 1991, p ). I think a real pedagogy that want to protect the rights of every person, and therefore also of migrants, have today an inescapable task: to encourage the transition from one life closed, increasingly imbued with individualism, egotism, conceit, self-affirmation, to a life that is open to Journal of Modern Science tom 4/31/

100 Rosa Indellicato new horizons and then redefined in terms of attention, nearness, acceptance and promotion of diversity. Treat every human person as proximity means to find new paths, enriching the live of authentic values which give sense and meaning to existence. References Agazzi, A. (1994). La scuola nella società multietnica. Brescia: La Scuola Editrice. Ciotti, L. (2001). Gli omicidi premeditati della globalizzazione. In: Latinoamerica e tutti i sud del mondo. Conseil, H. (1992). À l Intégration sur les conditions juridiques et culturelles de l intégration. Parigi: La documentation francaise. Cristofaro Longo, G.D. (1993). Identità e cultura. Per un antropologia della reciprocità. Roma: Studium. Damiano, E. (1998). Homo migrans. Discipline e concetti per un curricolo di educazione interculturale a prova di scuola. Milano: Franco Angeli. Essinger, H., Kula, O.B. (1987). Pädagogik als interkultureller Prozeß. Felsberg: migro-verlag. Giovannoni, G. (2002). Lineamenti di didattica interculturale. Roma: Carocci. Guenancia, P. (1995). L identité. In: Notions de Philosophie, Tome II. Paris: Gallimard. Jabès, E. (1983). Dal deserto al libro, tr.it. Reggio Emilia. Niekrawitz, C. (1991). Interkulturelle Pädagogik im Uberblick. Von der Sonderpädagogik für Ausländer zur interkulturellen Padagogik für Alle. Francoforte sul Meno, Verlag für Interkulturelle Kommunikation. Portera, A. (1997). Tesori sommersi. Emigrazione, identità, bisogni educativi interculturali. Milano: Franco Angeli. Rizzi, A. (1991). L Europa e l altro. Abbozzo di una teologia europea della liberazione. Milano: San Paolo. Sen, A. (2002). Globalizzazione e libertà. Milano: Mondadori. Endnotes 1 Don Luigi Ciotti, founder of gruppo Abele and Free Enterprise, in an article entitled The premeditated murders of globalization published on n. 76/77 of 75, 2001, the magazine Latin America and all southern hemisphere. 100 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

101 Anna Śniegulska Uniwersytet Rzeszowski Journal of Modern Science tom 4/31/2016, s Violence against women and elderly people in a family environment Przemoc wobec kobiet i osób starszych w środowisku rodziny Abstract The article examines the issue of domestic violence which is becoming an increasing social problem nowadays. Admittedly, it has always existed. However, at the current time of advanced and still developing processes democratising social life, as well as increasing sensitivity to compliance with the laws of human rights, the study of it seems to be especially substantial. Research concerning people who experience domestic violence, first of all women and seniors, is a significant aspect when considering this complex phenomenon. It is essential to provide a detailed description of the psychosocial factors which predispose to becoming a victim of abuse and then to characterize them considering their susceptibility to the violent acts. Research in this direction is even more valuable as it allows us to identify individuals who are at risk and to prevent their exclusion and permanent victimisation. Domestic violence against women and elderly people requires the implementation of remedial measures. It is a challenge to undertake these interventions and educational measures, especially in terms of the broadly understood pro-family education which prepares people for the responsible fulfilment of family roles. Overcoming stereotypes regarding old age, together with implementing senior policy seem to be an important course of action. It requires full engagement of professionals from various domains, as well as the participation of numerous social environments. Journal of Modern Science tom 4/31/

102 Anna Śniegulska Streszczenie W artykule poruszono kwestię przemocy domowej, która staje się dziś ważnym problemem społecznym. Wprawdzie istniała ona od zawsze, to jednak dziś, w dobie postępujących procesów demokratyzujących życie społeczne, coraz większego wyczulenia na przestrzeganie praw wolnościowych człowieka, prowadzenie nad nią badań wydaje się szczególnie cenne. Istotnym aspektem rozważań nad złożonym zjawiskiem przemocy domowej są badania dotyczące osób, które jej doświadczają, przede wszystkim kobiet i osób starszych. Zasadnicze znaczenie ma tu dokonywanie pogłębionych opisów czynników psychospołecznych predysponujących do stania się ofiarą maltretowania i jej scharakteryzowanie w kontekście podatności na zachowania przemocowe. Przemoc domowa w stosunku do kobiet i osób starszych wymaga podejmowania środków zaradczych. Jest ona wyzwaniem dla podejmowania działań interwencyjnych i edukacyjnych, szczególnie w zakresie szeroko rozumianej edukacji prorodzinnej przygotowującej do odpowiedzialnego pełnienia ról rodzinnych. Ważnym kierunkiem postępowania wydaje się też przełamywanie stereotypów na temat starości oraz podejmowanie polityki senioralnej, co wymaga zarówno pełnego zaangażowania profesjonalistów z wielu dziedzin, jak i udziału wielu środowisk społecznych. Keywords: violence, family, domestic violence, forms of violence, socialisation Słowa kluczowe: przemoc, rodzina, przemoc w rodzinie, formy przemocy, socjalizacja Wprowadzenie Do rangi problemu społecznego urasta dziś przemoc domowa. Istniała ona co prawda od zawsze, jednak współcześnie w dobie zaawansowanych i wciąż postępujących procesów demokratyzujących życie społeczne, coraz większego wyczulenia na przestrzeganie praw wolnościowych człowieka, praw dziecka, rozwoju ruchu feministycznego i emancypacji kobiet, a także zmieniających się społecznych ról osób w wieku starszym prowadzenie nad nią badań nabiera szczególnej doniosłości. Podejmując problem przemocy rozgrywającej się w przestrzeni domu rodzinnego, należy w pierwszej kolejności podkreślić, iż rodzina będąc specyficzną formą współżycia ludzkiego, odgrywa najbardziej istotną rolę w życiu i rozwoju człowieka. Jest ona tym środowiskiem, które wprowadza w świat kultury, przekazuje wartości i obyczaje. Ponadto daje swoim członkom poczucie bezpieczeństwa i miłości, stwarzając również warunki psychicznej równowagi, spokoju 102 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

103 Przemoc wobec kobiet i osób starszych w środowisku rodziny i zaufania (Śniegulska, 2008, s ). Fundamentalne znaczenie rodziny zaznacza się nie tylko w odniesieniu do dzieci, ale także osób dorosłych i starszych. W wielu przypadkach dom rodzinny nie przypomina jednak wspólnoty opartej na poszanowaniu praw człowieka i jego godności. Często przestaje stanowić miejsce bezpiecznego schronienia, azylu, jak też zaspokajania psychicznych potrzeb jednostki. Dla znacznego odsetka osób staje się niestety miejscem, gdzie przemoc jest na porządku dziennym (Szlendak, 2012, s. 274) i gdzie jej członkowie nieustannie doświadczają lęku, niepokoju i gniewu (Poraj, 2014, s ). W ten sposób rodzina staje się terenem przemocy. Niniejszej problematyce zostanie poświęcone opracowanie wpisujące się w szeroko dziś rozwijany nurt rozważań familiologicznych. W artykule skoncentruję się na wybranych aspektach krzywdzenia w rodzinie, zawężając pole rozważań do kwestii przemocy wobec kobiet i osób starszych. Kolejno przedstawię te postaci przemocy jako przejawy przemocy domowej i nakreślę jej formy, omówię skalę niepokojących zjawisk oraz zastanowię się nad możliwościami przeciwdziałania im, co wydaje się dziś szczególnie pilną potrzebą społeczną. Wprowadzając do dalszych rozważań, należy podkreślić, iż rodzina zmagająca się z problemem przemocy dostarcza swoim członkom szeregu traumatycznych przeżyć. Mając to na uwadze, zasadnicze znaczenie powinno się przypisać dokonywaniu pogłębionych opisów uwarunkowań psychofizycznych, socjopedagogicznych i kulturowych zwiększających prawdopodobieństwo chronicznego doświadczania przemocy w rodzinie. Taki kierunek rozważań jest o tyle wartościowy, że pozwala na wczesną identyfikację zagrożonych jednostek i niedopuszczenie do ich trwałej wiktymizacji, która wiąże się przede wszystkim z trwaniem ofiary w błędnym przekonaniu o niemożności rozwiązania swoich problemów życiowych. Taka sytuacja, wiążąca się z naruszaniem wolności i podstawowych praw jednostki, w oczywisty sposób uniemożliwia człowiekowi prowadzenie wartościowego i satysfakcjonującego życia (Śniegulska, 2012b, s. 409 i n.). Przemoc wobec kobiet i osób starszych ustalenia terminologiczne Przemoc wobec kobiet i osób starszych stanowi przejawy przemocy rozgrywającej się w domu rodzinnym. W literaturze przedmiotu najczęściej Journal of Modern Science tom 4/31/

104 Anna Śniegulska funkcjonują dwa określenia oddające istotę problemu, tzn. przemoc domowa i przemoc wewnątrzrodzinna (Śniegulska, 2012a, s. 28). Jednoznaczne i precyzyjne rozgraniczenie tych terminów nie jest jednak zabiegiem prostym. Posługując się terminem przemocy wewnątrzrodzinnej, E. Jarosz zwraca uwagę, iż swoim zakresem obejmuje ona wszelakie przejawy złego traktowania członków rodziny, przede wszystkim w takiej sytuacji, gdy nie są w stanie skutecznie się bronić. Przemoc ta obejmuje działania aktywne oraz pasywne, zarówno godzące w osobistą wolność jednostki, jak i przyczyniające się do jej szkody psychicznej bądź fizycznej. Ponadto działania te są niezgodne ze społecznymi normami i standardami wzajemnych relacji w rodzinie. Przemoc ta charakteryzuje się pewnymi cechami, wśród których należy wyeksponować następujące: dotyczy ona tych relacji, które cechują się nierównomiernym układem sił pomiędzy członkami, dochodzi w niej do wykorzystania władzy oraz siły fizycznej silniejszego wobec słabszego, pomiędzy stronami występuje stosunek przedmiotowy, tłem związku jest lęk ofiary i manipulowanie nim przez osobę sprawcy w celu sprawowania kontroli. Autorka dodaje, że najczęściej ofiarami zachowań przemocowych w rodzinie są dzieci, kobiety, osoby starsze, niedołężne z powodu choroby lub starości w sposób trwały bądź okresowy (Jarosz, 1999, s. 220). Jeśli ograniczymy pole rozważań nad przemocą w rodzinie do zachowań przemocowych wobec kobiet i seniorów, nasuwają się dwa kolejne ujęcia. Zaczynając od przemocy wobec kobiet, pierwsza oficjalna definicja, sformułowana w 1993 r. na Forum Zgromadzenia Narodowego ONZ, zawarta w Deklaracji Przeciwdziałania Przemocy wobec Kobiet, włącza w jej zakres: bicie żony, wykorzystywanie seksualne dziewcząt, gwałt, także małżeński, tradycyjnie stosowane wobec kobiet praktyki narażające je na cierpienia (np. rytualne zniekształcenie ciała czy narządów płciowych), napastowanie i zastraszanie kobiet i dziewcząt w szkole i pracy, 104 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

105 Przemoc wobec kobiet i osób starszych w środowisku rodziny zmuszanie do prostytucji, przemoc stosowaną przez państwo (np. gwałty wojenne). Przemoc ta obejmuje także wszelkie inne praktyki, które są dla kobiet szkodliwe i które narażają je na cierpienia (Grochola, 2000, s ). Zbigniew Lew-Starowicz do form krzywdzenia kobiet zalicza najczęściej maltretowanie fizyczne (np. bicie, umyślne uszkodzenie ciała) i emocjonalne (poniżanie, dokuczanie, ośmieszanie), przemoc seksualną (np. gwałt małżeński, zmuszanie żony lub partnerki do praktyk seksualnych niezgodnych z ich systemem wartości, wrażliwością i poczuciem wstydu, ośmieszanie kobiety podczas współżycia seksualnego, zmuszanie do kontaktów kazirodczych, współżycia z innymi mężczyznami, wymiany partnerów, seksu lesbijskiego, zbiorowego i zoofilii; to także sytuacje, gdy mężczyzna zmusza partnerkę do zaakceptowania faktu, iż posiada on kochankę) oraz ekonomiczną (pozbawianie środków do życia, wyrzucanie z mieszkania czy ograniczanie swobody w dysponowaniu pieniędzmi i rozliczanie z wydawanych sum) (Lew-Starowicz, 1992, s ). Przechodząc zaś do kwestii przemocy wobec seniorów, zwróćmy uwagę, że najczęściej rozumiemy przez nią jednorazowy lub powtarzający się akt, który niezależnie od tego, czy działanie jest intencjonalne, czy jest przyczyną zranienia osoby starszej, odnosi się do osoby pozostającej pod opieką opiekuna lub też pochodzi ze strony innych osób, pozostających w relacjach, które powinny zapewniać zaufanie, a stają się źródłem zranienia lub stresu dla osoby starszej (za: Tobiasz-Adamczyk, 2010, s. 44). Przemoc wobec osób w wieku starszym obejmuje: przemoc fizyczną celowe użycie siły fizycznej, której następstwem jest uszkodzenie ciała, ból, osłabienie, przemoc psychiczną groźby, upokorzenia, znęcanie się, przeklinanie i inne zachowania werbalne, i/albo inne formy psychicznego okrucieństwa, które prowadzą do strapienia fizycznego lub psychicznego, przemoc finansową nielegalne i nieodpowiednie użycie funduszy, własności lub innych zasobów osoby starszej; przykładem może być pozbawianie seniora emerytury czy innych świadczeń przez wnuki lub dzieci, przemoc seksualną bezpośrednie lub pośrednie mieszanie się do aktywności seksualnej bez zgody odnośnej osoby, Journal of Modern Science tom 4/31/

106 Anna Śniegulska przemoc symboliczną wymuszanie na ludziach starych zachowania, które jest wygodne dla grup dominujących, zaniedbania powtarzającą się deprywację (powtarzające się pogarszanie) opieki, pomocy, która jest potrzebna człowiekowi staremu w ważnych czynnościach dnia codziennego; można tu przykładowo mieć na uwadze niepodawanie leków, głodzenie, ograniczanie lub blokowanie kontaktu seniora z lekarzem, opuszczenie (Halicka; Halicki, Halicka, 2010, s ). Zachowania krzywdzące starsze osoby manifestują się zatem w zróżnicowanych formach nadużyć fizycznych, psychologicznych, seksualnych i finansowych. Innym aspektem krzywdzenia seniorów są zaniedbania i dyskryminacja z powodu wieku i nadużycia instytucjonalne, występujące w domach pomocy społecznej lub innych zakładach opiekuńczych dla seniorów (Bauman, 2006, s. 121). Nie są to już co prawda formy przemocy domowej, lecz często pozostają w związku z zaniechaniem opieki nad osobą starszą przez członków najbliższej rodziny. Rozmiary przemocy wobec kobiet i osób starszych w świetle danych statystycznych Istotną przesłanką prowadzenia analiz nad zjawiskiem krzywdzenia w środowisku rodziny jest fakt, iż przemoc ma dość szeroki zakres. Jak pokazują statystyki ostatniej dekady, rozmiar zachowań przemocowych wobec interesujących nas dwóch grup osób zatrważa. Możemy przypuszczać, iż ujawniane liczby to i tak przysłowiowy wierzchołek góry lodowej, z uwagi na fakt, że ofiary w sporej części nie przyznają się do doświadczania krzywd i okrucieństw w swoich rodzinach. Postrzegają problem jako wstydliwy, swoisty temat tabu lub po prostu nie chcą ujawniać, że osoby im najbliższe dopuszczają się tak haniebnych czynów. W konsekwencji milczenia większość spraw dotyczących znęcania się nad rodziną w ogóle nie trafia do sądu (Poraj, 2014, s ). Szeroki zakres przemocy nie jest kwestią charakterystyczną wyłącznie dla polskich rodzin. Odwołując się do starszych danych, można zauważyć, że szokujące informacje pochodzą między innymi z Rosji. Średnio co go- 106 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

107 Przemoc wobec kobiet i osób starszych w środowisku rodziny dzinę z rąk mężów czy partnerów ginie tam kobieta. Takie dane przedstawiła Rossijskaja Gazieta, powołując się na badania Narodowego Ośrodka Walki z Przemocą Anna. W wyniku przemocy domowej ginie rocznie 10 tys. Rosjanek. Dla porównania, w USA, gdzie mieszka 300 mln osób (w Rosji prawie 143 mln), rocznie w wyniku przemocy domowej umiera około 3 tys. kobiet. Co czwarta rodzina cierpi zaś z powodu przemocy. Stosunek społeczeństwa rosyjskiego do tego problemu jest lekceważący, czego istotną przyczynę stanowi tradycyjna mentalność Rosjan, powszechny patriarchalny model rodziny z niską pozycją kobiety (Tsz, 2012). Badania Eurobarometru (realizowane w 2010 r.) pokazały znaczną skalę niepokojącego zjawiska także w krajach Unii Europejskiej. Wyniki prowadzonych analiz dowodzą, że przemoc wobec kobiet jest znana obywatelom (98% badanych) i bardzo częsta (Konwencja o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej, 2015). Uzyskane dane wskazują bowiem, że od 20 do 25% kobiet doświadcza przemocy domowej, a co czwarty respondent twierdzi, iż zna wśród znajomych lub w kręgu rodziny kobietę, która była ofiarą przemocy domowej; co piąty zaś zna wśród znajomych lub w kręgu rodziny kogoś, kto dopuszcza się takich zachowań (Lesiak, 2012). Zbiór danych zgromadzonych w ramach badania FRA (Agencji Praw Podstawowych Unii Europejskiej) w 2012 r. wskazuje, iż przemocy psychicznej ze strony aktualnego bądź byłego partnera doświadczyło 42% kobiet, przy czym jedna kobieta na pięć była ofiarą przemocy fizycznej lub seksualnej (Przemoc wobec kobiet. Badanie na poziomie Unii Europejskiej. Wyniki badania w skrócie, 2014). Według doniesień aż 62 mln kobiet w 28 krajach Unii doświadczyło przemocy fizycznej, psychicznej czy na tle seksualnym. Wiele aktów przemocy odbywa się w stałych związkach. Na czele tej niechlubnej listy stoją Niemcy aż połowa Niemek doświadcza przemocy psychicznej ze strony swojego partnera lub jest publicznie upokarzanych (Wojnarowska, 2014). Natomiast według danych polskiego Ministerstwa Sprawiedliwości kobiety stanowią większość ofiar przemocy w rodzinie. W przeważającej liczbie przypadków sprawcami przemocy są mężczyźni. Dane Policji dotyczące procedury Niebieskiej Karty wskazują, że w 2010 r. zarejestrowano ofiar przemocy w rodzinie, w tym kobiety. Dane te nie oddają jednak skali problemu, gdyż odzwierciedlają jedynie działania policji i sądów. Tym- Journal of Modern Science tom 4/31/

108 Anna Śniegulska czasem duża liczba przypadków stosowania przemocy w domu nigdy nie zostaje ujawniona, ponieważ służby porządkowe nie były wzywane bądź też nie wszczęły postępowania (Lesiak, 2012). Nowsze dane ilustrują, że około 3,5 mln kobiet w Polsce, przynajmniej raz w swoim życiu, padło ofiarą przemocy fizycznej i/lub seksualnej. Jednocześnie, jak wynika z danych za 2013 r., liczba kobiet ofiar przemocy wyniosła około 58 tys. Statystyki sądowe za ten rok identyfikują zaś kobiety jako pokrzywdzone z tytułu przestępstw kwalifikowanych w ramach przemocy w rodzinie (Przemoc wobec kobiet: badanie przeprowadzone w skali UE, 2016). Przemoc wobec kobiet to zjawisko występujące we wszystkich środowiskach, nie tylko tych, które uchodzą w społecznej świadomości za patologiczne. Również bez względu na to, jaką pozycję zajmują kobiety w społeczeństwie i do jakiej grupy zawodowej przynależą, mogą stać się ofiarami przemocy. Jeśli zaś chodzi o przemoc wobec osób w wieku starszym, to dopiero od stosunkowo niedawnych czasów stała się ona przedmiotem systematycznie prowadzonych badań i naukowych analiz. Wcześniej problem nie był dostrzegany, do czego istotnie przyczyniał się fakt społecznej izolacji osób starszych. Zazwyczaj mają one mniej kontaktów społecznych niż młode osoby, w związku z czym ich wiktymizacja częściej następuje w zamkniętych czterech ścianach mieszkań, nie będąc zauważaną przez inne osoby z otoczenia społecznego. Osoby starsze zazwyczaj nie składają doniesień o krzywdzeniu. Milczą one z powodu wstydu, strachu przed sprawcą (pojawia się obawa, że interwencja jeszcze bardziej pogorszy ich relacje z oprawcą), że pozostawione same sobie, nie sprostają trudom życia. Niekiedy seniorzy nie dopuszczają do świadomości faktu krzywdzenia lub nawet obawiają się, że interwencja spowoduje ukaranie sprawcy, którym najczęściej jest ich własne dziecko. Najwięcej przypadków przemocy występuje bowiem w środowisku rodzinnym i pochodzi od osób najbliższych. W 70% przypadków sprawcą przemocy jest dziecko lub małżonek (Tobiasz-Adamczyk, 2010, s. 43). Dane na temat zakresu zjawiska, gromadzone na przestrzeni lat, budzą jednak uzasadniony niepokój. Dla przykładu, badania przeprowadzone w 2008 r. wśród osób starszych z terenu Krakowa wskazały, że 3,1% doświadczyło przemocy fizycznej, 10,3% psychicznej, 13,3% padło ofiarą zaniedbań, 108 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

109 Przemoc wobec kobiet i osób starszych w środowisku rodziny a 33,9% doświadczyło przemocy finansowej. Natomiast badania Polskiej Akademii Nauk, przeprowadzone na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w 2009 r., ujawniły, że 11,8% Polaków izolowało się od osób starszych członków rodziny, 13,2% stosowało wobec nich przemoc ekonomiczną (Tobiasz-Adamczyk, 2010, s. 44), a około 50% Polaków znało przypadki stosowania przemocy względem ludzi starszych. W świetle doniesień staje się więc zauważalne, iż przemoc ta jest rozpowszechniona. Zjawisko funkcjonuje w społecznej świadomości w takim stopniu, że można wręcz mówić o statystycznej normie przemocy. Badania powtórzone w 2015 r., doprowadziły do podobnych wniosków. Wskazały również, iż formą przemocy względem osoby starszej, z którą respondenci stykali się najczęściej, było: izolowanie, zamykanie 41,2%, szarpanie, popychanie, poszturchiwanie 40,7% oraz uderzanie, bicie 38,4% (Korzeniowski, Radkiewicz, 2015, s. 5 16). Z kolei dane pochodzące z największego, jak dotąd, badania osób w podeszłym wieku w Polsce, realizowanego w latach w ramach projektu PolSenior (pt. Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce), opublikowane przez Pełnomocnika Rządu do spraw Społeczeństwa Obywatelskiego i Równego Traktowania, ujawniły, że zjawisko przemocy dotknęło 5,9% badanych osób powyżej 65. roku życia. Najczęściej występującą formą przemocy było znieważanie, wyśmiewanie, ośmieszanie i lekceważenie (5,4%). Zastraszanych i szantażowanych było 2,1% badanych. Przemocy fizycznej w postaci bicia, kopania, duszenia doświadczyło 0,4% osób; popychania lub szturchania 1,1%. Przemoc bierną zaniedbanie przez bliskich zasygnalizowało około 14% badanych. 2,5% z nich miało poczucie zaniedbania często, 11,8% czasami. Wśród ofiar każdej z form przemocy zauważono więcej kobiet niż mężczyzn kobiet 7,9%, mężczyzn 5,9% (Solarska, 2014). Jeszcze inne doniesienia, z 2015 r., pokazują, że zjawisko przemocy wobec osób starszych jest widoczne: 59,7% pytanych respondentów przyznało, że zauważyło tę formę przemocy poza własną rodziną, a 30,1% we własnej rodzinie. Najczęściej oprawcami byli mężczyźni, w pierwszej kolejności syn ofiary (od 20 do 43,4% wskazań). Odnosząc te dane do wyników analogicznych badań z 2009 r., można dostrzec, że częstość obserwowanej przemocy w rodzinie wzrosła (Szczupaczyńska, 2016, s. 1 2). Natomiast ze statystyk poradni owej za lata 2014 i 2015 wynika, że Journal of Modern Science tom 4/31/

110 Anna Śniegulska przemocy najczęściej doświadczają osoby w wieku lat. W przeważającej części są to kobiety, oprawcami bywają zaś najczęściej mężczyźni (Bobrzyk, 2016, s. 23). Uwarunkowania i konteksty przemocy wobec kobiet i osób starszych Przemoc występująca w rodzinie ma wielopłaszczyznowe uwarunkowania, więc jej źródeł należy upatrywać, podobnie jak w przypadku wszystkich zachowań człowieka, w szerokim układzie wzajemnie przenikających się sekwencji czynnikowych. Dopiero wszystkie czynniki łącznie tworzą układy, w których szczególne miejsce zajmuje krzywdzenie i maltretowanie jednostki. Przemoc w rodzinie należy zatem rozpatrywać w powiązaniu z wieloma aspektami życia społecznego, przemianami demograficznymi, jak też w świetle funkcjonujących norm kulturowych. Uzasadnione wydaje się dokonywanie analiz systemowych, przy założeniu, że funkcjonowanie rodziny zawsze jest wynikiem całokształtu złożonych kontekstów społecznych (Śniegulska, 2003, s. 65). Ze względu na ramy opracowania nie jestem w stanie ustosunkować się do wszystkich uwarunkowań zachowań przemocowych, dlatego też ograniczę się do węzłowego przedstawienia tych, które wydają się najbardziej istotne. Z uwagi na przemoc wobec osób starszych szczególnego znaczenia nabierają konteksty demograficzne. Jak podaje B. Hołyst, w wyniku zmian ludnościowych w 2050 r. w skali globalnej ludzkość w takim samym stopniu będzie się składać z jednostek zarówno starych, jak i młodych. W krajach rozwiniętych, w których obserwuje się ujemny przyrost naturalny, liczba osób starszych już dziś przewyższa liczbę dzieci. W Polsce odsetek osób po 60. roku życia przekroczył 12% już na początku lat 70., powodując dołączenie społeczeństwa polskiego do tzw. społeczeństw starych (Hołyst, 2006, s. 658). Jak podają statystyki, w znacznie szybszym tempie niż przyrost liczby seniorów wzrasta liczba przypadków użycia wobec nich przemocy. Dla przykładu, w USA na przełomie lat nastąpił w populacji 10-procentowy przyrost osób starszych, któremu towarzyszył aż 150-procentowy wzrost zanotowanych aktów przemocy. Należy dodać, iż osoby w wieku 80 i więcej lat częściej stają się ofiarami zachowań przemocowych (Staręga, 2003, s. 5 i n.). 110 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

111 Przemoc wobec kobiet i osób starszych w środowisku rodziny Zmiany proporcji osób młodych i starszych mają daleko idące konsekwencje. Jedną z nich jest pojawienie się, w skali poszczególnych rodzin, nowego obowiązku, którym jest konieczność sprawowania opieki nad starszym, często chorym i niedołężnym, człowiekiem. Taka sytuacja jak zauważa S.D. Herzberger, analizująca relacje interpersonalne między rodzicami a ich dorosłymi dziećmi odbierana jest przez osoby młode jako stresor. Konieczność sprostania obowiązkom opiekuńczym rodzi bowiem napięcia, niwecząc niejednokrotnie możliwość realizowania indywidualnych potrzeb, celów i planów życiowych osób młodych (Herzberger, 2002, s. 88). Dla przykładu, zdarzają się takie sytuacje, gdy dziecko pragnące spędzić wakacje lub święta z małżonkiem i własnym potomstwem pozostawia sędziwego rodzica w szpitalu pod pretekstem pogorszenia jego stanu zdrowia. Ponieważ osoby starsze z reguły są schorowane, lekarze godzą się na przyjęcie. Sytuację dodatkowo komplikuje trudna sytuacja materialna, bezrobocie lub brak stałego źródła dochodu, złe warunki życia, które łącznie determinują niską pozycję społeczno-ekonomiczną rodziny. Wtedy konieczność sprawowania opieki nad starszym członkiem rodziny bywa postrzegana jako czynnik ograniczający i tak skromne zasoby środowiska rodzinnego. W oczywisty sposób do eskalacji sytuacji przemocowych przyczynia się nadużywanie alkoholu i innych używek, zaburzenia psychiczne osoby starszej czy choroba innego członka rodziny, brak perspektyw życiowych lub też życiowe niepowodzenia. Nie mniej ważny kontekst przemocy wobec seniorów stanowią uwarunkowania społeczno-kulturowe. Kultura i model społeczeństwa, w którym obecnie żyjemy, charakteryzujący się szybkim tempem przemian, powodują odrzucenie i wyobcowanie człowieka starego. W dobie niezwykle szybkiego rozwoju cywilizacji naukowo-technicznej, kształtowania się społeczeństwa informacyjnego, postępującej globalizacji, powszechnego kultu młodości osoby starsze w coraz większym stopniu podlegają niestety społecznemu wykluczeniu (Śniegulska, 2012a, s ). Ich problemy są niedostrzegane, minimalizowane, a ich rola w społeczeństwie marginalizowana. Obserwowane obecnie nieprzychylne nastawienie do osób w wieku starszym, które ich poniża i dehumanizuje, określane bywa terminem ageizm (z ang. age wiek). Odnosi się on do sytuacji, gdy dana osoba jest postrzegana jako fizycznie i psychicznie upośledzona, nieatrakcyjna, jako Journal of Modern Science tom 4/31/

112 Anna Śniegulska balast nadmiernie korzystający ze środków społecznych. Takie stereotypowe przekonanie niesie ze sobą wiele negatywnych informacji emocjonalnych i treściowych oraz przyczynia się do umniejszania roli osób starszych. W konsekwencji takiego postrzegania starości codzienny świat tych osób naznaczony jest trudem, upokorzeniem i ciągłym zmaganiem się z dyskryminacją wiekową (Majchrzyk, 2014, s ). Brunon Hołyst przedstawiając problem wiktymizacji osób w starszym wieku, posługuje się terminem geriatryzm dla określenia ogólnej niechęci do ludzi starych, pojawiającej się w kulturze nastawionej przede wszystkim na afirmację młodości. Ze względu na specyficzne zmiany związane ze starością psychologiczne, społeczne, ekonomiczne, zdrowotne ludziom w podeszłym wieku przypisuje się zazwyczaj większą zależność od otoczenia. To z kolei istotnie pogarsza sytuację seniorów w tych społeczeństwach, które cywilizacyjnie nastawiają się na wydajność jednostki będącej najwyższą miarą wartości człowieka (Hołyst, 2006, s. 661). Człowiek stary zajmuje najwyższą pozycję w społeczeństwach sterowanych przez tradycję. W takim społeczeństwie postrzegany jest on jako nośnik mądrości, wiedzy i kultury społeczeństwa, czyli kreator życia młodych pokoleń. Natomiast w społeczeństwie, w którym liczy się dynamika zmian, każde pokolenie kreuje rzeczywistość w sposób specyficzny dla siebie. Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest spadek pozycji starszego człowieka. Jego mądrość nie stanowi już bowiem drogowskazu dla młodych (Pospiszyl, 1994, s ). Nienadążająca za szybkim tempem przemian w otaczającym świecie osoba starsza w coraz większym stopniu ulega społecznej izolacji i wyobcowaniu. Należy dodać, iż obserwuje się obecnie pewien trend negowania starości, jako okresu rozwojowego, i ludzi starych jako przedstawicieli tego trendu. Dowodzą tego liczne prace badawcze, wskazujące, że u osób reprezentujących młode pokolenie wyraźnie dominują negatywne skojarzenia związane ze starością. W dobie kultu siły, zdrowia i urody nie są bowiem akceptowane biologiczne konsekwencje doprowadzające z upływem lat do degradacji organizmu. Ze starością kojarzy się często niedołęstwo i utrata sił witalnych. Starość zatem, jeśli spojrzeć przez pryzmat obowiązującego kanonu estetycznego, stanowi zaprzeczenie piękna, budząc nierzadko niechęć, a nawet obrzydzenie (Dąbrowska-Wnuk, 2015, s. 63). 112 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

113 Przemoc wobec kobiet i osób starszych w środowisku rodziny Pozwolę sobie teraz zwrócić uwagę na konteksty przemocowych zachowań względem kobiet (Śniegulska, 2010, s ). Przemoc ta, podobnie jak każda inna forma przemocy zawierającej się w relacjach interpersonalnych, jest problemem złożonym. Stąd też określenie jej przyczyn wymaga wieloaspektowych i pogłębionych analiz. Zwraca się uwagę, że istotne znaczenie mają czynniki społeczno-kulturowe, które począwszy od wyznaczania procesu kształtowania tożsamości płciowej, przez socjalizację i wychowanie dziewcząt, a skończywszy na kreowaniu społecznej pozycji kobiet, przyczyniają się do powstania podatności na zachowania krzywdzące w różnych układach społecznych, także rodzinie. W procesie socjalizacji od dziewcząt oczekuje się przede wszystkim opiekuńczości, ustępliwości, bierności i wrażliwości. Taka linia socjalizacji, przy pominięciu kształtowania niezależności, pewności siebie, skłonności do dominacji czy agresywności, może powodować, że kobiety w obliczu zaistnienia ryzyka przemocy faktycznie stają się niezdolne do skutecznej samoobrony (Lipowska-Teutsch, b.r.w., s. 49). Co więcej, bezkrytyczne przyjmowanie i uznawanie stereotypów związanych z płcią, w które obfituje nasza kultura, koncepcje wychowania i kształcenia, jak też obyczajowość ulegają przekazowi, który dokonuje się pomiędzy starszym a młodym pokoleniem. Agnieszka Gromkowska-Melosik w publikacji traktującej o edukacji i (nie)równości społecznej kobiet zauważa, że społeczne nierówności płciowe w sferze edukacji, stanowiąc dziejową kontynuację, bardzo wyraźnie uzewnętrzniają się w środowisku szkolnym, które funkcjonuje na zasadzie asymetrii. Oznacza to, że dziewczęta są niejako z góry przeznaczane do pełnienia w przyszłości ról podporządkowanych, a chłopcy ról dominujących (Gromkowska-Melosik, 2011, s. 41). W dalszej perspektywie taki stan rzeczy przyczynia się zasadniczo do marginalizowania kobiet, ich społecznego wykluczania oraz dyskryminacji edukacyjnej i zawodowej (przejawiającej się chociażby w tym, że zawody tzw. kobiece z reguły są gorzej wynagradzane). Taki przebieg socjalizacji determinuje bowiem niski poziom aspiracji w sferze życia publicznego i niskie dążenia do sukcesu edukacyjnego i zawodowego (Gromkowska-Melosik, 2011, s. 489). Biorąc zaś pod uwagę założenia ekonomicznych i strukturalnych koncepcji źródeł przemocy, na zachowania przemocowe w rodzinie narażone są w głównej mierze właśnie Journal of Modern Science tom 4/31/

114 Anna Śniegulska kobiety niepracujące zawodowo i nieposiadające wykształcenia. Aczkolwiek możliwy jest też odmienny scenariusz, kiedy to podjęcie przez kobietę pracy zawodowej oraz osiągnięcie wyższej pozycji społecznej czy zwiększenie zasobów finansowych może powodować rozdrażnienie mężczyzny i prowokować zastosowanie przemocy jako przejawu dominacji i próby odzyskania utraconej pozycji (Gruszczyńska, 2007, s. 28 i 30), de facto dość mocno utrwalonej kulturowo. Dodajmy, że badania prowadzone w wielu krajach na świecie wykazały, iż mężowie stosują przemoc wobec żon, gdy nie spełniają one oczekiwań, które wynikają z tradycyjnie postrzeganej roli kobiety. Zatem przemoc następuje w sytuacji nieposłuszeństwa żony, niepodania na czas posiłku, niedostatecznej dbałości o dom i potomstwo, a ponadto indagowania o pieniądze oraz inne kobiety, wychodzenia z domu bez zezwolenia, odmowy współżycia seksualnego, podejrzliwości wobec męża (Grochola, 2000, s. 32). Rozważając uwarunkowania krzywdzenia kobiet, zwraca się również uwagę na cechy i dyspozycje tkwiące w nich samych. I tak, kobiety ofiary to często osoby o niskim poczuciu własnej wartości, obwiniające siebie, izolowane społecznie, które nie potrafią sobie radzić z trudnościami i które w tym względzie podejmują działania niewłaściwe (Browne, Herbert, 1999, s. 74, 70); kobiety narażone na przemoc bywają także bierne, biernie agresywne, niedojrzałe, depresyjne, lękowe, łatwowierne, takie, które uzależniają się od swoich mężów (Lew-Starowicz, 1992, s. 116). Niebagatelną rolę odgrywa również stres związany z trudnymi sytuacjami, na jakie napotyka rodzina w codziennym życiu, oraz konflikty, które pozostają w związku z czynnikami tkwiącymi w strukturze rodziny (za: Śniegulska, 2010, s ). Na co dzień w rodzinie trudno ustrzec się konfliktów. Są one nieuniknione, a w sytuacji gdy zostają właściwie rozstrzygnięte, mogą nawet przyczyniać się do poprawy jakości życia. Problem zaczyna się, gdy stronom konfliktu brakuje umiejętności do rozstrzygania sporów w sposób konstruktywny, prowadzący do wzajemnego porozumienia. Nierozwiązane problemy ulegają kumulacji, prowadząc do stresu i frustracji, a w ślad za tym agresji i przemocy. Problem staje się tym bardziej groźny, gdy rodzina żyje w społecznej izolacji, a kobieta pozbawiona jest relacji z dalszą rodziną i przyjaciółmi. Pozbawiona zaś pewnych zasobów społecznych, 114 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

115 Przemoc wobec kobiet i osób starszych w środowisku rodziny nie jest w stanie skutecznie się bronić, ulegając dalszej wiktymizacji. Rozważając konteksty przemocy wobec kobiet, nie można pominąć problemu nadużywania alkoholu w rodzinie. Co prawda związek pomiędzy nadużywaniem substancji alkoholowych a zachowaniami przemocowymi nie ma charakteru bezpośredniego związku przyczynowo-skutkowego, to jednak alkoholizm w rodzinie należy uznać za czynnik pojawienia się w niej przemocy. W rodzinach alkoholowych przemoc fizyczna pojawia się przykładowo dwa razy częściej niż w rodzinach wolnych od tego typu problemów. Jak wskazują doniesienia, 80% żon badanych alkoholików doświadczyło przemocy ze strony męża, w tym połowa łagodniejszych form przemocy fizycznej, co trzecia doznała formy cięższej oraz przemocy seksualnej, a prawie wszystkie kobiety doświadczyły przemocy psychicznej (Marciniec, 2012, s. 20 i 22). Możliwości zapobiegania przemocy Przemoc domowa jest ważnym problemem społecznym i związku z tym wymaga zaangażowania ze strony instytucji państwowych i organizacji pozarządowych, które powinny badać i monitorować te zjawiska (Gruszczyńska, 2007, s. 32). Przemoc rozgrywająca się w środowisku rodziny posiada wielorakie konsekwencje, nie tylko dla indywidualnego rozwoju człowieka, ale również dla całego społeczeństwa. Generuje bowiem ogromne koszty, również w postaci wydatków finansowych ponoszonych przez wszystkie podmioty (indywidualne i instytucjonalne), które są zaangażowane w omawiany problem (Kordaczuk-Wąs, Putka i Gosławska, 2012, s. 21). Stąd też przemoc domowa zmusza do refleksji i staje się istotnym wyzwaniem dla podejmowania działań zapobiegawczych. Wyrazem zainteresowania problemem w skali europejskiej jest opinia wydana przez Europejski Komitet Społeczno-Gospodarczy, wzywająca kraje europejskie do stworzenia strategii działania w tym zakresie (Kordaczuk-Wąs, Putka i Gosławska, 2012, s. 21). O przemocy rozgrywającej się w domu rodzinnym wciąż mówi się w naszym kraju za mało. Tymczasem podstawowym kierunkiem działań minimalizujących to zjawisko jest nagłaśnianie tej kwestii w celu kształtowania opinii publicznej, uwrażliwianie na problemy osób doświadczających zachowań krzywdzących, a przede wszystkim budzenie świadomości, że problem w naszym społeczeństwie naprawdę istnieje i że zasługuje na potępienie. Journal of Modern Science tom 4/31/

116 Anna Śniegulska Przeciwdziałanie przemocy domowej nie może opierać się na jednorazowych, incydentalnych akcjach (Śniegulska, 2010, s. 715). Jest to problem wymagający podejścia systemowego i jako taki potrzebuje zaangażowania specjalistów z wielu dziedzin oraz współpracy szkoły, placówek służby zdrowia, instytucji pomocy społecznej, sądów, poradni psychologiczno-pedagogicznych oraz innych instytucji rządowych i pozarządowych. Szczególne znaczenie w tym względzie mają również media i Kościół, który w umacnianiu potencjału rodziny odgrywa trudną do przecenienia rolę. Istotne oczekiwania stawiane są dziś szkołom, których pierwszoplanowym kierunkiem działań powinna być zmiana postaw uczniów wobec przemocy. W tym kontekście istotnego znaczenia nabiera uświadamianie podczas zajęć szkolnych, że przemoc nie jest normą. Kolosalne znaczenie przypada równocześnie kształtowaniu wzajemnego szacunku uczniów i nauczycieli wobec siebie (Bilska, 2012, s. 30), a także budzeniu przekonania, że na przemoc nie należy się zgadzać, lecz trzeba na nią reagować. Istotne oczekiwania wiąże się z realizowaną w szkole edukacją prorodzinną, której zasadniczym celem powinno stać się przygotowywanie młodego człowieka do odpowiedzialnego pełnienia ról małżeńskich i rodzicielskich. W tym obszarze istotna wydaje się edukacja w kwestii przemocy wynikającej ze stereotypowego postrzegania roli kobiety i mężczyzny (Bilska, 2012, s. 30) oraz stereotypowego postrzegania osoby w starszym wieku. W tym drugim przypadku koniecznością wydaje się zwiększanie świadomości uczniów na temat starości i starzenia się oraz uwrażliwianie młodych osób na problemy człowieka w tym wieku. Chodzi również o przełamywanie swoistego tabu odnoszącego się do okresu starzenia się człowieka, jak też budowanie silnej integracji międzypokoleniowej (Trafiałek, 2003, s. 263). Inną rekomendacją jest budowanie w szkole systemu informacji dla rodziców, którzy zmagają się z problemem przemocy w rodzinie, lecz nie wiedzą, gdzie i do kogo mogliby zwrócić się z prośbą o pomoc. Zintegrowane, długofalowe i kompleksowe działania powinny być podejmowane wobec rodzin, w których dochodzi do przemocy wobec kobiet. Ponieważ rodzina funkcjonuje jako system, krzywdzenie kobiety powoduje, że w wielu aspektach zostaje zagrożone dobro wszystkich członków rodziny, a w szczególności dzieci. Zatem rodzina krzywdzonych kobiet powinna stać się rzeczywistą płaszczyzną pracy wychowawczej oraz socjalnej. 116 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

117 Przemoc wobec kobiet i osób starszych w środowisku rodziny Liliana Krzywicka proponuje takie formy pracy socjalnej, jak: świadczenie wsparcia psychologicznego, edukacja, motywowanie i umożliwianie dostępu do innych form pomocy, rozwijanie zdolności i umiejętności przydatnych w radzeniu sobie z doświadczeniem przemocy, pomoc socjalna, interwencja instytucjonalna w rozumieniu reakcji na sygnały/informacje o przemocy w rodzinie (Krzywicka, 2010, s ). W zakresie tych działań szczególną rolę przypisuje się eliminowaniu syndromu wyuczonej bezradności, który jest błędnym przekonaniem kobiet o niemożności rozwiązania swoich trudności małżeńskich, rodzinnych, materialnych i społecznych. Syndrom ten pojawia się, gdy kobieta nabierze przekonania, że nic nie może uczynić dla poprawy swojej sytuacji. Uważa, że cokolwiek by nie zrobiła, to i tak nie zmieni swojego położenia. Wyuczona bezradność może się rozwijać przez długi okres, a dynamika jego ujawniania się zależy od sumy traumatycznych przeżyć (Marciniec, 2012, s. 22). Specyficzne działania powinny być adresowane do kobiet, których sytuacja życiowa jest szczególnie trudna. Należy mieć tu na uwadze, iż kobieta, która posiada niski poziom wykształcenia, nie pracuje zawodowo, posiada kilkoro dzieci i nie dysponuje większymi środkami finansowymi, jak też nie ma oparcia w dalszej rodzinie lub znajomych, wymaga szczególnie zintensyfikowanej pomocy i wsparcia. Bez świadczeń z zewnątrz nie będzie ona bowiem w stanie odejść od męża oprawcy i na nowo ułożyć sobie życia. Jak wskazują jednak doniesienia, realizacja programów pomocowych nie spełnia oczekiwań społecznych. Raport opracowany w 2015 r., poświęcony ocenie lokalnych programów przeciwdziałania przemocy w rodzinie (16 programów wojewódzkich, 81 powiatowych i 221 gminnych), pokazał, że jedynie 9,6% z nich zawierało dobre praktyki. Większość lokalnych projektów była sformułowana na bardzo wysokim poziomie ogólności. Brakowało w nich konkretnych propozycji działań edukacyjnych, interwencyjnych i pomocowych, które dotyczyłyby kobiet i ich specyficznych potrzeb w zakresie pomocy i wsparcia (Piotrowska, 2016, s. 29). Podążając z kolei z pomocą osobom starszym, należy kształtować szeroko rozumianą politykę senioralną, która między innymi prowadziłaby do readaptacji osób starszych i ich wsparcia w środowisku lokalnym. Aktualnie mówi się o pewnych negatywnych tendencjach zachodzących Journal of Modern Science tom 4/31/

118 Anna Śniegulska w środowisku lokalnym, które prowadzą między innymi do rozluźnienia więzi międzyludzkich, narastającej anonimowości życia, zaniku instytucji sąsiedztwa i deprecjacji społecznego znaczenia instytucji zbiorowych (Pilch, 1999, s. 300). W konsekwencji takiego stanu rzeczy starszy człowiek nie uzyskuje w swoim środowisku społecznego wsparcia odznaczającego się udzielaniem i uzyskiwaniem pomocy w różnych formach, poczynając od użytecznych informacji, przez wsparcie emocjonalne, aż po pomoc finansową (Szlendak, 2012, s. 190). Egzemplifikacją tych problemów jest osamotnienie i zagubienie seniorów, zwłaszcza po przejściu na emeryturę, a w ślad za tym marginalizacja w różnych sferach życia. Człowiek starszy, który nie ma silnego oparcia w środowisku lokalnym, ulegając społecznej izolacji, naraża się nie tylko na proces stereotypizacji, ale w coraz większym stopniu staje się także zależny od najbliższej rodziny. Łatwo w ten sposób wejść w rolę ofiary wykorzystywania (jest to np. widoczne w sytuacji, gdy senior w obawie przed odrzuceniem i samotnością podejmuje się opieki nad wnukami przekraczającej jego możliwości fizyczne) czy dyskryminacji. Należy podkreślić, że społeczna izolacja (i to nie tylko w przypadku seniorów, ale także każdej osoby doświadczającej krzywdy w przestrzeni własnej rodziny) zwiększa prawdopodobieństwo, iż przemoc nie zostanie wykryta i powstrzymana (Tobiasz-Adamczyk, 2010, s. 51). Gdy tak się dzieje, może dojść do eskalacji zachowań przemocowych. Działania podejmowane w środowisku zamieszkania stwarzałyby zaś możliwość aktywizacji społecznej i edukacyjnej osób starszych. Byłyby także płaszczyzną budowania sieci wzajemnego wsparcia, pomocy, jak też rozwijania relacji emocjonalnych oraz towarzyskich. Ważną rolę mogą tu odegrać kluby dla seniorów, związki emerytów, stowarzyszenia czy Uniwersytety Trzeciego Wieku. Uczestnicząc konstruktywnie w życiu społecznym i podejmując nowe role społeczne, senior rozbudowuje pewne zasoby wewnętrzne, pozwalające na bardziej wartościowe przeżywanie własnej starości i procesu starzenia się. Warto również zastanowić się nad organizowaniem w środowisku lokalnym zajęć grupowych dla seniorów ofiar przemocy. Pewne doświadczenia w tym względzie już istnieją, gdyż w latach Niebieska Linia zorganizowała grupę wsparcia o charakterze otwartym dla tychże osób. 118 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

119 Przemoc wobec kobiet i osób starszych w środowisku rodziny Seniorzy uczęszczający na spotkania w 98% przyznali, iż udział w grupie okazał się pomocny w radzeniu sobie z przemocą (Foks, 2016, s. 14). W zapobieganiu przemocy wobec osób starszych warte podkreślenia są jeszcze dwa aspekty działań. W obszarze działań instytucjonalnych istotnym kierunkiem podejmowanych inicjatyw powinna być weryfikacja kompetencji np. pracowników służby zdrowia (w szpitalach, przychodniach) czy pracowników socjalnych. Chodzi między innymi o to, aby osoby te potrafiły rozpoznać u osoby starszej ślady doświadczanej przemocy oraz właściwie zareagować (również w sytuacji gdy osoba starsza jest przywożona do szpitala niczym do przechowalni). W przypadku wszystkich służb merytorycznie uzasadnione jest również kształtowanie odpowiedniej świadomości i wrażliwości opiekuńczej, jak też aktywności w rozpoznawaniu przejawów krzywdzenia. Drugim kierunkiem działań jest zaś zwiększanie świadomości wśród samych seniorów. W tym zakresie należy położyć nacisk na realizację kampanii prowadzących do wzrostu wiedzy na temat przemocy, instytucji pomocowych oraz możliwości korzystania z nich. Równie istotne jest ukazywanie starszym ludziom ich praw, uświadamianie, że nie są w żadnym wypadku odpowiedzialni za przemoc oraz że przemoc skierowana wobec nich ze strony dzieci nie jest wynikiem niewłaściwego realizowania przez nich funkcji rodzicielskich. Podsumowanie W podsumowaniu przedstawionych rozważań należy uwypuklić, iż przeciwdziałanie przemocy domowej powinno się dziś postrzegać jako rezultat rozwiązań podejmowanych w obszarze polityki społecznej kraju, a więc działań edukacyjnych, interwencyjnych, a także socjalnych. Ich naczelnym celem jest eliminowanie zjawisk przemocowych, które występują w środowisku rodziny, oraz powrót ofiar przemocy do szczęśliwego i satysfakcjonującego życia. Programy powinny równocześnie zawierać działania prowadzące do zminimalizowania prawdopodobieństwa ponownego zaistnienia sytuacji przemocowych. Należy mieć na uwadze, że wszelkie środki zaradcze winny być nastawione na rozwijanie potencjału rodziny, tzn. opierać się na jej zdolności do pokonywania kryzysów i trudności, zgodnie z przekonaniem, że rodzina stanowi miejsce integralnego rozwoju człowieka, najbardziej istotną Journal of Modern Science tom 4/31/

120 Anna Śniegulska wartość społeczną i płaszczyznę budowania potencjału społecznego. Środki prewencyjne powinny być więc ukierunkowane na przeciwdziałanie dezorganizacji, rozwijanie kompetencji społecznych i wychowawczych członków rodziny oraz zwiększenie stabilności i motywacji do podejmowania działań sprawczych, których kwintesencją byłoby uzdrowienie rodziny i poprawa jakości jej funkcjonowania (Śniegulska, 2008, s. 264). Literatura Bauman, K. (2006). Osoby w okresie późnej dorosłości jako ofiary nadużyć, Gerontologia Polska nr 3, t. 14, s Bilska, E. (2012). Służby społeczne w oczach osób doświadczających przemocy, Niebieska Linia 3(80), s Bobrzyk, M. (2016). Porady online na rzecz osób starszych, Niebieska Linia 2(103), s Browne, K., Herbert, M. (1999). Zapobieganie przemocy w rodzinie. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Dąbrowska-Wnuk, M. (2015). Wizerunek starości w percepcji osób w okresie dorastania i późnej dorosłości. Analiza wybranych uwarunkowań społeczno-demograficznych, Społeczeństwo i Edukacja 16(1), s Foks, E. (2016). Zauważać, reagować, skutecznie pomagać, Niebeska Linia 2(103), s Grochola, W. (2000). Przemoc wobec kobiet na świecie, Niebieska Linia 3/8, s Gromkowska-Melosik, A. (2011). Edukacja i (nie)równość społeczna kobiet. Studium dynamiki dostępu. Kraków: Impuls. Gruszczyńska, B. (2007). Przemoc wobec kobiet. Aspekty prawnokryminologiczne. Warszawa: Wolters Kluwer Polska. Halicka, M., Halicki, J. (2010). Przemoc wobec ludzi starych. Na przykładzie badań środowiskowych w województwie podlaskim. Białystok: Temida 2, Wydawnictwo Stowarzyszenia Absolwentów Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku. Herzberger, S.D. (2002). Przemoc domowa. Perspektywa psychologii społecznej. Warszawa: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Hołyst, B. (2006). Wiktymologia. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze PWN. Jarosz, E. (1999). Przemoc wewnątrzrodzinna. W: D. Lalak, T. Pilch (red.), Elementarne pojęcia pedagogiki i pracy socjalnej (s. 220). Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak. 120 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

121 Przemoc wobec kobiet i osób starszych w środowisku rodziny Kordaczuk-Wąs, M., Putka, M., Gosławska, M. (2012). Hiszpański system monitorowania przypadków przemocy wobec kobiet, Niebeska Linia 3(80), s Krzywicka, L. (2010). Rola i zadania przedstawicieli służb i instytucji w procesie przeciwdziałania przemocy w rodzinie. W: D. Jaszczak-Kuźmińska, K. Michalska (red.), Przemoc w rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych. Poradnik dla pracowników pierwszego kontaktu (s ). Warszawa: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Lew-Starowicz, Z. (1998). Przemoc seksualna. Warszawa: Jacek Santorski i CO. Lipowska-Teutsch, A. (b.r.w.). Rodzina a przemoc. Warszawa: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Majchrzyk, Z. (2014). Postawy wobec starości i umierania znak czasu czy zagrożenie rodzinnych więzi. W: T. Sakowicz, K. Gąsior, M. Wilk (red.), Trud i siła współczesnej rodziny (s ). Kielce: Uniwersytet Jana Kochanowskiego. Marciniec, I. (2012). Alkohol i przemoc gra bez zwycięzców, Niebieska Linia 4(81), s Pilch, T. (1999). Środowisko lokalne. W: D. Lalak, T. Pilch (red.), Elementarne pojęcia pedagogiki i pracy socjalnej (s. 300). Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak. Piotrowska, J. (2016). Z perspektywy płci. Monitoring lokalnych programów przeciwdziałania przemocy w rodzinie, Niebieska Linia 1(102), s Poraj, G. (2014). Agresja i przemoc w rodzinie. W: I. Janicka, H. Liberska (red.), Psychologia rodziny (s ). Warszawa: PWN. Pospiszyl, I. (1994). Przemoc w rodzinie. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Staręga, A. (2003). Przemoc wobec osób starszych, Niebieska Linia 5, s Szczupaczyńska, P. (2016). Wszystko dla ich dobra? Porównanie badań z 2009 i 2015 roku, Niebieska Linia 2(103), s Szlendak, T. (2012). Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie. Warszawa: PWN. Śniegulska, A. (2010). Kobieta jako ofiara przemocy w rodzinie. W: A. Witkowska- -Paleń, J. Maciaszek (red.), Kobieta we współczesnym społeczeństwie (s ). Stalowa Wola: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Śniegulska, A. (2008). O potrzebie wspomagania rodzin dotkniętych problemem przemocy. W: I. Kurlak, A. Gretkowski (red.), Pomoc dziecku i rodzinie w sytuacji kryzysowej teoria, historia, praktyka (s ). Stalowa Wola Sandomierz: Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu. Journal of Modern Science tom 4/31/

122 Anna Śniegulska Śniegulska, A. (2004). Przemoc wobec dziecka w rodzinie i szkole. Przemyśl: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa. Śniegulska, A. (2012a). Środowiskowe uwarunkowania przemocy w Pogotowiu Opiekuńczym. Rzeszów: Uniwersytet Rzeszowski. Śniegulska, A. (2012b). Wiktymizacja kobiet w środowisku rodzinnym. Konteksty i możliwości pomocy. W: M. Bargel, jr., E. Janigová, E. Jarosz (red.), Dilemata sociální pedagogiky v postmoderním světě (s ). Brno: Institut mezioborových studií. Tobiasz-Adamczyk, B. (2010). Osoby starsze i niepełnosprawne jako kategoria osób szczególnie narażonych na przemoc. W: D. Jaszczak-Kuźmińska, K. Michalska (red.), Przemoc w rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych. Poradnik dla pracowników pierwszego kontaktu (s ). Warszawa: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Trafiałek, E. (2003). Polska starość w dobie przemian. Katowice: Wydawnictwo Śląsk. Źródła internetowe Halicka, M. (2016). Ludzie starzy jako ofiary przemocy; online: lodz.pl:8080/xmlui/bitstream/handle/11089/4991/5.%20halicka.pdf?sequence=1 (dostęp: ). Konwencja o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej, (dostęp: ). Korzeniowski, K., Radkiewicz, P. (2015). Przemoc w rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych. Raport z badania ogólnopolskiego 2015 r. oraz badania porównawczego z lat Warszawa: PAN; online: gfx/mpips/userfiles/_public/1_nowa%20strona/przemoc%20w%20rodzinie/ Przemoc%20w%20rodzinie%20nowe/2015/Przemoc_wobec_starszych pdf (dostęp: ). Lesiak, A. (2012). Przemoc wobec kobiet Konwencja Rady Europy; online: (dostęp: ). Przemoc wobec kobiet. Badanie na poziomie Unii Europejskiej. Wyniki badań w skrócie, pl.pdf (dostęp: ). 122 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

123 Przemoc wobec kobiet i osób starszych w środowisku rodziny Przemoc wobec kobiet: badanie przeprowadzone w skali UE, przemoc-seksualna/statystyki-i-badania (dostęp: ). Solarska, A. (2014). Przemoc wobec osób starszych; online: (dostęp: ). TSz (2012). Szokujące dane z Rosji: co godzinę mord na kobiecie; online: domosci.onet.pl/swiat/szokujace-dane-z-rosji-co-godzine-mord-na-kobiecie-,1, ,wiadomosc.html (dostęp: ). Wojnarowska, M. (2014). Statystyka przemocy wobec kobiet. Niemcy wolą poniżać, Polacy biją mniej niż przeciętna UE; online: (dostęp: ). Journal of Modern Science tom 4/31/

124

125 nauki społeczne social sciences

126

127 Br o n i s ł a w Si t e k Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie bronislaw.sitek@gmail.com Journal of Modern Science tom 4/31/2016, s State interest vs. the interests of local government. Conflict or cooperation of the state and local government? Interes państwa vs. interes samorządu lokalnego. Konflikt czy współpraca państwa i samorządu? Abstract The public administration is composed of state and local administration. Both administrations are condemned to cooperate with each other in the implementation of various tasks for the local community and they are part of the interests of the entire society. Despite this, in practice. it can occur and there is a conflict between the local administration and the state administration. As a result, both parts of the public administration go to the court, which resolves these disputes. However, there are many areas and examples of cooperation between the two administrations, which complement each other. Streszczenie Administracja publiczna składa się z administracji państwowej i samorządowej. Obie administracje są skazane na współpracę ze sobą przy realizacji różnych zadań dla lokalnej społeczności, które jednak stanowią część interesów całego społeczeństwa. Mimo to może w praktyce dochodzić i dochodzi do konfliktu na linii administracja samorządowa a państwowa. W efekcie tego konfliktu obie części administracji publicznej stają przed sądem, który rozstrzyga te spory. Liczne są jednak obszary i przykłady współpracy obu administracji, które wzajemnie się uzupełniają. Journal of Modern Science tom 4/31/

128 Bronisław Sitek Keywords: the local government law, own tasks, assigned tasks, financial autonomy of municipalities, the autonomy of local governments, conflict between the local government and the state administration Słowa kluczowe: prawo samorządowe, zadania własne, zadania zlecone, autonomia finansowa gmin, autonomia samorządów, konflikt administracji samorządowej z państwową Wprowadzenie Od dłuższego już czasu daje się słyszeć lament samorządowców, że przybywa im nowych zadań, zwłaszcza zleconych, ale za nimi nie idą wystarczające środki finansowe na ich realizację. W 2014 r. Urzędowi Marszałkowskiemu na Mazowszu na realizację zadań zleconych przez jednostki administracji państwowej zabrakło 8 mln zł. W skali kraju, biorąc pod uwagę wszystkie jednostki samorządu terytorialnego, niedoszacowanie może wynosić nawet kilka miliardów złotych rocznie (Dybowska, 2014, tekst online). Przykładem takiej sytuacji może być nowelizacja prawa energetycznego z 26 lipca 2013 r. (Dz.U. z 2013 r. poz. 984), na podstawie której wójt ma zajmować się przyznawaniem zryczałtowanych dodatków energetycznych. Według opinii Biura Metropolii Polskich przewidziana dotacja powinna być wyższa o 16 18%. Zatem brakujące środki muszą zostać pokryte przez samorządy (Dybowska, 2014, tekst online). Wobec niedofinansowania samorządom zadań zleconych te podejmują dwojakiego rodzaju działania. Pierwszym z nich jest realizacja zadań zleconych tylko w takim zakresie, w jakim dana jednostka otrzymała środki finansowe. W konsekwencji takiego stanu rzeczy są przypadki, gdy urząd stanu cywilnego funkcjonuje tylko 3 4 godziny dziennie, a więc tylko tyle, na ile wystarczy środków na opłacenie zatrudnionego tam pracownika. Drugim działaniem jest wystąpienie na drogę sądową (do wojewódzkiego sądu administracyjnego) przeciwko Skarbowi Państwa o dokonanie waloryzacji dotacji do poziomu rzeczywistej wartości zadań zleconych. Największe koszty, jakie ponoszą gminy, to koszty osobowe. Powyższa sytuacja uzasadnia też sformułowane pytanie o relacje samorządu z administracją państwową czy też bardziej konkretnie relacje interesów gminy z interesem Skarbu Państwa. Czy obie gałęzie administracji publicznej 128 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

129 Interes państwa vs. interes samorządu lokalnego. Konflikt czy współpraca... funkcjonują razem czy oddzielnie? Uzupełniają się czy też raczej konkurują ze sobą? Czy możliwe jest rozdzielenie interesów gminy, jako takiej, od interesów państwa? Jakie relacje pomiędzy administracją gminną a administracją państwową są najbardziej właściwe? Podporządkowania czy może raczej współpracy? Pytania te należą do pytań problemowych o charakterze egzystencjalnym dla sprawnego funkcjonowania całej administracji publicznej. Są to pytania typu być albo nie być z Hamleta, sztuki napisanej przez Williama Szekspira. Tym razem jednak chodzi o pytanie egzystencjalne w sensie ustrojowym. Ograniczenia wydawnicze sprawiają, że odpowiedź na postawione pytania może być udzielona dość pobieżnie. Już na tym etapie rozważań można powiedzieć, że administracji państwowej i samorządowej jednocześnie jest i nie jest po drodze. Jednak ta prosta konkluzja całkowicie nie odpowiada rzeczywistości złożoności tych relacji. Co więcej, tak prostych odpowiedzi na istotne problemy życiowe, w tym przypadku ustrojowe, należy za wszelką cenę unikać. Nie oddają one w pełni badanej rzeczywistości, mało tego, zniekształcają ją, prowadząc do błędnych wniosków czy powstania nieprawdziwych stereotypów lub nadziei. Możliwe obszary konfliktu państwa i samorządów Według art. 3 Konstytucji RP Polska jest państwem jednolitym. Oznacza to, że nie można mówić o dwóch niezależnych od siebie administracjach czy rzeczywistościach. Samorząd terytorialny jest częścią władzy wykonawczej w państwie. Podstawę filozofii ustrojowej w Polsce stanowi decentralizacja polegająca na przekazaniu samorządowi terytorialnemu części kompetencji administracji publicznej o charakterze lokalnym. Na szczeblu centralnym realizowane są zadania o charakterze ogólnopaństwowym. W doktrynie i w zamiarze ustrojodawcy przyjmuje się, że istnieje obiektywny interes lokalny. To właśnie ze względu na ten interes lokalny dokonano wydzielenia z administracji publicznej administracji samorządowej. Ostatecznie samorząd jednak pozostaje częścią ustroju państwa (Byjoch, Sulmierski, Tarno, 2000, s. 26 i n.). W art. 163 Konstytucji RP ustrojodawca postanowił, że samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne niezastrzeżone przez Konstytucję Journal of Modern Science tom 4/31/

130 Bronisław Sitek lub ustawy dla organów innych władz publicznych. Według A. Skoczylasa i W. Piątka w artykule tym została wyrażona zasada domniemania właściwości samorządu terytorialnego. Zgodnie z nią samorząd terytorialny powinien podejmować działania nie tylko wówczas, gdy zostały one samorządom expressis verbis ustawowo przypisane, ale również wtedy, gdy ustawodawca konstytucyjny lub zwykły nie przypisał realizacji konkretnego zadania publicznego określonemu organowi władzy publicznej (Skoczylas, Piątek, 2016, Legalis). Tym samym polski ustawodawca dokonał rozdziału organów administracji państwowej od jednostek administracji samorządowej. Według B. Banaszaka ten podział administracji publicznej na dwie części został dokonany ze względu na konieczność realizacji zbiorowych potrzeb społeczności lokalnej, które są dynamiczne i stąd trudne do kompleksowego ich dookreślenia (Banaszak, 2012, s. 837). W miarę rozwoju sytuacji politycznej, gospodarczej i społecznej katalog zadań własnych i zleconych w sposób naturalny podlega zmianom, a nawet rozszerzeniu. Według Z. Niewiadomskiego kształt administracji publicznej i wytyczenia granicy pomiędzy administracją państwową a samorządową zależy od koncepcji państwa i jego funkcji (Sitek, 2015, s ). Współczesna administracja publiczna jest bowiem budowana na podstawie dominującej koncepcji państwa liberalnego w różnych odcieniach, takich jak państwo prawa (Rechtsstaat), państwo dobrobytu (welfare state) czy państwo traktowane jako stróż nocny (leseferyzm) (Niewiadomski, 2015, Legalis). Samorządy wykonują wszystkie te zadania, które nie są wyraźnie przypisane ustawami innym organom publicznym. W art. 166 ust. 1 Konstytucji RP ustawodawca mówi, że zadaniem samorządów jest zaspokajanie potrzeb wspólnoty samorządowej i jest to zadanie własne samorządów. Tym samym ustawodawca wskazał na kryterium rozdziału obu gałęzi administracji publicznej i dokonał rozgraniczenia organów państwa od organów jednostek samorządowych. Podstawą tego rozgraniczenia jest funkcja, jaką pełni państwo i jednostki samorządu terytorialnego. W tym ostatnim przypadku funkcją tą jest zaspokojenie potrzeb lokalnej wspólnoty, nie zaś całego państwa. Konflikty pomiędzy administracją państwową a samorządową najczęściej wynikają z powierzania administracji samorządowej coraz to nowszych zadań, nie zawsze w powiązaniu ze środkami finansowymi niezbędnymi na 130 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

131 Interes państwa vs. interes samorządu lokalnego. Konflikt czy współpraca... ich realizację. Dotyczy to tzw. zadań zleconych przez administrację państwową do realizacji przez administrację samorządową, ale nie tylko, ponieważ zdarzają się przypadki ustawowego poszerzania zadań własnych samorządu. K. Jaroszyński słusznie twierdzi, że jednostki samorządu terytorialnego nie powinny być nadmiernie obarczane przez państwo zadaniami o charakterze ogólnym czy centralnym, jak np. tworzenie, a zwłaszcza utrzymanie, infrastruktury wielkoprzestrzennej, np. drogi, czy utrzymanie torowiska, co nierzadko wymusza czynnik ekonomiczny (Jaroszyński, 2011, Legalis). Nie powinno się samorządów nadmiernie obarczać problemami lokalnymi czy regionalnymi, w których przeważa interes państwa, np. kwestia utrzymania porządku publicznego, zwalczanie klęsk żywiołowych czy kwestie związane z utrzymaniem cudzoziemców. W doktrynie mówi się też o określonej pojemności kompetencyjnej samorządu terytorialnego. Jej naruszenie może spowodować dezorganizację systemu zarządu lokalnego. Nadmierne obarczanie samorządów dodatkowymi zadaniami publicznymi może zaś prowadzić do sprowadzenia samorządu do roli kolejnego organu administracji państwa, zresztą tak jak to było w czasach realnego socjalizmu z radami narodowymi. Przed tego typu możliwością barierę stanowi art. 166 ust. 2 Konstytucji RP, według którego przekazanie samorządowi innych zadań publicznych może dokonać się tylko w drodze ustawy. Niemożliwe jest zatem uznaniowe działanie organów państwa kosztem samorządów. Konkludując, należy wskazać, że obszarem konfliktu, jaki najczęściej pojawia się na styku administracji samorządowej i państwowej, jest zlecanie do realizacji przez samorządy coraz to nowszych zadań, które nie zawsze są w pełni finansowane przez jednostki zlecające. Nierzadko też dochodzi do przekroczenia możliwości samorządu w wypełnianiu kolejnych zadań, wynikających chociażby z ograniczonej mocy przerobowej urzędów, a także braku fachowej wiedzy. Prawne ramy autonomii samorządu gminnego Dość szeroko określona autonomia samorządów jest zagwarantowana przepisami konstytucyjnymi, ustawowymi, a także w różnych aktach unijnych czy międzynarodowych. O istnieniu autonomii samorządu gminnego w odniesie- Journal of Modern Science tom 4/31/

132 Bronisław Sitek niu do innych jednostek administracji państwowej można mówić w aspekcie instytucjonalnym i funkcjonalnym (Jastrzębska, 2012, s. 36 i n.; Feret, 2013, s. 136 i n.). W pierwszym wymiarze samodzielność samorządów przejawia się w tym, że organy samorządowe nie są częścią aparatu państwowego, tak jak to było m.in. w okresie realnego socjalizmu. Autonomia funkcjonalna oznacza zaś, że samorządy przypisane im ustawowo zadania lub wynikające z zasady domniemania kompetencji samorządu wykonują w swoim imieniu i na własną odpowiedzialność. Samorządy dysponują więc swoimi prawami podmiotowymi w granicach powszechnie obowiązującego prawa. Samorząd ma uznaną w prawie międzynarodowym, krajowym, a także w orzecznictwie krajowym (NSA z r., II OSK 378/10) i doktrynie (Skoczylas, 2011, Legalis) autonomię, czyli przestrzeń działania niezależną od administracji państwowej. Gdy chodzi o prawo międzynarodowe, to podstawowe znacznie ma tutaj Europejska Karta Samorządu Terytorialnego (dalej: EKST). Według art. 3 EKST: Samorząd terytorialny oznacza prawo i zdolność społeczności lokalnych, w granicach określonych prawem, do kierowania i zarządzania zasadniczą częścią spraw publicznych na ich własną odpowiedzialność i w interesie ich mieszkańców. W tym przepisie podkreśla się, że podstawowym wyznacznikiem tej autonomii samorządu gminnego są granice ustawowe, zwłaszcza konstytucyjnie gwarantowane. Według art. 165 ust. 1 Konstytucji RP samorządy mają osobowość prawną, a tym samym prawo własności i inne prawa majątkowe. W art. 165 ust. 2 Konstytucji RP ustrojodawca zagwarantował ochronę prawną dla samodzielności jednostek samorządu terytorialnego. Tym samym polski ustawodawca wdrożył założenia wcześniejszej Karty Samorządu Terytorialnego (Bach-Golecka, Golecki, 2016, Legalis). Analogiczne, aczkolwiek rozbudowane, postanowienia zostały zawarte w art. 1 i 2 ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jednolity: Dz.U. z 2016 r. poz. 446) (dalej: SamGmU). W art. 1 ust. 1 SamGmU ustawodawca postanowił, że gmina jest to wspólnota mieszkańców, nie zaś państwa. W art. 2 SamGmU potwierdził zapisy konstytucyjne o osobowości prawnej samorządu, samodzielności gminy, gdy chodzi o ochronę sądową oraz wykonywanie zadań publicznych w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. 132 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

133 Interes państwa vs. interes samorządu lokalnego. Konflikt czy współpraca... Finansowa autonomia samorządów Autonomia samorządu gminnego powinna mieć odzwierciedlenie w możliwości dysponowania odpowiednimi środkami finansowymi na realizację zadań własnych. Środki te powinny być gwarantowane ustawowo przez władze państwowe. W art. 9 ust. 1 EKST postanowiono, że: Społeczności lokalne mają prawo, w ramach narodowej polityki gospodarczej, do posiadania własnych wystarczających zasobów finansowych, którymi mogą swobodnie dysponować w ramach wykonywania swych uprawnień (Dominowska, 2011, Legalis). Podstawę prawną samodzielności finansowej samorządów w Polsce stanowi art. 167 Konstytucji RP. Trybunał Konstytucyjny w jednym ze swoich orzeczeń stwierdził, że samodzielność finansowa jednostek samorządu terytorialnego (dalej: JST) przejawia się w samodzielnym prowadzeniu gospodarki finansowej. Wyraża się to w pobieraniu dochodów określonych w ustawach oraz dysponowaniu nimi w celu realizacji określonych przez prawo zadań (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z r., K 35/98, OTK 1999, nr 3, poz. 37) (Bach-Golecka, Golecki, 2016, art. 165 Konstytucji RP, Legalis). Podstawowe zasady autonomii finansowej samorządów w Polsce określa ustawa z 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (tekst jednolity: Dz.U. z 2016 r. poz. 198). W art. 1 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawodawca zakreślił zakres przedmiotowy ustawy, który jest fundamentem autonomii finansowej JST. Mianowicie ustawa ta określa źródła dochodów JST oraz zasady ich ustalania i gromadzenia, a także zasady ustalania i przekazywania subwencji ogólnej i dotacji celowych z budżetu państwa (Dworakowska, 2015, s ). Potwierdzenie prawnych podstaw autonomii finansowej samorządów gminnych stanowi art. 51 ust. 1 SamGmU, w którym ustawodawca stwierdził, że gmina samodzielnie prowadzi gospodarkę finansową na podstawie uchwały budżetowej gminy. Tak sformułowany zapis ustawowy zakłada istnienie pewnej swobody JST w kształtowaniu polityki finansowej, której wyrazem jest przede wszystkim uchwała budżetowa. Jak słusznie zauważa Ł. Złakowski, zasada ta ma ograniczony charakter, gmina bowiem nie ma wewnętrznej samodzielności rozumianej jako dowolność pobierania dochodów i dysponowania nimi. Podejmowane decyzje finansowe muszą być zgodne Journal of Modern Science tom 4/31/

134 Bronisław Sitek z innymi ustawami, np. gminy mogą pobierać tylko takie opłaty, jakie zostały wskazane w ustawach. Mogą mieć wpływ na ich wysokość, ale i to może być ustawowo ograniczone (Złakowski, 2011, art. 51 SamGmU, Legalis). Autonomia finansowa JST jest również regulowana kolejną ustawą, a mianowicie ustawą z 23 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (tekst jednolity: Dz.U. z 2013 r. poz. 885) (dalej: FinPublU). Według art. 211 ust. 4 FinPublU uchwała budżetowa stanowi podstawę gospodarki finansowej w danym roku finansowym. Jednak na podstawie art. 228 ust. 1 FinPublU może zostać przyjęta przez radę gminy uchwała w sprawie wieloletniej prognozy finansowej, która będzie zawierała upoważnienie wójta do zaciągania zobowiązań finansowych na realizację umów w następnych latach (Złakowski, 2011, art. 51 SamGmU, Legalis; Mikos-Sitek, 2015, art. 228 FinPublU, Legalis). Dla realizacji autonomii finansowej gminy najważniejsze jest jednak to, że gmina posiada osobowość prawną, o czym stanowi art. 2 ust. 2 SamGmU. W konsekwencji takiego stanu rzeczy w ust. 1 tego artykułu ustawodawca postanowił, że gmina wykonuje zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. To sformułowanie ma istotne znaczenie w odniesieniu do wszelkich zobowiązań, zwłaszcza finansowych. Państwo polskie nie ponosi odpowiedzialności za takie działania. Najlepszym tego dowodem jest to, że Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa, zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy z 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (tekst jednolity: Dz.U. z 2016 r. poz. 1313), jest zastępcą procesowym dla ochrony praw i interesów Skarbu Państwa (Dziurda i inni, 2010, s. 17 i n.). Prokuratoria nie występuje w obronie praw i interesów gminy czy innych jednostek samorządu terytorialnego. Te muszą bowiem zapewnić sobie ochronę procesową w ramach własnych struktur organizacyjnych i możliwości finansowych. Stąd często na wokandzie sądowej gminy stoją po przeciwnej stronie aniżeli Skarb Państwa i reprezentujący go radcy Prokuratorii. Możliwe obszary współpracy państwa i JST Rozdział interesów i praw Skarbu Państwa od interesów i praw samorządu terytorialnego, zwłaszcza gminnego, nie oznacza wcale wrogości czy braku możliwości jakiejkolwiek komunikacji czy współpracy. Ze względu na różne płaszczyzny działania organów państwa i samorządów należy przyjąć, że 134 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

135 Interes państwa vs. interes samorządu lokalnego. Konflikt czy współpraca... właściwą płaszczyzną porozumienia pomiędzy tymi dwoma sferami administracji jest wspólny interes czy dobro obywateli. Takie właśnie rozwiązanie problemu znajduje swoje uzasadnienie nie tylko w wielu aktach normatywnych, ale również w orzecznictwie. Można wskazać na liczne płaszczyzny porozumienia i współpracy administracji państwowej i samorządowej. I tak, w art. 1 ust. 1 pkt 1 ustawy z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (tekst jednolity: Dz.U. z 2016 r. poz. 778) (dalej: PlanZagpospU) ustawodawca postanowił, że ustawa ta określa zasady kształtowania polityki przestrzennej przez jednostki samorządu terytorialnego i organy administracji rządowej. Tym samym skazuje organy państwa i organy samorządów na współpracę ze sobą. Ustawodawca daje jednak silniejszą pozycję organom samorządowym, stąd w art. 3 ust. 1 PlanZagpospU postanowiono, że: Kształtowanie i prowadzenie polityki przestrzennej na terenie gminy, w tym uchwalanie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, z wyjątkiem morskich wód wewnętrznych, morza terytorialnego i wyłącznej strefy ekonomicznej oraz terenów zamkniętych, należy do zadań własnych gminy. Kształtowanie i prowadzenie polityki przestrzennej gminy musi być jednak skorelowane z analogicznymi kompetencjami Rady Ministrów, o których jest mowa w tym samym art. 3 ust. 4 PlanZagpospU (Dumin, 2014, s. 3 i n.). Inaczej mówiąc, samorząd, czyli gmina, nie może samowolnie planować ładu przestrzennego w oderwaniu od planów państwa. Współpraca samorządu z administracją państwową konieczna jest również w obszarze bezpieczeństwa i porządku publicznego. W art. 3 ustawy z 6 kwietnia 1990 r. o Policji (tekst jednolity: Dz.U. z 2015 r. poz. 355) (dalej: PolicjaU) ustawodawca postanowił, że: Wojewoda oraz wójt (burmistrz, prezydent miasta) lub starosta sprawujący władzę administracji ogólnej oraz organy gminy, powiatu i samorządu województwa wykonują zadania w zakresie ochrony bezpieczeństwa lub porządku publicznego na zasadach określonych w ustawach. Z kolei w art. 10 ust. 4 PolicjaU postanowiono konkretne w tym zakresie działanie policji i samorządu terytorialnego, a mianowicie rada gminy może określić w drodze uchwały istotne dla wspólnoty samorządowej zagrożenia bezpieczeństwa i porządku publicznego. W art. 13 ust. 3 Journal of Modern Science tom 4/31/

136 Bronisław Sitek ustawy o Policji upoważniono m.in. samorządy do finansowania modernizacji lub doposażenia policji, zwłaszcza jednostek stacjonujących na terenie gminy (Opaliński, Rogalski, Szustakiewicz, 2015, Legalis). W zakresie bezpieczeństwa gminy otrzymały również szczególne uprawnienie dotyczące organizacji imprez masowych. Obowiązek takiej współpracy wynika z art. 5 ust. 3 ustawy z 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych (tekst jednolity: Dz.U. z 2015 r. poz. 2139). Ustawodawca postanowił, że obowiązek zabezpieczenia imprezy masowej spoczywa nie tylko na organizatorze, ale także na: wójcie, burmistrzu, prezydencie miasta, wojewodzie, Policji, Państwowej Straży Pożarnej i innych jednostkach organizacyjnych ochrony przeciwpożarowej, służbach odpowiedzialnych za bezpieczeństwo i porządek publiczny na obszarach kolejowych, służbie zdrowia, a w razie potrzeby także innych właściwych służbach i organach. Z przepisu tego wynika słuszne spostrzeżenie, że w celu zapewnienia bezpieczeństwa imprez masowych konieczne jest, aby wiele organów i służb publicznych w tym zakresie współpracowało. Tym, co jednak jest tu ważne, jest to, że ograny państwa mają silniejszą pozycję w stosunku do samorządów. W tymże samym art. 5 ust. 4 ustawodawca powierzył ministrowi właściwemu do spraw zdrowia uprawnienie do określenia, w drodze rozporządzenia, minimalnych wymagań dotyczących zabezpieczenia pod względem medycznym imprezy masowej, mając na uwadze liczbę uczestników imprezy, jej rodzaj, a także zapewnienie bezpieczeństwa jej uczestników (Dróźdż, 2015, Legalis). Należy wskazać również na cały szereg aktów prawnych związanych z ochroną szeroko rozumianej przyrody, gdzie ustawodawca nakazuje wręcz współpracę jednostek samorządu terytorialnego z organami państwa. W art. 4 ust. 1 ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody postanowiono (tekst jednolity: Dz.U. z 2015 r. poz. 1651), że: Obowiązkiem organów administracji publicznej, osób prawnych i innych jednostek organizacyjnych oraz osób fizycznych jest dbałość o przyrodę będącą dziedzictwem i bogactwem narodowym. W tym przypadku ustawodawca posłużył się pojęciem administracji publicznej, której częścią jest administracja samorządowa. A zatem w ramach swoich obowiązków samorządy muszą podejmować działania kontrolne, nadzorcze, a także udzielać wsparcia finansowego na rzecz działań związanych z ochroną przyrody (Danecka, Radecki, 2016, Legalis). 136 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

137 Interes państwa vs. interes samorządu lokalnego. Konflikt czy współpraca... Ważnym elementem ochrony przyrody są zwierzęta. Stąd w art. 3 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (tekst jednolity: Dz.U. z 2013 r. poz. 856) ustawodawca postanowił, że: W celu realizacji przepisów ustawy Inspekcja Weterynaryjna oraz inne właściwe organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego współdziałają z samorządem lekarsko-weterynaryjnym oraz z innymi instytucjami i organizacjami społecznymi, których statutowym celem działania jest ochrona zwierząt. W myśl art. 2 ust. tejże ustawy chroni ona wszystkie zwierzęta zaliczane do kręgowców, niezależnie od tego, czy są to zwierzęta domowe czy wolno żyjące. Celem tego współdziałania jest humanitarne traktowanie zwierząt. Nie chodzi tu tylko o zwalczanie patologii, ale również o podejmowanie działań prewencyjnych, np. poprzez kontrolę sposobu traktowania zwierząt czy prowadzenie różnego rodzaju szkoleń uświadamiających miejscową społeczność (Radecki, 2015, s. 15). W te działania muszą być zaangażowane jednostki administracji tak państwowej, jak samorządowej. Jednostki samorządowe i organy państwowe są również objęte różnymi programami ogólnokrajowymi na tych samych zasadach, zwłaszcza w obszarze zwalczania patologii. Należy tu wspomnieć przede wszystkim o projekcie Rządowego Programu Przeciwdziałania Korupcji na lata Wśród obszarów życia społecznego w Polsce najbardziej zagrożonych korupcją należy wymienić m.in. administrację państwową i samorządową. Korupcja może występować przy udzielaniu koncesji, licencji, pozwoleń i zezwoleń na prowadzenie działalności gospodarczej, udzielaniu zamówień publicznych, wydawaniu decyzji i zezwoleń administracyjnych w zakresie m.in. architektury, budownictwa, gospodarki gruntami, ochrony środowiska, rolnictwa, leśnictwa, komunikacji, szkolnictwa, przekształceń własnościowych i gospodarowania mieniem publicznym, umarzania lub odraczania płatności podatków. Nie można jednak zapominać o tym, że oprócz współpracy jednostek samorządu terytorialnego z organami państwa istnieje jeszcze relacja kontroli tych organów nad samorządami. Już w ustawie samorządowej z 1990 r. został wprowadzony model nadzoru nad samorządami. W art. 86 SamGmU ustawodawca stwierdził, że organami nadzoru nad gminami są: Prezes Rady Ministrów i wojewoda, a w zakresie spraw finansowych regionalna izba obrachunkowa. Naturalnie, że ten nadzór nie jest nieograniczony. Polska Journal of Modern Science tom 4/31/

138 Bronisław Sitek jest krajem o dość daleko posuniętej decentralizacji administracji publicznej. W związku z tym kontrola nad samorządami nie może być ograniczaniem ustawowej autonomii tych samorządów. Stąd, zgodnie z art. 85 SamGmU, kontrola dotyczy tylko badania zgodności działań gminy z prawem powszechnie obowiązującym w Polsce. A w art. 87 SamGmU postanowiono, że organy nadzoru mogą wkraczać w działalność gminną tylko w przypadkach określonych ustawami. Nie może zatem występować zjawisko nękania organów gmin niezapowiedzianymi kontrolami, nierzadko z podkontekstem politycznym. P. Sobieszewski twierdzi, że mogą być one prowadzone również na podstawie aktów wykonawczych (Sobieszewski, 1997, s. 202 i n.). Innym obszarem współpracy między gminą a państwem jest służba zdrowia, infrastruktura, kultura, a przede wszystkim wykorzystanie środków unijnych. W tym ostatnim przypadku to właśnie samorządy odgrywają istotną rolę w procesie niwelowania różnic pomiędzy Polską zachodnią i tzw. wschodnią. Nie jest to podział najszczęśliwszy, gdyż istniejące różnice w rozwoju różnych części państwa są pozostałością zaborów. Ale w rzeczywiści to samorządy są tym ogniwem, które najszybciej i najsprawniej dzięki środkom unijnym może wyrównać poziom życia. Wspólnym obszarem współdziałania JST z administracją państwową jest wykształcenie grupy urzędników apolitycznych. Jest to ważne zadanie. Jak słusznie podkreśla M. Łęski i M. Wójcicka, urzędnicy są w centrum zróżnicowanych wpływów politycznych, sprzecznych wpływów różnych grup społecznych, a także własnych sympatii i poglądów politycznych (Łęski, Wójcicka, 2014, s. 461). W interesie obu części administracji publicznej leży zatem wykształcenie grupy urzędników apolitycznych i niepowiązanych z lokalnymi czy ogólnokrajowymi grupami interesów o jakimkolwiek charakterze. Wymaga to też zdefiniowania pojęcia dobra wspólnego, któremu urzędnicy winni służyć. Podsumowanie Jednym z kryteriów dobrze funkcjonującej demokracji jest podział administracji publicznej na państwową i samorządową. W Polsce ten rozdział został przywrócony w 1990 r. ustawą o samorządzie. W okresie realnego socjalizmu lokalne jednostki administracyjne, niezależnie od swojej nazwy, 138 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

139 Interes państwa vs. interes samorządu lokalnego. Konflikt czy współpraca... rady narodowe, gromady czy gminy były częścią administracji państwowej lub partyjnej. Tym samym realizowały interes państwa czy partii, nie zaś lokalnej społeczności. Powrót do demokracji sprawił, że oddzielono interes lokalnej społeczności od interesu powszechnego czy całego narodu lub państwa. W tym celu samorządy, zwłaszcza gminne, otrzymały odpowiednie gwarancje prawne i finansowe. Zagwarantowano gminom osobowość prawną, posiadanie własnych zadań realizowanych na własną odpowiedzialność. Otrzymana autonomia nie jest bezgraniczna. Gminy mogą z niej korzystać w ramach zakreślonych konstytucją i ustawami. Rozdział administracji samorządowej od państwowej nie oznacza braku istnienia wspólnych granic. To właśnie nakreślenie tych granic rodzi wiele konfliktów pomiędzy obiema częściami administracji publicznej. Nierzadko administracja państwowa wykorzystując swoją przewagę ustrojową, nakłada coraz to nowsze lub zwiększa obowiązki samorządom, nie zawsze zabezpieczając im odpowiednie środki finansowe na ich realizację. Finalnie liczne roszczenia gmin o niedofinansowanie zadań zleconych przez państwo znajdują swój finał w sądzie. Naprzeciwko siebie występuje gmina i Skarb Państwa reprezentowany przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa. Należy też wskazać liczne obszary możliwej współpracy administracji samorządowej i państwowej. Takim obszarem może być ochrona środowiska, ochrona zwierząt, zdrowie publiczne, organizacja imprez masowych czy inne tego typu zdarzenia. Ustawodawca wręcz zmusza obie części administracji publicznej do współpracy ze sobą. Pomimo konfliktów można na koniec powiedzieć, że są one częścią organizacji społeczeństwa w państwie. Najważniejsza jest jednak współpraca, na którą ustawodawca wielokrotnie zwraca uwagę w aktach normatywnych i której oczekuje lokalne społeczeństwo. Literatura Bach-Golecka, D., Golecki, M.J. (2016). Komentarz do art. 165 Konstytucji RP. W: M. Safjan, L. Bosek (red.), Konstytucja RP. T. II, komentarz do art Warszawa: C.H. Beck, Legalis. Banaszak, B. (2012). Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, wyd. 2. Warszawa: C.H. Beck. Journal of Modern Science tom 4/31/

140 Bronisław Sitek Byjoch, K., Sulmierski, J., Tarno, J.P. (2002). Samorząd terytorialny po reformie ustrojowej państwa. Warszawa: PWN. ISBN Danecka, D., Radecki, W. (2016). Ustawa o ochronie przyrody. Komentarz. Warszawa: Difin, Legalis. ISBN Dominowska, J. (2011). Komentarz do art. 45 SamGmU. W: R. Hauser, Z. Niewiadomski (red.), Ustawa o samorządzie gminnym. Komentarz z odniesieniami do ustaw o samorządzie powiatowym i samorządzie województwa. Warszawa: C.H. Beck, Legalis. ISBN Dróźdż, M. (2015). Ustawa o bezpieczeństwie imprez masowych. Komentarz. Warszawa: C.H. Beck, Legalis. ISBN Dumin, Ł. (2014). Komentarz do art. 3 PlanZagpospU. W: D. Okolski (red.), Prawo budowlane i nieruchomości. Komentarz. Warszawa: C.H. Beck. ISBN Dworakowska, M.M. (2015). Bezpieczeństwo ekonomiczne jednostek samorządu terytorialnego w Polsce, Journal of Modern Science 1/24, s ISSN Dziurda, M. i inni (2010). Ustawa o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa. Komentarz. Warszawa: Wydawnictwo LexisNexis. ISBN Feret, E. (2013). Samodzielność finansowa jednostek samorządu terytorialnego gwarancją samorządnego działania społeczności lokalnych. W: J. Posłuszny, W. Skrzydło, W. Szapował, K. Eckhardt, P. Steciuk (red.), Konstytucyjne podstawy budowania społeczeństwa obywatelskiego w Polsce i na Ukrainie dobre praktyki. Przemyśl Rzeszów: WSPiA. ISBN Jaroszyński, K. (2011). Komentarz do art. 8 SamGmU. W: R. Hauser, Z. Niewiadomski (red.), Ustawa o samorządzie gminnym. Komentarz z odniesieniami do ustaw o samorządzie powiatowym i samorządzie województwa. Warszawa: C.H. Beck, Legalis. ISBN Jastrzębska, M. (2012). Finanse jednostek samorządu terytorialnego. Warszawa: Wolters Kluwer. ISBN Łęski, M., Wójcicka, M. (2014). Neutralność polityczna urzędników, Journal of Modern Science 3/22, s ISSN Mikos-Sitek, A. (2015). Komentarz do art. 228 FinPublU. W: W. Misiąg (red.), Ustawa o finansach publicznych. Komentarz. Warszawa: C.H. Beck, Legalis. ISBN Journal of Modern Science tom 4/31/2016

141 Interes państwa vs. interes samorządu lokalnego. Konflikt czy współpraca... Niewiadomski, Z., Hauser, R., Niewiadomski, Z., Wróbel, A. (2015). System prawa administracyjnego. T. 1: Instytucje prawa administracyjnego. Warszawa: C.H. Beck, Legalis. ISBN Opaliński, B., Rogalski, M., Szustakiewicz, P. (2015). Ustawa o Policji. Komentarz. Warszawa: C.H. Beck, Legalis. ISBN Radecki, W. (2015). Ustawa o ochronie zwierząt. Komentarz. Warszawa: Difin. ISBN Sitek, B. (2015). Historia ochrony prawnych interesów Skarbu Państwa w Polsce, Journal of Modern Science 3/26, s ISSN Skoczylas, A. (2011). Komentarz do art. 35 SamGmU. W: R. Hauser, Z. Niewiadomski (red.), Ustawa o samorządzie gminnym. Komentarz z odniesieniami do ustaw o samorządzie powiatowym i samorządzie województwa. Warszawa: C.H. Beck, Legalis. ISBN Skoczylas, A., Piątek, W., Safjan, M., Bosek, L. (red.) (2016). Konstytucja RP. T. II, komentarz do art Warszawa: C.H. Beck, Legalis. Sobieszewski, P. (1997). Podstawowe zasady funkcjonowania nadzoru nad samorządem terytorialnym. W: M. Chmaj (red.), Państwo, ustrój, samorząd terytorialny. Lublin: Verba. ISBN Złakowski, Ł. (2011). Komentarz do art. 51 SamGmU. W: R. Hauser, Z. Niewiadomski (red.), Ustawa o samorządzie gminnym. Komentarz z odniesieniami do ustaw o samorządzie powiatowym i samorządzie województwa. Warszawa: C.H. Beck, Legalis. ISBN Źródła internetowe Dybowska, I. (2014). Kłopotliwe zadania. W: mazovia.pl z r.; online: (dostęp: ). Journal of Modern Science tom 4/31/

142

143 Ma g d a l e n a Si t e k Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie ms@wsge.edu.pl Journal of Modern Science tom 4/31/2016, s Legal problems of the transfer of football players and the right to respect the family life Prawne problemy transferu piłkarzy wobec prawa do poszanowania życia rodzinnego Abstract Footballers, next to the actors and singers belong to the social group which is most admired by others. Football is a sport discipline focused on economic success and a career, and also to provide entertainment. This rat race may lead to overtraining, dependence on physical activity, diagnosed depression, eating disorders, suicide attempts, and above all, the separation from family or it makes difficult to get married. This right is experiencing significant restrictions primarily through the transfer system. Mostly, the international transfers cause footballer s separation from the family, own culture, and prevent from building lasting marriages or partnerships. In particular, the minors players are protected, precisely because of the need to maintain their relationship with the family. However, the analysis of FIFA regulations and consequently, the regulation of Polish Football Association, shows a lack of appropriate provisions for adult players, which would protect their basic right to maintain family relationships or entering into relationships or the protection of marriage or partnership. Streszczenie Piłkarze, obok aktorów i piosenkarzy, należą do najbardziej podziwianej grupy społecznej. Piłka nożna jest dyscypliną sportową nastawioną na sukces ekonomiczny i robienie kariery, na dalszy plan schodzi dostarczenie rozrywki. Ta pogoń za sukcesem może prowadzić do przetrenowania, uzależnienia od aktywności fizycznej, zdia- Journal of Modern Science tom 4/31/

144 Magdalena Sitek gnozowanej depresji, zaburzeń odżywiania, prób samobójczych, a przede wszystkim oderwania od rodziny lub rezygnacji z zawarcia małżeństwa. Prawo to doznaje znaczących ograniczeń przede wszystkim poprzez system transferowy. To właśnie transfery międzynarodowe najczęściej powodują oderwanie piłkarza od rodziny, rodzinnej kultury, a także uniemożliwiają budowanie trwałych związków małżeńskich czy partnerskich. W sposób szczególny chronieni są małoletni piłkarze właśnie ze względu na konieczność utrzymania ich związków z rodziną. Analiza przepisów FIFA, a w konsekwencji PZPN, pokazuje brak stosownych regulacji dla pełnoletnich piłkarzy, które chroniłyby ich podstawowe prawo do utrzymania związków rodzinnych czy zawarcia lub ochrony małżeństwa bądź związku partnerskiego. Keywords: human rights, the right to family, the FIFA regulations, football player s rights, the right to get married Słowa kluczowe: prawa człowieka, prawo do rodziny, prawo FIFA, prawa piłkarza, prawo do zawarcia małżeństwa Wprowadzenie Piłka nożna jest najbardziej popularnym sportem na świecie. Według danych FIFA obecnie w piłkę nożną gra ponad 270 mln młodych ludzi (Sitek, 2014, s ). Do tego dochodzi kilka razy większa liczba kibiców i działaczy sportowych. W organizację różnego rodzaju wydarzeń piłkarskich (mistrzostw świata czy kontynentów) zaangażowane są ogromne środki finansowe, nierzadko przekraczające budżet państw organizujących takie imprezy sportowe. Według W. Andreffa możliwość szybkiej kariery i robienia wielkich pieniędzy sprawia, że ta dyscyplina sportu najszybciej rozwija się w krajach biednych, o dużym zróżnicowaniu społecznym (Andreff, Szymański, 2006, s ). Do takich krajów należy zaliczyć Brazylię, Argentynę, Urugwaj, a także Hiszpanię i Włochy. Według badań socjologicznych takie czynniki, jak szybkość zrobienia kariery czy zarobienia dużych pieniędzy, należy zaliczyć do bodźców najbardziej oddziałujących na wyobraźnię młodego człowieka, a w dalszej kolejności na decyzję zarówno samych piłkarzy, jak i ich rodzin. Jak słusznie zauważa J. Maguire, jest to też przyczyna coraz większej migracji sportowej, zwłaszcza w kierunku Europy (Maguire, 144 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

145 Prawne problemy transferu piłkarzy wobec prawa do poszanowania życia... Stead, 1998, s ). Przykładem tego są migracje ostatnich lat (Korczyński, Świdzińska, 2015, s ), które niosą ze sobą liczne niebezpieczeństwa w wymiarze indywidualnym i zbiorowym, także w obszarze sportu (Roman, 2015, s ). Cechą charakterystyczną piłki nożnej, zresztą podobnie jak i innych dyscyplin sportowych, jest to, że adeptami tej dyscypliny sportowej bardzo często są młodzi chłopcy, a coraz częściej również dziewczęta, nawet kilkuletnie. Współcześnie są opracowane metody (fizjologia i psychologia sportu) diagnozujące zdolności psychomotoryczne dzieci i ich przydatności do danej dyscypliny sportu, w tym do piłki nożnej. Metody te są następnie wykorzystywane przez profesjonalistów (agentów) szukających nowych graczy. W ten sposób tworzy się rynek handlu prawami do graczy, który jednak niewłaściwie kontrolowany przez organizacje piłkarskie, może przekształcić się tak naprawdę w handel ludźmi (Sitek, 2012, s ). Dla młodego człowieka, rozpoczynającego karierę piłkarską, niezależnie od płci, najważniejszy jest jednak jego związek z naturalną rodziną, a w dalszej kolejności możliwość zawarcia małżeństwa. Stąd przedmiot niniejszego opracowania stanowi analiza przepisów prawa wewnętrznego FIFA oraz PZPN pod kątem ochrony prawa piłkarzy do rodziny i do zawarcia związku małżeńskiego. Temat ten w literaturze właściwie nie był zbyt szeroko podejmowany (Ciampaglia, 2011, s ). Podstawy prawne systemu transferowego Transfer jest to sformalizowane prawnie przejście zawodnika z jednego klubu do drugiego. Czynność ta dokonuje się najczęściej za opłatą, nie jest ona jednak warunkiem koniecznym tej czynności prawnej. Niezależnie od opłat transfer zawodnika zawsze ma konotacje ekonomiczne tak po stronie samego zawodnika, jak klubu. Zasady transferów wewnątrz jednego państwa uregulowane są przepisami związków piłkarskich danego kraju. Z kolei zasady transferu międzynarodowego podlegają regulacjom FIFA i przepisom prawa międzynarodowego, w tym unijnego (Lesiewicz, Sobiecki, 2012, s ). W świetle orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości w Luksemburgu zawodnik zajmujący się sportem zawodowo jest traktowany jako pracownik (Mikołajczyk, 2011, s ). Journal of Modern Science tom 4/31/

146 Magdalena Sitek Ramową podstawę transferu zawodników stanowi Regulamin FIFA o statusie i transferze zawodników (Regulation in the Status and Transfer of Players). Został w nim przyjęty 29 czerwca 2005 r., a wszedł w życie 1 września 2005 r. W dokumencie tym zostały w sposób całościowy uregulowane ramy i zasady funkcjonowania rynku transakcji piłkarzami pomiędzy klubami, głównie na płaszczyźnie międzynarodowej. W sekcji drugiej określono status piłkarzy (amatorzy lub zawodowcy) (art. 2 4), w sekcji trzeciej kwestie związane z rejestracją piłkarzy (art. 5 12), w sekcji czwartej znajdują się zaś zasady przestrzegania stabilności umów pomiędzy zawodowcami a klubami (art ), w sekcji piątej przedstawiono zasady możliwych wpływów podmiotów trzecich na kluby (art. 18 bis), w sekcji szóstej znajdują się zasady dotyczące międzynarodowych transferów zawodników nieletnich (art bis), w sekcji siódmej przedstawiony został mechanizm solidarności i system rekompensat za szkolenie piłkarza (art ) oraz w sekcji ósmej omówiony został zakres kompetencji jurysdykcyjnej poszczególnych organów FIFA (art ). Polski Związek Piłki Nożnej wydał praktyczny komentarz do Regulaminu FIFA. W pkt 13 preambuły do Regulaminu FIFA została uregulowana kwestia dotycząca przejrzystości transferów. Postanowiono, że transfery te powinny być jawne. W tym celu FIFA uruchomiła bazę danych z publicznym dostępem do danych o dokonywanych transferach międzynarodowych. Celem takiego działania jest nie tylko przejrzystość systemu działania FIFA, ale również łatwość dostępu do informacji o transferach piłkarzy (Lubrano, 2004). Postanowienia z preambuły zostały następnie szczegółowo rozpisane w kolejnych artykułach. I tak, w art. 1 postanowiono, że transfery wewnątrz tego samego związku odbywają się według unormowań wewnętrznych. Regulamin FIFA dotyczy jedynie transferów międzynarodowych. Wewnętrzne regulaminy związków podlegają notyfikacji i zatwierdzeniu przez FIFA. Jednak Regulamin FIFA pozostaje obowiązkowym wzorcem dla regulaminów związkowych. W Polsce krajowe transfery piłkarzy regulowane są na podstawie Statutu Polskiego Związku Piłki Nożnej. W art postanowiono, że: Status zawodników uprawiających sport piłki nożnej oraz zmiany przynależności klubowej określa Zarząd PZPN, po zasięgnięciu opinii ligi zawodowej, zgodnie 146 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

147 Prawne problemy transferu piłkarzy wobec prawa do poszanowania życia... z treścią aktualnego Regulaminu FIFA dot. statusu piłkarzy oraz transferów piłkarskich. Zgodnie z art Statutu PZPN szczegółowe uregulowania dotyczące transferów znajdują się w regulaminie w sprawie statusu zawodników i zmian przynależności klubowej. Regulamin ten jest zgodny z postanowieniami Regulaminu FIFA. Prawne podstawy prawa piłkarza do rodziny i małżeństwa Prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny zaliczane jest do praw podstawowych. Do jego istoty należy uprawnienie każdego człowieka do posiadania rodziny, a więc zachowania i założenia małżeństwa oraz ochrony obu tych instytucji prawnych i społecznych jednocześnie. W większości europejskich systemów prawnych dominującą komórką społeczną jest i nadal pozostaje tradycyjna rodzina budowana według wzorców rzymsko-chrześcijańskich, tj. małżeństwa monogamicznego. Nie można jednak nie zauważyć, że obecnie europejski model rodziny zaczyna być również budowany na podstawie związków partnerskich czy nawet osób tej samej płci, które to związki zostały zalegalizowane m.in. we Francji, w Hiszpanii Holandii, czy w Belgii. Europejski model małżeństwa monogamicznego jest uzupełniany przez rodzinę poligamiczną, często spotykaną w kręgach kulturowych Azji czy Afryki (Zięba-Załucka, 2008, s ). Zjawisko to występuje w Europie m.in. właśnie poprzez transfer piłkarzy z tamtych kręgów kulturowych (Boc áková, Kubíc ková, 2015, s ). Kwestia ochrony prawa do rodziny i małżeństwa była podnoszona wielokrotnie w aktach prawa międzynarodowego. Między innymi należy wskazać przepis art. 16 ust. 3 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r., w którym stwierdzono, że rodzina jest naturalną i podstawową komórką społeczeństwa i ma prawo do ochrony ze strony społeczeństwa i Państwa. Podobny zapis znajduje się w art. 23 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. czy w art. 12 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka z 1950 r. W aktach prawnomiędzynarodowych zwraca się uwagę na fakt dobrowolności zawierania małżeństwa. Stąd w art. 16 ust. 2 Deklaracji z 1948 r. stwierdzono, że: Małżeństwo może być zawarte jedynie za swobodnie wy- Journal of Modern Science tom 4/31/

148 Magdalena Sitek rażoną pełną zgodą przyszłych małżonków. Z kolei w art. 23 ust. 3 Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. postanowiono, że żaden związek małżeński nie może być zawarty bez swobodnie wyrażonej i pełnej zgody przyszłych małżonków. W prawie wewnętrznym FIFA kwestie dotyczące prawa do rodziny zostały w pewnym zakresie określone w regulaminie o statusie i transferze zawodników, zwłaszcza nieletnich. W dokumencie tym nie zostały uregulowane kwestie prawa zawodników (piłkarzy) do zawarcia małżeństwa. Jedyne regulacje w tym zakresie dotyczą ochrony praw nieletnich piłkarzy. Szczególna ochrona nieletnich piłkarzy Podstawową kwestią ochrony nieletnich piłkarzy przez FIFA i w konsekwencji przez piłkarskie związki narodowe jest ich prawo do rodziny. Działanie to jest konieczne ze względu na to, że nieletni piłkarze, zachęcani perspektywą kariery i lepszych warunków życia, nierzadko sami poddają się mechanizmowi transferu krajowego, a potem międzynarodowego. Godzą się tym samym na ryzyko wyzysku ze strony agentów lub klubów czy wręcz stają się ofiarą międzynarodowych grup przestępczych zajmujących się handlem ludźmi. W konsekwencji takiego stanu rzeczy może następować faktyczne oderwanie się od rodziny i od korzeni kulturowych. W tym przypadku można jednak wskazać na konkretny przepis regulujący tę kwestię. W celu przeciwdziałania takim zjawiskom w art. 19 Regulaminu FIFA postanowiono, że transfer międzynarodowy może następować jedynie wobec graczy, którzy ukończyli 18. rok życia, a więc kiedy są pełnoletni. Transfer osoby młodszej jest zatem wyjątkiem od tej zasady, między innymi ze względu na więzi rodzinne (Lo Giacco, 2008, s. 27 i n.). Może do niego dochodzić w trzech przypadkach. Pierwszy z nich dotyczy sytuacji, gdy rodzina migruje do innego kraju z innych powodów aniżeli chęć znalezienia klubu piłkarskiego dla dziecka. Decydujący jest tu zatem cel migracji rodziny przyszłego adepta piłki nożnej. Najczęściej jest nim poszukiwanie pracy przez rodziców, wystąpienie o azyl w innym kraju czy po prostu przeprowadzenie się do kraju, w którym mieszka już część rodziny. Zatem poszukiwanie klubu dla dziecka nie może być ani pierwszorzędnym, ani drugorzędnym celem migracji rodziców. 148 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

149 Prawne problemy transferu piłkarzy wobec prawa do poszanowania życia... Drugi przypadek możliwego transferu piłkarzy w przedziale wiekowym roku życia to przemieszczanie się wewnątrz Unii Europejskiej lub w ramach Europejskiego Obszaru Gospodarczego (European Economic Area EEA). W tym przypadku są dopuszczalne inne rozwiązania aniżeli w przypadku transferów dokonywanych poza Europą. Dopuszczalność międzynarodowego transferu nieletniego piłkarza w ramach UE czy EEA jest możliwa pod określonymi warunkami, które spoczywają na nowym klubie: należy zapewnić małoletniemu piłkarzowi warunki treningowe na najwyższym poziomie, stosownie do standardów przyjętych w danym kraju; poza zapewnieniem odpowiednich warunków do treningów należy zagwarantować piłkarzowi również edukację szkolną czy akademicką, która pozwoli mu na rozwinięcie alternatywnej kariery zawodowej; małoletni piłkarz powinien mieć zagwarantowane odpowiednie warunki egzystencjalne, stosowne do jak najwyższych standardów życia w danym kraju. Piłkarz taki powinien być umieszczony w rodzinie zastępczej lub też w innym odpowiednim ośrodku wychowawczym, zagwarantowanym przez klub; rejestracja małoletniego zawodnika w nowym klubie jest dopuszczalna wówczas, gdy związek piłkarski danego kraju zbada, czy klub spełnił minimalne warunki określone przez FIFA. Jeśli stwierdzono by niespełnienie tych warunków, to wówczas z rejestracją takiego zawodnika należy poczekać do ukończenia przez niego 18. roku życia. Tym samym FIFA upoważniła krajowe związki piłkarskie do przeprowadzenia inspekcji w terenie im podległym w celu ustalenia przestrzegania wymogów określonych w art. 19 Regulaminu FIFA. Ratio legis rozwiązania zawartego w art. 19 i 19 bis jest praktyka występująca w wielu krajach europejskich, gdzie zawodnicy mieszkający blisko granicy podejmują decyzję gry w klubie należącym terytorialnie do innego związku piłkarskiego takie zjawisko występuje głównie pomiędzy krajami określanymi jako Benelux czy między Francją a Niemcami. Przepis ten obowiązuje nie tylko na terytorium UE, ale również pomiędzy krajami unijnymi a państwami, które podpisały z Unią dwustronną umowę w sprawie swobodnego przepływu pracowników, jak np. Szwajcaria. W świetle prawa unijnego Journal of Modern Science tom 4/31/

150 Magdalena Sitek piłkarze są traktowani jak pracownicy. W dalszej kolejności pozostają kwestie praktyczne związane z transferem nieletnich zawodników z państw trzecich. To odmienne uregulowanie dla Europy sytuacji piłkarzy pomiędzy 16. a 18. rokiem życia jest zapewne usprawiedliwione również tym, że w ramach obu obszarów gospodarczych jest zdecydowanie lepsza kontrola nad migracją ludności oraz nad ewentualnymi nadużyciami związanymi z handlem ludźmi (Bastianon, Nascimbene, 2005, s. 250 i n.). Powyższych zasad nie stosuje się wobec piłkarzy, którzy urodzili się na terytorium danego kraju lub na jego terytorium spędzili większą część swojego życia. I jeśli nawet nie uzyskali formalnie obywatelstwa danego kraju, to z punktu widzenia prawa piłkarskiego są traktowani tak jak obywatele. Zakłada się bowiem, że fakt urodzenia lub dłuższego zamieszkiwania na terytorium danego państwa jest powiązany z posiadaniem rodziny. Trzeci przypadek dopuszczający transfer małoletnich piłkarzy (16 18 lat) występuje przy rejestracji zawodników w klubie znajdującym się bezpośrednio poza granicą zamieszkania. W art. 19 ust. 3 Regulaminu FIFA jest mowa o odległości nowego klubu od granicy nie większej niż 50 km i nie większej niż 100 km od miejsca zamieszkania piłkarza. Pozytywną stroną takiego rozwiązania jest to, że piłkarz nadal zamieszkuje w domu rodzinnym, a w każdym razie nie zrywa naturalnych więzi z rodziną, rodzicami, rodzeństwem czy dziadkami. Rozwiązanie to stosuje się zarówno do zawodników już rejestrowanych w klubach, jak i tych, którzy chcą zarejestrować się po raz pierwszy. W art. 19 bis Regulaminu FIFA znalazły się wytyczne dotyczące realizacji sposobu kontroli FIFA i związków nad rejestrem nieletnich piłkarzy. Wykaz takich zawodników ostatecznie powinien być przesyłany do FIFA. Wszelkie nadużycia w tym zakresie mogą powodować nałożenie kary na klub lub nawet na związek piłkarski przez Komitet Dyscyplinarny FIFA. Możliwie realne scenariusze naruszenia życia rodzinnego i małżeńskiego piłkarza Zaproponowane rozwiązania normatywne w Regulaminie FIFA wymagają pewnego wyjaśnienia w kontekście realnych zdarzeń. Tym bardziej że w piłce nożnej, podobnie jak w innych dyscyplinach sportowych nastawionych na 150 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

151 Prawne problemy transferu piłkarzy wobec prawa do poszanowania życia... sukces, może dochodzić do wielu różnych nieprawidłowości, takich jak przetrenowanie, uzależnienie od aktywności fizycznej, zdiagnozowana depresja, zaburzenia odżywiania, próby samobójcze (Rutkowska, 2011, s. 13), a także czynów przestępczych, w tym korupcji. Są to zdarzenia szeroko napiętnowane na arenie krajowej i międzynarodowej (Sitek, 2013, s ). Dość poprawnie sformułowana ochrona prawna i instytucjonalna małoletnich piłkarzy nie wyczerpuje jednak tematu prawa piłkarza do rodziny i zawarcia małżeństwa. W przepisach FIFA brakuje stosownych regulacji prawnych dotyczących ochrony życia rodzinnego i małżeńskiego piłkarzy pełnoletnich. Ten brak prima facie należy usprawiedliwić koncepcją pełnoletności, która zdejmuje odpowiedzialność z podmiotów publicznych, w tym FIFA, związków piłkarskich i klubów, za jednostkę i decyzje przez nią podejmowane, również w odniesieniu do jej związków z rodziną. Tymczasem piłka nożna, podobnie jak siatkówka, koszykówka czy inne sporty zespołowe, wymaga daleko idącego zaangażowania zawodnika, zwłaszcza pełnej dyspozycyjności, uczestniczenia w częstych meczach, zgrupowaniach czy treningach. Piłka nożna jest najbardziej skomercjalizowanym sportem, o największej oglądalności na świecie. Stąd działacze piłkarscy, poczynając od dołu, czyli od klubów piłkarskich, aż po sam szczyt, tj. właśnie FIFA, wymagają od piłkarzy pełnej dyspozycyjności. Tylko wtedy organizacje sportowe osiągają zakładane efekty sportowe i finansowe czy biznesowe jednocześnie. Jednym z istotnych instrumentów funkcjonowania piłki nożnej są transfery piłkarzy, które obok reklamy generują najwięcej zysków. Biorąc jeszcze pod uwagę i to, że okres aktywności zawodowej piłkarza jest stosunkowo krótki, zwykle kończy się przed 40. rokiem życia, jego zaangażowanie jest znacznie większe niż w przypadku innych zawodów. W tak krótkim okresie chce zarobić takie pieniądze, aby mógł dalej egzystować na poziomie przez siebie założonym. Stąd w sporcie zawodowym dominuje rządza sukcesu, zaangażowania w karierę, często kosztem innych aktywności społecznych, edukacyjnych, zawodowych, a przede wszystkim rodzinnych czy małżeńskich (Rutkowska, 2011, s. 13). Osłabieniu ulegają więzi rodzicielskie i małżeńskie. Stopniowo zanikają więzi z bliższą i dalszą rodziną, głównie z powodu braku czasu i niejednokrotnie odległości lub częstej zmiany miejsca gry. Są przecież przypadki zmiany klubu po każdym Journal of Modern Science tom 4/31/

152 Magdalena Sitek sezonie piłkarskim. Ta sytuacja powoduje też zawieranie jedynie związków tymczasowych, a więc partnerskich, ze szkodą dla rozwoju więzi emocjonalnych samego piłkarza, w tym życiowej stabilizacji. Zresztą media donoszą o licznych przypadkach rozpadu małżeństwa czy związków partnerskich piłkarzy. Należy wziąć pod uwagę jeszcze i to, że doniesienia medialne dotyczą głównie znanych idoli futbolu. Niezauważalne są liczne przypadki dramatów osobistych piłkarzy niższych lig czy pomniejszych państw. Informacje medialne podawane są głównie w tonie sensacyjności, bez jakikolwiek prawnych propozycji uzdrowienia tej trudnej sytuacji dla rodzin, zwłaszcza dzieci, współmałżonków czy partnerek, a w końcu i dla samego piłkarza. Ciekawe byłyby badania socjologiczne nad wpływem piłki nożnej na los rodziny i małżeństwa piłkarzy. Jaki jest stosunek czasu poświęconego rodzinie i piłce nożnej z odniesieniem się do analogicznych danych pochodzących z badań tych samych mierników w innych popularnych zawodach? Czy ta sytuacja nie powoduje wypalenia zawodowego u wielu piłkarzy? Prawo piłkarza do rodziny i zawarcia małżeństwa w kontekście praw pokrewnych Piłkarz, podobnie jak inni sportowcy, swoje prawa do rodziny i małżeństwa realizuje wespół z innymi pokrewnymi prawami człowieka. Pierwszym z nich jest prawo do integralności, które z kolei jest elementem szerszego rozumienia prawa do prywatności. Człowiek jest bytem psychosomatycznym i jako taki nie powinien być postrzegany wyłącznie z punktu widzenia somatycznego, cielesnego, sprawności fizycznej, umiejętności piłkarskich czy też z ekonomicznego punktu widzenia. Piłkarz posiada także psyche, czyli inaczej sferę przeżyć psychicznych czy duchowych. Jednostronne postrzeganie piłkarza może prowadzić do różnego rodzaju nadużyć, zwłaszcza redukowania go do jednostki sportowej, elementu reklamy czy wytwórcy rozrywki itp. (Klecha, 2002, s. 64). W tej perspektywie wątpliwości może budzić też prowadzenie badań pod kątem definiowania cech genetycznych predestynujących dane dziecko do gry w piłkę nożną (Jasudowicz, 1998, s. 3 i n.; Michalska, Twardowski, 1999, s ). Nie można wykluczyć, że w przyszłości, ze względów ekonomicznych, powstanie pomysł klonowania najlepszych piłkarzy, co z kolei sprzeciwiałoby się podstawowym zasadom bioetycznym 152 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

153 Prawne problemy transferu piłkarzy wobec prawa do poszanowania życia... (Jasudowicz, 2001, s. 215 i n.). Stąd prawo piłkarza do integralności psychosomatycznej zakłada również prawo do ochrony własnego kodu genetycznego. W tej perspektywie nie można dopuścić, aby prawo piłkarza do rodziny czy do zawarcia małżeństwa nie było prawem niższego rzędu. Prawem pokrewnym do prawa piłkarza do rodziny jest prawo do prywatności (privacy). Jest ono najczęściej utożsamiane z gwarancją wolności, równości czy też występuje jako narzędzie ochrony własnej tożsamości i godności przed dyskryminacją lub nieuprawnioną ingerencją w sferę prywatności. Każda osoba powinna sama decydować o zakresie sfery prywatności i upublicznienia niektórych faktów ze swojego życia. Każdy, w tym również piłkarz, ma prawo do kreowania swojego własnego wizerunku w powiązaniu ze swoją rodziną czy współmałżonką. Prawo do prywatności oznacza również uprawnienie każdego człowieka do życia zgodnie z własnym zamiarem, bez nieuzasadnionej kontroli ze strony innych osób, w dalszej kolejności jest to możliwość nawiązywania i utrzymywania kontaktów z innymi oraz wszechstronny rozwój własnej osobowości (Święcka, 2008, s ). Prawo do prywatności chroni dostęp do bezpodstawnej ingerencji w sferę rodzinną, małżeńską, w tym uczuciową, czy w życie seksualne (Dadgeon przeciwko Wielkiej Brytanii, orzeczenie z 22 października 1981 r.) (Sobczak, 2008, s ). Szczególną sferą prywatności są informacje dotyczące stanu zdrowia fizycznego czy psychicznego oraz stanu majątkowego. Tymczasem właśnie piłkarze i ich rodziny są narażeni na upublicznianie danych dotyczących ich życia osobistego, stanu zdrowia, kłopotów rodzinnych, w tym i małżeńskich. Pomimo że piłkarze są osobami publicznymi i w związku z tym ochrona ich prywatności jest zasadniczo węższa, to jednak w licznych publikacjach medialnych dostrzega się przekraczanie granic ze szkodą nie tylko dla nich samych, ale właśnie dla ich rodzin i małżeństw. Podsumowanie Piłkarze, obok aktorów i piosenkarzy, należą do najbardziej podziwianej grupy społecznej. Istnieją kluby kibica klubów piłkarskich czy też kluby fanów poszczególnych piłkarzy. Ponadto piłkarze są uosobieniem ideałów sportowca, a więc siły, żywotności, sprawności, samorealizacji czy bogactwa. Za wielkimi wydarzeniami czy nazwami znanych klubów kryje się za- Journal of Modern Science tom 4/31/

154 Magdalena Sitek wsze piłkarz jako człowiek. W doktrynie prawniczej czy sportowej nie ma opracowania dotyczącego praw człowieka ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki piłkarza. Tymczasem piłka nożna jest dyscypliną sportową nastawioną na sukces w wielu wymiarach, począwszy od aspektów ekonomicznych, poprzez narodowe, klubowe, a skończywszy na wymiarze indywidualnym piłkarza. Ta pogoń za sukcesem może prowadzić do różnych nieprawidłowości, takich jak przetrenowanie, uzależnienie od aktywności fizycznej, zdiagnozowana depresja, zaburzenia odżywiania, próby samobójcze, a przede wszystkim oderwanie od rodziny, czy też może powodować ograniczenie możliwości realizacji prawa do zawarcia małżeństwa. Prawo to doznaje znaczących ograniczeń przede wszystkim poprzez system transferowy. To właśnie transfery międzynarodowe najczęściej powodują oderwanie piłkarza od rodziny, rodzinnej kultury, a także uniemożliwiają budowanie trwałych związków małżeńskich czy partnerskich. W tej perspektywie zagrożeń praw człowieka piłkarza przepisy FIFA biorą pod ochronę nieletnich piłkarzy, chroniąc przede wszystkim ich związek z rodziną. W Regulaminie FIFA o statusie i transferze zawodników wprowadzone zostały przepisy dopuszczające transfer nieletnich piłkarzy w przedziale wiekowym pomiędzy 16. a 18. rokiem życia. Jest to jednocześnie wyjątek od podstawowej zasady transferów, a mianowicie że transferom mogą podlegać jedynie piłkarze pełnoletni, którzy ukończyli 18. rok życia. Analiza przepisów FIFA, a w konsekwencji PZPN, pokazuje brak stosownych regulacji dla piłkarzy pełnoletnich, które chroniłyby ich podstawowe prawo do utrzymania związków rodzinnych czy zawarcia lub ochrony małżeństwa bądź związku partnerskiego. Wnioskiem de lege ferenda jest wniesienie postulatu, aby uzupełnić przepisy FIFA i w konsekwencji narodowych związków piłkarskich, w tym i PZPN, o ochronę naturalnego prawa człowieka do rodziny i zawarcia małżeństwa ze względu na specyfikę tego sportu. 154 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

155 Prawne problemy transferu piłkarzy wobec prawa do poszanowania życia... Literatura Andreff, W., Szymański, S. (2006). Sport in developing countries, Handbook on the Economics of Sport. Massachusetts. Bastianon, S., Nascimbene, B. (2005). Lo sport e il diritto comunitario. W: A. Greppi (red.), Diritto Internazionale dello sport. Torino: Giappichelli Editore. Boc áková, O., Kubíc ková, D. (2015). Rodzina i jej pozycja w nowym tysiącleciu, Journal of Modern Science 3/26, s ISSN Ciampaglia, G.M. (2011). La creazione del valore nelle società di calcio, Journal of Applied Psychology, 86.3, s Jasudowicz, T. (oprac.) (1998). Europejskie standardy bioetyczne. Wybór materiałów. Toruń: Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa Dom Organizatora ISBN Jasudowicz, T. (2001). Klonowanie człowieka z perspektywy standardów Rady Europy, Medycyna Wieku Rozwojowego, 5.1, s ISSN x. Klecha, K. (2002). Integralność osoby ludzkiej w ujęciu Karty Praw Podstawowych, Prawa Człowieka, 8, s Korczyński, M., Świdzińska, A. (2015). Migracje edukacja międzykulturowa bezpieczeństwo, Journal of Modern Science 4/27, s ISSN Lesiewicz, K., Sobiecki, R. (2012). Międzynarodowa Federacja Piłki Nożnej (FIFA) jako korporacja transnarodowa, Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie, 4, s Lo Giacco, M.L. (2008). Educazione religiosa e tutela del minore nella famiglia. W: M.L. Lo Giacco (red.), La famiglia e i suoi soggetti. Temi giuridici. Bari: Cacucci. Lubrano, E. (2004). L ordinamento giuridico del giuoco calcio. Roma: Istituto Editoriale Regioni Italiane. Maguire, J., Stead, D. (1998). Border crossings. Soccer labour. Migration and the European Union, International Review for the Sociology of Sport, 33.1, s Michalska, A., Twardowski, T. (1999). Prawo człowieka do integralności genetycznej, Państwo i Prawo 5, s Mikołajczyk, A. (2011). Rynek transferowy w piłce nożnej. Doświadczenia europejskie, Studia Gdańskie. Wizja i Rzeczywistość, 8, s Roman, Ł. (2015). Istota współczesnych wyzwań i zagrożeń bezpieczeństwa, Journal of Modern Science 4/27, s ISSN Journal of Modern Science tom 4/31/

156 Magdalena Sitek Rutkowska, K. (2011). Psychologia sportu w stronę nauk o kulturze fizycznej czy nauk humanistycznych?, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Lublin Polonia, Sec. J vol. XXIV, nr 2, s. 13. Sitek, M. (2014). Human rights versus a football player s rights. W: M. Sitek, G. Dammacco, M. Wójcicka (red.), Human rights between war and peace. Vol. I i II. Olsztyn: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, s ISBN Sitek, M. (2012). Prawne i instytucjonalne ramy zwalczania handlu ludźmi. W: B. Sitek i inni (red.), Wykorzystywanie człowieka w XX i XXI wieku. Olsztyn: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, s ISBN Sitek, M. (2013). Prawne ramy zwalczania korupcji w piłce nożnej, Journal of Modern Science 4/19, s ISSN Sobczak, J. (2008). Prawo do ochrony orientacji seksualnej. Standardy europejskie. W: G. Dammacco, B. Sitek, O. Cabaj, Mniejszości i jednostki słabsze w wielokulturowym społeczeństwie Europy. Olsztyn Bari: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, s Święcka, K. (2008). Konflikt między wolnością mediów a prawami osobistymi jednostki. W: G. Dammacco, B. Sitek, O. Cabaj, Mniejszości i jednostki słabsze w wielokulturowym społeczeństwie Europy. Olsztyn Bari: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, s Zięba-Załucka, H. (2008). Ochrona rodziny a regulacje Konstytucji RP w tym zakresie. W: G. Dammacco, B. Sitek, O. Cabaj (red.), Człowiek pomiędzy prawem a ekonomią w procesie integracji europejskiej. Olsztyn Bari: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, s ISBN Journal of Modern Science tom 4/31/2016

157 Kateryna Novikova Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie kate_novi@hotmail.com Journal of Modern Science tom 4/31/2016, s Success management in personal development Zarządzanie sukcesem w rozwoju osobistym 1 Abstract The paper reconsiders selected themes of the contemporary culture of individualism, particularly related to the therapeutic discourse as analysed by Małgorzata Jacyno. The subjects that are covered in the internet self-help and personal development books constitute the crucial part of this discourse requiring further analysis. The main difference concerns their online accessibility as well as peculiarities of the blogging and e-commerce activities of the personal development consultants and business coaches. Aforementioned themes concerning self-improvement, freeing oneself of the conventional success oppression or life crises overcoming are presented within the notion of success management. This notion undoubtedly needs further analysis as a systematic offer on the personal development market as well as one of the scenarios of individual self-identification involving mainly the realisation of the personal internal potential despite any external circumstances and structural prerequisites. Streszczenie W artykule zostały przedstawione wybrane wątki współczesnej kultury indywidualizmu, w szczególności związane z dyskursem terapeutycznym w ujęciu nawiązującym do koncepcji Małgorzaty Jacyno. Treści pojawiające się w internetowych poradnikach rozwoju osobistego stanowią część tego dyskursu, wymagającą dalszej analizy ze względu na specyfikę ich dostępności online, a także osobliwości funkcjonowania doradców rozwoju osobistego i coachów biznesu w blogosferze i sferze e-commerce. Journal of Modern Science tom 4/31/

158 Kateryna Novikova Wspomniane wątki dotyczące samodoskonalenia, uwolnienia się spod opresji konwencjonalnego sukcesu czy pokonania kryzysów życiowych zostały przedstawione w ramach pojęcia zarządzania sukcesem. To pojęcie niewątpliwie wymaga dalszej analizy jako usystematyzowana oferta na rynku rozwoju osobistego oraz jako jeden ze scenariuszy samoidentyfikacji jednostki ludzkiej, nawiązującej do realizacji jej potencjału wewnętrznego, a pomijającej wszelkie zewnętrzne okoliczności i uwarunkowania strukturalne. Keywords: individualism, therapeutic culture, life coaching, business coaching, self-help, online counselling, self-actualisation, self-improvement, crisis solving Słowa kluczowe: indywidualizm, kultura terapeutyczna, life coaching, business coaching, poradniki, poradnictwo online, samorealizacja, samodoskonalenie, rozwiązywanie kryzysów Wprowadzenie Teoria i praktyka współczesnego zarządzania pojawiła się pod koniec XIX w. w Stanach Zjednoczonych jako odpowiedź na niestabilne rynki, niepokoje robotnicze oraz wyzwania organizacyjne w nowych olbrzymich korporacjach przemysłowych. Jako system efektywności i kontroli zarządzanie bardzo szybko stało się ogólną zasadą działania w przeróżnych sferach życia od gospodarstwa domowego, edukacji, zdrowia przez organizacje polityczne i non profit do rozwoju państwa, imperiów, masowych przemieszczeń ludzi czy projektowania przestrzeni. Warto również podkreślić, że zarządzanie było również obecne od samego początku na poziomie mikro, czyli na poziomie pojedynczego człowieka i jego kariery życiowej i zawodowej (por. Ćmiel, 2011, Przyborowska, 2014). W szczególności było to widoczne w USA, w amerykańskiej kulturze i społeczeństwie od zarania dziejów: od purytańskiej racjonalizacji i samorealizacji do technologii kontroli społecznej, od skupienia się na relacjach z ludźmi do projektowania szczęścia w miejscu pracy. Przejawiało się to w kulturze efektywności, jak i w systemach motywacyjnych w narracjach organizacyjnych, w zarządzaniu jaźnią i optymalizacji siebie, jak i w narracji poradnikowej, w kontroli zachowania konsumentów, jak i efektywnym zarządzaniu emocjami. Zarządzamy wszystkim, czyli próbujemy stosować metody i strategie zarządzania w każdej sferze. Przyjęłam określenie zarządzanie sukcesem ze względu na niezwykłą popularność, wręcz nadużywanie obu pojęć we współczesnych branżach roz- 158 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

159 ZARZĄDZANIE SUKCESEM W ROZWOJU OSOBISTYM woju osobistego i biznesowego, które są głównym przedmiotem zainteresowania tego artykułu. Zarządzamy własnym potencjałem w różnych sferach życia, a w szczególności drogą, którą podążamy do sukcesu, podobnie jak wieloma innymi zjawiskami i rzeczami. Droga ta jest różnie określana. Może być mowa o zmianie, rozwoju i postępie klasycznym zestawie procesów dotyczących każdych zmian społecznych. Może być to osiąganie celów, samodoskonalenie w służbie sukcesu czy też samorealizacja w kreowaniu siebie w perspektywie psychologicznej. Małgorzata Jacyno trafnie zauważyła, że w świecie odczarowanym przez proces racjonalizacji życie zmienia się w interes, który powinien być po prostu dobrze prowadzony, a człowiek staje się przedsiębiorcą zmęczonym robieniem tego interesu życia (Jacyno, 2007, s. 7). W oparciu o koncepcję dyskursu terapeutycznego Jacyno chciałabym przeanalizować przedstawianie sukcesu w aktualnym dyskursie biznesowo- -rozwojowym, który można znaleźć na łamach licznych popularnych stron internetowych i blogów z poradami z zakresu lifehack i coachingu. Jacyno zilustrowała swoją koncepcję przykładami z poradników self-help ze stosowanymi indywidualnie i grupowo technikami autoterapii, samokontroli i samodoskonalenia. Natomiast obecnie dużo popularniejsze są porady w Internecie w postaci tekstowej, dźwiękowej i multimedialnej. Kultura terapeutyczna Kultura terapeutyczna czy też dyskurs terapeutyczny w najprostszym ujęciu to sposób problematyzacji i organizacji indywidualnego doświadczenia. Do wartości kultury terapeutycznej poza zdrowiem, seksem, optymizmem, dialogowością, relacjami oraz wspólnotą, a także autonomią i samowystarczalnością Jacyno zalicza rozwój i samorealizację, autoekspresję czy też prawie religijne samospełnienie (Jacyno, 2007, s. 13, 28 29). Kultura terapeutyczna jest częścią szeroko rozumianej specyficznej dla społeczeństw późnej nowoczesności kultury indywidualizmu, gdzie jednym z najważniejszych doświadczeń człowieka w trakcie socjalizacji jest zaszczepienie osobistej autonomii i rozwinięcie silnego poczucia osobistej odpowiedzialności za własne życie (Berger, 1986, s. 107; Taylor, 1996, s. 76). Indywidualizm w takim ujęciu ma nie mniejszy charakter represyjny niż za czasów etosu purytańskiego z jego metodyczną kontrolą ludzkiej zdeprawowanej natury. Teraz źródłem takiego zniewalającego Journal of Modern Science tom 4/31/

160 Kateryna Novikova etosu stało się społeczeństwo niezwykle konformistyczne i konwencjonalne na tle tych zachwycających, zapierających dech zmian technologicznych i społecznych (Jacyno, 2007, s. 9 10). Gdzie człowiek szuka ucieczki? Jak może walczyć z tą sytuacją? Zachowując kontrolę nad sobą, pracując nad sobą, zarządzając swoim ja, z akcentem na rzeczach niejako przeciwstawianych konwencji, szarości i mierności. Nowe ja jest szczęśliwe, pewne siebie, radosne, twórcze, czy nawet kreatywne, cieszy się życiem i przedłużającą się młodością (jeżeli nie ciała, to na pewno duszy i serca). To nowe ja jest aktywnym, kreatywnym podmiotem i jednocześnie elastycznym, podatnym na twórcze zmiany przedmiotem nie tylko dla siebie (chociaż przeważnie), ale i dla wszelkiej maści ekspertów (Jacyno, 2007, s , por. Antczak, 2013). W rezultacie racjonalizacji życia mamy do czynienia z tzw. porządkiem medycznym, gdzie nie ma tajemnicy i niepewności, a zamiast zbawienia z epoki etyki protestanckiej wyłania się zdrowy styl życia, świetlana przyszłość kształtowana własnymi rękami i społeczny nakaz szczęśliwej samorealizacji w życiu. Bez względu na wyjątkowo pozytywne elementy późnej nowoczesności w tym racjonalnym porządku trudno o sens inny niż trzymanie się specyficznie rozumianej normy w trakcie realizacji odpowiednio sformułowanego projektu. Czego dotyczy albo z czego się składa ten projekt, którym, jak zostało wcześniej już wspomniane, zarządzać powinien się nauczyć każdy? Ekspertów nie jest wystarczająco wielu, żeby było zwykłych ludzi stać na ich usługi. Nie wszystkim można ufać, a ich sądy niepozbawione są zagrożenia uzurpacji prawdy. Zatem, jak słusznie zauważa Jacyno, przeciętnemu człowiekowi wypadło samemu się zajmować własnym życiem, jego zracjonalizowanym wyprowadzaniem na prostą, zgodnie z pewnym powszechnie akceptowanym modelem zarządzania sukcesem, na którym opiera się życie wysokiej jakości. Koszty i odpowiedni czas do zagospodarowania na wspomniane potrzeby są przenoszone na jednostki. One powoli dochodzą do traktowania siebie jako obiektu własnych możliwych wpływów (Jacyno, 2007, s. 12). Opisując kulturę autentyczności obok indywidualizmu i wolności Charles Taylor wskazał na jej szczególnie potężne oddziaływanie na człowieka. Określił koniec XX w. jako epokę uodpowiedzialniania. Ludzie stali się bowiem bardziej odpowiedzialni sami za siebie, co zadziałało w równej 160 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

161 ZARZĄDZANIE SUKCESEM W ROZWOJU OSOBISTYM mierze pozytywnie, jak i negatywnie, czego wyrazem są niższe i wyższe formy wolności. Jak stwierdził Taylor, nic nigdy nie zagwarantuje systematycznego nieodwracalnego marszu na wyżyny (Taylor, 1996, s ). Jednak jeżeli człowiek będzie miał plan czy projekt, może spróbować skonstruować siebie. Będzie to ja zracjonalizowane, gdzie wszystkie elementy mogą być na nowo przemyślane, wybrane, nazwane, określone i połączone, a człowiek zacznie walkę o siebie i swoje samospełnienie, a także szczęście, zdrowie, wolność itd. Co, jeżeli zazna porażki? Żadne przyczyny strukturalne czy społeczne nie przesłonią jednak wymiaru osobistego walki o sukces. Każdy problem tak czy inaczej staje się osobisty. W kulturze terapeutycznej czy też indywidualizmu najlepszą radą na sukces i szczęście nie będzie wspólnota, walka o prawa człowieka czy demokratyczne wartości. Najważniejsze są indywidualne wizualizacje sukcesu czy racjonalne wyczarowanie nowej lepszej pracy, udanego związku, zdrowego stylu życia i młodości i ogólnie poczucia samorealizacji. Rozwiązanie osobistego problemu też będzie miało charakter tak czy inaczej zindywidualizowany, oparty np. na pozytywnym myśleniu, lub jak to ujmuje Jacyno, na uporczywej promocji optymizmu czy zwalczaniu w sobie lęku przed sukcesem, pasywności osobowości i zaprogramowania na porażkę (Jacyno, 2007, s , 17). Te wszystkie wątki optymistyczne od dawna już mają swoich krytyków zarówno z prawej, jak i lewej strony spektrum politycznego i intelektualnego (por. Salerno, 2009). Jednak nadal nie zostało jeszcze poddane gruntownym badaniom rozpowszechnienie się podobnych zjawisk w wersji elektronicznej, zapośredniczonej przez mnóstwo różnych kanałów informowania i komunikowania, dostępnych pod najrozmaitszymi postaciami i w przeróżniejszych wersjach w Internecie. Rozwój osobisty Sukces jako przedmiot badań społecznych i antropologicznych, a także z dziedziny studiów organizacyjnych oraz zarządzania rzadko jest samodzielnym obiektem zainteresowania. Może się pojawić zarówno w zarządzaniu projektami, jak i analizie motywacji studentów do nauki. Najczęściej jednak spotkamy różnie zdefiniowany i zaszeregowany sukces w sferze biznesowej oraz w sferze rozwoju osobistego, który faktycznie stał się nieodłączną Journal of Modern Science tom 4/31/

162 Kateryna Novikova częścią sfery biznesowej. Oznacza to m.in. stawianie sukcesu osobistego tuż obok komercyjnego, bo zachowania zwycięzcy i chęć zmiany kierunku najbardziej się przejawiają u przeciętnych wykonawców właśnie w drodze do własnego biznesu, w pragnieniu zostania przedsiębiorcą poprzez transformację osobistą (Coulson-Thomas, 1999). Wszystko to reprezentuje nieodłączną część kultury terapeutycznej, bowiem elementy tego dyskursu przenikają nie tylko media czy edukację, ale nawet religię i ruchy polityczne. Jednostka, konstruując swoją tożsamość, ma niesamowite możliwości i wybór różnorodnych opcji w zakresie pracy nad sobą, jej szybkości i kierunku, kształtowania projektu siebie w oparciu o pewne kluczowe wartości (por. Novikova, 2013). Jacyno wymienia nie tylko takie podstawowe, jak zdrowie, szczęście czy wolność. Zarządzając swoim sukcesem, jednostka odpowiednio wysoko ocenia takie wartości, jak świadomość, autentyczność i samorealizacja (Jacyno, 2007, s. 15). Czy na czele tej listy, która przecież zawiera również rozwój osobisty i pracę, stoi sukces? W celu przybliżenia tego zagadnienia poniżej zostaną przeanalizowane przykładowe hasła i główne tezy poradników dostępnych w Internecie w odpowiedzi na kluczowe słowa do wyszukiwania. Sferę rozwoju osobistego w dyskursie anglosaskim często określa się jako personal development industry przemysł rozwoju osobistego. Na polskim rynku jednak wcześniejszy i popularniejszy był coaching i mentoring, a słynne self-help, czyli zaradność i samopomoc, zawsze występowało obok książki jako poradnik (por. Szejniuk, 2015; Dąbrowska-Paulewicz, Wacowska, Bokwa, 2014). Jak wyjaśnia jeden z przedstawicieli branży z USA, zapotrzebowanie na samodoskonalenie ciągle wzrasta, dużo ludzi poszukuje różnych technik rozwoju osobistego. Natomiast przemysł rozwoju osobistego i poradnictwa kosztuje miliony dolarów, produkuje mnóstwo książek autorstwa nowych guru sukcesu i szczęścia, nagrań wideo, seminariów, audycji i kursów doskonalenia (King, 2009, s. 467). Podobnie żywotne są usługi poradnictwa i rozwoju osobistego w Polsce. Wywołują również podobną krytykę, w szczególności jako działania nierzetelnych samozwańczych guru coachingu. Wystarczy pozytywnie myśleć, łączyć się z Kosmosem w celu przywrócenia harmonii czy robić jakąś inną, równie idiotyczną rzecz np. chodzić po rozżarzonych węglach, jak to ujął jeden z psychologów i coachów, autor książki o mitach na temat rozwoju osobistego, który okazał się kamieniem 162 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

163 ZARZĄDZANIE SUKCESEM W ROZWOJU OSOBISTYM filozoficznym współczesnych czasów, obiecującym proste rozwiązanie nieprostych problemów (Król, 2015). To rozwiązanie realizuje się na różnych płaszczyznach, w relacjach biznes klient czy biznes biznes, na poziomie trenerów prowadzących szkolenia grupowe oraz na poziomie coachów, którzy pracują indywidualnie, a często myleni są z terapeutami (Maroszek, 2015). Autorzy poradników internetowych są często jednocześnie trenerami, a strony internetowe, social media, fora i blogi wykorzystują jako kanały promocji i sprzedaży produktu. Po stworzeniu pewnej wspólnoty ludzi myślących podobnie oraz po prostu zwolenników podtrzymuje się u nich ciągłą potrzebę, wykorzystując do tego odpowiednie treści. Mogą to być oryginalne teksty i nagrania autorskie bądź gotowe memy czy też odnośniki do innych mniej lub bardziej profesjonalnych inspirujących treści u podobnych autorów czy trenerów, zamieszczane często na zasadzie wzajemności. Oczywiście niemałą rolę odgrywa także sylwetka samego trenera, który stał się popularny zarówno przed wejściem w branżę, jak i już w samej branży wśród jej adeptów (Richard Branson vs Anthony Robbins czy na polskim rynku Jakub B. Bączek vs Mateusz Grzesiak). Zakres tematyczny jest również dość szeroki, od fizyczności z jej dietami, fitnessem, pięknem, jogą czy sztukami walki do medytacji, przemówień motywujących, zarządzania czasem, karierą i życiem, przywództwa i efektywności osobistej czy też równowagi między życiem osobistym a pracą. Charakter porad internetowych odzwierciedla popularne pojęcie lifehack, które powstało w sferze informatycznej i stanowiło określenie dla tricków ułatwiających życie, sprzyjających wzrostowi efektywności i produktywności, stosowanych zwłaszcza w oparciu o sposoby stosowane przez programistów (skrypty, skróty, tajemnice technologiczne) (Trapani, 2005). W polskojęzycznym Internecie to pojęcie nadal istnieje jako porady dotyczące różnych tricków, natomiast w anglojęzycznym zrobiło karierę również w związku z poradami typu self-help, czego przykładem jest strona Lifehack.org. Za hasłem Aby polepszyć życie, wybierz cele tutaj i pozwól nam pomóc Tobie kryją się m.in. takie działy z poradami, jak motywacja, style życia, produktywność, kariera i po prostu społeczeństwo. Natomiast wśród pytań, na które znajdziemy tu odpowiedzi np. w sferze motywacji, są następujące: Dlaczego podjęcie decyzji duchowych wniesie radość w Twoje życie?, Jak wyjść z błędnego koła Journal of Modern Science tom 4/31/

164 Kateryna Novikova dogadzania innym?, Jak odnowić swój umysł, żeby myśleć pozytywnie, Jak unikać zanieczyszczenia umysłu w negatywnym świecie?, Jakich jest dziesięć najważniejszych rzeczy, które ułatwią Twoje życie?, Jak być cały czas bardzo zmotywowanym, wykorzystując jedną złotą zasadę? czy Co się stanie, kiedy zrezygnujesz z bycia ofiarą i postanowisz odzyskać kontrolę?. Branża rozwoju osobistego stawia sobie wiele ambitnych celów, które powinien osiągnąć człowiek, ciężko pracując w kierunku zmiany, rozwiązania problemów i kryzysów, postępu we różnych sferach i ostatecznie sukcesu. Przykładem usług poradnictwa internetowego typu self-help może być jedna z firm coachingowych, podsunięta przypadkowo przez sieć społecznościową Facebook, reklamująca się w tej sieci, i będąca niejako odpowiedzią na zainteresowanie tematem autorki. Ze względu na ewentualny zakres różnie rozumianej odpowiedzialności w artykule nie będą podawane dokładne nazwy czy adresy stron internetowych firm, trenerów czy coachów. Mimo że wspomniana firma ma korzenie poznańskie i jest ukierunkowana na rynek polski, do określenia marki został użyty język angielski, co w tłumaczeniu można przestawić jako architekt czy też projektant życia. We wspomnianej reklamie znalazł się trzydniowy trening medytacji i życia w teraźniejszości pod hasłem Uwolnij swój umysł od chaosu i naucz się żyć pełnią życia tu i teraz. W jaki sposób potencjalny pacjent czy też klient jest namawiany do udziału w treningu? Drogą ku temu jest jego wewnętrzna potrzeba i samodzielna decyzja dotycząca zmiany podczas tych warsztatów rozwoju osobistego: Z jednej strony czujesz chęć do zmiany, ale z drugiej przytłacza Cię poczucie zagubienia? Oczyść swój umysł podczas warsztatu medytacji i uważności «Tu i teraz» w [miejscowość]. 3 dni na łonie natury, z 2 trenerami, którzy towarzyszą Ci od rana do wieczora. Prowadzić ku zmianie mają profesjonalni psycholog i trener medytacji, a moduły poza medytacją na różne sposoby nawiązują do takich tematów, jak oczyszczanie umysłu, akceptacja, kontakt z intuicją, trening koncentracji, sztuka relaksacji czy zdrowe odżywianie. Sieć społecznościowa sugeruje inne podobne strony, za każdą z których może stać jakaś firma świadcząca usługi poradnictwa. Nawiązują takie strony np. do fitnessu mózgu, manufaktury radości czy psychologii wyglądu. Mówią o sukcesie pisanym szminką, psychologii na luzie i architekturze umysłu. Zachęcają do świadomej edukacji, zmian w życiu, 164 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

165 ZARZĄDZANIE SUKCESEM W ROZWOJU OSOBISTYM cieszenia się życiem, świadomego życia czy wyjścia przed szereg, a także postawieniu na życie pełnią życia, neurointuicję czy pokojową rewolucję. Na pierwszym miejscu zatem najczęściej stoi praca nad swoim ja, nad jaźnią, nad odpowiedzią na pytanie Kim jestem?. Sukcesem na tym polu jest wzrost samoświadomości, samowiedzy, taki rozwój talentów i ogólnie potencjału, aby jednostka mogła się samorealizować lub też realizować marzenia i ambicje, i w ten sposób podnosić poziom życia (Łażewska, 2013). W tej samorealizacji bardzo ważne jest potwierdzenie autonomii osobistej, m.in. poprzez realizację pewnego indywidualnego planu życia jako przedsięwzięcia, którym się zarządza jak każdym innym. Oczywiście funkcjonowanie rozwoju osobistego na płaszczyźnie biznesowej nie wyklucza problematyki z pola filozofii i psychologii oraz ogólnie edukacji i szkolnictwa, których właściwym zadaniem jest rozwój osobowości człowieka (por. Łażewska, 2016). Kryzys, rozwój, postęp Dlaczego ludzie zwracają swoją uwagę ku branży rozwoju osobistego? Główną przyczyną jest potrzeba korzystania z pewnych gotowych scenariuszy rozwiązywania bieżących problemów, a także wszelkich problemów globalnych i kryzysów, które mogą się przytrafić zarówno w sferze osobistej, jak i na płaszczyźnie biznesowej. W samej branży rozwoju osobistego na pierwszym miejscu będzie zawsze stawiany cel, który chcieliby osiągnąć ludzie najlepiej w klasycznej tradycji kultury terapeutycznej samodzielnie, autonomicznie, odpowiedzialnie, twórczo itd. Niewątpliwie celem będzie sukces. Towarzyszyć mu będą liczne, wcześniej wspomniane wartości, takie jak specyficznie rozumiane szczęście, zdrowy styl życia i samorealizacja przy pełnej osobistej wolności oraz autentyczności. Jaka jest zatem droga do sukcesu? Dynamicznie rozumiany sukces zaczyna się w kryzysie. Jest to samodzielne autonomiczne rozwiązanie problemów osobistych, za którymi kryje się wszystko. Poza problemem kim jestem oraz jednym z jego wymiarów gdzie przynależę, często człowiek zdaje sobie sprawę z tego, że stoi przed problemem czy ja to nadal jestem ja. Rozwój osobisty te wątpliwości związane z autentycznością wydatnie stara się wykorzystać, a branża sprzedaje coraz to nowe treningi, warsztaty i szkolenia z tego zakresu. Zatem człowiek potrzebuje nie tylko przynależności czy grupy odniesienia, ale również Journal of Modern Science tom 4/31/

166 Kateryna Novikova potwierdzenia własnej wyjątkowości i indywidualności zarówno w sensie statycznym, jak i dynamicznym. Ta wyjątkowość przecież powinna być częścią ciągłości osobowości oraz jej spójnych zmian opartych na wolnym wyborze, rozwoju (osobistym!), postępie i w ostateczności sukcesie. Gdzie jest tu miejsce na kryzys? W podręcznikowym schemacie P. Sztompki dotyczącym zmian, rozwoju i postępu kryzys jest zakłóceniem rozwoju, a nawet wielu innych sfer życia (Sztompka, 2007, s. 446). Adept rozwoju osobistego powiedziałby, że kryzys to słowo wytrych czy też wymówka dla nieudaczników. Przemysł rozwoju osobistego i samodoskonalenia podkreśla i uznaje tylko pozytywną stronę czy też konsekwencję kryzysu jako szansę, wyzwalanie się pozytywnych cech, które są podstawą do rozwoju i działania, do poszukiwania rozwiązań, sposobów adaptacji (Meueler, 1998, s ). Niewątpliwie kryzys może również przynieść pogorszenie, jeżeli człowiek przyjmie postawę bierną, postawę nieudacznika szukającego wymówek, żeby tylko nic nie robić w zakresie zarządzania swoim życiem i swoim przyszłym sukcesem. Jesteś tym, o czym myślisz! W indywidualistycznie-idealistycznym podejściu do wychodzenia z kryzysu najważniejszy jest sposób myślenia, postrzegania i oceniania owego kryzysu i wszystkich problemów z nim związanych. Jednostka może widzieć w nich tylko bariery, zagrożenia i szkody, ale także wyzwanie motywujące do dalszych działań. Podejście optymistyczne czy też, w ujęciu Sztompki, oświeceniowe przekonanie o posiadaniu kontroli nad życiem, przyrodą, światem oraz społeczeństwem przybliża kryzys nawet w tej jego przewlekłej, normalnej formie do pojęć rozwoju i postępu. Akcent przemieszcza się z oddziaływania destruktywnego na konstruktywne, ze strat na oczyszczenie, ze smutku końca na radość nowego początku. W jednym z blogów, nazwa którego nawiązuje do zarządzania własnym życiem i sukcesem ze szczególnym akcentem na ich organizowanie, możemy przeczytać aktualne porady jak pokonać kryzys i wyjść z niego zwycięsko. Przy czym nie jest to kryzys określonego rodzaju, tylko każdy kryzys psychologiczny, który kojarzy nam się tylko z tym, co negatywne. Niewątpliwie człowiek musi pamiętać, że kryzys nie jest końcem świata. Warto zatem 166 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

167 ZARZĄDZANIE SUKCESEM W ROZWOJU OSOBISTYM go zaakceptować, wręcz potraktować jak przyjaciela. Kryzys może bowiem pobudzić nas do myślenia, zwrócić uwagę na już dokonane osiągnięcia oraz nasze wyjątkowe umiejętności, zmotywować do wyznaczenia sobie nowych celów. Kryzys bowiem może doprowadzić do prawdziwych szczytów Twoich możliwości i otworzyć klatki, w których sam się zamknąłeś 2. Kryzys to wyzwanie i najlepszy czas na pozytywne zmiany, a strategii porażki powinno się przeciwstawić strategię sukcesu, postrzegając przy tym wszystkie symptomy kryzysu jako informację, a nie błędy czy bariery 3. Branża samodoskonalenia skłania się zatem ku optymistycznej wizji możliwości związanych z kryzysem. Jej eksperci stawiają akcent na przekształcenie kryzysu na zmianę, zwykłej zmiany na zmianę jakościową, a zmiany jakościowej na rozwój w pewnym kierunku. Jeżeli jednostka samodzielnie, autonomicznie, ze świadomością swoich własnych celów wybierze ten kierunek i będzie się go trzymała, wtedy na pewno będziemy mogli mówić nie tylko o zmianie czy rozwoju, a wręcz o postępie, czyli o przybliżeniu do pewnego stanu idealnego. Kto ma być sprawcą tego ruchu czy też podmiotem postępu? W tym zakresie rozumienie przyjęte w przemyśle rozwoju osobistego jest bliskie humanistycznej wizji tego procesu. Wśród podmiotów indywidualnych możemy zobaczyć nie tylko charyzmatycznych liderów, mówców czy bohaterów poziomu narodowego i globalnego. Mogą tam się znaleźć zwykli ludzie, z których każdy, nawet jeżeli w niewielkim stopniu, ale w tłumie w stopniu już znaczącym, przekształca swoimi codziennymi pojedynczymi działaniami własne otoczenie i całe społeczeństwo w kierunku mniej lub bardziej namacalnego szczęścia i sukcesu. Wśród najczęściej pojawiających się tematów na stronach rozwoju osobistego i w ofertach szkoleniowych jest nie tylko rozwój, postęp, sukces i oczywiście zarządzanie jako hasła ogólnie, ale przede wszystkim przywództwo (często zastępowane niedokładnym anglojęzycznym odpowiednikiem leadership). Bardzo często na pierwszy plan wychodzą motywowanie jako proces i motywacja jako trwała cecha, a także nawyki (korzystne do rozwijania i niekorzystne do zmiany i eliminacji) oraz zdobywanie wiedzy (np. na temat mentalnych mechanizmów zarządzania i rozwoju krok po kroku w sposób zaplanowany i skuteczny ). Journal of Modern Science tom 4/31/

168 Kateryna Novikova Rozwój osobisty czy grupowy? Warto zaznaczyć, że w walce o postęp i sukces branża rozwoju osobistego zapomina o innych motywacjach ludzi niż wewnętrzna potrzeba samorealizacji i samodoskonalenia się. Nie zapomniał jednak o tym biznes jako taki. Zatem niesamowity wzrost tej branży, szczególnie w zakresie usług biznes biznes i rozwoju kompetencji społecznych i umiejętności miękkich, związany jest również z poszukiwaniem innych źródeł wzrostu produktywności, szczególnie w sferze zarządzania kapitałem ludzkim. Wraz ze wzrostem tendencji globalizacyjnych oraz ich przejściem na wyższy poziom, w szczególności w organizacji pracy, odpowiedzialność za własny rozwój przekładający się później na rozwój kapitału ludzkiego całej firmy została przeniesiona na pracownika. W obliczu zagrożenia wypadnięcia z rynku każdy pracownik musi dbać o swój rozwój osobisty, samodoskonalenie, dalsze samokształcenie (słynne europejskie kształcenie się przez całe życie ), wręcz autokreację i samorealizację, często zbieżne z interesami firmy. W szczególności pracownicy naukowi, chcąc doświadczyć owego rozwoju powinni być świadomi, aktywnie walczyć o miejsce pod korporacyjnym słońcem, wiedzieć, kiedy zwolnić i przyśpieszyć, potrafić znaleźć równowagę między pracą a życiem rodzinnym i osobistym, wiedzieć, jaką drogę wybrać, a z jakiej zrezygnować, ale nade wszystko muszą optymistycznie patrzyć na otoczenie być zaangażowani mówiąc językiem rekruterów. W ten właśnie sposób pracownicy powinni zarządzać własną karierą i sukcesem. Jednocześnie postrzeganie dowolnie wybranej osoby pod kątem jej przydatności zawodowej oraz zdolności osiągania specyficznie rozumianego sukcesu wyklucza inne wymiary życia tej osoby, w tym okoliczności rodzinne czy przynależność do warstwy społecznej, pochodzenie, grupę etniczną czy kapitał kulturowy. We współczesnej kulturze indywidualizmu, jak zaznacza Jacyno, doświadczenie jednostki tak czy inaczej jest zdeterminowane przez samointerpretację i przejmowanie całkowitej kontroli nad swoim życiem. Promuje się postawę gracza i morderczej rywalizacji między ludźmi. Mimo że sprzyja to możliwości absolutnego panowania nad losem, wobec oczywistej iluzoryczności tej obietnicy prowadzi to niestety do poczucia ciągłej frustracji (Jacyno, 2007, s. 235). 168 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

169 ZARZĄDZANIE SUKCESEM W ROZWOJU OSOBISTYM Z jednej strony zatem, kultura indywidualizmu, dyskurs terapeutyczny i samodoskonalenie promują egoistyczne cele jednostki, i to wszystko w obliczu nietrwałości rodziny oraz innych więzi, a także wobec niezdolności takiej jednostki do jakichkolwiek wyrzeczeń. Nakazują również bez względu na wszystko cieszyć się życiem. Z drugiej strony, cieszenie się życiem przewiduje przejęcie kontroli nad tym życiem bez podważenia zasad strukturalno- -systemowych, a najlepiej poprzez przystosowanie się. Podobnie jak w etosie purytańskim, nowa kategoryzacja doświadczenia czyni jednostki całkowicie odpowiedzialnymi za swój los (Jacyno, 2007, s. 253). Samodoskonaląca się osoba ma ambicję skorygowania doświadczania siebie oraz odzyskania samodecydowania, poczucia podmiotowości i samostanowienia. Towarzyszy temu przekonanie o neutralności systemu. Zatem mimo wszelkich niesprzyjających okoliczności i uwarunkowań indywidualnych (pochodzenie zmieniono na trudne dzieciństwo, patologiczne środowisko i braki w wykształceniu i wychowaniu na niską asertywność, stan posiadania na nieśmiałość wizerunkową itd.) wystarczy działać z pozycji odpowiedzialnego podmiotu, a nie ofiary i nieudacznika. Sukces Wyznacznikiem jakości życia staje się sukces. Pojawiają się nowe wyrażenia, w których sukces zyskuje często inną niż dotychczas rolę, np. czynnik krytyczny sukcesu, lęk przed sukcesem, umiejętności dla sukcesu (silos for success), głośny sukces (conspicuous success). Żeby go osiągnąć, trzeba o nim myśleć. Trzeba stosować zasadę przyciągania (Byrne, 2008). Trzeba się zaprogramować na zwycięstwo, myśleć pozytywnie i przystąpić do kształtowania rzeczywistości. Należy zlikwidować poczucie porażki, uzewnętrzniając je wobec własnego ja. Jeżeli wszystko jest skonstruowane, to wszystko można poddać dekonstrukcji. Można zmieniać system i zastaną rzeczywistość, ale jednocześnie warto myśleć pozytywnie, zlikwidować poczucie, że jest się niesprawiedliwie traktowanym. Lepiej nie kwestionować warunków, ale myśleć w kategoriach ego, w kategoriach indywidualistycznych, oczywiście bez roszczeniowości, tylko z własnym planem na życie i osiągnięcie sukcesu. Na blogach i stronach internetowych związanych z rozwojem osobistym, a przede wszystkim w zakładkach przedstawiających sylwetki i usługi Journal of Modern Science tom 4/31/

170 Kateryna Novikova trenerów, często można spotkać różne, zachęcające do myślenia i kupowania wspomnianych usług prowokacyjne pytania i zachęty. Na przykład, Jak zamienić kryzys na sukces? Albo: Dowiedz się, dlaczego kryzys może być niepowtarzalną szansą, a w tytule bloga Sukces inspirujący rozwój osobisty. Wśród innych haseł spotkamy najczęściej karierę i niezależność finansową (najbardziej oczywiste wcielenie sukcesu), motywację i asertywność, szczęście i pozytywne nastawienie (jako klucz do sukcesu), kontrolę emocji oraz zdobycie wiedzy i umiejętności w celu osiągnięcia sukcesu. Wszystkie wspomniane elementy są tak oczywiste, jeżeli zastanowimy się nad istotą rozwoju osobowości jednostki ludzkiej, że wydają się nader banalne i dziwne, żeby wymagały interwencji specjalisty. Chodzi jednak o sytuację wyjątkową, o cel do osiągnięcia, bardziej lub mniej enigmatycznie określany jako sukces, którego pragną ludzie zmieniający swoje życie na lepsze we wszystkich jego aspektach. Jak twierdzi amerykański guru rozwoju osobistego Zig Ziglar, musisz sobie w pełni uświadomić, że urodziłeś się zwycięzcą, a wtedy będziesz mógł zacząć zmieniać świat! (Ziglar, Ziglar, 2015). Jacyno podaje przykład z poradnika, dotyczący twórczego podejmowania decyzji, któremu mają sprzyjać tzw. ćwiczenia sukcesu. Składać się miały na niego wizualizacje entuzjastycznych owacji! oraz cieszenie się sukcesem w stanie relaksu (Jacyno, 2007, s. 205). Zatem jeżeli jednostka ludzka chce osiągnąć sukces, powinna myśleć o sobie jako o człowieku sukcesu, któremu ten sukces właściwie się należy, zaprogramować się na sukces, na zwycięzcę, jednocześnie kasując wewnętrzną taśmę ofiary (Jacyno, 2007, s. 206). Niestety to nie wszystko, bo ostatecznym wyróżnieniem się, tzw. świadectwem bycia wybranym już nie są pieniądze, kariera czy sukces, lecz zdolność do doświadczania osiągniętego sukcesu. Interpretacja doświadczenia sukcesu i porażki w kulturze indywidualizmu i dyskursie terapeutycznym staje się warunkiem stabilności układu społecznego. Porażka i degradacja są ogłoszone wyborem osobowości nieplastycznej i pasywnej. Natomiast otwarta i dynamiczna osobowość w sposób naturalny kieruje się ku sukcesowi i awansowi. Zatem porażka życiowa to kwestia postawy wobec samego siebie (Jacyno, 2007, s ). Czy sukces jest jednoznacznie definiowany we współczesnych czasach? W analizie powstania kultury indywidualizmu przedstawione są zmiany 170 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

171 ZARZĄDZANIE SUKCESEM W ROZWOJU OSOBISTYM w świecie zachodnim w latach 60. i 70 XX wieku. Punktem wyjściowym były cud cywilizacyjny i tzw. konwencjonalne szczęście, które to stanowi życie według zasad, w które się nie wierzy. Składało się na nie również podporządkowanie się normom i wynikająca stąd bierność, nieautentyczność i utrata możliwości wybierania (Jacyno, 2007, s. 30). Mimo że szczęście konwencjonalne miało charakter represyjny, ludzie sami robili wszystko, by tylko je mieć. Wtedy bowiem mieli poczucie naturalności kolei rzeczy i kolei sięgania po oferowane przez system rzeczy. Opresja przejawiała się nie w przemocy, a w rutynie i konwencjonalnym stylu życia. Zatem za gwarantowany przez system sukces trzeba było zapłacić konformizmem, uniformizacją i rezygnacją z wielu pragnień (Jacyno, 2007, s ). Alternatywnym rozumieniem szczęścia stała się samorealizacja, autoekspresja i poczucie godności. Najpierw przyjęło to kształt kontrkultury, później jednak zostało po prostu częścią stylizacji życia w tzw. nowej polityce. Przy tym dużą rolę odgrywa w tym wszystkim władza. Dla nowoczesnej władzy bowiem właściwym obiektem politycznym i przedmiotem zarządzania stało się życie, a hasłami emancypacja, równe szanse życiowe i wybór. To wszystko ściśle jest związane ze stylem życia, a dla nowej klasy średniej styl życia to nie efekt dziedziczenia czy innych form determinacji, ale obszar korzystania z wolności i identyfikacji jednostek (Jacyno, 2007, s ). Jacyno wspomina wzorotwórczy charakter, podkreśla wyjątkowość pozycji tej klasy. Ta pozycja polega zarówno na doświadczeniu możliwości i jednocześnie potrzebie autokreacji, autodefinicji, wyznaczeniu różnic między sobą a Innym. Najważniejsze doświadczenie to takie, zgodnie z którym wiele można osiągnąć w życiu i wiele można stracić, ale zawsze przez tę możliwość wybierania jednostka ludzka realizuje swoją wolność (Jacyno, 2007, s ). Tutaj również może zaistnieć przekonanie o możliwości wyrwania się z wyznaczonych z góry scenariuszy i determinant związanych z dziedziczeniem sposobu życia najprawdopodobniej poprzez wpływanie na siebie, podmiotowe, autorskie działanie (Jacyno, 2007, s. 47). Okazuje się, że w kulturze indywidualizmu jedno z najważniejszych miejsc zajmuje mordercza praca ponad siły. Tylko że do tej pracy jednostka zmusza się sama, wewnętrznie. Nie jest do niej zmuszana przez system, pracodawcę, państwo czy jakiekolwiek siły zewnętrzne. Do sukcesu może Journal of Modern Science tom 4/31/

172 Kateryna Novikova prowadzić pracoholizm, jest to dużo łatwiejsza do zniesienia samoeksploatacja, która jest kwestią osobowości, a nie przymusu ekonomicznego, kwestią idiosynkrazji i przymusu wewnętrznego, a nie systemu. Jako ilustrację można przywołać wypowiedź jednego z polskich blogerów w zakresie rozwoju osobistego. W swoim szkoleniowym nagraniu na tle drogiego samochodu ten bloger entuzjastycznie podkreśla, że ważniejsza jest nie skuteczność, lecz samoskuteczność, rozwijając to nowo utworzone pojęcie we wdzięczną stronę samokontroli i samoeksploatacji. Zatem w pewnym momencie okazuje się, że względnie wolny wybór i deklaracja w zakresie autoidentyfikacji i samorealizacji tak naprawdę są teatralnym przedstawieniem wolności, a apetytem na sukces czy dynamiczną osobowością maskowana jest cyniczna gra i mordercza rywalizacja (Jacyno, 2007, s. 51, 54). Jeżeli jednostka ludzka wypada z tej gry i rywalizacji, jeżeli ponosi porażkę, po prostu zwalnia miejsce innym, silniejszym, bardziej żądnym sukcesu, ponosząc całą odpowiedzialność za brak umiejętności zarządzania sukcesem. Zrób to dla siebie! zakończenie Kolejnym przykładem może być podejście istniejące w ramach tzw. coachingu sukcesu. Jest to proces autokreacji, oczywiście pod czujnym okiem coacha lub też ściśle w oparciu o wszystkie materiały i wskazówki zamieszczane przez niego na stronach internetowych, w nagraniach i audycjach szkoleniowych. Akcent jest stawiany na rozwój zawodowy, mający na celu osiągnięcie sukcesu w wybranej sferze życia jednostki w oparciu zarówno o istniejące zasoby lub też o zmianę w różnych wspomnianych wcześniej w związku z postępem tego słowa znaczeniach. I tu się pojawiają magiczne: rozwijaj się!, postaw na rozwój!, rozwijaj się dla siebie, zrób coś dla siebie (w końcu!) lub już całkiem inne przejdź na swoje. W zakresie profesjonalnym więc praktykowanie i nabywanie wolności przejawia się poprzez wybór określonego stylu życia, a mianowicie stylu życia przedsiębiorcy, założenie własnego biznesu i uwolnienie się od szefa. Tylko w taki sposób jednostka ludzka będzie mogła skutecznie zarządzać swoim sukcesem, odzyska autonomię od rynku, przełamie determinację rynku pracy, zrezygnuje z eksploatacji przez despotycznego czy molestującego szefa na rzecz samoskuteczności, z wyzwań związanych z nieprzyjaznym 172 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

173 ZARZĄDZANIE SUKCESEM W ROZWOJU OSOBISTYM środowiskiem pracy,,,szklanym sufitem czy ruchomymi schodami na rzecz samorealizacji w ramach zidentyfikowanych wewnętrznie, bardziej wartościowych celów. Innymi słowy, według branży rozwoju osobistego będzie to krok ku potwierdzeniu osobistej autonomii, m.in. poprzez realizację pewnego indywidualnego planu życia jako przedsięwzięcia i odpowiednie umiejętne zarządzanie sukcesem. Założenie własnego przedsiębiorstwa, biznesu, bycie sobie samemu szefem może być zarówno częścią takiego przedsięwzięcia, jak i jego całkowitym wypełnieniem. Przy tym najważniejszym lub jednym z najważniejszych elementów jest z reguły osiągnięcie szeroko rozumianego sukcesu przy jednoczesnej samorealizacji i samospełnieniu, niemożliwym we względnie bezpiecznej, ale nierozwojowej pracy etatowej na rzecz toksycznego szefa. A co, jeżeli się nie uda? Czy jest jakiś sposób na zarządzanie porażką? W ramach autonomicznego rozwoju i samospełnienia sukces jednostki ludzkiej w wielu sferach może zostać naruszony według branży rozwoju osobistego tylko przez osobiste problemy, które po prostu trzeba rozwiązać. Najlepiej to zrobić tak, żeby od razu to przekuć na sukces. Tendencje kultury indywidualizmu bowiem skłonią raczej taką jednostkę do praktykowania wizualizacji sukcesu niż do rzeczywistego zwalczania systemowo-strukturalnych barier czy do wytężonej pracy. Do pozytywnego myślenia i przeprogramowania się z porażki, pasywności i lęku na sukces, działanie i harmonijne przeżywanie tego sukcesu. Literatura Antczak, B. (2013). Aktywność uczniów na rzecz własnego rozwoju, jak również rozwoju szkoły, Journal of Modern Science nr 4/19/2013, s ISSN Berger, P.L. (1986). The Capitalist Revolution: Fifty Propositions About Prosperity, Equality, and Liberty, New York: Basic Books. ISBN-10: Byrne, R. (2008). The Secret, Simon and Schuster. ISBN 10: Coulson-Thomas, S. (1999). Individuals and Enterprise: Creating Entrepreneurs for the New Millennium Through Personal Transformation, Dublin: Blackhall Publishing. ISBN Journal of Modern Science tom 4/31/

174 Kateryna Novikova Ćmiel, S. (2011) Personal and Managerial Competences in the Organization Management, Human Resources: The Main Factor Of Regional Development nr 5, s ISSN Dąbrowska-Paulewicz, S., Wacowska, A., Bokwa, M. (2014). Personal and Professional Development as a Value in a Knowledge-Based Society, Polish Journal of Management Studies, vol. 9, s ISSN Jacyno, M. (2007). Kultura indywidualizmu, Warszawa: PWN. ISBN Haława, M. (2013). Facebook platforma algorytmicznej towarzyskości i technologia siebie, Kultura i społeczeństwo nr. 4, s ISSN: King, J. D. (2009). Transform Your World Through the Powers of Your Mind: A Guide to Planetary Transformation and Spiritual Enlightenment, Bloomington: Author- House. ISBN-10: Król, A. (2015). Rozbój osobisty. Fakty i mity na temat rozwoju osobistego, Gliwice: Helion. ISBN Łażewska, D. (2013). Wykluczenie społeczne a rozwój osoby ludzkiej. Aspekty filozoficzno-pedagogiczne, Journal of Modern Science nr 3/18/2013, s Łażewska, D. (2016). Postmetafizyczny klimat ponowoczesnej konsumpcji. Rzecz o (nie) zrównoważonym rozwoju człowieka, Journal of Modern Science, t. 1/28/2016, s ISSN Maroszek, W. (2015) Zawód niezaufania publicznego. Dlaczego irytuje nas coaching i rozwój osobisty? Forbes, , fania-publicznego-dlaczego-irytuje-nas-coaching-i-rozwoj-osobisty-,artykuly-,200020,1,1.html, dostęp: Meueler, E., (1998). Kryzysy uczą zmian w myśleniu. Pedagogika dorosłych a przemiany społeczne. W: Stochmiałek J. (red.), Pedagogika wobec kryzysów życiowych, Instytut Technologii Eksploatacji: Warszawa Radom. Novikova, K. (2013). Społeczne teorie tożsamości: przegląd wybranych koncepcji. Journal of Modern Science nr 2/17/2013, s ISSN Przyborowska, B. (2014). Innovative Competencies in Professional and Private Life. Edukacja Dorosłych nr 1, s ISSN X. Salerno, S. (2009). Positively Misguided. The Myths and Mistakes of Positive Thinking Movement, Skeptic vol. 14, nr 4, s ISSN Szejniuk, A. (2015). Coaching narzędzie rozwoju kompetencji zawodowych, Journal of Modern Science, t. 3/26/2015, s ISSN Journal of Modern Science tom 4/31/2016

175 ZARZĄDZANIE SUKCESEM W ROZWOJU OSOBISTYM Sztompka, P. (2007). Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków: Znak. ISBN Taylor, C. (1996). Etyka autentyczności, Kraków: Znak. ISBN: Trapani, G. (2005). Interview: father of life hacks Danny O Brien. Lifehacker.com, , dostęp: Ziglar, Z., Ziglar T. (2015). Urodzony zwycięzca. Znajdź swój własny kod sukcesu, Warszaw: MT Biznes. ISBN: Endnotes 1 Chciałabym serdecznie podziękować za inspiracje i sugestie Mariuszowi Kędziorze i Katarzynie Meyer. 2 dostęp: dostęp: Journal of Modern Science tom 4/31/

176

177 Mária Hencovská Uniwersytet Pawła Józefa Safarika w Koszycach (Słowacja) maria.henckovska@upjs.sk Journal of Modern Science tom 4/31/2016, s Criminal-Law Liability of Members of a Municipal Council in the Slovak Republic Abstract Author aims the attention to a potential criminal-law liability of the members of a municipal council, who participate in the activities of the municipality especially by attending ordinary and extraordinary sessions as the members of a collective body, they take decisions. Their wilful or neglecting unlawful actions can be the basis for the criminal liability. Keywords: member of municipal council, municipal council, criminal liability, public official, criminal offence Introduction The municipal council consists of members and presents «a local parliament» under the local conditions from the point of view of its structure (a collective body), creation (election) and exercise of a mandate (representative mandate), as well as from the point of a competence specification (Palúš, Jesenko, Krunková, 2010). The council as a representative body of the municipality fulfils many important tasks laid down mainly by Section 69/1, 2 of the Constitution of the Slovak Republic, Act No. 369/1990 Coll. on Municipal Establishment as amended by later regulations (hereinafter referred Journal of Modern Science tom 4/31/

178 Mária Hencovská to as the Act on Municipal Establishment) and other legal regulations. From our point of view of research, property management and budget management is important. Along with juridical subjectivity, which a municipality disposes of as a public corporation, it bears a resemblance to a trade company. In contrast to a trade company managing, the members of council are not specially prepared or trained to be managers in the sphere of public administration. The members of the council undertake considerable liability that can be compared with (not substituted by) a liability of a management of a trade company of trade corporations. There is a civil, criminal-law and political liability. The member of council consciously undertook the obligation to carry out a function thoroughly, in the municipality and its citizens interest and he/she undertook to observe the constitution and law (Klíma et al., 2014). A municipal council is a collective body and ordinary and extraordinary sessions during which the decisions are taken in a board through voting, are the form of its activity. However, the municipal council does not bear the criminal liability as a collective body and despite the fact that Act No. 91/2016 Coll. on Criminal Liability of legal persons containing such liability, is going to become effective from July 1, 2016, at the same time this act excludes the criminal liability of a municipality as a legal entity. The importance of tasks, the fulfilment of which belongs to a municipal council, especially a municipality property management, a potential of a damage causing and a special position of the members of council on one hand and the role of penal code resulting from its position in the system of law on the other hand, brought us to considerations about the need of penal sanction of those members, who abused their positions or thwarted or made difficult a fulfilment of important tasks of a municipality. Discussion A criminal activity connected with fulfilment of tasks of a municipality occurs in the statistics of criminal activity, but it is especially the criminal activity of mayors of municipalities connected with a criminal offence of abusing the power as a public official pursuant to Section 326 of Penal Code 1. However, the members of a municipal council participate in a committing of a criminal activity connected with a municipality economic management and 178 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

179 Criminal-Law Liability of Members of a Municipal Council in the Slovak... property management as natural persons by course of Penal code who hide themselves behind a collective decision. A member of a municipal council is considered to be a public official pursuant to Section 128/1 of Penal Code if: a) the post is specified in the provision, b) he/she participates in the fulfilment of tasks of a society and State, c) he/she uses an authority entrusted to him/and d) a criminal offence is committed in connection with his/her authority and liability. Ad a) Penal Code states a facultative a list of natural persons in the quoted provision, who are considered as public officials; the list also includes a member of municipal council as a member of a body of territorial selfadministration. Pursuant to Section 10/1a of Act No. 369/1990 Coll. on Municipal Establishment, a municipal council is the municipality body and consists of members (Section 11), what means that the assumption is met. Ad b) The definition of a municipal self-government competence is contained in Section 4 of the Act on Municipal Establishment, according to which the municipality takes the decisions and implements all acts connected with the administration of the municipality and its property and all the matters, which are regulated by special law as its self-administration competence, autonomously. The municipality participates in fulfilment of state tasks, since it also performs the transferred execution of state administration (Section 5 of the Act on Municipal Establishment). The autonomy of decision making about the tasks of self-government means that a municipality ensures the statutory self-administration competences on its behalf and on its own liability, while it is bound by the Constitution of the Slovak Republic, law or an international agreement or legal regulations issued for their implementation. From the point of view of a nature of the tasks entrusted into the original competence of a municipality, the legal regulation in force specifies that the autonomous competence includes especially the matters that, first of all, are connected with municipality citizens life the significance of which does not exceed the framework and which, by the given reason, the rule of law leaves within the relative autonomous decision making of the municipality. The significance Journal of Modern Science tom 4/31/

180 Mária Hencovská of the activities carried out within transferred competence usually exceeds the municipality framework, while the group includes the activities, the execution of which the state is going to influence more intensely (Tekeli, Hoffman, 2014). It results from the above-mentioned that a member of municipal council that is a municipality body, participates in the fulfilment of the society and state tasks and fulfils the condition so as to be defined as a public official for the purposes of the Penal code. Ad c) A member of a municipal council is liable for fulfilment of the tasks as one of members of the collective body, and law entrusted to him/her certain powers, from which the most important is voting, which represents the participation in a decision-making. The importance of powers of a member to participate in decision-making results from the importance of decision-making of a municipal council, which also determines the principles of finance management and municipality property management and state property, being used by the municipality, management, approves the most important acts related to the property and its management, approves the budget and its changes, approves the territorial plan of the municipality, makes decisions about implementation and cancellation of a local tax, settles on generally binding regulations, establishes and cancels trade companies, etc. It results from the examples that the council disposes of extensive powers (it takes decisions, determines, approves, establishes, settles on, disengages, cancels, etc.). The given powers are carried out by a council as a collective body on sessions through voting carried out by its members. We assume that voting of a member of municipal council, as a manner of application of entrusted power in decision-making is the activity for which law-maker has decided to classify a member of council as a public official for the purpose of the Penal code. By this way it is possible to protect the member of council as a natural person 2 better against the attacks of another natural persons and call the member to account in that activity. Ad d) Penal Code also sets in Section 128/1 that for the criminal liability and the protection of public official under provisions of the act it is required that the criminal offence was committed in connection with their authority and responsibility. Based on the comparison of requirements set by the Penal Code for definition of a public official with legal regulation 180 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

181 Criminal-Law Liability of Members of a Municipal Council in the Slovak... of the position of a member of municipal council (especially in the Act on Municipal Establishment) we have concluded that a member of municipal council is a public official and thus, the condition of a connection is met if a criminal offence is committed in connection with an exercise of the right to participate in decision-making about the municipality matters by voting at the municipal council sessions. The members of a municipal council do not have material and legal exemption for statements presented on the sessions of municipal council. There is no provision in the given acts, nor in other legal regulations that would secure impunity for them for some acts that they are carried out as members within the council activity. It implies that they can also be criminally responsible if they participate in the decision-making by which a criminal offence was committed. Since the council is not criminally responsible as a whole, each its member as a natural person can commit an act, which has the characteristics of a criminal offence by the exercise of the power through which he/she participates in taking decisions by the council. The participation in decision-making of the council may also be a voting. For the criminal liability of a member of council, it is necessary to demonstrate a fulfilment of all characteristics of the merit of criminal offence and to examine especially the fact whether the member of the council caused the act by specified form of a fault. Taking the unlawful decisions by the council, that fulfil the characteristics of an intentional criminal offence or a failure to fulfil important tasks due to negligence cannot be hidden by a collective decision-making and referring to the voting of majority of the council. Since the voting of council is mostly public, the results of voting are included in a the session minutes and the session is opened for public, a criminal activity can be demonstrated by knowledge obtained from the minutes, by witness testimonies of present citizens or by witness testimonies of individual members of the council. If there are facts which suggest that a criminal offence was committed, law enforcement authorities will proceed similarly like in the case of the criminal liability of individuals in collective bodies of private legal entities and do not reject a report on a criminal offence only due to the fact that the subject of examination is a criminal liability of the members of council. The voting majority of the members can also be a group of offenders (accessories) of intentional criminal activity, who have Journal of Modern Science tom 4/31/

182 Mária Hencovská agreed before the voting (for example, for the purpose of obtaining of illegal benefit for him-/herself or other person) 3. From the point of view of the problems we examine, i.e. criminal liability of a member of a municipal council as a public official, we are especially interested in the criminal actions, the offender or accessory of which is a special subject only: a public official. Penal Code contains two such criminal offences: abuse of authority by a public official (Section 326) and obstructing the role by a public official (Sections 327 and 327a) 4. However, it is necessary to state that there were more suspicions of committing a criminal offence by members of council. Suspicions were connected with voting at the session of council and also related to other criminal offences of economic or property nature, or corruption. The criminal offence of abuse of authority by a public official contains also a motive headed to damage causing to another person or procuring an illegal benefit for him-/herself or another person, in addition to the intentional fault in the subjective aspect. It can be committed by three ways: If a public official exercises his/her authority in a manner contrary to the law, or he/she exceeds his/her authority or fails to comply with an obligation under his/her authority or upon the decision of the court. Examining the criminal liability of a member of municipal council for a criminal offence of abuse of authority by a public official, the first alternative is considered: a member of council acted (made decision by voting) by a manner contrary to the law. It is not simple to prove an intentional fault and a motive in the collective body that would demonstrate that the member acted with the intention to cause a damage or obtain an illegal benefit. If the voting is preceded by an agreement of members of the council to vote for the illegal resolution with the intention to cause a damage to another person or to obtain an illegal benefit for them or another person, it will be qualified as a complicity of the criminal offence of abuse of authority by a public official. The decision-making of a member of council requires so that the member takes the decision with knowledge of the matter that is voted about and he/she must have the option to vote freely. To make decisions with knowledge of the matter does not only mean an assumption that a member of a municipal council (as for criminal liability of each natural person) knows Penal Code, 182 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

183 Criminal-Law Liability of Members of a Municipal Council in the Slovak... but he/she must know other legal regulations of other legal branches, which the Penal Code refers to. It is also required from the member in order to apply a sufficient effort to disclose an illegality of a resolution or to know about the illegality of the resolution (Richter, 2013). If, for example, any of member of the council or of other persons present at the session points out to the fact that proposed resolution is clearly illegal, proves his/her opinion, states, who will benefit or suffer a damage by such decision and despite this, the member of council will vote for the resolution, he/she can be made responsible for intentional action (at least in the form of a consent, what will suffice as a requirement of an intention for criminal responsibility). Disclosing of a criminal activity of members of municipal council requires patience from the law enforcement authorities and courts, but this is very important, taking the amount of councils and importance of the tasks, which are fulfilled by the bodies of territorial self-government. The interest of citizens on participation in administration of public matters depends also on their knowledge about honesty of exercise of the power of bodies of territorial selfgovernment and from elected representatives in a council of a municipality, who made a promise to behave correctly. Agreement of several or all members of council, who intentionally vote about the resolution proposal by which clearly results in for example, a disadvantageous sale of lands with the intention to obtain for themselves or another person a benefit is the illegal act fulfilling the characteristics of abuse of authority by a public official. The second mentioned criminal offence obstructing the role by a public official, is a criminal offence caused out of negligence, which can be committed by a public official who fulfils all the conditions laid down by Penal Code. The given criminal offence consists of two basic merits, which occur in numerically different provisions. In the case of Section 327/1 of the Penal Code, the criminal liability of a member of council could be considered only if he/she obstructs or significantly hinders the fulfilment of important tasks by his/her action or failure to act. If it is the case, unknowing negligence as a degree of fault is enough for the commission of a criminal offence. Penal Code does not specify what should be considered as the important task and special publications often state that the importance of a task for the purpose Journal of Modern Science tom 4/31/

184 Mária Hencovská of application of this provision is to be considered according to specific significance from the point of view of a state, enterprise or organization influenced by the task fulfilment (Burda et al., 2011), from which it could be concluded that a municipality and its bodies can fulfil such important tasks or obstruct them or to hinder their fulfilment. The criminal offence of obstructing the role by a public official rarely occur in statistics; there are one charge annually for recent ten years. There were opinions that there is incorrectly or insufficiently applied the merit or it is obsolete (Čaputová, Gyarfáš, 2011) or that it is connected with an anticipated latent criminality committed by public officials. There were considerations in back special publications (Novotný et al., 1995) that in connection with decriminalization trends in criminal policy is to be considered, whether the negligent exercise by which a public official obstructs or significantly hinders the fulfilment of important task could only be a disciplinary delict that establishes a punitive responsibility, since this is not probably the action that is of criminal type. The given authors are those, who consider the merit of given criminal offence to be vague, what contains a potential danger of a calculated application. The criminal liability for obstructing the role by a public official is to be useful for the protection of municipality property pursuant to new basic merit specified under Section 327a of the Penal Code: A public official who, out of negligence, fails to comply with an obligation arising from their authority when managing State property, municipality property, the property of higher territorial unit or the property of public institution, although being aware that they may violate or endanger thereby an interest protected by Penal Code but believing, without adequate justification, that they would not cause such violation or endangerment, and thus cause damage of a large extent (i.e. at least of Euro 133,000) to the given property or cause grievous bodily harm of several persons or the death of several persons (i.e. several persons for the purpose of the Penal Code mean at least three persons) shall be punished by a prison sentence of one year to five years. There is remarkable requirement of a conscious negligence in this merit, what occurs rarely in the Penal Code (usually a negligence is sufficient), damage extent and very moderate sanction compared to, for example, the criminal offence of general danger caused out of 184 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

185 Criminal-Law Liability of Members of a Municipal Council in the Slovak... negligence pursuant to Section 285/4, where the sanction is four to ten years. The provision of Section 327a is a demonstration of law-maker interest about fulfilment of important tasks by public officials also before their negligent actions. The legitimacy of both merits of the criminal offence of obstructing the role by public official can be derived from the abovementioned. Conclusions 1. Citizens perceive the actions of public officials very sensitively and they expect from those persons, especially from elected office holders, a conduct in accordance with law and moral. Their expectations are based on the fact that those officials are specially protected by Penal Code and many of them have very good financial income, therefore their increased criminal liability for actions connected with the exercise of their office is proper. 2. Despite the fact that there are voices from the part of laic and professional public that sanctions given to public officials are not sufficiently 5, we assume that it is not the way which is definitely beneficial to the society. We consider a prevention the criminal activity of public officials to be more important. One of options consists in electing persons (in our case, members of councils), who are sufficiently knowledgeable for exercise of the office and are disposed to pay sufficient attention to materials, about which they decide by voting. It this is not possible, then it is necessary to search a way how to systematically educate those elected office holders so that they be able be well versed in their duties, what is not simple at instability of our rule of law. 3. The significant preventive mean could also be a requirement of an integrity of a candidate for an elected office in a territorial self-government. The candidate would demonstrate the integrity by the extract from the crime register issued at most three months ago. 4. So as a criminal sanction fulfils a role of a general and individual preventions, it is required to conduct a criminal proceedings timely and thoroughly. It would be useful for law enforcement bodies and courts to have the sufficient amount of proofs. We consider minutes from the council sessions to be a significant source of information about potential criminal activity. In the case of a public voting, the minutes could also Journal of Modern Science tom 4/31/

186 Mária Hencovská include (especially at important and questionable matters) a name list of voting persons and it could be possible to document a minority opinion of a member of council which differ from the resolution adopted, if possible, with reasoning if it does not result from the discussion before voting. It is possible to consider a record on voting that allows to clearly determine who and how votes quite verifiable 6. References Act No. 300/2005 Coll. Penal Code as amended by later regulations, hereinafter referred to as Penal Code. Burda, E., Čentéš, J., Kolesár, J., Záhora, J. et al. (2011). Trestný zákon. Osobitná časť. Komentár. II. diel l. vydanie (Penal Code. Special Part. Comment. Part II, Issue I). Praha: C.H. Beck, p ISBN Čaputová, Z., Gyarfáš, J. (2011). Zodpovednosť verejných činiteľov (Liability of Public Officials). Pezinok: VIA IURIS, p. 35. Information about activity of Division of Supervision and Control of Public Administration of Ministry of Interior of the Czech Republic in the area of supervision and control for 2013, Ministry of Interior of the Czech Republic. Praha 2014, p. 19. ISBN Klíma, K. a kol. (2014). Odpovědnost územní samosprávy (Liability of Territorial Self- Government). Praha Metropolitan University Prague press, p ISBN Novotný, O., Dolensk, A., Vaľo, M., Vokoun, R. (1995). Trestní právo hmotné, Zvláštní část, 2. přepracované vydání (Criminal Law Material, Special Part, 2nd Overworked Issue). Codex Praha, p ISBN Palúš, I., Jesenko, M., Krunková, A. (2010). Obec ako základ územnej samosprávy (Municipality as a Basis of Territorial Self-Government). Košice, p. 95. ISBN Richter, M. (2013). Kdy mají zastupitelé trestněprávni odpovědnost za hlasovaní? (When Representives Are Criminally Liable for Voting?), Právni Rádce 8/2013, Ekonomia, a.s. Praha, p. 62. ISSN Tekeli, J., Hoffman, M. (2014). Zákon o obecnom zriadení (Act on Municipal Establishment). Comment: Wolters Kluwer, p Tekeli, J., Hoffman, M. (2014). Zákon o obecnom zriadení. Komentár (Act on Municipal Establishment. Comment). Wolters Kluwer, p Journal of Modern Science tom 4/31/2016

187 Criminal-Law Liability of Members of a Municipal Council in the Slovak... Endnotes 1 Act No. 300/2005 Coll. Penal Code as amended by later regulations, hereinafter referred to as Penal Code. 2 A municipal council as a collective body is protected against attacks especially by Sections 321 and 322 of Penal Code. The council is considered to be a body of public authority and attacks on it, consisting in using of violence or threatening with the intention to affect the execution of powers of public authority, can be considered as a criminal offence of attact on a public authority. 3 The possibility is pointed out also by another authors, e.g. Tekeli, J., Hoffman, M. (2014). Zákon o obecnom zriadení. Komentár (Act on Municipal Establishment. Comment), Wolters Kluwer, p The commission of a criminal offence is also particularly aggravating circumstance (e.g. criminal offence of accepting a bribe pursuant to Section 329/2, electoral fraud pursuant to Section 336a/3/b, obstruction of the preparation and holding of elections and referendum pursuant to Section 351/3/b of Penal Code and other). 5 It is not possible to always agree with the opinion, since the sanctions are imposed according to certain principles and they are included in a whole system of sanctions, what laic public does not know, or does not perceive as being important. 6 This is the opinion presented in Information about activity of Division of Supervision and Control of Public Administration of Ministry of Interior of the Czech Republic in the area of supervision and control for 2013, Ministry of Interior of the Czech Republic. Praha 2014, p. 19. ISBN Journal of Modern Science tom 4/31/

188

189 Aleksandra Szejniuk Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie a.szejniuk@gmail.com Journal of Modern Science tom 4/31/2016, s Knowledge the basis of operations within every organization in the context of good practice Wiedza podstawą funkcjonowania organizacji w kontekście dobrych praktyk Abstract Factors for socio-economic development are knowledge, financial capital, material and human resources. Knowledge is the primary source of competitive advantage. Its proper use supports growth of an organization as well as continuous technical and technological development. In addition, it accelerates economic, social, and cultural development. Information as well as experience are crucial knowledge elements. Information about resources, technology and market becomes a valuable commodity. Acquisition and possession of information increases the scale and scope of activities of the organization in a competitive market. In the modern world the dominant role of information affects the respective functions of enterprises. Successful achievement of the organization s objectives (with the smallest possible outlay) requires high skills and coordination of all actions undertaken due to dynamic changes in the external and internal environment of all companies. The greatest value in the information system are employees. Their consciousness, experience and loyalty are essential to the functioning of the organization in a competitive knowledge market. Streszczenie Czynnikami rozwoju społeczno-gospodarczego są wiedza, kapitał finansowy, rzeczowy oraz zasoby ludzkie. Wiedza stanowi podstawowe źródło przewagi konku- Journal of Modern Science tom 4/31/

190 Aleksandra Szejniuk rencyjnej. Charakteryzuje się tym, że jej wykorzystywanie sprzyja rozwojowi organizacji. Pozwala na ciągły rozwój techniki i technologii. Ponadto przyspiesza rozwój gospodarczy, społeczny, a także kulturowy. Elementem wiedzy jest informacja, która ją tworzy wraz z doświadczeniem. Informacja, która dotyczy zasobów, technologii oraz rynku, staje się cennym towarem. Pozyskanie i posiadanie informacji zwiększa skalę i zakres działania organizacji na konkurencyjnym rynku. We współczesnym świecie dominujące znaczenie informacji oddziałuje na odpowiednie funkcje przedsiębiorstw. Skuteczne osiąganie celów organizacji przy możliwie małych nakładach wymaga wysokich kompetencji i koordynacji działań. Jest to ukierunkowane dynamicznymi zmianami w otoczeniu zewnętrznym i wewnętrznym wszystkich przedsiębiorstw. Największą wartość w systemie informacji stanowią pracownicy firm. Ich świadomość, doświadczenie i lojalność w stosunku do pracodawcy mają podstawowe znaczenie dla funkcjonowania organizacji na konkurencyjnym rynku wiedzy. Keywords: knowledge, learning organizations, changes promoter, innovation process, management area, team work Słowa kluczowe: wiedza, organizacje uczące się, propagator zmian, proces innowacyjny, sfera zarządzania, praca zespołowa Wprowadzenie Jednym z podstawowych czynników działalności organizacji jest wiedza będąca podstawą rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Nieustanne zdobywanie wiedzy przez organizacje jest wymogiem i koniecznością związaną ze złożonością otoczenia. Wartość przedsiębiorstwa tworzą czynniki niematerialne, takie jak wiedza i informacja. Wiedza to informacja wartościowana i zaakceptowana, integrująca dane, fakty oraz hipotezy (Brilman, 2002, s. 295). Wykorzystywanie wiedzy przez organizacje wynika z tego, że umożliwia ona zmniejszenie poziomu niepewności podczas realizacji ryzykownych przedsięwzięć (Mikuła, 2001, s. 61). Rozwój organizacji w nieustannie zmieniającym się otoczeniu wymusza podejmowanie działań adekwatnych do zachodzących zmian. Tworzą one takie rozwiązania, które pozwalają osiągać sprawność i efektywność działań bieżących oraz sukces w przyszłości. Nowe 190 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

191 Wiedza podstawą funkcjonowania organizacji w kontekście dobrych... wyzwania wymagają ciągłego doskonalenia procesów i instrumentów zarządzania. Gwarantem przetrwania i rozwoju organizacji jest wiedza i informacja, która wymaga kreowania i promowania człowieka jako najwyższej wartości. Pozyskiwanie właściwych pracowników na potrzeby firmy, uznanie ludzi i posiadanej przez nich wiedzy, jako zasobu strategicznego, spowodowało pojawienie się nowej koncepcji zarządzania, jaką jest zarządzanie wiedzą. Traktowane jest ono jako odzwierciedlenie wysokiej wartości własności intelektualnej, która powinna być rozwijana i pielęgnowana. Wielkość zasobu ludzkiej wiedzy, jej aktualność, poziom wykształcenia, a także wdrażanie nowych innowacyjnych rozwiązań pozwalają na osiąganie maksymalnej efektywności organizacji. Wiedza sprzyja tworzeniu nowych technologii i produktów, a także pozwala umiejętnie zarządzać nowoczesną firmą. Istotne jest zatem inwestowanie w kapitał ludzki, będący najważniejszym zasobem przedsiębiorstwa. Wyznacznikiem sprawności i efektywności organizacji jest wiedza traktowana jako jeden ze sposobów dostosowań przedsiębiorstwa do działania w warunkach globalizacji. Organizacja oparta na wiedzy Wiedza stanowi podstawową istotę osiągania sukcesu przez przedsiębiorstwa. Aby go osiągnąć, muszą wprowadzać dobre zmiany, które są ich stylem funkcjonowania. Organizacje w ruchu mają swoiste cechy umożliwiające ciągłą odnowę (Masłyk-Musiał, 2003, s ): są elastyczne, ich struktury są płaskie, ich komórki mogą się wzajemnie zastępować, szybko zauważają zmiany w otoczeniu i reagują na nie, budują swój wizerunek z myślą o udziałowcach, stwarzają warunki do angażowania się pracowników, nagradzają kreatywnych i przedsiębiorczych, uczą się i potrafią dokonywać trafnych wyborów. Organizacje nowego typu będą w większym stopniu oparte na pracy zespołowej, elastyczne, zorientowane na jakość (Płoszajski, 1998, s. 14). Zdaniem Z. Sekuły prawidłowość funkcjonowania organizacji uzależniona bę- Journal of Modern Science tom 4/31/

192 Aleksandra Szejniuk dzie przede wszystkim od pracowników, ich kompetencji, zaangażowania oraz możliwości i zdolności wprowadzania nowych rozwiązań. Przejawem zmieniającego się przedsiębiorstwa są zmiany, które polegają na (Sekuła, 2001, s. 35): zmniejszaniu zakresu pracy, podziale pracy, zmianie w relacjach pracodawca pracownik, wzroście znaczenia pojęcia pracy, zapotrzebowaniu na wiedzę. Organizacjom niezbędny jest kapitał wiedzy, który stanowi podstawowy wymóg zmieniającego się otoczenia. Przedsiębiorstwa powinny odpowiednio wykorzystywać nowe technologie oraz nowe systemy zarządzania dla osiągnięcia pozycji lidera rynku. Rezultaty w walce konkurencyjnej mogą osiągnąć te organizacje, które (Grudzewski, Hejduk, 2004a, s. 26): potrafią obniżyć poziom niepewności w ryzykownych przedsięwzięciach, dzięki procesowi kodyfikacji strukturyzują się w technologiach, procedurach, dokumentacji organizacyjnej, kompetencjach pracowników i bazach danych, mogą się materializować, czyli uzewnętrzniać w produktach i usługach, same mogą stanowić produkt. Zdaniem autorów organizacje oparte na wiedzy tworzą wartość dodaną na podstawie efektywnego jej wykorzystania, które charakteryzuje się następującymi cechami (Grudzewski, Hejduk, 2004b, s. 135): wytwarzają produkty bogate w wiedzę, zatrudniają wysokiej klasy specjalistów, ich wartość określa wartość kapitału intelektualnego. Z kolei P. Nestorowicz sugeruje, że cechami organizacji opartej na wiedzy są (Nestorowicz, 2000, s. 80): zespołowe uczenie się, otwarty system informacyjny, konstruktywna konfrontacja, specyficzna kultura organizacji. 192 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

193 Wiedza podstawą funkcjonowania organizacji w kontekście dobrych... Należy podkreślić, że organizacje tworzone są przez ludzi, którzy mogą i chcą się uczyć. Szczególną rolę procesów uczenia się określają zdolności adaptacyjne do zmian zachodzących w otoczeniu. Przedsiębiorstwa zmuszane są do ciągłego inwestowania w zasoby ludzkie, które w efekcie tworzą istotne rezultaty w postaci lepszej pozycji w konkurencyjnym otoczeniu. Skuteczne zarządzanie zasobami ludzkimi gwarantuje sukces organizacji na rynku. Zaangażowanie pracowników, ich wiedza i doświadczenie przyczyniają się do konkurencyjności organizacji (Szejniuk, 2015a, s. 34). Organizacja będzie się uczyć, jeśli pojawi się co najmniej jeden z warunków (Potocki, 2005, s. 274): wystąpi stała zmiana w sposobie działania organizacji, wystąpi zmiana nietrwała, ale zawierająca nowe, dotąd niestosowane, elementy, nastąpi zmiana w ilości posiadanych przez organizację informacji. Rysunek 1. Zmiany w zachowaniu informujące o procesie uczenia się Źródło: Włodarski, 1996, s. 31 Organizacje uczące się to proces, który charakteryzuje udział informacji i wiedzy do zmiany zasobów ludzkich. Przyczynia się do osiągania wysokiej Journal of Modern Science tom 4/31/

194 Aleksandra Szejniuk produktywności zmian zachodzących w otoczeniu. Jest procesem społecznym. Stanowi mechanizm integracji wewnętrznej przedsiębiorstwa. Jego efektywność zależy od metod realizacji uczenia się organizacji, a także warunków wewnętrznych w niej panujących. Jest narzędziem rozwoju kapitału intelektualnego oraz kompetencji pracowników. Warunkiem prawidłowej realizacji procesów organizacyjnego uczenia się jest zdobywanie umiejętności zastosowania wiedzy w praktyce. Są one efektem doświadczeń, a także mechanizmów organizacyjnych, kierujących zachowaniem pracowników. Zdolność organizacji do uczenia się wynika z takich elementów, jak: wiedza, umiejętność jej zastosowania, motywacja pracowników, a także uwarunkowania wewnętrzne organizacji. Organizacyjne uczenie się to proces oparty na wiedzy i informacjach, który jest nierozerwalnie związany z udziałem ludzi (Rokita, 2000, s. 3). Czynnikami ułatwiającymi uczenie się organizacji są: konieczność prowadzenia stałego monitoringu otoczenia, zdolność dostrzegania i rozumienia różnic, aspekt uczenia się, gdy rozpatruje się jakość, identyfikacja pracowników z wizją rozwoju organizacji, ciągłość edukacji, zróżnicowanie sposobów działania. Zarządzający organizacją powinni wiedzieć, jakie są potrzeby pracowników ich aspiracje i cele. Powinni podejmować działania w celu tworzenia odpowiednich warunków, dostarczając potrzebne środki do ich realizacji. Dzielenie się doświadczeniami prowadzi do uzyskania wiedzy cichej i nazywa się procesem socjalizacji. Jest ona tworzona w procesach pracy, a także użycia nowych technologii. Nieprawidłowa dystrybucja wiedzy może doprowadzić do jej deficytu, a jej konsekwencją mogą być błędy i straty w prowadzeniu działalności przedsiębiorstwa. Realizacja prawidłowego procesu organizacyjnego uczenia się powinna wpływać na zachowania nie tylko pracowników, ale także całej organizacji. Podstawowe efekty dla ludzi to przede wszystkim: lepsze zrozumienie wpływu ich działań na wszystkie obszary funkcjonowania organizacji, sprzyjanie kreatywnym rozwiązaniom problemów, tworzenie podziału zadań, który za- 194 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

195 Wiedza podstawą funkcjonowania organizacji w kontekście dobrych... spokaja potrzeby pracowników. Dla przedsiębiorców efektem realizacji procesów uczenia się jest przede wszystkim: rozwój nowych produktów i usług, tworzenie klimatu zaangażowania do pracy, rozumienie wpływu pracy na osiąganie sukcesu organizacji i podnoszenie sprawności organizacyjnej. Organizacje inteligentne cechy Organizacje, które utrzymują wysoki poziom, cechuje wykorzystywanie informacji, komunikacji i zdolności uczenia się. Ma to szczególne znaczenie w procesie podejmowania trafnych decyzji. W obrębie organizacji podziały na stanowiska i wydziały definiują zarówno strukturę, jak i to, co się w niej wykonuje. Takie podziały sprzyjają rozdzieleniu odpowiedzialności oraz procesowi podejmowania decyzji zarówno przez kierowników, jak i pracowników operacyjnych. Zhierarchizowane struktury organizacyjne pełnią podobną funkcję w procesie usprawniania kierowania personelem organizacji. Organizacje zdobywają doświadczenie w procesie uczenia się, doskonaląc zdolności analizy otoczenia, a ponadto ustalania celów. Integralną częścią rozwoju organizacji jest inwestowanie w personel, a także ulepszanie struktury organizacyjnej. Efektem takich działań są organizacje uczące się (Szejniuk, 2015c, s. 73). Uczenie się organizacji wymaga przystosowania odpowiedniej filozofii zarządzania opartej na (Kuc, Moczydłowska, 2009, s. 298): popieraniu i cenieniu otwartości, popieraniu różnorodności, unikaniu naginania struktur działania do istniejących układów organizacyjnych, nie tylko planowaniu celu, ale także określaniu, czego organizacja chce uniknąć (eliminowanie barier). Proces uczenia się organizacji wymaga pokonania różnic między teorią a rzeczywistością w celu określenia zarówno wartości, jak i norm. W procesie ciągłego rozwoju zmiany są nieuniknione. Stały się normą, a wręcz zjawiskiem naturalnym. Podkreślenia wymaga fakt, że proces zmian jest trudny, a przede wszystkim ryzykowny. Żadna organizacja nie będzie mogła funkcjonować, jeśli nie będzie propagowała zmian. Journal of Modern Science tom 4/31/

196 Aleksandra Szejniuk Cechy charakterystyczne dla organizacji uczącej się są następujące (Aspinwall, s ; Penc, s ; Zimniewicz, s ; Czerska, Rutka, s. 171): jest otwarta na eksperymenty, zachęca do odpowiedzialnego podejmowania ryzyka, wszyscy uczestniczą w wytyczaniu polityki organizacyjnej, organizacja tworzy ułatwienia i warunki dla nauki, warunkiem budowy organizacji uczącej się jest kreatywność zarówno podwładnych, jak i menedżerów. Organizacja ucząca się to każda organizacja, która jest otwarta na wszelkie innowacje, sprzyjające jej rozwojowi i pozwalające osiągnąć sukces na zróżnicowanym rynku. Istotne jest tworzenie kultury organizacji wszystkich jej uczestników. Równie ważne jest takie działanie kierownictwa, aby tworzyć jak najlepsze warunki zachęty do procesu zdobywania wiedzy przez pracowników. Dawać ludziom możliwości i szanse na korygowanie ewentualnych błędów. Niezbędne jest szkolenie i zachęcanie do współuczestnictwa, a także wymiany informacji. Tworzenie atmosfery wzajemnego zaufania w trakcie realizacji powierzonych im zadań. Rysunek 2. Cykl uczenia się Źródło: Czermiński, Czerska, Nagalski, Rutka, Apanowicz, 2002, s Journal of Modern Science tom 4/31/2016

197 Wiedza podstawą funkcjonowania organizacji w kontekście dobrych... Przyczyny wymuszające konieczność uczenia się podali M. Pedler oraz K. Aspinwall. Rysunek 3. Przyczyny wymuszające konieczność uczenia się Źródło: Pedler, Aspinwall, 1999, s. 17 Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że organizacje komunikują się nie tylko pomiędzy sobą, ale także ze światem zewnętrznym. Ponadto relacje interpersonalne zachodzą zarówno pomiędzy zwierzchnikami, jak i pomiędzy pracodawcą a pracownikiem na każdym poziomie struktury organizacyjnej. Warunkiem przekształcenia w organizację innowacyjną jest przede wszystkim stwarzanie pracownikom organizacji warunków zachęcających do ciągłego procesu uczenia się. Sprzyjają one rozwojowi przedsiębiorstwa na każdym szczeblu hierarchicznym. Journal of Modern Science tom 4/31/

198 Aleksandra Szejniuk Lider propagator zmian Wyzwanie dla zarządzania w XXI w. stanowi lider, który jest szansą, a nie przeszkodą dla prawidłowego funkcjonowania organizacji. Jego cechą powinna być innowacyjność, a także efektywne wykorzystanie nowości w zakresie techniki i technologii. Wymaga to (Drucker, 2000, s. 73): stworzenia polityki kreowania przyszłości, systematycznego wykorzystania metod szukania oraz możliwości przewidywania zmian, właściwego sposobu wprowadzania zmian zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz organizacji, stworzenia polityki równoważenia zmian i ich kontynuacji. Innowacyjne organizacje charakteryzuje zdolność do wdrażania zmian w dotychczasowych działaniach, a także przewidywanie odmiennych sposobów funkcjonowania w przyszłości. Wprowadzanie zmian jest procesem trudnym i ryzykownym. Dlatego powinny być one powierzone osobom o odpowiednich kompetencjach i umiejętnościach dla efektywnego kreowania przyszłości. Konieczne jest zatem wprowadzenie zasady zorganizowanego odrzucania przeszłości. Zadanie lidera zmian stanowi regularne kontrolowanie wszystkich procesów zachodzących w organizacji. Niezbędne w tym procesie jest zaangażowanie najbardziej efektywnych i kompetentnych pracowników, których zadanie stanowi wprowadzanie na rynek nowego, innowacyjnego rozwiązania. Lider zmian strategii działania zajmuje się polityką kreowania zmian. Udoskonalenie i rozwój mogą przyczynić się do osiągania sukcesów dla wielu organizacji. Istotą zmian strategii działania lidera powinna być polityka systematycznych innowacji, a zatem polityka kreowania zmian. Takie nastawienie pozwala na zdobycie lepszej pozycji na rynku w obszarach określonych jako (możliwości rynkowe) (Drucker, 2000, s ): nieoczekiwany sukces oraz porażka danej organizacji lub jej konkurentów, niezgodność procesów zachodzących w firmie, potrzeby pojawiające się w procesie działania, 198 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

199 Wiedza podstawą funkcjonowania organizacji w kontekście dobrych... zmiany zachodzące w przemyśle oraz strukturach rynkowych, zmiany w zjawiskach demograficznych, nowa wiedza. Proces innowacyjny jest bardzo trudny i wymagający uwagi kierownictwa na wszystkich szczeblach zarządzania. Dlatego konieczne jest przeprowadzanie badań pilotażowych, które mają pokazać ich zastosowanie. Ponadto powinny wskazać ewentualną różnicę pomiędzy oczekiwaniem producenta a ich właściwym wykorzystaniem. Ważnym celem każdej organizacji jest kontynuowanie zaplanowanych działań. Muszą się one dostosować do pojawiających się zmian w ich otoczeniu, a jednocześnie wprowadzać zmiany w swojej organizacji. Powinni zadbać o kontynuację swojego istnienia na konkurencyjnym rynku. Pracownicy organizacji muszą znać realia organizacji, a przede wszystkim jakie zasady i wartości w niej obowiązują. Jest to warunek efektywnej pracy ludzi. Możliwości reagowania na zmiany w otoczeniu zależą od stałych kontaktów z kontrahentami. Równie istotne jest posiadanie przez organizację charakterystycznego wizerunku, który sprzyja jej identyfikacji wśród różnorodnych firm. Kierownik-lider powinien być inicjatorem zmian. Zachęcać pracowników do zdobywania wiedzy, a także umiejętnego przekazywania informacji (Szejniuk, 2016, s. 94). Kierownictwo przedsiębiorstw musi doprowadzić do równowagi pomiędzy zmianą a kontynuacją, choćby przez utrzymywanie dotychczasowych kontaktów z kontrahentami. Wymagają one stałego dostępu do informacji, odpowiedniego jej przekazywania w celu bieżącego informowania o działalności organizacji. Zapewnienia przestrzegania podstawowych założeń w postaci misji, wartości i osiągniętych rezultatów. Podkreślenia wymaga fakt, że osoby zapewniające stały rozwój i kontynuację powinny być odpowiednio wynagradzane. Wszystkie kraje świata odczuwają zmiany o charakterze ekonomicznym, demograficznym, politycznym i społecznym. Organizacje muszą być przygotowane na kreowanie przyszłości i adoptowanie nadchodzących zmian. Nie mogą pozwolić sobie na ich ignorowanie, gdy wystąpi sytuacja odmienna od oczekiwanej. Journal of Modern Science tom 4/31/

200 Aleksandra Szejniuk Wiedza sfera zarządzania organizacją Na rynku kluczowym obszarem jest posiadana informacja, a także komunikacja zarówno wewnętrzna, jak i zewnętrzna. Innowacyjność stanowi nową metodę zarządzania. Indywidualna praca różnych specjalistów zastępowana jest zespołami zadaniowymi. Pozyskiwanie i posiadanie niezbędnych informacji warunkuje podejmowanie właściwych decyzji. Dokładna informacja sprzyja skuteczności podejmowania decyzji. Prawidłowo przetwarzane i przechowywane informacje stanowią najważniejszy zasób, który decyduje o przyszłości organizacji na konkurencyjnym rynku (Szejniuk, 2015b, s. 58). Może być narzędziem do rozwiązywania istotnych problemów w organizacji, a także przyczynia się do lepszej i wydajniejszej pracy zespołowej. Główne obszary zastosowania Group Team Ware dotyczą (Hunziker, 1994, s. 75): procesów ustrukturyzowanych, które bazują na niestrukturalizowanych informacjach, niestrukturalizowanych procesów, do rozwiązywania których wykorzystuje się strukturalizowane informacje, niestrukturalizowanych procesów bazujących na niestrukturalizowanych informacjach. Pracę zespołową wspomaganą komputerowo można określić jako proces, w którym członkowie zespołu otrzymują zadanie do rozwiązywania, a punktem wyjściowym jest zapoznanie się z nieopracowanymi danymi (Potocki, 2006, s. 75). Odpowiednio dobrany model ma ułatwić pracę zespołową w każdej fazie rozwiązywania problemu. W organizacji powinien być stworzony klimat otwartości. Brak klimatu organizacyjnego, odpowiedniej świadomości i współpracy do działania nie sprzyja pracy zespołowej, a zatem nie pozwala na osiąganie efektywności. Różne formy wspomagania pracy ze względu na czas i miejsce określają rodzaje pracy zespołowej (Schweer, Bogdahn, 1998, s. 25) wspomaganej komputerowo: komunikacja bezpośrednia, komunikacja synchroniczna, komunikacja asynchroniczna. 200 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

201 Wiedza podstawą funkcjonowania organizacji w kontekście dobrych... A zatem praca zespołowa dotyczy dwóch aspektów: zorganizowania spotkań członków zespołu w czasie i przestrzeni, wykorzystania środków wspomagających komunikację. Najbardziej korzystną, a jednocześnie kosztowną formą komunikacji są spotkania bezpośrednie. Istotą pracy zespołowej jest wykorzystanie informacji w celu wykonania zadania. Zakres osiągniętego celu jest uzależniony od zorganizowania pracy zespołu, chęci współpracy, a także pokonywania oporu indywidualnych pracowników wobec jakichkolwiek zmian organizacyjnych. Etapami wdrażania innowacyjno-partycypacyjnego zarządzania są (Wachowiak, 2001, s. 42): przygotowanie czynnika ludzkiego, wybór problemów do rozwiązania, wstępna analiza, dobór informatycznych technik wspomagania pracy zespołowej, opracowanie projektu pilotażowego, nagłośnienie projektu, wdrożenie i ocena rezultatów. Odpowiednie współdziałanie pozwala rozwijać umiejętności komunikowania pracowników w rozwiązywaniu problemów organizacyjnych. Forma ich rozwiązywania może być stosowana pod pewnymi warunkami (Chruścicki, 1999, s. 74): kierownictwo musi przeprowadzić rozeznanie na temat wdrażania metody zarządzania, uczestnictwo w pracy takich grup wspólnych interesów powinno opierać się na zasadzie dobrowolności, członkowie grup powinni reprezentować ten sam szczebel w hierarchii organizacyjnej, postawy i zachowania pracowników muszą sprzyjać wymianie informacji i współpracy. Wspomaganie pracy zespołowej polega na zespołowym wykorzystaniu informacji i odpowiednim wykonaniu zadań. Podejmowaniu decyzji na pod- Journal of Modern Science tom 4/31/

202 Aleksandra Szejniuk stawie rozpoznania badanego zjawiska. Podstawą tych działań jest założenie, że rozwój organizacji jest procesem długotrwałym będącym konsekwencją różnorodnych zmian organizacyjnych. Sukces organizacji jest możliwy tylko przy dużym zaangażowaniu pracowników w strategii rozwojowej przedsiębiorstwa. Zarządzanie zasobami ludzkimi w organizacji opartej na wiedzy Zarządzanie zasobami ludzkimi jest koncepcją, której zadaniem jest dostosowanie cech zasobów ludzkich do celów organizacji. A także wykorzystanie zasad, metod i narzędzi skierowanych na kształtowanie i zaangażowanie pracowników. Rysunek 4. Ogólny model systemu zarządzania zasobami ludzkimi w organizacji Źródło: Pocztowski, 2008, s Journal of Modern Science tom 4/31/2016

203 Wiedza podstawą funkcjonowania organizacji w kontekście dobrych... Podstawą do oceny efektywności systemu zarządzania zasobami ludzkimi jest zdolność tworzenia wartości zarówno dla akcjonariuszy, jak i pracowników. Warunkiem podnoszenia efektywności pracy jest posiadanie kompetentnych pracowników na wszystkich stanowiskach. Zmiany w strukturze zatrudnienia spowodowały, że dość liczną grupę aktywną zawodowo stanowią pracownicy wiedzy. Pracownik wiedzy powinien być traktowany jak jeden z najważniejszych składników i zasobów przedsiębiorstwa. Jego wiedza powinna być w odpowiedni sposób generowana i przekształcana w wartość dodaną dla interesariuszy. Niezwykle istotne jest rozwijanie organizacji uczącej się (Senge, 1998, s. 75)w takich dyscyplinach, jak: rozwijanie mistrzostwa osobistego, odkrywanie i otwieranie własnych modeli myślowych, stymulowanie zespołowego uczenia się, myślenie systemowe, budowanie wspólnych wizji. Podejmowane przez przedsiębiorstwa inicjatywy z zakresu zarządzania zasobami ludzkimi są inspirowane przez komórki ZZL, które wypełniają nowe role (Borkowska, 2002, s. 26): ściślej współpracują z kierownictwem różnych szczebli, pełnią funkcję inspiratora, projektanta różnego rodzaju rozwiązań z zakresu ZZL, odgrywają rolę konsultanta, doradcy wszystkich pracowników. Wspieranie strategii wdrażania programów zarządzania wiedzą przez komórki ZZL dotyczy zazwyczaj (Soliman, Sponer, 1999, s. 341): tworzenia zespołów zarządzania wiedzą, ustalania reguł i zasad zarządzania wiedzą, inicjowania programów zarządzania wiedzą, aktualizowania programów zarządzania wiedzą. Równie istotnym zadaniem komórki ZZL jest tworzenie i rozpowszechnianie wiedzy w ramach organizacji. Dlatego istotne jest wsparcie kierownictwa organizacji w tworzeniu programów informatycznych. Powinny Journal of Modern Science tom 4/31/

204 Aleksandra Szejniuk one wdrażać zasadę dzielenia się posiadaną wiedzą w zakresie jej wykorzystania w praktyce. Ponadto niezwykle wspierającym elementem w zarządzaniu wiedzą jest systematyczne planowanie i struktura organizacji. Rozwijają one zaangażowanie pracowników i zachęcają do brania udziału w zarządzaniu wiedzą. Dlatego konieczne jest budowanie wzajemnego zaufania pomiędzy pracownikami w budowaniu kultury organizacji. Powinna ona sprzyjać ciągłemu uczeniu się, a także pracy zespołowej. Wdrażanie programu zarządzania wiedzą wymaga akceptacji i zaangażowania wszystkich pracowników. Wdrażanie powinno być traktowane jako wyróżnienie dla przedsiębiorstwa. Podsumowanie Czynnikiem sprawczym oraz skutkiem przemian otaczającego nas świata jest globalizacja odmienna na wiele sposobów. Jej siłą sprawczą jest znaczny postęp techniczny, technologiczny i informacyjny. Technologia informacyjna spowodowała łatwość przepływu informacji, która sprzyja wdrażaniu nowych produktów i usług. Wiedza przyczyniła się do zmiany technologii na konkurencyjnym rynku, w którym istotne znaczenie ma innowacyjność i zdolność do reagowania na zmiany w otoczeniu. Coraz więcej przedsiębiorstw opiera swój rozwój na wiedzy, dostosowując się do nowych reguł konkurencyjności. Zmiany te są dowodem odchodzenia od gospodarki opartej na wykorzystaniu zasobów naturalnych do gospodarki skierowanej na pomnażanie bogactwa będącego funkcją dostępu do wiedzy. Literatura Borkowska, S. (2002). Zarządzanie talentami. Warszawa: Wyd. Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych. ISBN Brilman, J. (2002). Nowoczesne koncepcje i metody zarządzania. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. ISBN Chruścicki, Z. (1999). Zarządzanie firmą. Wybrane problemy. Warszawa: Wyd. C.H. Beck. Czermiński, A., Czerska, M., Nogalski, B., Rutka, R., Apanowicz, J. (2002). Zarządzanie organizacjami. Toruń: Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa. 204 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

205 Wiedza podstawą funkcjonowania organizacji w kontekście dobrych... Drucker, P.F. (2000). Zarządzanie w XXI wieku. Warszawa: Wyd. MUZA S.A. ISBN Grudzewski, W.M., Hejduk, I.K. (red.), (2004). Przedsiębiorstwo przyszłości. Warszawa: Difin. Grudzewski, W.M., Hejduk, I.K. (2004a). Przedsiębiorstwo przyszłości fikcja i rzeczywistość. Warszawa: Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle. Hunziker, A. (1994). Groupware unterstützt Arbeitsgruppen und Projekte, IO Management Zeitschrift, nr 11. Kuc, B.R., Moczydłowska, J.M. (2009). Zachowania organizacyjne. Warszawa: Difin. ISBN Masłyk-Musiał, E. (2003). Strategiczne zarządzanie zasobami ludzkimi. Warszawa: Oficyna Wydawnicza PWN. Mikuła, B. (2001). Elementy nowoczesnego zarządzania w kierunku organizacji inteligentnych. Kraków: Antykwa. ISBN X. Nestorowicz, P. (2001). Organizacja na krawędzi chaosu. Kraków: Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu. ISBN Pedler, M., Aspinwall, K. (1999). Przedsiębiorstwo uczące się. Warszawa: Petit. ISBN X. Płoszajski, P. (2000). Organizacja przyszłości: wirtualny splot kontraktów. W: W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk (red.), Przedsiębiorstwo przyszłości. Warszawa: Difin. Pocztowski, A. (2008). Zarządzanie zasobami ludzkimi. Warszawa: PWE. Potocki, A. (2006). Zachowania organizacyjne. Warszawa: Difin. Rokita, J. (2000). Model uczenia się organizacji, Organizacja i Kierowanie 4(102). Schweer, M.K.W., Bogdahn, A. (1998). Erfolgreiche Qualitätszirkel nicht ohne Vertrauen im Unternehmen, IO Management Zeitschrif 67(1998), H. 10. Sekuła, Z. (2001). Planowanie zatrudnienia. Kraków: Oficyna Ekonomiczna. Oddział Polskich Wydawnictw Profesjonalnych: ABC. ISBN Senge, P.M. (1998). Piąta dyscyplina. Teoria i praktyka organizacji uczącej się. Warszawa: Dom Wyd. ABC. Soliman, F., Sponger, K. (1999). Strategies for implementating knowledge management role of human resources management, Journal of Knowledge Management vol. 4, nr 4. Szejniuk, A. (2015c). Coaching narzędzie rozwoju kompetencji zawodowych, Journal of Modern Science 3/26/2015. ISSN Journal of Modern Science tom 4/31/

206 Aleksandra Szejniuk Szejniuk, A. (2015a). Controlling personalny w procesie zarządzania zasobami ludzkimi, Journal of Modern Science 2/25/2015. ISSN Szejniuk, A. (2016). Etyka menedżerska w zarządzaniu zasobami ludzkimi, Journal of Modern Science 1/28/2016. ISSN Szejniuk, A. (2015b). Kapitał ludzki jako wyznacznik sukcesu organizacji, Journal of Modern Science 3/26/2015. ISSN Wachowiak, P. (2001). Profesjonalny menedżer. Warszawa: Difin. ISBN Włodarski, Z. (1996). Psychologia uczenia się, tom I. Warszawa: Wyd. PWN. ISBN Journal of Modern Science tom 4/31/2016

207 Igor Palus Faculty of Public Administration Pavol Jozef Safarik University in Kosice Journal of Modern Science tom 4/31/2016, s Regulation-Making Competence of Municipalities in the Slovak Republic (Selected Problems) Abstract Author analyses selected problems connected with the regulation-making competence of municipalities. He points out the limits of the municipalities regulation-making defined by the Constitutional Court of the Slovak Republic, the implementation problems that reflect professional level of members of municipal councils. He deals with the exercise of a municipality mayor s suspension power in connection to the municipality by-laws, as well as potential subjects of a regulation- -making initiative. He suggests the legislative solutions and gives the arguments for them. He uses the method of the constitutional-law-based analysis of the institutes and connections under research, complemented by the method of synthesis of obtained knowledge based on experience from practice of municipal self-governments (empirical method). Keywords: municipality, regulation-making municipality, regulation, regulation- -making initiative, municipality mayor s suspension power Introduction The regulation-making is a significant and important competence of a municipality regulated directly in the Constitution of the Slovak Republic (hereinafter referred to as the Constitution of SR or the Constitution) in Journal of Modern Science tom 4/31/

208 Igor Palus Article 68 and Article 71/2. The basis of the constitutional regulation is a distinguishing between the competence of a municipality to issue generally binding regulations in the sphere of autonomous competence (so called self- -governing regulations) and the ones in the sphere of transferred competence (so called administrative regulations). Based on Article 68 of the Constitution, in matters of territorial self-government and for securing the tasks of selfgovernment provided by a law, a municipality may issue the general binding regulations. According to Art. 71/2, when exercising the powers of state administration, a municipality may issue generally binding regulations within its territory upon authorization by a law and within its limitations. This provides the principal difference from the point of view of orientation or purpose, between the constitutional basis for issue of general binding regulations of a municipality at the exercise of territorial self-government and at the exercise of transferred state administration. However, neither the Constitution of SR, nor Act No. 369/1990 Coll. on Municipal Establishment as amended by later regulations (hereinafter referred to as the Act on Municipal Establishment) makes no difference between self-governing regulations and administrative ones from the point of legislative process of their passing. Both types of regulations are passed by qualified three-fifth majority of present members of a municipal council and signed by the municipality mayor within the time limit determined by law. Discussion and Proposals of Solutions The problems of the municipal regulation-making are extensive from the point of view of their theoretical and legislative formulation and application practice and in order to pay them the detailed attention we would have to write down (maybe) tens of pages, what radically exceeds the capacity given to our paper. Taking the extent and title of the paper into account, we will only deal with some problem issues, which we consider to be worth of better precision in the Act on Municipal Establishment. The problems of theoretical and practical nature are especially invoked by the implementation of a municipal regulation-making in the sphere of autonomous competence of a municipality, i.e. at passing and issuing of self-governing regulations. Taking the analysis of Art. 68 of the 208 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

209 Regulation-Making Competence of Municipalities in the Slovak Republic... Constitution as the basis, it can be concluded that it establishes the direct constitutional authorization for municipalities and the issue of generally binding regulations in matters of territorial self-government for securing the tasks of self-government provided by a law. As well, the authorization of a municipality, or its right to issue a generally binding regulation also results from the diction of the given article, i.e. only the municipality (its bodies) considers what it will use for securing of the tasks of territorial self-government a regulation or other available forms and means. The authority to issue generally binding regulation is limited from the point of view of competence, as it results from the provision in matters of territorial self-government and for securing the tasks of self-government provided by a law (Palúš, Jesenko, Krunková, 2010). Based on the given interpretation, we may conclude that, pursuant to Art. 68 of the constitution, the municipalities have at their disposal the original regulation-making with all its components, in the sphere of autonomous competence, i.e. they may regulate social relations, which have not been regulated yet (praeter legem) and they are eligible to set new legal obligations within the social relations in relation to municipality inhabitants (or to legal entities) without a specific statutory authorization. However, the situation is much more legislatively complicated and substantially more complex in practice due to relatively rich judicature of the Constitutional Court of the Slovak Republic, which has determined and formulated several important decisions in relation to regulation-making authority of a municipality in the sphere of autonomous competence, which, as a whole, represent the constitutional limits of municipal regulation-making in the given sphere. On one hand, the Constitutional Court acknowledges the original nature of regulation-making of municipalities with reference to the direct constitutional authorization to issue generally binding regulations, but, on the other hand, it states: the Constitution does not acknowledge the regulation- -making authority for municipalities within the whole scope of internal matters, which they administer pursuant to Art. 4 of the Act on Municipal Establishment. They may apply the regulation-making authority in this part of administration of their internal matters only, by which they implement the territorial self-government pursuant to Art. 65/1 of the Constitution 1. Journal of Modern Science tom 4/31/

210 Igor Palus If the law-maker grants them specific authorization for the regulation-making activity, they also will be entitled to regulate other relations by the generally binding regulation beyond this constitutional provision 2. Another problem, or the constitutional limit, in relation to a municipality regulation-making, consists in the decisions of the constitutional court restricting the municipalities in setting of new legal obligations by generally binding regulations. The limits laid down in this way bring about doubts also in theoretical and legal aspect, since individual decisions of the constitutional court in this matter are not always explicit and identical. In principle, they can be formulated in such a way that the municipalities may impose legal obligations to natural and legal persons in their generally binding regulations pursuant to Art. 68 of the Constitution only upon consistent observance of the constitutional limits (especially the observance of the contents of Article 2/2,3 and Article 13/1 of the Constitution), while, in actual fact, the obligations represent the detailed specification of the obligations stated in the Constitution and acts according to the local conditions, not new obligations. It is undoubtedly correct, when the constitutional court makes up the constitutional regulation of municipality regulation-making by its decisions, but it is necessary to realize that the regulation (not always explicit and identical) is launched by thousands of members of municipal councils and hundreds of mayors and most of them (of course) have no juridical education. This fact is reflected by the level of municipal regulation-making, which could be interestingly described by prosecution bodies or courts. In this situation, we consider necessary to precise the regulation of municipal regulation- -making in the Act on Municipal Establishment in the sphere of autonomous competence from the point of view of its subject and especially from the point of view of determination of criteria that allow to set the obligations through generally binding regulations to their addressees. We are convinced that it would be useful for the level and seriousness of generally binding regulations issued by municipalities within the autonomous competence. In practice, there is sometimes problem to distinguish, when a municipality exercises the regulation-making competence pursuant to Article 68 of the Constitution (self-government regulations) and when it is pursuant to Article 71/2 of the Constitution (administrative regulations). The core of the 210 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

211 Regulation-Making Competence of Municipalities in the Slovak Republic... problem consists often in incorrect distinguishing of self-governmental tasks of a municipality and its tasks at the execution of local state administration. According actual knowledge of municipalities, the disputes arise especially as a result of the fact that acts set certain tasks for municipalities also in the sphere of territorial self-government, while supervision bodies of the state (prosecution bodies) consider these statutory tasks to be the statutory authorization pursuant to Article 72/2 of the Constitution. It is obvious that the way how to precede the misunderstanding consists in the more detailed content specification of Article 68 of the Constitution (Čic, 2012). The problem component of a municipality regulation-making is the exercise of suspension right by a municipality mayor. The core of the problem is whether the mayor of a municipality, who signs resolutions and regulations adopted by municipal council, is entitled to exercise the suspension right to the resolutions only (Prusák, Škultéty, 1999), or also in connection to the municipality regulations (Kukliš, Virová, 2012). Differences in opinion occur not only in legal publications, but unfortunately also in implementation practice. The mayors of municipalities, members of municipal councils, chief controllers of municipalities, as well as prosecution bodies that perform a supervision over the observance of rule of law in municipal self-government, have different approach to the given problem. We hold the view, according to which a mayor may apply the suspension right under the statutory conditions to the resolutions of the municipal councils only. The generally binding regulations of the municipality are thus excluded from its suspension right. The following facts are to support our opinion. In the first place, we want to draw attention to the principal difference between the legal nature of the content of generally binding regulations of a municipality and the resolutions of the councils of the given municipality (hereinafter referred to as resolutions). The regulations of a municipality are normative legal acts, they contain legal norms as generally binding rules of behaviour containing certain orders, bans or permits in relation to their addressees. On the other hand, the resolutions are not of normative legal acts nature, they do not present legal sources in formal sense and do not contain legal norms. They only contain organizational standards which bind in relations oriented into the municipality. Journal of Modern Science tom 4/31/

212 Igor Palus The resolutions and regulations are legal acts through which a municipal council implements its competence. Since the council is a collective body, it always takes decisions as a board, while it has a quorum only if overall majority of all its members is present at the session. It results from the above-mentioned that the council settles on adoption of resolutions and regulations. However, taking abovementioned legal nature of both legal acts into account, there is statutory difference in the way of their adoption. While to pass the resolution, overall majority of present members is needed, to pass the regulation, three-fifths majority of the same quorum is necessary, i.e. the qualified majority of the present members. It is true that a municipal council settles on regulations (Section 11/4/g of the Act on Municipal Establishment), however this settling on is to be perceived as a process procedure of a municipal council, the result of which is an adoption of a regulation of the municipality as a normative legal act. In other words, from the legal point of view, it is not possible to perceive synonymously the resolution of the council as legal act with settling on of the municipal council as a process form of its operation (Dudor, Hašanová, Andorová, 2013). In accordance with this statement, we hold the opinion that provision of Section 13/6 of the Act on Municipal Establishment ( the mayor may suspend the exercise of the municipal council resolution ) is to be interpreted literally and it may not be extended by an extensive interpretation to a regulation of a municipality. We assume that if law-maker had had in mind the application of the suspension right also towards the regulations, he would have explicitly stated this fact in the act (similarly like in Section 12/11 of the Act on Municipal Establishment is explicitly stated that municipality mayor signs resolutions and regulations approved by municipal council). The second group of arguments supporting our opinion is represented by the principle of power division under the conditions of municipal self-government (Palúš, 2013). Within the given principle, the suspension right of the municipality mayor represents one of the significant means of its implementation. If the municipality mayor uses it towards a resolution of the municipal council under the statutory conditions (Section 13/6 of the Act on Municipal Establishment) and the council subsequently breaks it by three-fifths majority of all its members, the analysed right of the municipality mayor, or its implementation, represents 212 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

213 Regulation-Making Competence of Municipalities in the Slovak Republic... the significant function of a brake or counterweight of executive power (mayor) towards the regulation-making power (council) and vice versa. If the council breaks the suspended resolution and the mayor denies to sign it despite this fact, referring to the mayor s position of a statutory person (there are such cases in the practice), there is no solution in the Act on Municipal Establishment how to solve such situation. Under such circumstances, the suspension right of the mayor exercised towards the regulation of the municipality will not act as a mean heading to the division and control of power, but as a mean that allows a power concentration, or a cumulation of executive and regulation-making activity in the municipality mayor s hands. Also Act on Prosecution (No. 153/2001 Coll. on Prosecution as amended by later regulations) confirms our considerations about the fact that a municipality mayor must not suspend the execution of the municipality council regulation, since the given act clearly distinguish between legal nature of a resolution and a regulation of a municipal council. This difference is obvious when a prosecutor s protest is handled, where law distinguishes the effects of the protest depending on the fact whether the protest is filed against a generally binding legal regulation (thus, also municipality regulation) or against a measure or decision of a body of public administration (including a resolution of a municipal council). In the first case, i.e. if a prosecutor files a protest against a municipality regulation and the protest is not successful, the general attorney will be entitled to make a motion for the commencement of legal proceedings about the compliance of legal regulations on the Constitutional Court of the Slovak Republic (it is necessary to add for completeness that pursuant to the Constitution, the general attorney is entitled to make such motion always, i.e. also in the case if a prosecutor does not file any protest against a municipality regulation). In the second case, i.e. if a prosecutor files a protest against a resolution of a municipal council and the protest is denied, the prosecutor may make a motion for the commencement of legal proceedings on a general court, which will give a ruling for the matter. We hold the opinion that law-maker would clearly declare in the law that a municipality mayor cannot exercise a suspension right towards generally binding regulations of the municipality so as to respect the principles of a legal state from the point of view of creation of legal regulations and their Journal of Modern Science tom 4/31/

214 Igor Palus subsequent explicit application. We are convinced that such a course of action of law-maker would have a positive influence on seriousness and trustworthiness of a municipality regulation-making and most importantly, it would remove existing application diversity, which has negative impacts in the practice of municipal self-governments. In connection with municipality regulation-making, we want to take a stand on one more problem. Act on Municipal Establishment does not explicitly determine (nor ban), who can propose a municipality regulation, i.e. who can have a regulation-making (legislative) initiative. The municipalities approach differently to this matter and thus it is possible to see that in addition to members of municipal councils and municipal mayors, the regulationmaking initiative is within the competence on the basis of the decision of the given municipality to committees of a municipal council, municipal board, chief of a municipality office, as well as to legal entities or organizations established by the municipality. We suppose that also in this case, the Act on Municipal Establishment would be a unifying component and it would award the regulation-making initiative to two subjects to members of a municipal council and a municipality mayor. The quoted acts awards indirectly the regulation-making initiative to members, when pursuant Section 25/4/a, they are entitled to submit proposals to a municipal council and other bodies of the municipality. There are at least two reasons for awarding a municipality mayor the regulation-making initiative. The first one pursuant to the Act on Municipal Establishment, the mayor calls, presides and ends the session of the municipal council, i.e. he directly participate in the process of discussing and adopting of a generally binding regulation of the municipality. The second reason, from which it is possible to deduce a position of a mayor as a proposer of a municipality regulation is based on constitutional position of a mayor according to which it is the highest executive body of a municipality. Analogously it is possible to conclude that a mayor as the highest executive body of the municipality has a similar position in the process of municipality regulation-making process as the government (the supreme body of executive power) within the process of law-making process, where it disposes of the law-making initiative and submits the substantial number of bills. 214 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

215 Regulation-Making Competence of Municipalities in the Slovak Republic... Conclusion The system of functioning of a representative democracy the component part of which is a municipal self-government requires at least such a precision of legal regulation at local level as the law-maker devotes to the regulation of the institute on the central level. This statement fully relates to the sphere of regulation-making competence of a municipality, the principal imperfection and problem of which is its general and non-explicit legal regulation. Along with the unbalanced relation of democracy and professionalism of members of municipal councils and mayors, it results in a whole range of problems in the practice of municipal self-governments and the significance of municipality regulation-making is considerably relativized. References Čic, M. et al. (2012). Komentár k Ústave Slovenskej republiky (Comment to the Constitution of the Slovak Republic). Žilina: Eurokódex, p Constitutional Court of the Slovak Republic from May 13 (1997). File No. II. ÚS 19/97. Dudor, L., Hašanová, J., Andorová, P. (2013). Rozsah sistačného oprávnenia starostu obce (Scope of suspension authority of a municipality mayor). In: Teória a prax verejnej správy, Zborník príspevkov z medzinárodnej vedeckej konferencie organizovanej pri príležitosti 15. výroc ia založenia Fakulty verejnej správy konanej v dňoch , UPJŠ Košice, p Kukliš, P., Virová, V. (2012). Vybrané problémy miestnej samosprávy (v komparácii niektorých štátov Európskej únie) (Selected Problems of Local Self-Government Compared to Some Countries of the European Union). Bratislava: Eurokodex, p. 73. Palúš, I. (2013). Uplatňovanie princípu deľby moci v obecnej samospráve (Exercise of a Principle of Power Division in a Municipal Self-Government), Justic ná Revue vol. 65, No. 5, p Palúš, I., Jesenko, M., Krunková, A. (2010). Obec ako základ územnej samosprávy (Municipality as a Basis of Local Self-Government). UPJŠ Košice, Košice, p Prusák, J., Škultéty, P. (1999). Miestna samospráva ako verejná autorita (Local Self- -Government as Public Authority). In: Tvorba práva a všeobecne záväzné nariadenia obce (Creation of Law and Generally Binding Regulations of a Municipality). Jaspis: EQ Klub Pezinok, p. 55. Journal of Modern Science tom 4/31/

216 Igor Palus Endnotes 1 Pursuant to Article 65/1, a municipality is legal person, which manage its own property and its financial means independently, under the conditions laid down by a law. 2 Finding of the Constitutional Court of the Slovak Republic from May 13 (1997). File No. II. ÚS 19/ Journal of Modern Science tom 4/31/2016

217 Ma r t i n Da h l Agnieszka Kuba Uczelnia Łazarskiego w Warszawie augwaw@gmail.com agnieszka_kuba@op.pl Journal of Modern Science tom 4/31/2016, s The European Union s way to create a federation Droga Unii Europejskiej do utworzenia federacji Abstract Does the European Union will become a federation? This question rankle many scientists, politicians, and especially citizens of countries belonging to the European Union. At the same time it should be noted that the process of European integration from the beginning were focused to create a political union. Therefore, the aim of this article is to present the way of the Member States of the European Union towards the establishment of a federal state. The article is a theoretical analysis of selected books, articles and Internet sources. It consists of three parts. In the first, the authors analyze the current political system of the European Union. In the second, they represent the perspective of the evolution of the political system of the European Union in the coming years. In the third part, they are trying to prove that the federation would be the optimal political system for countries belonging to the European Union. Streszczenie Czy Unia Europejska w przyszłości stanie się federacją? Pytanie to nurtuje licznych badaczy, polityków, a zwłaszcza obywateli państw należących do Unii Europejskiej. Przy czym należy zauważyć, że proces integracji europejskiej od samego początku zmierzał do utworzenia unii politycznej. W związku z powyższym celem artykułu jest przedstawienie drogi państw wchodzących w skład Unii Europejskiej zmierzającej do utworzenia państwa federalnego. Journal of Modern Science tom 4/31/

218 Martin Dahl, Agnieszka Kuba Artykuł jest analizą teoretyczną wybranych publikacji książkowych, artykułów oraz źródeł internetowych. Składa się z trzech części. W pierwszej autorzy analizują obecny system polityczny Unii Europejskiej. W drugiej przedstawiają perspektywy ewolucji systemu politycznego UE w najbliższych latach. W trzeciej zaś próbują udowodnić, że federacja mogłaby być optymalnym systemem politycznym dla państw należących do Unii Europejskiej. Keywords: the European Union, European integration, federalism, the political system of the European Union, the eurozone Słowa kluczowe: Unia Europejska, integracja europejska, federalizm, system polityczny Unii Europejskiej, strefa euro Wprowadzenie Od momentu zakończenia II wojny światowej proces integracji europejskiej podlega nieustannemu pogłębieniu i ewolucji, a sama Unia Europejska to bez wątpienia najbardziej udany projekt integracji europejskiej w historii kontynentu. Nie można jednak zapominać, że proces scalania państw europejskich nie zawsze odbywał się gładko i bez przeszkód. Często budził i nadal budzi liczne obawy oraz kontrowersje. W przeszłości motorem integracji europejskiej często były kryzysy, z których Unia Europejska wychodziła wzmocniona i bardziej zintegrowana. Jednak obecny kryzys wydaje się największym wyzwaniem dla państw Unii Europejskiej od momentu jej powstania. Spór, który się toczy pomiędzy zwolennikami a przeciwnikami pogłębiania integracji europejskiej, jest sporem o fundamentalnym znaczeniu, sprowadzającym się do odpowiedzi na pytanie, czy Unia Europejska powinna zrobić następny krok w kierunku unii politycznej, czy też nie. Ubocznym skutkiem kryzysu greckiego jest powrót w debacie publicznej do idei tworzenia superpaństwa w Europie. Z jednej strony pojawiają się deklaracje mające na celu uspokojenie sceptyków utworzenia federacji europejskiej, jakoby w najbliższych latach nie ma możliwości utworzenia państwa europejskiego, z drugiej zaś można zauważyć zabiegi mające na celu pogłębienie procesu integracji europejskiej przynajmniej w obrębie strefy euro. Stworzenie Europejskiego Funduszu Inwestycji Strategicznych czy Unii Bankowej świadczy o stopniowym zmierzaniu wybranego grona państw Unii 218 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

219 Droga Unii Europejskiej do utworzenia federacji Europejskiej w kierunku unii politycznej. W naturalny sposób implikuje to dyskusję o suwerenność pojedynczych państw oraz budzi obawy o zdominowanie mniejszych krajów przez te większe, jak np. Niemcy. Jednak, niezależnie od wielkości danego państwa należącego do Unii Europejskiej, należy pamiętać, że w kontekście globalnych wyzwań związanych z tworzeniem się nowego multipolarnego ładu międzynarodowego tylko zjednoczona Europa jest w stanie stawić czoła nadchodzącym wyzwaniom. Żadne z państw europejskich w perspektywie długookresowej nie będzie w stanie im podołać samodzielnie. Federalna Unia Europejska wydaje się najlepsza do tego, aby państwom europejskim zapewnić możliwość współdecydowania o przyszłym kształcie ładu międzynarodowego oraz odgrywać aktywną rolę na arenie międzynarodowej. Stąd też podstawowym celem niniejszego artykułu jest próba uzyskania odpowiedzi na pytanie: czy Unia Europejska mogłaby stać się w przyszłości państwem federalnym? W opinii autorów federacyjna struktura Unii Europejskiej, oparta na zasadzie solidarności i subsydiarności, z jednej strony pozwoliłaby na zachowanie tożsamości kulturowej i częściowej suwerenności narodowej poszczególnych państw wchodzących w jej skład, z drugiej zaś umożliwiłaby bardziej skuteczną realizację wspólnych celów oraz lepsze radzenie sobie z kryzysami czy problemami. Obecny system polityczny Unii Europejskiej Unia Europejska to gospodarczo-polityczny związek, w skład którego wchodzi 28 demokratycznych państw. Jako organizacja jest młodym, ale dynamicznym systemem politycznym. Jej kształt instytucjonalny jest efektem założeń przyjętych podczas tworzenia pierwszych Wspólnot Europejskich w drugiej połowie XX w. System polityczny Unii Europejskiej można określić bez wątpienia jako nietypowy, gdyż łączy cechy państwowego systemu politycznego oraz rozbudowanej organizacji międzynarodowej. Funkcjonują w niej równolegle instytucje o charakterze ponadnarodowym i międzyrządowym, które wraz z pozostałymi aktorami (rządami państw członkowskich, europejskimi partiami politycznymi, licznymi grupami interesu, europejskimi wyborcami, regionami), tworzą wielopoziomowy i wielopłaszczyznowy system polityczny (Pacześniak, 2015). Oddziaływanie i zależności między aktorami Journal of Modern Science tom 4/31/

220 Martin Dahl, Agnieszka Kuba pozwalają Unii Europejskiej na utrzymanie równowagi, która pomimo kryzysów politycznych i ekonomicznych cały czas przyjmuje nowych członków. Czym zatem jest Unia Europejska, jaki jest jej charakter prawny? Pojęcie integracja europejska odnosi się do procesu tworzenia wspólnoty ludzi, opartej na podobnym dziedzictwie kulturowym, współpracujących na płaszczyźnie gospodarczej i politycznej, a także tworzących sieć instytucji i organizacji o charakterze międzynarodowym i ponadnarodowym (Dahl, 2015, s. 260). Na przestrzeni dziejów można zauważyć liczne próby mające na celu scalenie Europy. Niestety historia ujawniła również przeszkody utrudniające ten proces. Integracji kontynentu i wzajemnej współpracy z reguły stały na przeszkodzie suwerenne państwa o zróżnicowanych interesach, popadające w konflikty między sobą. Odpowiedzią na konflikty były różne wizje integracyjne. Jedna z nich wykształciła się po II wojnie światowej, wtedy państwa europejskie musiały odbudować swoje zrujnowane gospodarki i znaleźć swoje miejsce w dwubiegunowym ładzie międzynarodowym kreowanym przez Związek Radziecki i Stany Zjednoczone. W powojennej Europie narodziła się nowa idea współpracy na Starym Kontynencie. Pojedyncze państwa nie byłyby żadnym konkurentem gospodarczym dla ZSRR i USA, dlatego zjednoczona Europa mogła stworzyć trzecią siłę równoważącą wpływy tych dwóch mocarstw. Zdawano sobie sprawę, że tylko świadoma współpraca i integracja państw europejskich oraz rezygnacja ze stosowania przemocy w stosunkach międzynarodowych mogą w znacznym stopniu przyspieszyć odbudowę zniszczonych gospodarek oraz zapobiec przyszłym konfliktom na arenie międzynarodowej (Fiszer, 2003, s. 22). Początkiem procesu jednoczenia się Europy było powołanie w 1951 r. Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (dalej: EWWiS). Sześć państw: Belgia, Francja, RFN, Holandia, Włochy i Luksemburg, podpisało tzw. Traktat Paryski, ustanawiający EWWiS. Organizacja ta miała na celu ograniczenie ekspansji militarnej i ekonomicznej Niemiec poprzez połączenie ich gospodarki z gospodarkami innych państw europejskich. Jak powiedział francuski minister spraw zagranicznych, inicjator EWWiS R. Schuman: spowoduje to, iż wojna między Francją a Niemcami stanie się nie tylko trudna do wyobrażenia, ale po prostu materialnie niemożliwa (Wiaderny-Bidzińska, 1999, s ). 220 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

221 Droga Unii Europejskiej do utworzenia federacji Europejska Wspólnota Węgla i Stali była organizacją międzynarodową wyposażoną w ponadnarodowe kompetencje. Do organów Wspólnoty zaliczały się: Wysoka Władza, Rada Ministrów, Zgromadzenie oraz Trybunał Sprawiedliwości. Działalność Wspólnoty miała przyczynić się do wzrostu gospodarczego państw członkowskich, podnieść poziom życia ich obywateli oraz organizować obrót na rynku węgla i stali poprzez wprowadzenie unii celnej. Wraz z powołaniem EWWiS proces przekazywania przez państwa członkowskie części swych atrybutów suwerenności, uprawnień i prerogatyw na rzecz ponadnarodowej organizacji został rozpoczęty (Herbut, 2006, s. 303). Tym samym zainicjowany został proces integracji europejskiej, który miał być opcją pośrednią między transnarodowymi a międzyrządowymi porozumieniami. Zacieśnianie współpracy w jednej sferze (w tym wypadku rynek surowcowy) spowodowało nasilenie współpracy w kolejnych dziedzinach gospodarki. Powstały nieskuteczne próby pogłębienia integracji poprzez Europejską Wspólnotę Polityczną oraz Obronną. Jednak ówczesna Europa nie była gotowa na tak daleko idący krok. Najskuteczniejszą formą integracji była integracja gospodarcza. Dlatego w stolicy Włoch 25 marca 1957 r. podpisano tzw. Traktaty Rzymskie powołujące do istnienia Europejską Wspólnotę Gospodarczą i Europejską Wspólnotę Energii Atomowej. Weszły one w życie z dniem 1 stycznia 1958 r. i w przeciwieństwie do Traktatu ustanawiającego EWWiS zawarto je bezterminowo (Duchhardt, 2015). Kiedy nowe porozumienia wchodziły w życie, Wspólnoty Europejskie tworzyło początkowo tylko sześć państw europejskich (Belgia, Holandia, Francja, Luksemburg, RFN oraz Włochy). Jednak w kolejnych latach stopniowo Wspólnoty Europejskie powiększały się o kolejne państwa zachodnioeuropejskie: Danię, Irlandię i Wielką Brytanię (od 1973 r.), Grecję (od 1981 r.), Hiszpanię i Portugalię (od 1986 r.) oraz Austrię, Finlandię i Szwecję (od 1995 r.). Założyciele organizacji byli zgodni co do tego, że w przyszłości Wspólnoty powinny się połączyć w jedną organizację. Na mocy Traktatu Fuzyjnego z 1965 r. (wszedł w życie w 1967 r.) udało się scalić wszystkie organy w jedną wspólnotę. Od tego momentu zaczęto stosować nazwę Wspólnota Europejska. Kolejnym krokiem na drodze do integracji było podpisanie w 1986 r. Jednolitego Aktu Europejskiego (dalej: JAE), modyfikującego Traktaty Rzymskie. Zasadnicze postanowienia JAE dotyczyły m.in.: zakończenia do 1993 r. Journal of Modern Science tom 4/31/

222 Martin Dahl, Agnieszka Kuba procesu tworzenia wspólnego rynku (Jednego Rynku Europejskiego) oraz utworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej, która umożliwiłaby swobodny przepływ ludzi, usług, dóbr oraz kapitału. Wprowadzono także, obok istniejącej zasady jednomyślności, procedurę tzw. głosowania większością kwalifikowaną oraz tzw. procedurę współpracy, która wzmocniła pozycję Parlamentu wobec Rady Ministrów w procesie podejmowania decyzji legislacyjnych dotyczących utworzenia wolnego rynku. Formalnie uznano Radę Europejską za statutowy organ Wspólnoty, aczkolwiek określenie zakresu jej kompetencji nastąpiło dopiero w Traktacie o Unii Europejskiej (Herbut, 2006, s. 306). Koniec lat 80. XX w. i początek nowej dekady przyniósł wydarzenia, które spowolniły nieco proces integracyjny. Do owych wydarzeń zaliczamy upadek komunizmu oraz rozpad Związku Radzieckiego. Do tej pory integracja Europy Zachodniej osiągała swoje gospodarcze cele, lecz jej polityczne znaczenie na arenie międzynarodowej było znikome. Zmiany, które dokonały się w Europie Środkowo-Wschodniej, wymusiły zreformowanie Wspólnoty Europejskiej. Nowe zasady wprowadził podpisany 7 lutego 1992 r. Traktat z Maastricht, nazwany Traktatem o Unii Europejskiej (dalej: TUE), który wszedł w życie na początku listopada kolejnego roku. Zapoczątkował on nowy etap w procesie integracyjnym. Traktat o Unii Europejskiej powołał do życia Unię Europejską. Gospodarczy wymiar współpracy został poszerzony przez wprowadzenie tzw. III filarów: pierwszym była Unia Gospodarcza i Walutowa (obejmował następne wspólnoty: Wspólnotę Europejską, Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, która istniała do 2002 r., Europejską Wspólnotę Energii Atomowej), drugim była Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa, zaś trzeci filar stanowiła Współpraca w dziedzinie Wymiaru Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych (od wejścia w życie Traktatu Amsterdamskiego w 1999 r. filar ten dotyczy współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych). Jednak tylko pierwszy filar posiadał uprawnienia władcze oraz własne instytucje o ponadnarodowych kompetencjach. Dwa pozostałe funkcjonowały na zasadzie porozumień międzyrządowych. Nowa Wspólnota do listy swoich pierwotnych zadań dołączyła kolejne (Doliwa-Klepacki, 1993, s ): promowanie postępu gospodarczego i społecznego, który będzie zrównoważony i nieprzerwany, szczególnie przez stworzenie obszaru bez we- 222 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

223 Droga Unii Europejskiej do utworzenia federacji wnętrznych granic i przez utworzenie unii ekonomicznej i walutowej, posiadającej ewentualnie jednolitą walutę; zapewnienie jej tożsamości na arenie międzynarodowej w szczególności poprzez ustanowienie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, włącznie z ewentualnym ustanowieniem wspólnej polityki obronnej, która mogłaby w odpowiednim czasie prowadzić do wspólnej obrony; wzmocnienie spraw i interesu obywateli państw członkowskich poprzez ustanowienie obywatelstwa Unii; rozwijanie ścisłej współpracy w dziedzinie sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Powyższe cele miały być realizowane w sposób zapewniający spójność podejmowanych działań. Za ustalanie wytycznych polityki unijnej odpowiedzialna była Rada Europejska w składzie: głów państw lub szefów rządów państw członkowskich Unii oraz przewodniczącego Komisji Europejskiej. Traktat ponownie wzmocnił pozycję Parlamentu Europejskiego, zwiększając jego uprawnienia w procesie tworzenia prawa wspólnotowego. Miało to swoje zastosowanie w procedurze współdecydowania. Według Europejskiego Portalu Integracji i Rozwoju: Ustalono, że w razie rozbieżności stanowisk pomiędzy Radą a Parlamentem przy uchwalaniu aktu prawa wspólnotowego, można powołać Komitet Pojednawczy w celu opracowania kompromisowej wersji ustawy, zatwierdzanej następnie przez Parlament i Radę (Rada nie może uchwalić aktu prawa bez zgody Parlamentu). Traktat został zawarty na czas nieokreślony. Istotną zmianą, jaką wprowadzał, była również zasada subsydiarności (zwana też zasadą pomocniczości). Zakłada ona, że na szczeblu narodowym rozwiązujemy sprawy, które skutecznie można rozstrzygnąć na poziomie narodowym. Natomiast w sferze wspólnotowej Unia zajmuje się problemami, z którymi nie mogą poradzić sobie w pojedynkę państwa wchodzące w skład Unii Europejskiej. Istotną rzeczą jest to, że traktat nie wyposażył Unii w podmiotowość prawną na płaszczyźnie prawa międzynarodowego. Kolejnym ważnym dokumentem był Traktat Amsterdamski podpisany 2 października 1997 r., który wszedł w życie po przeprowadzeniu jego ratyfikacji w państwach członkowskich 1 maja 1999 r. Wprowadził on istotne zmiany w I, II i III filarze UE. Umocnił procedurę współdecydowania i in- Journal of Modern Science tom 4/31/

224 Martin Dahl, Agnieszka Kuba stytucje bliskiej współpracy, natomiast sprawy wizowe azylowe i emigracyjne przeniósł do pierwszego filaru. Wprowadzał także politykę zatrudnienia oraz możliwość nakładania sankcji na państwa członkowskie za rażące naruszanie prawa obowiązującego we Wspólnocie. Oprócz tego ustanowił funkcję Wysokiego Przedstawiciela do spraw Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, którą sprawować ma każdorazowy Sekretarz Generalny (Sozański, 2010, s. 19). Niestety nie wszystkie oczekiwania, które łączono z owym traktatem, zostały spełnione. Nie wprowadzono istotnych zmian w sferze instytucjonalnej, jak zakładano w pierwotnej wersji. Zmiany te objęły: zwiększenie roli Parlamentu Europejskiego i Przewodniczącego Komisji Europejskiej w procesie powoływania członków Komisji Europejskiej, ustalenie maksymalnej liczby członków Parlamentu Europejskiego, uproszczenie niektórych procedur decyzyjnych z udziałem Parlamentu Europejskiego, poszerzenie kompetencji Trybunału Sprawiedliwości, jak również poszerzenie kompetencji Komitetu Regionów. Traktat nie wypracował też oczekiwanych zmian dotyczących zmniejszenia liczby deputowanych do Parlamentu, komisarzy w Komisji Europejskiej oraz nie uregulował kwestii nowej zasady ważenia głosów w Radzie Unii Europejskiej. Traktat Amsterdamski, choć nie do końca zrealizował swoje postulaty, to odniósł częściowy sukces na drodze do osiągnięcia przejrzystości prawa wspólnotowego (wprowadził jednolitą numerację artykułów w dwóch pierwszych traktatach) i tym samym zapoczątkował proces upraszczania podstaw traktatowych. Był to istotny element w kontekście kolejnego rozszerzenia Unii Europejskiej w 2004 r. Problem reformy instancjonalnej uregulował podpisany 26 lutego 2001 r. Traktat z Nicei. Jego wejście w życie datowano na połowę 2002 r., jednak przeciągający się proces ratyfikacyjny sprawił, że Traktat Nicejski zaczął obowiązywać dopiero od 1 stycznia 2003 r. Uregulował on sprawy, które umożliwiły formalne rozszerzenie organizacji, oprócz tego powstała możliwość zwołania Konwentu w celu przygotowania Ustawy Zasadniczej Europy. Dokument ten zawarty był na czas nieokreślony i zostały do niego załączone cztery protokoły dotyczące: rozszerzenia Unii Europejskiej, Trybunału Sprawiedliwości, skutków finansowych wygaśnięcia Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Węgla i Stali oraz Funduszu Badawczego Węgla i Stali oraz art. 67 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (Europejski Portal In- 224 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

225 Droga Unii Europejskiej do utworzenia federacji tegracji i Rozwoju, 2015). Na Konferencji Międzyrządowej w Nicei podjęto historyczną decyzję w sprawie poszerzenia Wspólnoty o byłe państwa socjalistyczne z Europy Środkowo-Wschodniej. Unia Europejska po raz pierwszy miała powiększyć się aż o 12 nowych krajów (Polskę, Litwę, Łotwę, Estonię, Czechy, Słowację, Węgry, Słowenię, Maltę, Cypr bez części tureckiej, Rumunię i Bułgarię). Traktat umożliwiał uchwalenie Konstytucji Unii Europejskiej. Proces ratyfikacji Konstytucji Unii Europejskiej został wstrzymany po negatywnych wynikach referendów w Holandii i we Francji. Postulaty zawarte w Traktacie Konstytucyjnym częściowo zostały wprowadzone w życie wraz z uchwaleniem Traktatu Reformującego, podpisanego w Lizbonie 13 grudnia 2007 r. (Barcz, 2009, s. 11). Traktat, który powstał w stolicy Portugalii, wszedł w życie 1 grudnia 2009 r., po ratyfikacji przez wszystkie państwa członkowskie, zgodnie z ich krajowymi przepisami konstytucyjnymi. Większość reform instytucjonalnych i politycznych rozważanych w konstytucji znalazła się także w Traktacie Lizbońskim, jednak w trochę innej postaci. Ustawa Zasadnicza UE miała uchylać poprzednie traktaty i stworzyć wspólny tekst konstytucji. Natomiast Traktat z Lizbony jest dokumentem rewizyjnym i wprowadził jedynie poprawki do traktatów założycielskich. Traktat był niezbędny w celu zreformowania instytucji unijnych z racji zwiększenia liczby członków Wspólnoty. Zmienił też zasady dotyczące składu Parlamentu, Komisji, Komitetu Regionów, Europejskiego Komitetu oraz proces podejmowania decyzji w Radzie Europejskiej. Oprócz nowych zasad pojawiły się również nowe stanowiska unijne: Przewodniczący Rady Europejskiej i Wysoki Przedstawiciel Unii do spraw Zagranicznych oraz Polityki Bezpieczeństwa. Jako pierwszy unijny dokument Traktat zawiera klauzulę dotyczącą wyjścia z Unii państwa, które zdecydowałoby się na taki krok. Zlikwidował dawną strukturę z podziałem na trzy filary i wprowadził nowy podział kompetencji między UE a państwami w niej zrzeszonymi. Dał on również możliwość aktywniej uczestniczyć obywatelom Unii w kreowaniu prawa wspólnotowego, wprowadzając inicjatywę obywatelską. Traktat z Lizbony ustanowił nową Unię Europejską, unię efektywną, posiadającą osobowość prawną, instytucje, a także zdolność zawierania umów oraz chroniącą prawa człowieka (Sozański, 2010, s. 37). Nadał też nowy kierunek procesowi integracji europejskiej. Od tej pory przybrał on Journal of Modern Science tom 4/31/

226 Martin Dahl, Agnieszka Kuba formę prawną organizacji międzynarodowej kreowanej przez członków na mocy umowy międzynarodowej. Jak słusznie zauważył to J. Barcz, powinno to położyć kres politycznym obawom, iż proces ten zmierza w kierunku jakiejś formy państwa ogólnoeuropejskiego kosztem suwerenności państw członkowskich (Barcz, 2008, s ). Perspektywy ewolucji systemu politycznego Unii Europejskiej w najbliższych latach Mówiąc o przyszłości systemu politycznego Unii Europejskiej, mamy do czynienia z rozbieżnymi stanowiskami. W trakcie procesu integracyjnego rodzą się liczne koncepcje rozwoju Wspólnoty: tworzenie zróżnicowanej szybkości integracji, twardego rdzenia czy wzmocnionej współpracy. Jednak poza koncepcjami zacieśniania współpracy pojawiają się coraz silniejsze głosy polityków europejskich nawołujące do osłabienia procesu integracji europejskiej czy wręcz jej dezintegracji. Co jest powodem eurosceptycznych nastawień, gdzie leży ich źródło? Dlaczego idea integracji jest inna niż jej pierwotna wersja? Przede wszystkim powodem tego rodzaju nastawień jest kryzys finansowy i ekonomiczny, który w głównej mierze dotknął świat zachodni. Doprowadził on również do popularności haseł o powrocie do suwerenności narodowej. Od 2002 r. w Unii Europejskiej funkcjonuje wspólna waluta w postaci euro. Nie przyjęły jej wszystkie państwa zrzeszone we Wspólnocie (Wielka Brytania i Dania odmówiły przyjęcia). Właśnie w strefie euro wystąpił kryzys gospodarczy, który doprowadził do recesji wszystkich krajów członkowskich strefy euro. Wygenerował on również ogromny dług publiczny. W 17 krajach strefy euro wyniósł on w 2011 r. 87,2% PKB wobec 85,3% w roku poprzednim (Eurostat, 2015). Największe straty odniosła Grecja (zadłużenie publiczne wynosiło w 2011 r. 150% krajowego PKB). Premier Grecji Georgio Papandreou przyznał, że od lat fałszowano statystyki finansowe dotyczące deficytu budżetowego i długu publicznego w celu przystąpienia kraju do strefy euro i utrzymania go w niej. Jednak fala załamania gospodarczego nie dotknęła tylko Grecji. W poważnym kryzysie znalazły się również Hiszpania, Irlandia, Portugalia, Włochy oraz Cypr. Przywódcy najważniejszych państw UE obawiali się między innymi, że bankructwo Aten może stać się początkiem procesu, którego eskalacji nie dałoby się powstrzymać (Pacuła, 2011, 226 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

227 Droga Unii Europejskiej do utworzenia federacji s. 141). Zgodnie z zasadą solidarności występującą w UE państwa najbardziej potrzebujące pomocy mogły na nią liczyć, dlatego utworzono między innymi Europejski Mechanizm Stabilizacyjny udzielający pożyczek. Za tego rodzaju destabilizację finansową obywatele państw członkowskich obwiniali Unię Europejską. Mając przekonanie, że gdyby nie członkostwo w strukturach unijnych, to może ich kraj uchroniłby się od nieszczęścia, Europejczycy kierują swoje niezadowolenie w stronę regulacji i instytucji UE, charakteryzujących się rozbudowaną biurokracją. Kolejnym czynnikiem, który zmienia kierunek integracji, jest zmiana w priorytetach bezpieczeństwa europejskiego. Jest on inny niż ten, który był prezentowany w latach 50. XX w. Ojcowie założyciele chcieli zjednoczyć powojenną Europę w celu niedoprowadzenia do kolejnych konfliktów zbrojnych. Głównym hasłem integracji było zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa. Nowe wyzwania, jakie pojawiły się wraz z upadkiem ZSRR oraz demontażem dwubiegunowego ładu międzynarodowego, sprowokowały zmianę w poczuciu bezpieczeństwa Europejczyków. Obawy, które kiedyś dominowały w Europie, się zmieniły. W dzisiejszych czasach przeciętny obywatel Starego Kontynentu nie boi się wybuchu wojny, lecz jest niepewny o swoją przyszłość głównie w wymiarze ekonomicznym. Nadzieje na poprawę bytu, jakie dla wielu obywateli wiązały się z członkostwem w Unii Europejskiej, wypierane są przez negatywny stosunek do tej organizacji. Wyraźnie pokazały to wybory do Parlamentu Europejskiego w 2014 r. Po raz pierwszy ugrupowania eurosceptyków i skrajnej prawicy odniosły znaczący sukces wyborczy, przede wszystkim we Francji, w Wielkiej Brytanii i Danii. Stało się to, czego politycy europejskiej lewicy i centroprawicy się obawiali. Teraz gracze polityczni, którzy zdecydowanie negatywnie oceniają efektywność Unii, będą mieli wpływ na decyzje zapadające na forum europejskim, co więcej będą mogli skutecznie hamować podejmowanie wielu decyzji. Co prawda do tej pory nie objęli oni żadnych istotnych stanowisk w strukturach europejskich ani nie wpłynęli znacząco na głosowania w Parlamencie Europejskim, jednak nie oznacza to, że nie przyczynią się oni do pogłębienia negatywnych już postaw względem procesu integracji europejskiej. Niekorzystne tendencje dotyczące pogłębiania integracji nie powinny jednak zniwelować starań o kontynuację tego procesu. Wiele państw człon- Journal of Modern Science tom 4/31/

228 Martin Dahl, Agnieszka Kuba kowskich Unii Europejskiej jest gotowych na dalsze zacieśnianie współpracy. W opinii wielu ekspertów Unia Europejska jest czymś więcej niż organizacją międzynarodową. Teoretycznie można by było ją uznać za konfederację, czyli związek państw, jednak twór, jakim jest Unia Europejska, wykracza również poza klasyczną definicję konfederacji ze względu na szerszy zakres przyznanych jej przez państwa członkowskie kompetencji. Podczas pierwszych etapów integracji chciano stworzyć Stany Zjednoczone Europy. Taką ideę polityczną i ekonomiczną przedstawił w 1946 r. W. Churchill. Z kolei J. Monet, który był pierwszym szefem Wysokiej Władzy w EWWiS, miał wizję stworzenia europejskiego superpaństwa. Mówiąc o sferze ekonomicznej, Wspólnota zrealizowała większość z postawionych zadań. Monet, który był współtwórcą EWWiS oraz Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, stwierdził pod koniec swojego życia, że następnym razem jednoczenie Europy zaczynałby nie od gospodarki, lecz od kultury i nauki rozumienia sąsiada (Krzemiński, 2002, s. 19). Właśnie na tej płaszczyźnie widzimy największe rozbieżności. Państwa należące do Unii Europejskiej mają bogatą historię, odrębne języki, kulturę, religię, co może utrudniać proces tworzenia wspólnego państwa. Nie można jednak zapominać, że w wielu miejscach Unia Europejska wzmacnia lokalną kulturę i tożsamość, dlatego obawy o utratę własnej tożsamości narodowej wydają się nieuzasadnione. Na potwierdzenie tej tezy można przytoczyć przykład nie tylko Niemiec, ale także Stanów Zjednoczonych, gdzie federalna struktura państwa nie doprowadziła do zaniku lokalnych tradycji i zwyczajów kulturowych. W dzisiejszych czasach idea jednej Europy wciąż jest aktualna. Do jednej z bardziej znanych wypowiedzi w XXI w. możemy zaliczyć propozycję niemieckiego ministra spraw zagranicznych J. Fischera. Po raz pierwszy zaprezentował ją 12 maja 2000 r. w Berlinie, wywołując tym samym duże zainteresowanie. Przekonywał on, że konieczne jest podjęcie nowych, odważnych kroków jednoczenia Europy. Uważał bowiem, że konieczne jest stworzenie Federacji Europejskiej. Integracja polityczna musiałaby uwzględniać podział suwerenności pomiędzy Europą a państwami narodowymi, aby nie doprowadzić do wrażenia, że powstaje anonimowa superstruktura, która byłaby odległa od obywateli (Kłys, 2012, s. 164). Federacja podejmowałaby tylko te działania, które musiałyby być podejmowane 228 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

229 Droga Unii Europejskiej do utworzenia federacji na poziomie europejskim, pozostałe regulacje należałyby do państw narodowych, podobnie jak wyraża to zasada subsydiarności. Jak przekonywał Fischer, byłaby to federacja szczupła i jednocześnie zachowująca zdolność do działania, oparta o w pełni suwerenne i świadome swej roli państwa narodowe (Fischer, 2000). Unia Europejska z pewnością może pochwalić się dużym sukcesem w sferze integracji gospodarczej. UE jest największą potęgą na świecie, co potwierdzają dane Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Jednakże dużo słabsza jest siła polityczna Wspólnoty. W świecie, w którym kreuje się nowy ład międzynarodowy, w świecie zglobalizowanym, w którym aspirację na silnego gracza na arenie międzynarodowej mają państwa z szybko rozwijającymi się gospodarkami, jak np. Brazylia, Indie, Chiny, Japonia, Rosja, Unia nie może zaprzestać procesu integracyjnego. Państwa europejskie, terytorialnie niewielkie w porównaniu z wymienionymi wyżej krajami, nie będą nigdy liczyć się na scenie międzynarodowej w pojedynkę, co jest istotnym argumentem przemawiającym za ideami federacyjnymi. Federacja jako optymalny system polityczny dla państw Unii Europejskiej Dokonując analizy teoretycznej różnych modeli federacji oraz praktycznego zastosowania systemu federalnego w Stanach Zjednoczonych, Niemczech, Szwajcarii oraz Kanadzie, można sprawdzić, czy takie rozwiązanie sprawdziłoby się w strukturach Unii Europejskiej. Dwa główne ośrodki myśli federalnej Stany Zjednoczone i Niemcy to książkowe wręcz przykłady budowania narodu i państwa z istniejących wcześniej odrębnych jednostek (Borkowski, 2006, s. 87). W tych krajach proces scalania zachodził w sprzyjających warunkach politycznych, których nie znajdziemy w UE. Zasadniczą różnicą między tymi książkowymi wzorami a Wspólnotą jest to, iż nie było tam ukształtowanych państw narodowych, a w Unii jest ich 28. Niemcy i USA nie miały problemu stworzenia jedności, gdyż nie było tam ukształtowanego narodu, który poszukiwał rozwiązań instytucjonalnych. Proces tworzenia federacji zależy od woli zainteresowanych państw. Szwajcarskie kantony, kanadyjskie prowincje czy amerykańskie stany same się zintegrowały, nie potrzebowały do tego zewnętrznego podmiotu. Unia go potrzebuje, dlatego Journal of Modern Science tom 4/31/

230 Martin Dahl, Agnieszka Kuba powstanie federacji we Wspólnocie musiałoby mieć inny wymiar niż ten zaprezentowany w wyżej wymienionych państwach. Mówiąc o potencjalnym systemie federalnym Unii Europejskiej, warto zwrócić uwagę na aspekty myśli federalnej kształtujące się na początku integracji europejskiej. W powojennej Europie możemy wyróżnić trzy nurty federalizmu: projekt polityczny A. Spinellego, projekt polityczny J. Moneta oraz federalizm integralny. Ideologia Spinellego nawoływała do zlikwidowania podziału w Europie na państwa narodowe, gdyż mogą one znowu doprowadzić do wybuchu nacjonalistycznych ruchów. W miejsce państw należy stworzyć federację zapewniającą bezpieczeństwo oraz rozwiązującą ówczesne problemy. Badacz uważał, że konieczne jest stworzenie autonomicznego (niereprezentującego interesów żadnego kraju czy partii politycznej) ruchu społecznego, który skłoni rządy państw do zastosowania rozwiązań federalnych. Co więcej, ruch federalny musi łączyć się w struktury ponadnarodowe, aby w ten sposób wzmocnić swoje oddziaływanie i jednocześnie tworzyć zalążek lojalności na poziomie europejskim. Spinelli chciał stworzenia konstytucji oraz powołania na jej mocy instytucji federalnych. Owe działania miały być kreowane przez obywateli w ramach ruchu w celu wyegzekwowania od rządów państw europejskich rozpoczęcia procesu konstytucyjnego. Nurt reprezentowany przez Włocha nie zapobiegł jednak odbudowie Europy na płaszczyźnie narodowej (Borkowski, 2006, s. 95). W latach 50. XX w. zaprezentowana wyżej wizja zeszła na dalszy plan, ustępując miejsca koncepcji J. Moneta. Dla niego federalizm był nie tyle metodą budowania zjednoczonej Europy, ile skutkiem jej tworzenia na drodze konkretnych kroków, które oddawać będą, sektor po sektorze, działalność publiczną pod kontrolę organów o charakterze ponadnarodowym. Polityk mówił o konieczności przekazania przez państwa kompetencji na poziom wspólnotowy. Utworzenie organów ponadnarodowych miało promować dalszą integrację. Natomiast podział kompetencji między federację a części składowe (państwa europejskie) miał wynikać z ekonomicznej efektywności. Monet uważał, że proces ten może być zapoczątkowany, jeśli społeczeństwo europejskie zostanie uświadomione, jakie korzyści może przynieść tego rodzaju zrzeszenie. Należy pokazać ludziom, że federacja 230 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

231 Droga Unii Europejskiej do utworzenia federacji jest bardziej skuteczną i lepszą formą działania niż państwa. Federalizm integralny utożsamiony jest z filozofią personalistyczną, która rozwinęła się w latach 20. i 30. XX w. we Francji. Nurt ten stawia człowieka w centrum zainteresowania. Człowiek jest osobą, która istnieje i realizuje się w różnorakich związkach i wspólnotach, natomiast właśnie bogactwo tych instytucji, w które jest włączony, świadczy o jego realizacji, a jednocześnie broni go przed uniformizacją czy zdominowaniem przez ogół. Ludzie pełnią różne funkcje: są obywatelami, rodzicami, przedsiębiorcami, reprezentują różne wyznania, grupy etniczne czy zawody itp. Dlatego nie możemy ich podporządkować tylko jednej wspólnocie, społeczeństwu, organizacji, ponieważ zagraża to ich wolności. Wolność wyrażana jest poprzez partycypację. Właśnie uczestnictwo w małych wspólnotach pozwala człowiekowi współkształtować rzeczywistość. W tym ujęciu federalizm powinien być realizowany na poziomie: gminy, regionu, również przy budowaniu jedności europejskiej. Szczególnie ważna jest zasada subsydiarności wspólnoty wyższego rzędu powinny ingerować wtedy i tylko wtedy, gdy wspólnoty niższego rzędu nie potrafią wypełnić swoich funkcji. W świetle przedstawionej teorii federalizm będzie środkiem scalania Europy, będzie też chronić tożsamość, różnorodność oraz ograniczać nadmierną centralizację i ingerencję w życie jednostki (Borkowski, 2006, s ). Podejście federalizmu integralnego stało się również bliskie niemieckim politykom tworzącym system społeczno-ekonomiczny Republiki Federalnej Niemiec oparty na koncepcji społecznej gospodarki rynkowej. Jest to ważne, gdyż społeczna gospodarka rynkowa, jako podstawa ustroju gospodarczego państw, jest popularna w licznych krajach Unii Europejskiej (Dahl, 2015). Teorię A. Spinellego i J. Moneta łączył wspólny cel, jakim jest bezpieczeństwo. Aczkolwiek jego osiągnięcie zapewnić miały rozbieżne metody. Federalizm integralny może być odpowiedzią na obecne obawy Europejczyków, którzy boją się utraty swojej tożsamości czy suwerenności związanej z pogłębianiem procesu integracji europejskiej. Przy czym należy jasno podkreślić, że budowa silnej politycznie i zjednoczonej Unii Europejskiej nie musi wykluczać indywidualizmu każdego z członków Wspólnoty. Federalizm zapewnia integrację heterogenicznych wspólnot przy zachowaniu ich różnorodno- Journal of Modern Science tom 4/31/

232 Martin Dahl, Agnieszka Kuba ści i autonomii (Borkowski, 2006, s. 92). W tej sytuacji warto przyjrzeć się konstrukcji instytucjonalnej Unii. Czy można dopatrzeć się federalnych elementów we Wspólnocie? Opinie na temat systemu politycznego są podzielone, ale nie możemy zaprzeczyć, że traktaty założycielskie wyposażyły UE w liczne elementy federalne. Dokumenty z Nicei i Amsterdamu wzmocniły ich pozycję. Jeśli przyjmiemy, iż istotą systemu federalnego jest podział oraz wspólne wykonywanie suwerenności, to bez trudności znajdziemy to zastosowanie w dzisiejszej Unii Europejskiej. Wymieniając federalne elementy, możemy zacząć od prawa wspólnotowego, które ma bezwzględne pierwszeństwo przed prawem krajowym państw członkowskich. W krajach unijnych funkcjonują dwa systemy prawne: wspólnotowy i krajowy. Oba się ze sobą łączą, lecz nadrzędne jest prawo unijne. Jest to analogia do państwa federalnego, gdzie części składowe federacji posiadają swoje konstytucje, a w wypadku kolizji prawnych prawo federalne jest tym, do którego należy się zastosować. Instytucje o charakterze ponadnarodowym występującym w UE są kolejnym elementem federalnym. Obywatele Unii wybierają swoich przedstawicieli w wyborcach, ci natomiast łączą się w Parlamencie według opcji ideologicznych, a nie przynależności narodowej. Należy tu jednak podkreślić, iż kompetencje Parlamentu Europejskiego nie równają się z uprawnieniami parlamentów narodowych, a frakcje polityczne nie są partiami politycznymi. Konieczna jest konstytucjonalizacja UE, aby życie polityczne toczyło się na poziomie wspólnotowym. Organem ponadnarodowym, niezależnym jest Komisja Europejska. W jej skład wchodzą politycy z różnych krajów, nie reprezentują interesów państw, z których pochodzą. Pełnią oni funkcje administracyjne, tworzą politykę czy wydają akty prawne. Komisja nie ma mandatu demokratycznego, skorelowanie jej kadencji z kadencją Parlamentu Europejskiego ma charakter techniczny, nie zaś wynikający z natury ich wzajemnych związków. Tryb jej powołania jest złożonym procesem interakcji pomiędzy rządami państw członkowskich a Parlamentem Europejskim. Analizując konstrukcję wymiaru sprawiedliwości w Unii Europejskiej i jego funkcjonowanie, bez wątpienia można stwierdzić, że wykracza on 232 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

233 Droga Unii Europejskiej do utworzenia federacji poza model konfederacyjny. Europejski Trybunał Sprawiedliwości i Sąd Pierwszej Instancji, poza rozstrzyganiem sporów kompetencyjnych, strzegą przestrzegania prawa wspólnotowego przez kraje członkowskie. Efektywność Trybunału byłaby o wiele większa, gdyby zostały wprowadzone jednolite prawa w całej Wspólnocie. Największym przejawem integracji jest integracja monetarna, ponieważ pieniądz stanowi jeden z najistotniejszych atrybutów suwerenności. Od początku 1999 r. istnieje unia walutowa ze wspólną walutą euro, które weszło do obiegu z dniem 1 stycznia 2002 r. Działalność Europejskiego Banku Centralnego, który odpowiedzialny jest za prowadzenie polityki pieniężnej dla krajów członkowskich strefy euro, z pewnością można uznać za kolejny element zbliżający Unię Europejską do modelu federacyjnego. Na uwagę zasługuje fakt, że do strefy euro nie należą wszystkie kraje unijne, co stwarza ryzyko powstania Europy dwóch prędkości. W praktyce może to oznaczać ponowny podział państw europejskich na te ściślej ze sobą współpracujące i pogłębiające proces integracji oraz na te stanowiące tzw. peryferię w ramach Unii Europejskiej. Elementem zbliżającym Unię Europejską w kierunku federacji jest również obywatelstwo Unii Europejskiej, które posiada każdy obywatel kraju należącego do Unii Europejskiej. Poza swoim krajowym mamy jeszcze obywatelstwo europejskie. Wraz z wejściem w życie Traktatu Lizbońskiego weszła w życie Karta Praw Podstawowych, która ma chronić prawa człowieka i obywatela Unii. Ustanowienie owych praw stanowi realny związek obywatela z Unią. Przedstawione w niniejszej pracy argumenty dowodzą, że Unia Europejska posiada wiele cech charakterystycznych dla federacji. Zdaniem J. Borkowskiego (2006, s. 106): UE dzisiaj w zasadzie wygląda jak system federalny, działa jak system federalny, dlaczego więc nie nazwać jej tworzącą się federacją?. Elementy w niej istniejące nie gwarantują wprowadzenia tego systemu. Nie wszystkie kraje godzą się na taką wizję. Nie chcą oddać swojej suwerenności, pomimo iż w pewnym stopniu już to zrobiły dobrowolnie. Federalizm nie oznacza utraty tożsamości, można łączyć się w jednej wspólnocie i właśnie na jej forum podkreślić swoją kulturę, język czy historię. Europa jest kontynentem zróżnicowanym, aczkolwiek nasza kultura, języki wywodzą Journal of Modern Science tom 4/31/

234 Martin Dahl, Agnieszka Kuba się z podobnych źródeł. Warto mieć na uwadze, że znane na świecie systemy federalne nie powstały z dnia na dzień. Systemy polityczne, czy to Niemiec, czy Stanów Zjednoczonych, czyli państw z bogatą tradycją federalistyczną, ewoluują od wielu lat. Także Unia Europejska potrzebuje czasu na utworzenie federacji i nie będzie to proces szybki. Raczej należy się spodziewać stopniowego przenoszenia kolejnych kompetencji na szczebel wspólnotowy na przestrzeni kilku następnych dekad. Podsumowanie Reasumując, można stwierdzić, że system federalny jest optymalnym rozwiązaniem dla Unii Europejskiej, ale nie jedynym. Potencjalna Federacja Europejska mogłaby być potęgą polityczną. Na dzień dzisiejszy jednak to rozwiązanie nie jest do zaakceptowania ani przez większość państw członkowskich, ani przez licznych obywateli Unii Europejskiej. Zaprezentowane nurty federalistyczne nie do końca pasują do charakteru Unii. Specyfika organizacji, jaką jest Unia Europejska, wymaga opracowania odrębnego federalistycznego modelu. Z pewnością musi on uwzględniać większą różnorodność i złożoność Unii Europejskiej, a przede wszystkim respektować prawo poszczególnych społeczeństw do zachowania własnej tożsamości narodowej. Trzeba również mieć na uwadze, że zarówno w przeszłości, jak i dzisiaj dla wielu federalna Unia Europejska nie jest dobrym rozwiązaniem. Wśród licznych koncepcji system federalny wydaje się jednym z bardziej kontrowersyjnych. Wiele osób uznaje, że tego typu rozwiązanie wiązałoby się z utratą suwerenności i indywidualności każdego z członków Unii Europejskiej. System federalny z pewnością byłby dobrym rozwiązaniem dla Unii Europejskiej. Mimo że państwa członkowskie Unii Europejskiej nie są jeszcze na taki krok gotowe, to wprowadzenie systemu federalnego jest konieczne. Unia musi reagować na to, co dzieje się na świecie, nie może być tylko potęgą gospodarczą, ale przede wszystkim musi stać się aktywnym graczem politycznym na arenie międzynarodowej, adekwatnym do posiadanego potencjału ekonomicznego. Bez federacji cel ten będzie trudny do osiągnięcia. 234 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

235 Droga Unii Europejskiej do utworzenia federacji Literatura Barcz, J. (2008). Poznaj Traktat z Lizbony. Warszawa: Urząd Komitetu Integracji Europejskiej. ISBN Barcz, J. (2009). Przyszłość Unii Europejskiej. Kilka uwag o Traktacie z Lizbony. Lublin: Wydawnictwo UMCS. Borkowski, P.J. (2006). Federalizm a budowanie jedności Europy, Studia Europejskie 2, s ISSN X. Dahl, M. (2015). Niemiecki model społecznej gospodarki rynkowej jako wzór dla polskich przemian systemowych po 1989 roku. Warszawa: Dom Wydawniczy ELIPSA. ISBN Doliwa-Klepacki, Z.M. (1993). Wspólnoty Europejskie: Unia Europejska CECA, EWG, EURATOM. Białystok: Temida 2. ISBN Fiszer, J.M. (2003). Wizje i perspektywy rozwoju Unii Europejskiej. W: J.M. Fiszer (red.), Wizje i perspektywy Unii Europejskiej a polska polityka integracyjna. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Wyższej Szkoły Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego, s ISBN Herbut, R. (2006). Wspólnota Europejska. W: A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Systemy polityczne współczesnej Europy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s ISBN Kłys, J. (2012). Niemieckie wizje kształtu Unii Europejskiej w okresie rządów Gerharda Schrödera, Roczniki Integracji Europejskiej 6, s ISSN Krzemiński, A. (2002, maja). Francja i Niemcy. Od Cezara do Adenauera, Gazeta Wyborcza, s. 19. Pacuła, P. (2011). Kryzys ekonomiczny w Europie a bezpieczeństwo Unii Europejskiej i Polski, Bezpieczeństwo Narodowe 17, s Sozański, J. (2010). Prawo Unii Europejskiej po Traktacie Lizbońskim. Warszawa Poznań: Polskie Wydawnictwo Prawnicze IURIS. ISBN Wiaderny-Bidzińska, K. (1999). Polityczna integracja Europy Zachodniej. Toruń Warszawa: Wydawnictwo Adam Marszałek. ISBN Źródła internetowe Duchhardt, H. (2015). Modell Europa; online: (dostęp: ). Journal of Modern Science tom 4/31/

236 Martin Dahl, Agnieszka Kuba Europejski Portal Integracji i Rozwoju; online: (dostęp: ). Eurostat; online: (dostęp: ). Fischer, J. (2015). Europa: od związku państw do federacji. Pełny tekst wykładu Joschki Fischera na Uniwersytecie Humboldta 12 maja 2000 r.; online: pl/1,75248, html (dostęp: ). Pacześniak, A. (2015). Niepaństwowy system polityczny Unii Europejskiej; online: (dostęp: ). 236 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

237 Barbara Antczak adiunkt Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie from28@wp.pl Agata Pyra Karolina Malinowska Piotr Wiącek Studenci II sem. zarządzania Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie Journal of Modern Science tom 4/31/2016, s The influence of promotion activity on the choice of a university Research report Wpływ działań promocyjnych na wybór uczelni wyższej. Raport z badań Abstract This article focuses on one of the marketing mix elements promotion (Kotler, 2012), and more specifically the promotion of an educational institution and its impact on the functioning of a university. It examines the importance of promotional activities in making decisions concerning the selection and evaluation of higher education institution. It happens that improper promotion (including advertising) generates problems with the functioning in the education market. This is particularly important in times of demographic decline and decreasing number of potential students and the fact that every year there are approx. 20 thousand less secondary schools graduates. Due to the above mentioned demographic decline, which has affected recruitment in these institutions for several years, advertising is an important support, regardless of the cost, as university authorities seem well aware of the simple relationship: fewer students fewer universities (especially those non-public ones). There are used different forms of promotion, mainly: information note, press release, poster, flyer, advertising stands at the education fair, tuition discounts, scholarships, gadgets (pens, shirts, caps and pendants). Journal of Modern Science tom 4/31/

238 Barbara Antczak, Agata Pyra, Karolina Malinowska, Piotr Wiącek Streszczenie W niniejszym artykule szczególnym rozważaniom i badaniom został poddany jeden z elementów marketing miksu promocja (Kotler, 2012), a dokładniej promocja placówki edukacyjnej i jej wpływ na funkcjonowanie uczelni wyższej. Zbadano znaczenie działań promocyjnych w podejmowaniu decyzji dotyczących wyboru i oceny uczelni wyższej. Zdarza się, że efektem niewłaściwej, nietrafionej promocji, np. reklamy, są problemy uczelni z funkcjonowaniem (istnieniem) na rynku edukacyjnym. Jest to szczególnie istotne w dobie niżu demograficznego i zmniejszającej się liczby potencjalnych studentów oraz faktu, że co roku ok. 20 tys. uczniów mniej kończy szkoły ponadgimnazjalne (szerzej Antczak, 2011). Ze względu na wspomniany niż demograficzny, który już od kilku lat wpływa na rekrutację w tych placówkach, ważnym wsparciem jest właśnie reklama, nawet często bez względu na koszty, gdyż kierujący zdają sobie doskonale sprawę z prostej zależności: mniej uczniów mniej szkół (dotyczy to głównie szkół ponadgimnazjalnych i wyższych niepublicznych). Stosowane są więc różne formy promocji, głównie: notka w informatorze, komunikat prasowy, plakat, ulotka, stoisko reklamowe na targach edukacyjnych, zniżki czesnego, stypendia, gadżety reklamowe (długopisy, koszulki, czapeczki, breloczki itp.). Keywords: promotion, research, satisfaction, university Słowa kluczowe: promocja, badania, satysfakcja, uczelnia Wprowadzenie Tematem niniejszego artykułu jest analiza ankiet przeprowadzonych wśród studentów Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie w dniach od 27 lutego do 5 marca 2016 r. W badaniach wzięło udział 120 respondentów. Wszyscy ankietowani byli studentami w trybie niestacjonarnym takich kierunków, jak: pedagogika, administracja, zarządzanie i bezpieczeństwo wewnętrzne. Ankieta dotyczyła opinii studentów na temat promocji, w tym reklamy, Uczelni oraz wpływu tych działań na wybór uczelni wyższej. Była anonimowa i zawierała trzynaście pytań, w tym osiem zamkniętych, trzy półotwarte i dwa otwarte. Przyjęte metody badań miały charakter teoretyczny oraz praktyczny. Główną metodą badań była analiza literatury dotyczącej opracowywania danych statystycznych. Z kolei metodą praktyczną, a ściślej techniką, było przygotowanie i przeprowadzenie ankiety wśród grupy studentów WSGE. 238 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

239 Wpływ działań promocyjnych na wybór uczelni wyższej. Raport z badań Poniżej zaprezentowano etapy procesu badawczego zastosowane w niniejszym badaniu. Rysunek 1. Etapy procesu badawczego zastosowane w badaniu Źródło: opracowanie własne Celem analizy było poznanie głównych czynników, jakimi kierowali się studenci przy wyborze uczelni, a także wpływu działań marketingowych, w tym reklamowych, na podjęcie tego rodzaju decyzji. Przeprowadzone ankiety przybliżyły motywy, którymi kierowali się studenci, wybierając właśnie WSGE, a nie inne, niepubliczne uczelnie (szerzej Antczak, 2009). Ujęcie teoretyczno-statystyczne wyników ankiet Podstawy statystyki opisowej oraz program Excel to główne narzędzia, którymi się posłużono, opracowując wyniki ankiety. Dzięki nim można w szybki sposób wprowadzić i usystematyzować dane pochodzące z ankiet, a także policzyć takie miary, jak: wskaźnik struktury, medianę, dominantę, czy też odchylenie standardowe (Zeliaś, 2000). Do każdego pytania został dobrana prezentacja graficzna w formie wykresu, który w zrozumiały i czytelny sposób obrazuje liczbowe wyniki powyższych danych (Antczak, 2015). Journal of Modern Science tom 4/31/

240 Barbara Antczak, Agata Pyra, Karolina Malinowska, Piotr Wiącek Pierwsze pytanie ankiety dotyczyło trybu, w jakim studiuje respondent. Studenci mieli do wyboru dwie odpowiedzi: a) stacjonarny b) niestacjonarny. Z racji terminu, w którym odbyły się badania, wszyscy ankietowani okazali się być studentami studiów niestacjonarnych. Nie umniejsza to jednak wagi badań i ich znaczenia dla WSGE. Wręcz przeciwnie, przeprowadzone ankiety przybliżyły nam motywy, którymi kierowali się studenci, wybierając właśnie WSGE, a nie inne, niepubliczne uczelnie. Kolejne pytanie ankiety dotyczyło sposobu, w jaki student dowiedział się o WSGE. W ostatnim wariancie ankietowany mógł wpisać inną, własną odpowiedź. Tabela 1. Źródło informacji o WSGE Lp. Źródło informacji o WSGE Liczba studentów Wskaźnik struktury (%) 1. Internet Znajomi/rodzina Ogłoszenie Bilbord reklamowy Inne 2 2 Źródło: badania własne Suma Wykres przedstawia stosunek liczebności poszczególnych grup do całej zbiorowości (Antczak, 2013). Wskaźnik struktury został wyrażony w procentach. Najczęściej studenci dowiadywali się o WSGE od swoich znajomych lub rodziny. Takie osoby stanowiły 63% respondentów. Kolejnym głównym źródłem informacji na temat Uczelni dla ankietowanych okazał się Internet. Studentów, którzy wybrali taki wariant odpowiedzi było tylko 24%. Był to zaskakujący wynik, biorąc pod uwagę, że żyjemy w czasach, gdy informatyzacja to podstawa. Można wnioskować, że położony jest zbyt mały nacisk na promo- 240 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

241 Wpływ działań promocyjnych na wybór uczelni wyższej. Raport z badań cję i reklamę WSGE w sieci. Należy zatem pomyśleć nad innymi rozwiązaniami marketingowymi oprócz strony internetowej Uczelni i Facebooka. Wykres 1. Źródło informacji o WSGE [w %] Źródło: badania własne Na kolejnym miejscu znalazł się bilbord reklamowy z wynikiem 7%, a następnie ogłoszenie (4%). Najmniej osób wskazało ostatni wariant odpowiedzi, czyli inne sposoby uzyskania informacji na temat WSGE. Takich studentów było dwóch (ok. 2%), a ich odpowiedzi brzmiały kolejno: mieszkaniec okolic Józefowa oraz nagroda główna w konkursie. Wykres 2. Dominujące źródła informacji o WSGE Źródło: badania własne Journal of Modern Science tom 4/31/

242 Barbara Antczak, Agata Pyra, Karolina Malinowska, Piotr Wiącek Kolejną zastosowaną miarą była dominanta. Do jej wyznaczenia w pytaniu 2 było potrzebne jedynie określenie wartości zmiennej, której odpowiadała największa liczebność, ze względu na to, że wartości zmiennej X nie są pogrupowane w przedziały klasowe. Zatem wartość dominanty (D) wyniosła 75. Określa ona najliczniejszą grupę jednostek populacji (Antczak, 2013) w przypadku tego pytania są to studenci, którzy dowiedzieli się o Uczelni od znajomych lub rodziny. Wartość dominanty została przedstawiona poniżej na wykresie 2. Kolejne, trzecie pytanie było związane z ilością czasu, jaką przeznaczali studenci na dojazd na Uczelnię. Tabela nr 2 zawiera warianty odpowiedzi, które mieli do wyboru respondenci. Tabela 2. Czas dojazdu do WSGE Czas na dojazd (w min) Liczba studentów Wskaźnik struktury (%) Szereg skumulowany Do (M) i więcej Suma X Źródło: badania własne Wykres 3. Czas dojazdu do WSGE [w %] Źródło: badania własne 242 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

243 Wpływ działań promocyjnych na wybór uczelni wyższej. Raport z badań 27% studentów poświęcało mniej niż 15 min na dojazd do WSGE, podobnie ci, którzy poświęcali od 15 do 30 min, 32% przeznaczało między 30 a 45 min, a 14% do godziny i powyżej. W dwóch przedziałach czasowych: mniej niż 15 min oraz między 15 a 30 min znajduje się prawie 55% osób, co oznacza, że studentami WSGE okazali się w większości przypadków okoliczni mieszkańcy Józefowa oraz powiatu otwockiego. W dalszej części analizy warto się zastanowić, dlaczego studenci WSGE zdecydowali się na wybór tej Uczelni, a nie innych (np. warszawskich), które znajdują się również stosunkowo blisko ich miejsca zamieszkania. Średni czas przeznaczany przez studentów WSGE na dojazd do Uczelni to 27,6 min (dolna granica przedziału czasowego została zamknięta liczbą 0 min, natomiast górna 60 min). Dominującym czasem poświęconym na dojazd na Uczelnię było 33,6 min. Dominantę można również wyznaczyć metodą graficzną, poprzez wykreślenie histogramu dla trzech przedziałów, z których interpoluje się dominantę oraz odpowiednie wykreślenie linii łączących punkty najwyższego słupka histogramu z punktami słupków przylegających. Wartość modalna w punkcie D jest przybliżona (Antczak, 2013). Wykres 4. Dominujący czas poświęcony na dojazd do WSGE Źródło: badania własne Po wyliczeniu mediany okazało się, że połowa ankietowanych studentów WSGE poświęcała na dojazd na Uczelnię 28,4 min i mniej, a połowa 28,4 min i więcej. Medianę można również wyznaczyć graficznie w oparciu o wielobok skumulowanych liczebności, co przedstawia wykres na następnej stronie. Journal of Modern Science tom 4/31/

244 Barbara Antczak, Agata Pyra, Karolina Malinowska, Piotr Wiącek Wykres 5. Wykres mediany dotyczący czasu poświęcanego na dojazd do WSGE Źródło: badania własne Natomiast odchylenie standardowe wyniosło 15,3 min, co oznacza, że na dojazd poświęcane jest o tyle mniej lub więcej czasu, licząc od średniej arytmetycznej, wynoszącej 27,6 min. Kolejne pytanie ankiety dotyczyło czynników, którymi kierowali się studenci, wybierając uczelnię wyższą. Tabela 3. Czynniki wpływające na wybór uczelni wyższej Lp. Czynniki wpływające na wybór uczelni Liczba studentów w i (%) 1. Prestiż uczelni Dogodna lokalizacja Erasmus Chęć zdobycia dyplomu Niskie czesne Inne 3 3 Źródło: badania własne Suma Journal of Modern Science tom 4/31/2016

245 Wpływ działań promocyjnych na wybór uczelni wyższej. Raport z badań Wykres 6. Czynniki wpływające na wybór uczelni wyższej [w %] Źródło: badania własne 48% badanych kierowało się dogodną lokalizacją, wybierając uczelnię wyższą. Następnym czynnikiem była chęć zdobycia dyplomu (38%). Kolejne warianty odpowiedzi zdobyły zdecydowanie mniejszą liczbę odnotowań: prestiżem uczelni kierowało się 7% studentów, natomiast niską opłatą czesnego tylko 4% ankietowanych. Wariant inne zaznaczyło 3% respondentów. Odpowiedź C, czyli możliwość wymiany studenckiej Erasmus, ani razu nie padła. Jest to zaskakujący wynik ze względu na fakt, iż tego rodzaju programy dają możliwość zdobycia wiedzy praktycznej i teoretycznej. Z kolei to przekłada się na lepszy start na rynku pracy. Dominującą liczbą odpowiedzi było 58, co oznacza, że studenci, wybierając uczelnię wyższą, najczęściej kierowali się dogodną lokalizacją. Badani, na pytanie, co zadecydowało o wyborze obecnego kierunku, odpowiedzieli następująco: Tabela 4. Czynniki decydujące o wyborze kierunku studiów Czynniki decydujące o wyborze kierunku studiów Liczba studentów w i (%) Własne zainteresowania Statystyczne możliwości znalezienia pracy Ciekawy harmonogram zajęć 5 4 Inne Źródło: badania własne Suma Journal of Modern Science tom 4/31/

246 Barbara Antczak, Agata Pyra, Karolina Malinowska, Piotr Wiącek Wyniki w formie graficznej zaprezentowano na poniższym wykresie kolumnowym. Wykres 7. Czynniki decydujące o wyborze kierunku [w %] Źródło: badania własne 56 ankietowanych, wybierając kierunek, kierowało się własnymi zainteresowaniami. Stanowili oni 47% respondentów. 31% badanych zwracało uwagę na statystyczne możliwości znalezienia pracy po obranych studiach. Dla jedynie 4% studentów ciekawy harmonogram zajęć okazał się decydujący przy wyborze obecnego typu studiów. Aż 18% opiniodawców zaznaczyło ostatnią odpowiedź inne. Świadczy to o tym, że dla wielu osób motywy decydujące o wyborze danego rodzaju studiów były odmienne od zasugerowanych odpowiedzi. Dominującą wartością było 56, co oznacza, że przeważająca liczba studentów, wybierając kierunek studiów, zwracała uwagę na swoje zainteresowania. Pytanie 6 polegało na dokonaniu oceny wyznaczającej poziom usatysfakcjonowania z dokonanego wyboru kierunku lub typu studiów. Skala oceny była w przedziale od 1 do 5 (przy czym 1 to najsłabiej, a 5 to najlepiej). Tabela 5. Ocena poziomu usatysfakcjonowania z dokonanego wyboru kierunku/typu studiów Skala oceny Liczba studentów w i (%) Źródło: badania własne Suma Journal of Modern Science tom 4/31/2016

247 Wpływ działań promocyjnych na wybór uczelni wyższej. Raport z badań Wykres 8. Ocena poziomu usatysfakcjonowania z dokonanego wyboru kierunku/typu studiów Źródło: badania własne 34 ze 120 ankietowanych studentów oceniło poziom usatysfakcjonowania z obranego kierunku studiów oceną 5, czyli najlepszą. Stanowili oni aż 28% respondentów. Jest to wysoki i bardzo dobry wynik. Ocenę o jeden stopień niższą przyznało 52% studentów. Natomiast najniższą ocenę przyznało tylko niecałe 2% studentów. Tak dobre wyniki mogą jedynie oznaczać, że kierunki dostępne na WSGE zdecydowanie spełniły oczekiwania ankietowanych studentów. Bezpieczeństwo wewnętrzne, pedagogika, zarządzanie i wszystkie pozostałe kierunki studiów wbijają się w kanon obecnie najpopularniejszych kierunków, które dają lepszy start na rynku pracy i podnoszą poziom kwalifikacji. Średnia ocena poziomu usatysfakcjonowania z dokonanego wyboru kierunku wynosiła 4,1, a dominującą liczbą studentów WSGE było 62, co oznacza, że przeważająca liczba studentów wybrała jako ocenę właśnie 4. Stanowili oni 52% ogółu. Wykres dominanty jest przedstawiony poniżej. Wykres 9. Dominujący poziom usatysfakcjonowania z dokonanego wyboru kierunku/typu studiów Źródło: badania własne Journal of Modern Science tom 4/31/

248 Barbara Antczak, Agata Pyra, Karolina Malinowska, Piotr Wiącek Następne pytanie ankiety dotyczyło oceny poziomu kształcenia w Uczelni. Poniżej znajduje się tabela zawierająca opinie studentów na temat jakości nauczania w WSGE. Tabela 6. Ocena poziomu kształcenia w WSGE Lp. Ocena poziomu kształcenia w WSGE Liczba studentów w i (%) 1. Bardzo wysoki Wysoki Średni Niski Bardzo niski 2 2 Źródło: badania własne Suma Wykres 10. Ocena poziomu kształcenia w WSGE [w %] Źródło: badania własne Prawie połowa ankietowanych (48%) odpowiedziała, że poziom nauczania w WSGE jest wysoki, a 41% badanych stwierdziło, że jakość kształcenia w Uczelni jest średnia. Łącznie 3 osoby uznały stopień przekazywania wiedzy na poziomie niskim (1%) i bardzo niskim (2%). Z przeprowadzonych ankiet wynika, iż 10 studentów uważa, że poziom kształcenia w Uczelni jest bardzo wysoki. Stanowią oni 8% respondentów. Wartość dominanty wyniosła 58, co oznacza, że dominująca liczba studentów oceniła wysoko poziom kształcenia w WSGE. 248 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

249 Wpływ działań promocyjnych na wybór uczelni wyższej. Raport z badań Pytanie 8 dotyczyło zalet, jakie dany student dostrzega w studiowaniu w WSGE. Było to pytanie wielokrotnego wyboru, należało wskazać minimum jedną odpowiedź. Wariantów odpowiedzi było osiem, przy czym ostatnia opcja brzmiała inne. Dawała ona możliwość dowolnej odpowiedzi, a zatem w tym miejscu respondent mógł wpisać własną opinię. Tabela 7. Zalety studiowania w WSGE Lp. Zalety studiowania w WSGE Liczba odpowiedzi studentów Udział % w stosunku do liczby odpowiedzi 1. Podnoszenie kwalifikacji Nawiązywanie kontaktów Zdobywanie nowych doświadczeń Możliwość wyjazdu zagranicznego Lepszy start na rynku pracy Stypendium socjalne Stypendium naukowe Inne 0 0 Źródło: badania własne Wykres 11. Plusy WSGE Suma Źródło: badania własne Journal of Modern Science tom 4/31/

250 Barbara Antczak, Agata Pyra, Karolina Malinowska, Piotr Wiącek Tabela 8. Tabela przestawna do pytania ósmego Etykiety wierszy Licznik z: Legenda Podnoszenie kwalifikacji 32 Lepszy start na rynku pracy 15 Podnoszenie kwalifikacji, nawiązywanie kontaktów i zdobywanie nowych doświadczeń 11 Zdobywanie nowych doświadczeń 11 Podnoszenie kwalifikacji i nawiązywanie kontaktów 9 Podnoszenie kwalifikacji i zdobywanie nowych doświadczeń 8 Nawiązywanie kontaktów 7 Podnoszenie kwalifikacji, nawiązywanie kontaktów i lepszy start na rynku pracy 4 Podnoszenie kwalifikacji i stypendium naukowe 3 Nawiązywanie kontaktów i zdobywanie nowych doświadczeń 3 Nawiązywanie kontaktów i lepszy start na rynku pracy 2 Podnoszenie kwalifikacji, zdobywanie nowych doświadczeń i lepszy start na rynku pracy 2 Podnoszenie kwalifikacji, nawiązywanie kontaktów, zdobywanie nowych doświadczeń, lepszy start na rynku pracy i stypendium naukowe 1 Nawiązywanie kontaktów, zdobywanie nowych doświadczeń i stypendium naukowe 1 Nawiązywanie kontaktów i stypendium naukowe 1 Możliwość wyjazdu zagranicznego i stypendium naukowe 1 Nawiązywanie kontaktów, zdobywanie nowych doświadczeń i stypendium socjalne 1 Nawiązywanie kontaktów, lepszy start na rynku pracy i stypendium naukowe 1 Podnoszenie kwalifikacji, nawiązywanie kontaktów, zdobywanie nowych doświadczeń i lepszy start na rynku pracy 1 Nawiązywanie kontaktów, stypendium socjalne i stypendium naukowe 1 Podnoszenie kwalifikacji i stypendium socjalne 1 Nawiązywanie kontaktów, zdobywanie nowych doświadczeń, lepszy start na rynku pracy i stypendium socjalne 1 Zdobywanie nowych doświadczeń i stypendium socjalne 1 Lepszy start na rynku pracy i stypendium naukowe 1 Podnoszenie kwalifikacji i lepszy start na rynku pracy 1 Suma końcowa 120 Źródło: badania własne 250 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

251 Wpływ działań promocyjnych na wybór uczelni wyższej. Raport z badań Na pytanie o największą zaletę studiowania w WSGE 36% odpowiedzi stanowił wariant podnoszenie kwalifikacji. Odpowiedź ta padła aż 73 razy. Może to świadczyć o tym, że studenci są ludźmi zdeterminowanymi do nauki i zależy im na wyższym poziomie wykształcenia. Wielu respondentów, którzy zaznaczyli taką odpowiedź wskazywało również na inne powiązane z tym wariantem opcje, takie jak: lepszy start na rynku pracy czy też zdobywanie nowych doświadczeń. Jest to ukazane w tabeli przestawnej na stronie 14. Respondenci cenili również fakt, że w WSGE mogą nawiązać kontakty ze studentami, ale także z wykładowcami i innymi pracownikami Uczelni (22%). Z wykresu słupkowego 11 znajdującego się na stronie 13 wynika, że takie atrybuty Uczelni, jak stypendium naukowe i socjalne nie są uważane za istotny walor Uczelni, co pokryło się z udzielonymi odpowiedziami z kolejnego pytania nr 9. Studenci bowiem wskazywali jako minus zbyt niskie stypendia w WSGE. Również szansa skorzystania z programu Erasmus i możliwość zdobycia wiedzy lub/i praktyki za granicą nie została doceniona przez ankietowanych. Wyjazd zagraniczny jako dodatnią cechę uznała tylko jedna osoba. Jest to rezultat przeprowadzenia badania wśród studentów niestacjonarnych, a więc pracujących i często mających rodzinę. Dane zawarte w tabeli 8 ukazują w bardzo czytelny sposób plusy WSGE, które dostrzegają studenci. Liczba oddanych głosów pokazuje, co jest atrybutem Uczelni, a nad czym trzeba jeszcze popracować. Wynika z niej, że 32 studentów wskazało podnoszenie kwalifikacji jako jedyny i wyłączny plus Uczelni. Dużo osób wskazało również na wyłączną zaletę, jaką jest lepszy start na rynku pracy. Takich ankietowanych było 15 ze 120. Tabela na stronie 14 pokazuje, iż ze względu na charakter pytania i możliwość wybrania kilku wariantów, wielu studentów, udzielając odpowiedzi, zaznaczało różne plusy WSGE. Najwięcej zwolenników, bo aż 11 ankietowanych, miało połączenie wariantów: podnoszenie kwalifikacji, nawiązywanie kontaktów i zdobywanie nowych doświadczeń. Odpowiedź inne z możliwością własnej adnotacji nie padła ani razu. Drugie pytanie wielokrotnego wyboru dotyczyło z kolei wad, jakie studenci dostrzegają w WSGE. Należało również wskazać minimum jedną odpowiedź. Wariantów odpowiedzi było sześć, przy czym ostatnia opcja brzmiała inne. W tym miejscu respondent miał możliwość wpisania dowolnej odpowiedzi. Journal of Modern Science tom 4/31/

252 Barbara Antczak, Agata Pyra, Karolina Malinowska, Piotr Wiącek Tabela 9. Minusy studiowania w WSGE Minusy studiowania w WSGE Liczba odpowiedzi studentów Udział % w stosunku do liczby odpowiedzi Nie dostrzegam żadnych minusów Niskie stypendium naukowe 4 3 Niskie stypendium socjalne 5 4 Niesatysfakcjonujący poziom nauczania 8 7 Koszty czesnego Inne 3 2 Źródło: badania własne Wykres 13. Minusy WSGE Suma Źródło: badania własne Aż 52% odpowiedzi studentów WSGE wskazało, że Uczelnia nie ma wad. Jest to zaskakujący i zarazem bardzo dobry wynik, świadczący o jej jakości. Jako największy minus zostały wskazane koszty czesnego. Świadczy to o tym, że dla większości respondentów opłata jest zbyt wysoka. Na kolejnym miejscu uplasował się niesatysfakcjonujący poziom kształcenia. Ten wariant odpowiedzi stanowił tylko 7% wszystkich udzielonych. Następnie zostało wskazane niskie stypendium socjalne (4%), a potem niskie stypendium naukowe (3%). Ostatnia odpowiedź została wskazana trzy razy. Przykładowo, jedna z osób napisała, że minusem Uczelni jest wypłacanie stypendium w dużych odstępach czasu, a inna uznała za wadę niewygodne, niskie ławki. 252 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

253 Wpływ działań promocyjnych na wybór uczelni wyższej. Raport z badań Gdybyś miał/a możliwość ponownego wyboru uczelni, czy byłby on taki sam? tak brzmiało 10 pytanie ankiety. Tabela 10. Hipotetyczny, ponowny wybór WSGE Lp. Hipotetyczny, ponowny wybór WSGE Liczba studentów w i (%) 1. Tak Nie Ciężko powiedzieć Suma Źródło: badania własne Wykres 14. Hipotetyczny, ponowny wybór WSGE Źródło: badania własne Z przeprowadzonych ankiet wynika, że aż 62% obecnych studentów wybrałoby ponownie WSGE. Nieco więcej niż 30% respondentów nie było pewnych co do takiej decyzji. Tylko 7% ankietowanych odpowiedziało nie w tej kwestii. Dominującą wartością było 74, co oznacza, że dominująca liczba studentów ponownie wybrałoby WSGE jako swoją uczelnię. Journal of Modern Science tom 4/31/

254 Barbara Antczak, Agata Pyra, Karolina Malinowska, Piotr Wiącek Ostatnie pytanie dotyczyło tego, czy student kiedykolwiek poleciłby innym osobom korzystanie z oferty WSGE. Odpowiedzi studentów są przedstawione poniżej. Tabela 11. Rekomendacja WSGE innym osobom Rekomendacja WSGE innym osobom Liczba studentów w i (%) Zdecydowanie tak Raczej tak Trudno powiedzieć Raczej nie 5 4 Zdecydowanie nie 2 2 Źródło: badania własne Suma Wykres 15. Rekomendacja WSGE innym osobom Źródło: badania własne Większość ankietowanych odpowiedziała na powyższe pytanie raczej tak, stanowili oni 43% respondentów, a odpowiedzi zdecydowanie tak udzieliło 36%, zaś 15% badanych nie było zdecydowanych i zaznaczyło trudno powiedzieć. Ostatnie dwie odpowiedzi raczej nie oraz zdecydowanie nie, stanowiły kolejno 4% oraz 2%. 254 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

255 Wpływ działań promocyjnych na wybór uczelni wyższej. Raport z badań W tej części zostaną przeanalizowane dwa pytania otwarte. W związku z tym, że w tych pytaniach nie było zasugerowanych wariantów odpowiedzi, stworzono klucz porównawczy. Dzięki temu można było opracować wyniki. Pierwsze z nich dotyczyło propozycji studentów dotyczącej nowej formy promowania Uczelni. Tabela 12. Propozycje nowej formy promowania Uczelni Lp. Propozycje nowej formy promowania Uczelni Liczba studentów w i (%) 1. Reklama w tv lub radiu, lokalnej gazecie Spotkania w szkołach średnich Inne Brak propozycji Źródło: badania własne Suma Wykres 16. Propozycje nowej formy promowania Uczelni Źródło: badania własne Niestety, aż 77% studentów nie miało nowych pomysłów na promowanie Uczelni. Najwięcej propozycji dotyczyło reklamy w telewizji, radiu lub w lokalnej prasie (11%). 3% respondentów zaproponowało spotkania w szkołach Journal of Modern Science tom 4/31/

256 Barbara Antczak, Agata Pyra, Karolina Malinowska, Piotr Wiącek średnich. Natomiast inne idee zasugerowało 10% studentów. Były to m.in.: latający balon z logo, dni otwarte w WSGE. Dominującą wartością było 92, co oznacza, że przeważająca liczba studentów nie ma nowych propozycji promocyjnych dla WSGE. Drugie pytanie otwarte z przeprowadzonej ankiety brzmiało: Jakie są Pana/i plany zawodowe po zakończeniu studiów?. Tabela 13. Plany zawodowe po zakończeniu studiów Lp. Plany zawodowe po zakończeniu studiów Liczba studentów w i (%) 1. Służby mundurowe Własna działalność gospodarcza Zmiana zawodu/pracy lub znalezienie pracy ogólnie bądź znalezienie pracy zgodnie z kierunkiem studiów 4. Kontynuowanie dotychczasowej pracy/awansowanie oraz dalsze podnoszenie kwalifikacji Brak planów Inne 4 3 Suma Źródło: badania własne Wykres 17. Plany zawodowe po zakończeniu studiów Źródło: badania własne 256 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

257 Wpływ działań promocyjnych na wybór uczelni wyższej. Raport z badań Ponad połowa ankietowanych (52%) nie ma planów zawodowych po zakończeniu nauki. Kolejne 19% zamierza kontynuować dotychczasową pracę lub starać się o awans i dalej podnosić swoje kwalifikacje. Do zmiany zawodu lub pracy przymierza się 11% studentów, a 10% badanych wiąże swoją przyszłość ze służbami mundurowymi. Najczęściej wskazywana była policja. Jedynie 6 osób (5%) wiąże swoje plany z własną działalnością gospodarczą. Natomiast 3% respondentów widzi inne perspektywy na przyszłość. Dominanta wyniosła 62. Oznacza to, że dominująca liczba studentów nie ma skonkretyzowanych planów po skończeniu studiów. Dzięki odpowiedziom na to pytanie można zorientować się, czy dany student zdecydował się na wyższe wykształcenie tylko z powodu chęci zdobycia wiedzy, czy też wiązał ten etap edukacji ze swoją pracą lub jej zmianą. Zakończenie Reasumując, ankiety przeprowadzone wśród studentów WSGE dają poglądowy obraz tego, jaki wpływ mają działania promocyjne na wybór uczelni wyższej. Można wysunąć wniosek, że to nie Internet ani ogłoszenia sprawiły, że ankietowani dowiedzieli się o Uczelni. W większości takie informacje pozyskali od znajomych lub rodziny. Stąd też, tak wielu respondentów, udzielając odpowiedzi na pytanie otwarte, dotyczące propozycji nowej formy promowania Uczelni, wskazywało na możliwość reklamowania w telewizji lub radiu. Padały również pomysły popularyzacji Uczelni w lokalnej prasie. Rezultaty jednego z pytań, dotyczącego ilości czasu przeznaczanego na dojazd do WSGE pokazały, że wielu studentów musi na to poświęcać ok. godziny. Oznacza to, że nie są to tylko osoby z okolic Józefowa i powiatu otwockiego. W połączeniu z kolejnym pytaniem, gdzie ankietowany mógł zaznaczyć m.in. wariant dogodna lokalizacja i niskie czesne wynika, że WSGE jest uczelnią atrakcyjną i konkurencyjną wobec warszawskich szkół wyższych. Według autorów analizy, jest to szansa dla Uczelni i należy ją umiejętnie wykorzystywać przy konstruowaniu narzędzi promocyjnych, tak aby potencjalni studenci wybrali WSGE, a nie inne niepubliczne uczelnie. Po przeanalizowaniu ankiet można dojść do wniosku, że studenci WSGE są usatysfakcjonowani z dokonanego przez siebie wyboru kierunku studiów. Journal of Modern Science tom 4/31/

258 Barbara Antczak, Agata Pyra, Karolina Malinowska, Piotr Wiącek Ponad połowa badanych oceniła swój kierunek studiów na 4. Jednocześnie 48% respondentów oceniło poziom kształcenia jako wysoki. Te odpowiedzi łączą się również z innymi pytaniami ankiety. Zdecydowana większość badanych, gdyby miała możliwość ponownego wyboru WSGE, byłby on taki sam. Jest to bardzo pozytywny wynik, świadczący o jakości kształcenia w Uczelni. Ponadto, wielu studentów deklaruje, że poleci Wyższą Szkołę Gospodarki Euroregionalnej innym osobom. Należy odnotować, że studenci WSGE tylko raz wskazali jako zaletę możliwość wyjazdu zagranicznego. W dzisiejszych czasach zdobycie wiedzy teoretycznej lub praktycznej w ramach m.in. programu Erasmus+ jest z całą pewnością dużą szansą. Osoba, która swoje umiejętności zdobyła w innym kraju, staje się jednocześnie bardziej cenionym i poszukiwanym pracownikiem na rynku pracy. Ponad połowa studentów WSGE stwierdziła, że nie dostrzega żadnych minusów Uczelni. Nie oznacza to jednak, że osoby odpowiedzialne za promocję mogą spocząć na laurach. Należy starać się docierać do jak największej liczby potencjalnych studentów i zachęcić ich do nauki w WSGE. Jako największą wadę respondenci wskazali koszty czesnego. Jest to zadziwiające, ponieważ biorąc pod uwagę lokalizację WSGE i jej odległość od innych warszawskich uczelni, opłaty za studia są stosunkowo niskie. Jedno z pytań otwartych ankiety, dotyczące propozycji nowych form promowania Uczelni, przyniosło kilka ciekawych rozwiązań. Najczęściej studenci wskazywali jako narzędzie promocyjne reklamę w radiu lub telewizji. Pojawiały się również pomysły na reklamowanie WSGE w lokalnej prasie. Innym zaproponowanym rozwiązaniem były spotkania w szkołach średnich oraz dni otwarte w Uczelni. Patrząc jednak z szerszej perspektywy na powyższe pytanie, można dojść do wniosku, że niewiele osób miało nowatorskie propozycje. Ponadto prawie 80% ankietowanych nie zaproponowała żadnego pomysłu na promocję Uczelni. Można mieć nadzieję, że przedstawione powyżej dane oraz spostrzeżenia będą przydatne dla osób zajmujących się promocją, w tym reklamą Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej. Być może po głębszej analizie powyższych wniosków, w przyszłości Uczelnia będzie miała jeszcze więcej studentów. 258 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

259 Wpływ działań promocyjnych na wybór uczelni wyższej. Raport z badań Literatura Antczak, B. (2009). Rola marketingu w procesie kierowania firmą, Zeszyty Naukowo- Dydaktyczne nr 1/6/2009, Józefów: WSGE. Antczak, B. (2011). Usługi edukacyjne rynek taki sam jak inne?, Józefów: WSGE. ISBN Antczak, B. (2013). Statystyka nie taki diabeł straszny (wyd. 2), Józefów: WSGE. ISBN Antczak, B. (2015). Statystyka i demografia strach ma wielkie oczy, Józefów: WSGE. ISBN Kotler, P. (2012). Marketing, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis. ISBN Zeliaś, A. (2000). Metody statystyczne, Warszawa: PWE. ISBN X. Źródła internetowe dostęp: dostęp: Journal of Modern Science tom 4/31/

260

261 Pi o t r Kr a j e w s k i Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie piotr529@wp.pl Journal of Modern Science tom 4/31/2016, s Food and environmental safety in sustainable development Bezpieczeństwo żywnościowe i ekologiczne w zrównoważonym rozwoju Abstract Genetic engineering is often associated with modern agriculture and food production. However, beside its actual (and eventual) benefits, we should notice dangers connected with it. Food and food production is the base of existence and functioning of every human community. Instruments and methods used by a man to sustain his/her existence are the decisive factors for environmental conditions, which in turn decide about the access of products and ecological services. As a result, the existence of human depends on this access. The wise use of it assures the development whereas the lack of caution and controlling actions may cause serious economic and ecological consequences. Streszczenie Inżynieria genetyczna często kojarzona jest z nowoczesnym rolnictwem i produkcją żywności. Jednakże obok rzeczywistych (i potencjalnych) korzyści z niej płynących należy dostrzec związane z nią niebezpieczeństwa. Żywność i produkcja żywności jest bazą istnienia i funkcjonowania każdej społeczności ludzkiej. Od narzędzi i sposobów, jakich człowiek używa dla podtrzymania swojej egzystencji zależą warunki środowiska, które z kolei decydują o dostępności produktów i usług ekologicznych. Od nich, z kolei, zależy byt człowieka. Roztropne z nich korzystanie zapewni rozwój; natomiast brak przezorności i kontroli działań może skutkować poważnymi konsekwencjami gospodarczymi i ekologicznymi. Journal of Modern Science tom 4/31/

262 Piotr Krajewski Keywords: food safety, environmental sustainability, genetically modified organisms Słowa kluczowe: bezpieczeństwo żywnościowe, ekorozwój, organizmy genetycznie zmodyfikowane Wprowadzenie Nowoczesne biotechnologie oparte na inżynierii genetycznej znajdują liczne i zróżnicowane zastosowania. Szczególną rolę odgrywają w rolnictwie i produkcji żywności. W celu wytwarzania i przetwarzania produktów zmienia się skład genetyczny organizmów przy zastosowaniu technik inżynierii genetycznej (GMO). Organizmy takie często nazywa się transgenicznymi. Wskazuje to na włączenie do DNA produktu żywnościowego lub organizmu przeznaczonego do spożycia genu, który nie wchodził w skład pierwotnej sekwencji genów. Wprowadzane tym sposobem nowe informacje wymuszają produkcję, a następnie ekspresję jednego lub wielu nowych białek. Rozwój inżynierii genetycznej pozwolił na nadanie wielu ważnym rolniczo gatunkom roślin cech przejawiających się np. odpornością na choroby lub zmianą wartości odżywczej. Możliwości oferowane przez współczesne biotechnologie mogą zatem zmieniać jakość życia człowieka. Wiążą się z tym jednak różne obawy, które dotyczą np. rozbieżności opinii na temat ewentualnych korzyści i zagrożeń wynikających z inżynierii genetycznej. Zwolennicy tworzenia żywności w oparciu o nowoczesne biotechnologie argumentują, że dzięki nim: zwiększy się dostępność produktów żywnościowych, szczególnie w krajach rozwijających się; poprawia się jakość, trwałość i wartość odżywcza płodów rolnych; w żywności tej nie ma pozostałości chemicznych środków ochrony; następuje zwiększanie produkcji i oszczędności, a przez to również poprawa konkurencyjności rynkowej; wyhamowuje proces deforestacji i erozji terenów rolniczych; chroni się bioróżnorodność poprzez tworzenie nowych odmian; można przeprowadzać z większą efektywnością procesy rekultywacji terenów i utylizacji odpadów. 262 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

263 Bezpieczeństwo żywnościowe i ekologiczne w zrównoważonym rozwoju Nie brakuje jednak i obiekcji. Dotyczą one głównie kwestii etycznych i ekologicznych. Wskazuje się mianowicie, iż: nieetyczne jest wystawianie człowieka i jego środowiska życia na ewentualne ryzyka, których nauka nie jest w stanie przewidzieć ani zapobiec; mieszanie genów zwierzęcych z roślinnymi jest raczej trudne do zaakceptowania; wskazywane cele nigdy nie mogą usprawiedliwiać środków (w tym przypadku, perspektywa zysku ekonomicznego nie może przesłaniać obowiązku ochrony zdrowia i życia człowieka oraz jego otoczenia); nadawanie praw własności intelektualnej na organizmy genetycznie zmodyfikowane ogranicza dostęp do biologicznego potencjału produkcji żywności ludziom i społecznościom niezamożnym; rośliny zmodyfikowane genetycznie wykazują nowe właściwości toksyczne i alergizujące; produkty te mogą stać się przyczyną pojawienia się nowych patogenów odpornych na antybiotyki; inżynieria genetyczna sprzyja tzw. biopiractwu i nieuczciwym praktykom wobec państw rozwijających się; nowoczesne biotechnologie prowadzą do znacznego spadku bioróżnorodności rolnej; wbrew zapewnieniom zwiększa się zużycie chemicznych środków ochrony na uprawach roślin genetycznie zmodyfikowanych; zanotowano pierwsze insekty odporne na pestycydy; genetycznie zmodyfikowane rośliny mogą okazać się uciążliwymi chwastami; rośliny zmodyfikowane genetycznie mogą burzyć ustaloną równowagę w ekosystemach naturalnych. Do tego należy jeszcze dodać ryzyko zanieczyszczania genetycznego środowiska nowymi mikroorganizmami, które przemieszczając się, rozmnażając i przystosowując się do zmienionych warunków życia, będą mogły przekazywać własne cechy innym organizmom. Oczywiście monitorowanie ich po wprowadzeniu do środowiska jest absolutnie niemożliwe. Ponadto, geny bakterii, wirusów czy owadów, warunkujące syntezę białek niestanowiących wcześniej Journal of Modern Science tom 4/31/

264 Piotr Krajewski ludzkiej diety, mogą wywoływać niedające się przewidzieć skutki zdrowotne. Niemożliwe tym samym jest zagwarantowanie bezpieczeństwa takiej żywości, gdyż produkty mogą zawierać substancje zaburzające metabolizm człowieka. Dyskusja na temat nowoczesnych biotechnologii w rolnictwie i produkcji żywności prowadzi do polaryzacji stanowisk. Nie oznacza to pomijania zagadnień bezpieczeństwa żywnościowego. Stąd też, wszelkie rozważania na temat żywności transgenicznej, obok rozwijania i doskonalenia branży rolno- -spożywczej w kontekście etyki ekonomii, powinny pomóc w identyfikowaniu moralnie dopuszczalnych granic uprawiania nauki i rozwijania techniki. GMO, biotechnologie i żywność transgeniczna korzyści i zagrożenia W sektorze rolniczym czynnikiem najsilniej oddziałującym na postęp i rozwijanie metod inżynierii genetycznej jest chęć doskonalenia odmian, jakości żywności i poziomu produkcji. Dlatego tradycyjne badania stopniowo szły w kierunku selekcjonowania określonych ras zwierząt (Szulc, 2011) lub odmian roślin w celu ich udoskonalenia poprzez dodanie jednej lub więcej cech występujących w innym, ale blisko spokrewnionym organizmie. Dziś inżynieria genetyczna pozwala już włączyć do DNA gospodarczo interesującego osobnika gen(y) warunkujący nową właściwość, który w warunkach naturalnych nigdy nie miałby szans w tej konfiguracji zaistnieć. Postęp w inżynierii genetycznej jest tak znaczny, że obecnie mówi się już o genetycznie zmodyfikowanych roślinach pierwszej i drugiej generacji. Do pierwszej grupy zaliczane są rośliny z udoskonaleniami, które mają poprawić wyniki zbiorów; chodzi więc m.in. o zwiększenie odporności na szkodniki czy tolerancję herbicydów. Są to głównie podstawowe zboża. Rośliny drugiej generacji, bardziej zróżnicowane pod względem liczby gatunków i przekazywanych cech, są udoskonalane w kierunku poprawy cech organoleptycznych i odżywczych oraz niwelowania negatywnego oddziaływania rolnictwa na środowisko. Mają więc zwiększoną zawartość witamin, białek i tłuszczów nienasyconych, produkują szczepionki albo niewystępujące w naturze sztuczne polimery. Celem tych działań jest zatem stworzenie organizmu genetycznie zmodyfikowanego przejawiającego ściśle określone właściwości. Może tu chodzić o jakość, wydajność, odporność na patogeny lub niesprzyjające warunki środowiska, 264 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

265 Bezpieczeństwo żywnościowe i ekologiczne w zrównoważonym rozwoju a zatem cechy, które czynią je szczególnie ważnymi dla gospodarki. Dąży się też do zmniejszenia zanieczyszczenia pozostałościami chemicznych środków ochrony żywności i środowiska albo możliwości usuwania z produktów przeznaczonych do spożycia genów warunkujących wytwarzanie związków alergizujących i odwrotnie, umieszczania tych, które prowadzą do wytwarzania np. białek stymulujących reakcje immunologiczne. Inżynieria genetyczna w rolnictwie jest też postrzegana jako rozwiązanie kryzysu ekologicznego wywołanego uprzemysłowieniem produkcji rolno- -spożywczej. Korzyści te mają wynikać z ograniczonego używania chemicznych środków ochrony, poprawy technologii przechowywania i konserwacji żywności, zwiększenia plonów z terenów o niskiej żyzności gleby przy założeniu, że nie będzie to implikowało występowania nieprzewidywalnych efektów ubocznych. Są jeszcze inne korzyści z GMO, o których mówi się w kontekście ochrony środowiska. Chodzi głównie o rośliny niewymagające stosowania chemii rolnej, o plantacje drzew, które nie wykształcałyby kwiatów (a więc nieinterferujące z naturalną bioróżnorodnością) albo oczyszczające glebę z metali ciężkich i szkodliwych. Czy jednak przykłady te mogą dowodzić, że wzbogacanie roślin o nowe właściwości jest działaniem delikatnym, przewidywalnym i dającym się kontrolować? Przy ostrożnościowym podejściu do GMO bierze się pod uwagę głównie ograniczoną przewidywalność ekspresji cech. Przenoszenie obcego genu samo w sobie stanowi element ryzyka, ponieważ istnieje wiele możliwości pojawienia się nieoczekiwanych modyfikacji genetycznych. Jest to więc zjawisko, które nie miałoby miejsca w warunkach naturalnych przy łączeniu się gamet męskich i żeńskich. Opór wobec organizmów genetycznie zmodyfikowanych zazwyczaj wynika z wiążących się z tym zagrożeń dla człowieka, środowiska i bioróżnorodności. Należą do nich np. możliwość pojawienia się substancji toksycznych, alergizujących, odporności na antybiotyki, przenoszenia cech na mikroorganizmy i z mikroorganizmów na człowieka, ograniczenie naturalnej i użytkowej różnorodności biologicznej, rozprzestrzenianie się występowania egzogenów za pośrednictwem pyłku 1. W przypadku nagłych komplikacji może pojawić się ryzyko załamania produkcji rolnej. Nie można też pomijać możliwości pojawienia się efektów ubocznych w odległych od teraźniejszości, niemożliwych do sprecyzowania okresach. Journal of Modern Science tom 4/31/

266 Piotr Krajewski Samo przejście od upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych do uzyskiwanych z nich produktów żywnościowych jest stosunkowo proste. Możliwości oferowane przez uprawy modyfikowane genetycznie są, jak wiadomo, rozliczne: niepsujące się owoce, zboża o zwiększonej zawartości żelaza i witamin czy buraki z dużą ilością cukru. Wspólną cechą wszystkich tych roślin jest jednak zawieranie obcych genów i wytwarzanie obcych białek wskutek przekroczenia naturalnych granic dzielących jedne gatunki od innych. Póki co, brakuje wiedzy pozwalającej przewidzieć ryzyko wynikające z uwalniania roślin modyfikowanych genetycznie do środowiska i wykorzystywania żywności transgenicznej. Nieznane są i poza kontrolą wszelkiego rodzaju interakcje pomiędzy transgenem i DNA, w którym został umieszczony. Równie trudny do przewidzenia jest wpływ poddanych modyfikacji roślin na gospodarczo obojętne lub wręcz szkodliwe, ale towarzyszące człowiekowi, inne organizmy. Tocząca się wokół GMO debata naukowa, polityczna i ekonomiczna jest szczególnie ożywiona. Przyczyna tego jest też niecodzienna, gdyż zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy swoje stanowiska motywują nie tylko argumentami naukowo-technicznymi, ale i etycznymi. Te ostatnie oczywiście nie wchodzą w merytoryczny zakres ewentualnych medycznych czy ekonomicznych pożytków wykorzystania organizmów genetycznie zmodyfikowanych, lecz dotykają bezpośrednio zasad filozoficzno-etycznych, a należą do nich chociażby wolność badań i granice, które powinny one posiadać i respektować. Wydawałoby się więc, że w wielu przypadkach uprawa roślin modyfikowanych genetycznie przynosi (a zwłaszcza przyniesie w przyszłości) wiele korzyści i pozwoli osiągać nadzwyczajne rezultaty w farmakologii, medycynie prewencyjnej, a nade wszystko w branży rolno-spożywczej ze względu na (chyba uzasadnione) nadzieje doskonalenia produkowanej żywności. Mimo to wprowadzenie na rynki produktów GMO ujawniło szereg problemów związanych z alergiami jako reakcjami obronnymi organizmu na nieznane białka zawarte w spożywanych artykułach lub w otaczającym środowisku, np. poprzez kontakt z pyłkiem transgenicznych roślin. Do tego należy jeszcze dodać poważne wątpliwości związane z reperkusjami ekonomicznymi i społecznymi na rynku pracy wynikającymi głównie z faktu, że koncentracja potencjału i wiedzy naukowej z tego zakresu wciąż pozostaje w gestii zaledwie 266 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

267 Bezpieczeństwo żywnościowe i ekologiczne w zrównoważonym rozwoju kilku biotechnologicznych koncernów ponadnarodowych. Nic więc dziwnego, że ich metody działania nastawione zresztą na zysk koncentrują się na ograniczaniu swobody kontraktowej innych podmiotów gospodarczych i czuwaniem nad kierunkiem rozwoju rolnictwa. Aby uwzględnić w produkcji żywności wszystkie zauważane problemy, przede wszystkim potrzebny jest czas, którego coraz bardziej brakuje. Jak pogodzić wymogi i oczekiwania ekologiczne, sanitarne, ekonomiczne i etyczne w przepisach prawa, które są konieczne do ukierunkowywania poczynań naukowych i gospodarczych biotechnologicznego rolnictwa i przetwórstwa, i to w taki sposób, aby spełniały podstawowy dziś paradygmat innowacyjnego i świadomego ekorozwoju? Z założenia ma to pozwolić na uniknięcie lub zminimalizowanie poważnych i nieodwracalnych zmian w środowisku, naruszenia delikatnej równowagi ekosystemów, zagrożenia zdrowia człowieka i towarzyszących mu organizmów. Przepisy i zasady prawne bezpieczeństwa żywnościowego W ostatnich latach obserwuje się znaczne uwrażliwienie konsumentów europejskich chętniej zwracających się ku produktom typowym i o określonej jakości, co można uznać za przejaw zmian pojmowania bezpieczeństwa żywnościowego. Możliwe, że jest to efekt stopniowo rosnącej świadomości obywateli, rozbudzanej upowszechniającą się wiedzą wzmocnioną medialnie nagłaśnianymi przypadkami zagrożeń o charakterze sanitarno-epidemiologicznym 2. Zdarzenia te bez wątpienia miały swój wpływ na sektor rolno-przetwórczy i zmiany zwyczajów kulinarnych. Znacznie większe oddziaływanie na postawy konsumenckie, zmierzające w kierunku poprawy jakości żywności i jej wpływu na zdrowie człowieka należy jednak przypisać postawom wynikającym z ekonomicznych efektów rozwoju gospodarczego i społecznego. W tak rozumianej rzeczywistości oczywistą się staje wyjątkowa rola sektora rolno-spożywczego w zabezpieczaniu oczekiwanych wymagań utrzymania i poprawy jakości życia. W głównej mierze odnosi się to do powszechnie uważanego za absolutny priorytet bezpieczeństwa żywnościowego i ochrony środowiska naturalnego połączonego z jego rozsądnym, czyli zrównoważonym, eksploatowaniem. Journal of Modern Science tom 4/31/

268 Piotr Krajewski Przy takim założeniu wykorzystanie organizmów genetycznie zmodyfikowanych nakłada się na problemy godzenia oczekiwań konsumentów z tym, co rolnictwo jest w stanie zaoferować poprzez otwieranie się go na uprawy transgeniczne. Rozbieżność opinii na ten temat z pewnością wynika z rozbieżności publikowanych informacji. Powodem sceptycyzmu, a nawet oporu wobec produktów modyfikowanych genetycznie są wątpliwości natury naukowej i moralnej co do ich nieszkodliwości (a przynajmniej obojętności) dla zdrowia i życia ludzi oraz dla środowiska. Zastrzeżenia budzą też systemy kontroli zapewnienia jakości i bezpieczeństwa produktów. Zrozumiałe więc stają się liczne obawy konsumenta, który, z jednej strony, zwraca uwagę na bezpieczeństwo produktu transgenicznego, z drugiej zaś, bierze pod uwagę aspekt ekonomiczny, etyczny, społeczny i prawny. Ochrona konsumenta nie ogranicza się jedynie do usuwania zagrożeń o charakterze higieniczno-sanitarnym czy epidemiologicznym. Ma również dostarczać instrumentów poznawczych pozwalających podejmować świadome decyzje oparte na pozyskanych i dostępnych informacjach. Idąc za tymi potrzebami, tworzy się szereg przepisów z zakresu żywienia, mających gwarantować bezpieczeństwo i higieniczno-sanitarną jakość produktów przeznaczonych do spożycia. Gwarancje te mają się rozciągać na cały cykl produkcyjny, tworząc tym samym domknięty system bezpieczeństwa żywnościowego. Państwa Zachodu generalnie posiadają już przepisy kontrolowanego wykorzystywania organizmów genetycznie zmodyfikowanych i wprowadzania ich do środowiska. W większości opierają się one na zasadzie przezorności. Ustawodawcy odwołują się do konieczności przeprowadzania dokładnej oceny ryzyka, zanim zostaną podjęte jakiekolwiek działania w tym zakresie. Dotyczy to zarówno inicjowania aktywności badawczej, jak i produkcji, a w sposób szczególny, wprowadzania do obrotu. Najbardziej rozwinięte ustawodawstwo w tym zakresie posiada niewątpliwie Unia Europejska. Wskazać tu należy szczególnie na uregulowania dotyczące zamkniętego wykorzystania mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych, uwalniania organizmów transgenicznych do środowiska i wprowadzania ich i/lub produktów z nich wytworzonych na rynki, produkcji i obrotu materiału siewnego czy prawnej ochrony wynalazków biotechnologicznych. Spośród unijnych dokumentów wspomnieć należy przede wszyst- 268 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

269 Bezpieczeństwo żywnościowe i ekologiczne w zrównoważonym rozwoju kim o Rozporządzeniu 178/2002/WE, ustanawiającym Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywnościowego. Dokumentem tym ustanowiono procedury zapewnienia bezpieczeństwa i oceny ryzyka. System kontroli pozwala śledzić żywność lub jej składnik w całym procesie, od producenta do konsumenta, chroniąc w ten sposób życie i zdrowie ludzkie. Rozporządzenie to stanowi więc bardzo ważny etap ingerencji instytucji publicznych w rozwój ustawodawstwa chroniącego obywateli i w badanie właściwości produktów żywnościowych poprzez ustanawianie reguł przezornościowych do przestrzegania w cyklach produkcyjnych i funkcjonowania rynku żywnościowego 3. Kontynuacją, a zarazem kolejnym etapem rozwoju wspólnotowego ustawodawstwa żywnościowego była Biała Księga Bezpieczeństwa Żywności (2000). Chodziło o stworzenie systemu prawnej ochrony zdrowia konsumenta, rozciągającej się na cały łańcuch produkcyjny. System ten miałby funkcjonować równolegle z działaniem krajowych i unijnych instytucji kontrolujących. Wykorzystano w tym celu Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności, dotychczasowy dorobek legislacyjny obejmujący liczne zagadnienia bezpieczeństwa żywnościowego od pola do stołu, istniejące krajowe systemy kontroli, promowanie nowej polityki żywnościowej i rozszerzenie współpracy z innymi, pozaeuropejskimi producentami. Kolejnym znaczącym dokumentem, o szerszym niż poprzednie zakresie oddziaływania, jest protokół z Cartageny (2000). Jego obszar oddziaływania oprócz problemów żywnościowych został poszerzony o bezpieczeństwo biologiczne, międzynarodowy transport i handel organizmami genetycznie zmodyfikowanymi. Jego celem jest ochrona różnorodności biologicznej, zdrowia ludzi i organizmów, trwałości dzikich i gospodarczo wykorzystywanych ekosystemów oraz zabezpieczenie się przed potencjalnymi niebezpieczeństwami stąd płynącymi. Skorelowano też prace z wymaganiami dotyczącymi etykietowania i znakowania produktów zawierających i wytworzonych z GMO. Szczególne znaczenie ma tu Rozporządzenie 278/97/WE w sprawie nowej żywności i nowych składników i Rozporządzenie 1813/97/WE dotyczące obowiązku odpowiedniego oznaczania i umieszczania informacji na etykietach niektórych artykułów żywnościowych produkowanych z modyfikowanych genetycznie organizmów. Maksymalną kompatybilność rozwoju nowoczesnych biotechnologii produkcji żywności z prawem ochrony Journal of Modern Science tom 4/31/

270 Piotr Krajewski zdrowia ludzi i bezpieczeństwa środowiska w UE, oprócz ww. aktów, mają zapewnić m.in. Rozporządzenie 1829/2003/WE w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy, ustanawiające procedury zatwierdzania i nadzoru dla żywności i paszy wyprodukowanej z zastosowaniem produktów modyfikowanych genetycznie. Proces uwzględnia również ocenę ryzyka dla środowiska, przeprowadzaną przez EFSA (Europejska Agencja ds. Bezpieczeństwa Żywności). W UE obowiązują również reguły znakowania i śledzenia żywności i pasz wyprodukowanych z GMO. Rozporządzenie 1830/2003/WE, dotyczące możliwości śledzenia i etykietowania organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz możliwości śledzenia żywności i produktów paszowych wyprodukowanych z GMO, dostarcza konsumentom informacji ułatwiających dokonanie świadomego wyboru i unikanie wprowadzenia ich w błąd co do metod wytwarzania lub produkcji danego produktu żywnościowego. Produkty i składniki modyfikowane genetycznie powinny więc być odpowiednio oznakowane i możliwe do zidentyfikowania na każdym etapie produkcji i dystrybucji. Ma w tym pomóc Rozporządzenie 65/2004/WE, ustanawiające system opracowania i przydzielania unikalnych identyfikatorów organizmom zmodyfikowanym genetycznie. W pewnym sensie jest to ustawodawcza konsekwencja Dyrektywy 2001/18/WE w sprawie zamierzonego uwalniania do środowiska organizmów zmodyfikowanych genetycznie, Rozporządzenia 1946/2003/WE w sprawie transgranicznego przemieszczania organizmów genetycznie zmodyfikowanych czy Rozporządzenia 49/2000/WE dotyczącego obowiązku odpowiedniego etykietowania produktów spożywczych wyprodukowanych z organizmów zmodyfikowanych genetycznie. Z analizy tych aktów wynika, że procedury zezwoleń na wprowadzanie do obrotu i konsumpcji produktów transgenicznych ulegają stopniowym przekształceniom zmierzającym do usprawnienia procedur ich zatwierdzania. W podejmowanych przez władze decyzjach, głównie za sprawą tzw. novel food, daje się zauważyć tendencję/wymóg uwzględniania też elementów o charakterze etyczno-filozoficznym. Dziś wydaje się to naturalne, aczkolwiek nie zawsze i nie dla wszystkich jest oczywiste, że liczne dyskusje nad słusznością lub nie wprowadzania nowoczesnych technolo- 270 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

271 Bezpieczeństwo żywnościowe i ekologiczne w zrównoważonym rozwoju gii do produkcji żywności (poza ich opłacalnością ekonomiczną, oddziaływaniem środowiskowym i społecznym) nieuchronnie i zawsze zmierzają do pytań o etycznie akceptowalne rozwiązania prawne oczywiście ze względu na ryzyko z tym związane. Ostrożnościowe podejście do biotechnologii produkcji i przetwórstwa żywności wydaje się zatem jak najbardziej uzasadnione. Zachowanie rozsądnej rezerwy wobec wynalazków biotechnologicznych i stosowania ich na szeroką skalę bez wcześniejszej wielokierunkowej weryfikacji oddziaływania środowiskowego, póki co powinno być normą. Zdrowie człowieka oraz stan środowiska naturalnego, na szczęście (przynajmniej w Europie) jeszcze przeważają nad kuszącymi potrzebami i interesami ekonomicznymi. Wyraźnie jednak daje się już zauważyć wręcz konieczność stawiania ograniczeń dyktowanych troską o życie ludzi lub ochronę różnorodności przyrody ożywionej poprzez ograniczenie, albo przynajmniej ścisłe kontrolowanie, wykorzystywania zasobów różnorodności genetycznej. Doraźne stawianie progów zabezpieczających przed pasywnym doświadczaniem skutków zdecydowanie nie wystarczy. Należy poszukiwać sposobów rozbudzania wewnętrznych mechanizmów aktywujących etykę odpowiedzialności pozwalającą na świadome współuczestniczenie możliwie jak największej liczby osób w procesach decyzyjnych zarządzania tymi innowacjami według zasad zrównoważonego rozwijania własnej gospodarki na zasadach solidarności śród- i międzypokoleniowej. Różnorodność biologiczna i oddziaływanie środowiskowe w produkcji żywności Od przyjęcia konwencji z Rio de Janeiro (1992) nie ma już wątpliwości, że różnorodność genetyczną świata żywego należy traktować jako unikalne i niepowtarzalne zasoby zagrożone 4 m.in. wprowadzaniem nowoczesnych technologii produkcji i przetwarzania żywności. Ryzyko to dotyczy nie tylko niepożądanych efektów spożywania produktów wytworzonych bądź zawierających organizmy genetycznie zmodyfikowane, ale samego kontekstu ekologicznego, w którym ta żywność jest produkowana. Obawy biorą się z niemal całkowitej nieprzewidywalności skutków wprowadzania organizmów genetycznie zmodyfikowanych do Journal of Modern Science tom 4/31/

272 Piotr Krajewski środowiska. Na dzień dzisiejszy trudno więc nawet mówić o pozytywnych czy negatywnych tego następstwach, gdyż nowe kombinacje genowe zawsze wywołują zmiany, nawet jeżeli nie zawsze są one odnotowywane przez człowieka. To efekt powszechnej spontaniczności procesów reprodukcyjnych w przyrodzie, w której przenoszenie genów w obrębie gatunku i między osobnikami niespokrewnionymi pozostaje całkowicie poza kontrolą człowieka. Kontrowersje wokół rolniczo wykorzystywanych organizmów genetycznie zmodyfikowanych wynikają z obawy ich niszczącego wpływu na naturalną bioróżnorodność i równowagę ekosystemów. Zrównoważony rozwój nie kieruje się jednak wyłącznie kryteriami ekologicznymi, stąd nie należy całkowicie pomijać np. kwestii ekonomicznych nowych technologii produkcji żywności albo korzyści o charakterze ilościowym i jakościowym. Pytanie dotyczy tylko tego, czy jesteśmy w stanie, chociaż w przybliżeniu, uchwycić przynajmniej najważniejsze niuanse tego całkowicie bezprecedensowego ekologiczno-ekonomicznego doświadczenia poprzez rachunek zysków i strat. Zyski oczywiście nie stanowią problemu. Niepokój powinny budzić ewentualne konsekwencje, których charakteru, ani tym bardziej rozmiarów, nie można określić. Jako mniej ryzykowną alternatywę (ponieważ bardziej przewidywalną i dającą się kontrolować) postuluje się tradycyjne metody doskonalenia cech poprzez krzyżowanie osobników tego samego gatunku. Bez wątpienia sposób ten wymaga nieporównywalnie więcej czasu i jest mało precyzyjny w porównaniu z inżynierią genetyczną, która pozwala znacznie skrócić czas eksperymentowania. Czy jednak to samo można powiedzieć o długoterminowych efektach oddziaływania na człowieka uzyskanych tą drogą organizmów, poprzez żywność i poprzez środowisko? Poważne obawy budzi też niemożliwość bezkolizyjnej koegzystencji upraw transgenicznych z tzw. uprawami tradycyjnymi i ekologicznymi właśnie ze względu na ryzyko zanieczyszczenia, naruszenia równowagi i powodowanie szkód w różnorodności. Oczywiście argument prawdopodobieństwa wystąpienia sugerowanych szkód ma niewielkie szanse przeważyć nad propozycją zwiększenia produkcji żywności, polepszenia właściwości organoleptycznych, perspekty- 272 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

273 Bezpieczeństwo żywnościowe i ekologiczne w zrównoważonym rozwoju wą ograniczenia stosowania szkodliwej dla środowiska i człowieka chemii rolnej. Zaangażowanie zwolenników i przeciwników zmian porusza świat polityki, a także ekonomistów, naukowców i etyków, uniemożliwiając osiągnięcie kompromisu. W centrum toczącej się dyskusji pozostaje jednak zawsze koncepcja bioróżnorodności, która powinna pozostać i być traktowana jako cel ostateczny każdego działania związanego z manipulowaniem genami, ponieważ w niej kryje się wyjątkowość, zmienność i bogactwo sektora rolniczego. Proces gatunkowego ujednolicania upraw implikuje stopniową homologację przyzwyczajeń i upodobań przy jednoczesnym odchodzeniu od różnorodności tradycji kulinarnych i kulturalnych z tym związanych. Wyniszczane gatunki nie mogą być zastępowane innymi przez człowieka w sposób uznaniowy z pominięciem subtelnych procesów ewolucyjnych; to nieuchronnie prowadzi do załamania sprawności ekosystemu, a więc i zabezpieczenia stałości i ciągłości produkcji żywności, tak w kategoriach jakościowych, jak i ilościowych. Dla ratowania sytuacji warto więc zacząć od przeciwdziałania erozji genetycznej gatunków dzikich i utrzymania maksymalnej różnorodności rolniczo wykorzystywanych. Nowoczesna gospodarka powinna zatem nastawiać się na zrównoważone użytkowanie istniejącego już potencjału roślin i zwierząt stanowiących podstawę ludzkiej egzystencji, chociażby dlatego, że one już są, nic nie kosztują i ekologicznie się sprawdziły. Natomiast potencjał organizmów genetycznie modyfikowanych powinno się rozpatrywać w kontekście ich nadzwyczajnych możliwości, ale tylko jako substytut już wykorzystywanych źródeł żywności, w przypadku gdy te okazują się niewydolne i w warunkach umożliwiających pełną nad nimi kontrolę (np. w instalacjach zamkniętych). Przedtem jednak powinny być wszechstronnie przebadane pod względem bezpieczeństwa dla człowieka i środowiska. Przemodelowaniu musi też ulec zasada przezorności, która w zmienionej rzeczywistości wymusza szukanie nowego punktu równowagi pomiędzy realnymi i/lub ewentualnymi niebezpieczeństwami powodowanymi obecnością GMO a oczekiwanymi korzyściami z tego wynikającymi. Chodzi więc o realne i maksymalne (a nie jedynie kulturowo-etnograficzne) wykorzystanie potencjału tradycyjnej wiedzy i miejscowych zasobów naturalnych w agrotechnice i kulturze danego regionu (Krajewski, 2013). Journal of Modern Science tom 4/31/

274 Piotr Krajewski Podsumowanie Z zagadnieniem ochrony interesów indywidualnych i zbiorowych wiąże się tworzenie zrębów instytucjonalnego i formalnego zabezpieczenia istnienia naturalnej bioróżnorodności taktowanej jako dobro całej ludzkości 5. Przy czym wykorzystanie organizmów transgenicznych (szczególnie w rolnictwie) tę różnorodność raczej uszczupla niż chroni. Tworzenie banków genów niewiele w tej kwestii może zmienić. Nie jest to wobec tego problem wyłącznie ekologiczny, ale i etyczny. Gdy mu się przypatrzeć, niejako samo z siebie pojawia się pytanie, czy moralnie dopuszczalne jest zubażanie różnorodności organizmów żywych i pozbawianie siebie oraz innych tego bogactwa cech i właściwości, które one sobą reprezentują (Urbisz, 2010). Chodzi zatem głównie o dobrostan człowieka i środowiska życia, a dopiero później dobrobyt rozumiany jako kategoria ekonomiczna (Krygier, 2006). Bezpieczeństwo żywnościowe winno zatem zmierzać w kierunku działań projakościowych w rolnictwie i środowisku, gdyż ingerencję w naturę można usprawiedliwić, tylko jeśli dokonuje się jej z uszanowaniem osobliwości cech badanych i użytkowanych organizmów. Ta ekokompatybilność powinna być przedmiotem nieustannej troski każdego konsumenta, gdyż bezpośrednio wiąże się z jakością, a więc i bezpieczeństwem jego środowiska życia. Budowanie systemów kontroli czy przepływu informacji naukowej powinno odbywać się zgodnie z celami cywilizacyjnymi, bez naruszania kryterium bezpieczeństwa ekologicznego. Dlatego wykorzystywanie uprzywilejowanej pozycji ekonomicznej wobec państw borykających się z problemami gospodarczymi poprzez inwestycje szkodzące ich ekosystemom naturalnym i rolniczym jest etycznie niedopuszczalne. W ten sposób ponownie ujawnia się społeczny wymiar etyki środowiskowej i bezpieczeństwa żywnościowego nowoczesnych biotechnologii i rolnictwa (Zhihe, 2013). Literatura Dyrektywa 2001/18/WE w sprawie zamierzonego uwalniania do środowiska organizmów zmodyfikowanych genetycznie i uchylająca dyrektywę Rady 90/220/EWG (Dz.Urz. UE L 106 z r.). Konwencja o różnorodności biologicznej z Rio de Janeiro z r. (Dz.U. z 2002 r. nr 184, poz. 1532). 274 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

275 Bezpieczeństwo żywnościowe i ekologiczne w zrównoważonym rozwoju Krajewski, P. (2013). The Rights of Local Communities and Their Role in the Sustainable Exploitation of Biodiversity. Prawa społeczności lokalnych i ich rola w zrównoważonym wykorzystaniu różnorodności biologicznej. W: Problemy ekorozwoju Problems of Sustainable Development vol. 8, no 1, s Krygier, B. (2006). Rozwój człowieka w kontekście ewolucji biosfery. The growth of the man in the context of the biosphere evolution. W: Problemy Ekorozwoju vol. 1, no 2, s Protokół z Kartageny o bezpieczeństwie biologicznym do Konwencji o różnorodności biologicznej (Dz.U. z 2004 r. nr 216, poz. 2201). Rozporządzenie 178/2002/WE z r. ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności (Dz.Urz. WE L 31 z r., s. 1, z późn. zm.). Rozporządzenie 1829/2003/WE w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy (Dz.Urz. WE L 268 z r.). Rozporządzenie 1830/2003/WE dotyczące możliwości śledzenia i etykietowania organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz możliwości śledzenia żywności i produktów paszowych wyprodukowanych z organizmów zmodyfikowanych genetycznie i zmieniające dyrektywę 2001/18/WE (Dz.Urz. WE L 268 z r.). Rozporządzenie 1946/2003/WE w sprawie transgranicznego przemieszczania organizmów genetycznie zmodyfikowanych (Dz.Urz. UE L 287 z r.). Rozporządzenie 278/97/WE w sprawie nowej żywności i nowych składników (Dz.U. L 433 z r.). Rozporządzenie 49/2000/WE zmieniające rozporządzenie 1139/98/WE dotyczące obowiązkowego oznaczania na etykietach umieszczonych na niektórych środkach spożywczych wyprodukowanych z organizmów zmodyfikowanych genetycznie innych danych niż przewidziane w dyrektywie 79/112/EWG (Dz.Urz. UE L 006 z r.). Rozporządzenie 65/2004/WE ustanawiające system opracowania i przydzielania unikalnych identyfikatorów organizmom zmodyfikowanym genetycznie (Dz.Urz. WE L 10 z r.). Rozporządzenie Komisji Europejskiej nr 1813/97/WE dotyczące obowiązku oznaczania etykietami niektórych artykułów żywnościowych produkowanych z modyfikowanych genetycznie organizmów, nieobjętych Dyrektywą Komisji nr 79/112/ EWG (Dz.U. L 257 z r.). Journal of Modern Science tom 4/31/

276 Piotr Krajewski Szulc, K. (2011). Ochrona zasobów zwierząt gospodarskich w kontekście zrównoważonego rozwoju. Protection of Genetic Resources of Farm Animals in the Context of Sustainable Development. W: Problemy Ekorozwoju Problems of Sustainable Development vol. 6, no 2, s Urbisz, A. (2010). Ocena bioróżnorodności jako jeden z własnym warunków ekorozwoju. Biodiversity Conservation as One of Necessary Conditions of Ecodevelopment. W: Problemy Ekorozwoju Problems of Sustainable Development vol. 5, no 1, s Zhihe, W., F. Meijn, J. Ikerd (2013). Beyond The Dilemma Facing China s Agricuture Toward a Chinese Constructive Postmodern Agriculture. Wyzwania rozwoju rolnictwa w Chinach w kierunku konstruktywnego rolnictwa postmodernistycznego. W: Problemy Ekorozwoju Problems of Sustainable Development vol. 8, no 1, s Endnotes 1 Chodzi głównie o tzw. egzogen, przenoszony na inne rośliny wraz z gametą męską w procesie zapylenia. 2 Dotyczy to np. odnotowanych przypadków gąbczastej encefalopatii bydła (BSE), drobiu i jaj skażonych dioksynami, ptasiej i świńskiej grypy, pasz skażonych dioksynami i aflatoksyną itp. 3 Bliższego wyjaśnienia treści zasady ostrożności/przezorności w prawie żywnościowym należy natomiast szukać w Zielonej księdze UE w sprawie generalnych zasad prawa żywnościowego (1997) oraz w orzecznictwie. Zasada przezorności początkowo odnosząca się niemal wyłącznie do zagadnień ochrony środowiska naturalnego, w ustawodawstwie UE zaistniała przede wszystkim w art. 174 ust. 2 TUE: Polityka Wspólnoty w dziedzinie środowiska naturalnego ( ) opiera się na zasadzie ostrożności oraz na zasadach działania zapobiegawczego ( ). W punkcie 9 Załącznika nr 1 wskazano m.in., że w przypadku braku możliwości dokonania pełnej oceny ryzyka, środki zaradcze powinny opierać się na zasadzie przezorności, tj. na przyjęciu odpowiednich środków bez konieczności czekania na wykazanie realności i powagi tych zagrożeń (por. wyrok Trybunału Sprawiedliwości z 5 maja 1998 r. w sprawie C-157/96, National Farmers Union i in., Rec. s. I 2211, pkt 63). 4 Ust. 20 Preambuły Konwencji o różnorodności biologicznej. 5 Ust. 3 Preambuły i art. 2 Konwencji o różnorodności genetycznej. 276 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

277 Al e k s a n d r a Kr a w c z y k PIUMA REKLAMA akrawczyk@piuma.pl Journal of Modern Science tom 4/31/2016, s Human resource management in small enterprises Zarządzanie zasobami ludzkimi w małych przedsiębiorstwach Abstract Small enterprises constitute a driving force of modern economy. Their position on the market is mainly determined by the quality of their human resources. The aim of the publication is to assess the current condition of human resource management in small enterprises in respect of a chosen group of small and medium enterprises. Awareness and recognition of barriers, the small enterprises encounter in the course of human capital management, should be helpful in application of a clear repair programme establishing some simple, consistent and inexpensive tools in the field of human resources. Streszczenie Małe przedsiębiorstwa stanowią siłę napędową współczesnej gospodarki. Ich pozycja na rynku w dużym stopniu uwarunkowana jest jakością zasobów ludzkich. Celem publikacji jest ocena na przykładzie wybranej grupy przedsiębiorstw aktualnego stanu zarządzania zasobami ludzkimi w małych przedsiębiorstwach. Poznanie i zrozumienie barier, na jakie napotykają małe przedsiębiorstwa w toku zarządzania kapitałem ludzkim, powinno pomóc w podjęciu wyraźnych działań naprawczych, zmierzających do stworzenia prostych, spójnych i niedrogich narzędzi z zakresu human resources. Journal of Modern Science tom 4/31/

278 Aleksandra Krawczyk Keywords: human capital, human resources, personnel strategy, qualifications of staff, motivation, small enterprise, SME Słowa kluczowe: kapitał ludzki, zasoby ludzkie, strategia personalna, kwalifikacje pracowników, motywowanie, małe przedsiębiorstwo, MŚP Wprowadzenie Efektywne gospodarowanie zasobami niematerialnymi jest dziś warunkiem koniecznym funkcjonowania i rozwoju każdego przedsiębiorstwa chcącego przetrwać i konkurować na rynku. Kluczową kompetencją staje się skuteczne zarządzanie kapitałem ludzkim. Funkcjonujące w literaturze przedmiotu bogate instrumentarium zarządzania zasobami ludzkimi dotyczy przede wszystkim dużych organizacji, tylko minimalnie odnosząc się do mniejszych przedsiębiorstw. Tymczasem na przestrzeni ostatnich lat ukształtował się zupełnie nowy rynek pracy, na którym połowa stanowisk pracy jest utworzona przez małe przedsiębiorstwa, stanowiące 99% wszystkich firm działających w Polsce. Natomiast zarówno literatura przedmiotu, jak i konsulting zorientowane są na wspieranie wielkich, bogatych korporacji. Najlepsi światowi konsultanci tworzą dla nich know-how zarządzania zasobami ludzkimi. Małe przedsiębiorstwa nie uzyskując żadnego wsparcia, próbują tworzyć je same. Jednakże przenoszenie korporacyjnych wzorców do mniejszych przedsiębiorstw napotyka na liczne bariery, nierzadko przynosząc skutek odwrotny do zamierzonego (Szmidt, 2013, s. 12). Stąd wydaje się ze wszech miar zasadne podjęcie tematu nad możliwością wykorzystania czy też elastycznego dopasowywania koncepcji zarządzania zasobami ludzkimi do warunków funkcjonowania małych przedsiębiorstw, w których funkcję działu personalnego sprawuje właściciel lub prezes, a nierzadko księgowa. Istota i kryteria definiowania małego przedsiębiorstwa Jednoznaczne zdefiniowanie pojęcia małego przedsiębiorstwa nie jest łatwe. Ze względu na ogromną różnorodność form i rodzajów małych przedsiębiorstw trudno wypracować jedną powszechnie przyjętą definicję. Pojęcie to, 278 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

279 Zarządzanie zasobami ludzkimi w małych przedsiębiorstwach pomimo powszechności i popularności stosowania, bywa różnie interpretowane (Strużyna, 2002, s. 15). Wynika to z subiektywnego rozumienia kategorii małego przedsiębiorstwa, które w dużej mierze jest pojęciem umownym, uzależnionym od kraju, regionu, rozwoju gospodarczego, uprzemysłowienia, branży, strategii rozwoju itp. Precyzując pojęcie małego przedsiębiorstwa, najczęściej stosuje się trzy grupy wyznaczników: kryteria ilościowe, mierzalne za pomocą parametrów wyrażających rozmiary przedsiębiorstwa, jak: wielkość zatrudnienia, wartość majątku trwałego, wielkość obrotu, zasięg rynku zbytu, kryteria jakościowe, które nie są mierzalne, ale oparte na takich parametrach, jak: jedność własności i zarządzania, finansowa niezależność, nieskomplikowana struktura organizacyjna, system zarządzania, udział w rynku, kryteria mieszane (ilościowe i jakościowe). Ze względu na prostotę i łatwość dostępu do danych najbardziej rozpowszechnione są kryteria ilościowe. Doskonale nadają się do tworzenia statystyk umożliwiających przeprowadzanie analiz porównawczych przedsiębiorstw. Nie są jednak wolne od wad i wzbudzają wiele wątpliwości (Dominiak, 2005, s ). W kryteriach ilościowych w pierwszej kolejności analizuje się stan zatrudnienia. Jednakże stosowanie tylko tego kryterium często prowadzi do zniekształceń statystyk. Nowoczesne przedsiębiorstwo produkcyjne, wyposażone w kosztowne środki pracy potrzebuje niewielu pracowników, ale wysoko kwalifikowanych. Natomiast przedsiębiorstwo nieinwestujące w postęp techniczny zatrudnia więcej pracowników, ale o niższych kwalifikacjach. W rezultacie takiej strategii przedsiębiorstwo klasyfikowane jest jako większe, nawet jeśli jego dochód jest niższy. Ponadto nie bez znaczenia są kwalifikacje personelu. Trudno ująć w liczbach wpływ kompetentnych pracowników na funkcjonowanie przedsiębiorstwa, a przecież wartość ta przekłada się na wizerunek, konkurencyjność i innowacyjność. Zniekształcenie statystyk powodować także może zatrudnienie w niepełnym wymiarze godzin czy pomijanie w analizach branży przedsiębiorstwa. Journal of Modern Science tom 4/31/

280 Aleksandra Krawczyk Dyskusyjne jest zakwalifikowanie do jednej grupy przedsiębiorstw biura rachunkowego i przedsiębiorstwa produkcyjnego, tylko ze względu na jednakowy stan zatrudnienia. Rozszerzając rozważania, zwróćmy uwagę, iż zgodnie z kodeksem pracy pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę. Jednak na obecnym rynku pracy nie brakuje przedsiębiorstwa, na rzecz którego pracuje wiele osób jako kooperantów, podwykonawców, agentów, ajentów, oficjalnie niepodlegających stosunkowi pracy. W skrajnych przypadkach możemy mieć do czynienia z sytuacją, w której przedsiębiorstwo nie zatrudnia żadnego pracownika, a w rzeczywistości pracuje dla niego kilkanaście osób (Sidor-Rządkowska, 2010, s. 14). Wyodrębnienie małego przedsiębiorstwa z uwzględnieniem cech jakościowych jest trudniejsze i dlatego rzadziej stosowane, przede wszystkim ze względu na szerokie spektrum identyfikatorów, których wybór jest niejednoznaczny. Analizując funkcjonowanie małych przedsiębiorstw, wymienić można bardzo wiele cech wyróżniających je na tle większych przedsiębiorstw. Poniższe zestawienie uwzględnia jedynie najistotniejsze: właściciel przedsiębiorstwa jest zazwyczaj jedyną osobą zarządzającą, podstawą finansowania działalności jest kapitał pochodzący z oszczędności właściciela lub jego rodziny, płaska niesformalizowana struktura organizacyjna sprzyja bezpośredniemu przekazowi informacji oraz szybkiemu podejmowaniu decyzji, lokalny zasięg działania wyznacza wąski krąg dostawców i odbiorców, z którymi współpraca jest oparta na osobistych relacjach, liczy się mały udział w rynku poprzez koncentrację na jednym produkcie oraz ograniczenie działalności do rynku lokalnego lub regionalnego (Janiuk, 2004, s ), przedsiębiorstwo jest głównym źródłem utrzymania właściciela i jego rodziny (Gudkova, 2008, s. 54). W celu ujednolicenia kryteriów klasyfikacji małych przedsiębiorstw od 1 stycznia 2005 r. weszła w życie, we wszystkich krajach członkowskich Unii Europejskiej, nowa formalna definicja małego i średniego przedsiębiorstwa (Definicja MŚP, dostęp: ). Zgodnie z przyjęty- 280 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

281 Zarządzanie zasobami ludzkimi w małych przedsiębiorstwach mi zaleceniami (Commission Recommendation, 2003, s. 36), a następnie w rozporządzeniu Komisji Europejskiej (Definicja małych i średnich przedsiębiorstw, 2004) do kategorii małych przedsiębiorstw zalicza się takie, które spełniają jednocześnie trzy kryteria: 1) zatrudniają mniej niż 50 pracowników, 2) ich roczne przychody netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nie przekraczają 10 mln euro lub ich suma aktywów bilansu na koniec poprzedniego roku obrotowego nie przekroczy 10 mln euro, 3) spełniają kryterium niezależności, tj. przedsiębiorstwo posiada poniżej 25% kapitału lub głosów w innych przedsiębiorstwach, a/lub inne przedsiębiorstwa posiadają poniżej 25% kapitału lub głosów w tym przedsiębiorstwie. Istotną nowelizacją jest wprowadzenie odrębnej definicji mikroprzedsiębiorstwa. Do tej kategorii zalicza się przedsiębiorstwa spełniające następujące kryteria: 1) zatrudniają mniej niż 10 pracowników, 2) ich roczne przychody netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nie przekraczają 2 mln euro lub ich suma aktywów bilansu na koniec poprzedniego roku obrotowego nie przekroczy 2 mln euro, 3) spełniają kryterium niezależności, tj. przedsiębiorstwo posiada poniżej 25% kapitału lub głosów w innych przedsiębiorstwach, a/lub inne przedsiębiorstwa posiadają poniżej 25% kapitału lub głosów w tym przedsiębiorstwie. Znaczenie i rola małych przedsiębiorstw w gospodarce kraju Sektor małych przedsiębiorstw odgrywa podstawową rolę we wszystkich rozwiniętych gospodarczo krajach. Stanowi siłę napędową, dzięki której gospodarka odnotowuje wzrost. Małe przedsiębiorstwa są źródłem powstawania nowych miejsc pracy, produktów, usług, procesów nawet w okresie recesji (Duraj, Papiernik-Wojdera, 2010, s. 30). Przedstawione w tym tekście dane statystyczne pozwalają stwierdzić, że zarówno ze względu na udział ilościowy, jak i udział w tworzeniu produktu krajowego brutto małe przedsiębiorstwa można uznać za lokomotywę gospodarki. Journal of Modern Science tom 4/31/

282 Aleksandra Krawczyk W Polsce (dane za 2011 r.) działa 1,78 mln przedsiębiorstw, z czego największy udział mają przedsiębiorstwa klasy mikro, tj. 95,9%, małe 3,1%, średnie 0,9%, a duże 0,2% (Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach , 2013, s. 20). W mikro i małych przedsiębiorstwach miejsce pracy znalazł co drugi pracujący w Polsce (52%; 4,7 mln osób), średnie przedsiębiorstwa to miejsca pracy dla co piątego pracującego (18,2%; 1,6 mln osób), a duże co trzeciego (30%; 2,7 mln osób) (Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach , 2013, s. 33). Najmniejsze przedsiębiorstwa dominują także pod względem udziału w tworzeniu produktu krajowego brutto (PKB). W 2011 r. wszystkie działające w Polsce przedsiębiorstwa wygenerowały 71,8% produktu krajowego brutto. Udział w PKB przedsiębiorstw kształtuje się następująco: przedsiębiorstwa mikro 29,4%, małe 7,8%, średnie 10,1%, duże 24,5% (Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach , 2013, s. 16). Działalność małych przedsiębiorstw jest zdecydowanie efektywniejsza niż dużych przedsiębiorstw. Zawdzięczają to niższym kosztom i wysokiej motywacji do pracy. Jedynie małe przedsiębiorstwa mogą realizować specyficzne życzenia klientów i szybko reagować na zmieniające się oczekiwania rynku, gdyż mała skala funkcjonowania nie wymaga dużych nakładów na modyfikację działalności (Drab-Kurowska, Sokół, 2010, s ). Wykonują zadania, które duże przedsiębiorstwa uważają za nieopłacalne. Nierzadko współpracują z nimi jako niezastąpieni podwykonawcy (Burak, 2011, s. 73). Uważa się, że małe przedsiębiorstwa z jednej strony wykazują się znacznie większą kreatywnością, elastycznością i adaptacyjnością pod względem przystosowywania się do zmieniających się warunków rynkowych, odwagą i szybkością podejmowania zmian, łatwością i bliskością nawiązywania kontaktów z klientami (Masternak-Janus, 2011, s. 11). Z drugiej strony, w porównaniu z bogatymi korporacjami, są podmiotami znacznie słabszymi. Wiele z nich funkcjonuje na granicy opłacalności. Najbardziej odczuwalne i zagrażające istnieniu małych przedsiębiorstw są problemy natury finansowej zatory płatnicze oraz zadłużenie. W konsekwencji takiego stanu rzeczy zbyt wiele małych przedsiębiorstw działa na granicy opłacalności oraz bankrutuje. 282 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

283 Zarządzanie zasobami ludzkimi w małych przedsiębiorstwach Postępujący proces integracji z Unią Europejską oraz wzrost wymiany handlowej z zagranicą powoduje konieczność przystosowania polskich przedsiębiorstw do rosnącej konkurencji. Oznacza to, że wśród podstawowych czynników warunkujących poziom konkurencyjności, takich jak: jakość towarów i usług, wzornictwo, cena, poziom wyposażenia technicznego, lojalność klientów, nie może zabraknąć czynników związanych z kapitałem ludzkim, tj. wiedzy i umiejętności pracowników oraz ich lojalności i zaangażowania. Poszukiwanie i zatrudnienie dobrych pracowników jest obecnie koniecznością dla każdego przedsiębiorstwa, a zarządzanie nimi wyzwaniem, gdyż utalentowani pracownicy są coraz bardziej świadomi, że dla przedsiębiorstwa stanowią cenny kapitał, cechujący się dużym stopniem zindywidualizowania i niepowtarzalności. Praktyka zarządzania zasobami ludzkimi w małych przedsiębiorstwach Zarządzanie zasobami ludzkimi to strategiczne, zintegrowane i spójne podejście do zatrudnienia i rozwoju ludzi pracujących w przedsiębiorstwie. Jest to zestaw wzajemnie powiązanych metod i sposobów działania mających na celu zapewnienie przedsiębiorstwu uzdolnionych, zaangażowanych i dobrze zmotywowanych pracowników, dzięki którym przedsiębiorstwo jest w stanie osiągnąć sukces (Armstrong, 2011, s ). W nowoczesnej gospodarce tracą ważność tradycyjne czynniki wytwórcze, a zyskują zasoby ludzkie. Wysokie kompetencje pracowników, ich wiedza, zdolności, doświadczenie, zdrowie i postawy decydują o efektywności przedsiębiorstwa (Gieryszewska, 2001, s. 22). Bez nich trudno podnosić i utrzymać jakość produktów oraz usług, a także zapewnić dobrą obsługę stałych klientów oraz pozyskiwać nowych. Na konkurencyjnym rynku przetrwają jedynie te przedsiębiorstwa, które dbają o pracowników i traktują ich w sposób szczególny. Jak zauważył P. Drucker: pracowników należy traktować jak partnerów, a z definicji partnerstwa wynika teza, że partnerzy mają równe prawa. Partnerom nie wydaje się poleceń, trzeba ich przekonać. A zatem zarządzanie zespołami ludzkimi coraz częściej przypomina marketing. W marketingu błędem jest myśleć: czego mi potrzeba? Należy raczej pytać czego potrzeba mojemu rozmówcy (Drucker, 2009, s. 30). Journal of Modern Science tom 4/31/

284 Aleksandra Krawczyk Uwagi dotyczące potrzeb personelu rzucają światło na specyficzną rolę przedsiębiorstwa jako pracodawcy. Obecnie umowa o pracę i dobra pensja nie zawsze wystarczają. W oczach pracowników zyskują na znaczeniu: pozytywna opinia o pracodawcy, przyjazna atmosfera, możliwość szkolenia i rozwoju. Gama potrzeb personelu, które należy uwzględnić w działaniach polityki personalnej, rozszerza się wraz ze wzrostem wykształcenia i kwalifikacji (Welsing, 2011, s ). W tym kontekście tendencja małych przedsiębiorstw do obniżania kosztów, w tym szczególnie w odniesieniu do zasobów ludzkich, jest zjawiskiem bardzo niepokojącym. Właściciele małych przedsiębiorstw oczekują szybkich rezultatów, natomiast wpływ działań z zakresu polityki personalnej na wyniki ekonomiczne przedsiębiorstwa jest trudny do zmierzenia (Becker, Huselid, Ulrich, 2012, s. 16). Stąd często szczególnie mniejsze przedsiębiorstwa nie traktują wydatków personalnych jako inwestycji, ale jako niepotrzebny koszt. Obawy małych przedsiębiorców w dużej mierze są uzasadnione. Dostępne systemy i procedury z zakresu zarządzania zasobami ludzkimi stworzono na podstawie potrzeb dużych, bogatych przedsiębiorstw. Korzystanie z nich wymaga profesjonalnej wiedzy specjalistów z zakresu human resources, na zatrudnienie których nie stać małych przedsiębiorstw. W konsekwencji, know-how zarządzania zasobami ludzkimi, tworzone przez renomowanych konsultantów, nie nadaje się do stosowania w małych przedsiębiorstwach. Procedury są nadmiernie rozbudowane i skomplikowane, a tym samym czasochłonne i kosztowne. Koncentrując się na działaniach z zakresu polityki personalnej w małym przedsiębiorstwie, należy uwzględnić ich odmienną specyfikę funkcjonowania, szczególne potrzeby, a przede wszystkim ograniczone zasoby kadrowe i finansowe. W małym przedsiębiorstwie głównym HR-owcem jest zazwyczaj właściciel, który dodatkowo pełni szereg innych funkcji, tj. handlowca, księgowego, technologa itd. Jego umiejętności, aspiracje, zaangażowanie, sprawność kierownicza, intuicja oraz osobowość rzutują na sposób funkcjonowania przedsiębiorstwa, a także na relacje z klientami, dostawcami oraz pracownikami (Janiuk, 2004, s. 14). Struktura organizacyjna jest z reguły bardzo płaska, a stanowiska kierownicze są zajmowane przez właściciela i jego najbliższe otoczenie. Ograniczona jest więc dostępność funkcji o charakterze kierowniczym i koncepcyjnym dla 284 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

285 Zarządzanie zasobami ludzkimi w małych przedsiębiorstwach pozostałych pracowników, natomiast utalentowani pracownicy pragną kariery menedżerskiej lub specjalistycznej oraz wysokich profitów finansowych. Z powyższych względów małe przedsiębiorstwo nie zatrudnia specjalistów, ale osoby o niższych kwalifikacjach, lecz samodzielne i wszechstronne. Brak dystansu hierarchicznego wyznacza specyfikę relacji międzyludzkich, które są niesformalizowane i bezpośrednie, oparte na zaufaniu i współpracy. Biurokratyczne normy i procedury są maksymalnie uproszczone. Komunikacja w małym przedsiębiorstwie przybiera postać ustną, sprzyjającą natychmiastowemu reagowaniu na zmiany w otoczeniu. Lokalny zasięg działania małego przedsiębiorstwa umożliwia utrzymywanie bardzo bliskich, nieformalnych kontaktów z klientami i dostawcami. Jedynie małe przedsiębiorstwo może świadczyć usługi lub prowadzić produkcję zgodnie z indywidualnymi życzeniami klienta (Gudkova, 2008, s. 54). Ograniczone zasoby finansowe uniemożliwiają rozszerzenie działalności na rynek krajowy czy zagraniczny oraz zaoferowanie produktów masowemu odbiorcy. Z reguły w kilku czy kilkunastoosobowych przedsiębiorstwach działania personalne mają charakter nieskomplikowany, intuicyjny i ograniczają się do niezbędnego minimum, czyli prowadzenia dokumentacji pracowniczej oraz organizowania szkoleń z zakresu BHP. Obowiązki te powierza się księgowej lub sekretarce jako czynności niewymagające specjalnych kwalifikacji (Sidor-Rządkowska, 2010, s. 38). Dostrzeżenie wyżej wspomnianych prawidłowości stało się inspiracją do podjęcia badań dotyczących rzeczywistego stanu zarządzania zasobami ludzkimi w małych przedsiębiorstwach. Cel i metodyka badań Na podstawie obserwacji, a także wielu nieformalnych rozmów z właścicielami oraz pracownikami małych przedsiębiorstw sformułowano hipotezę: zarządzanie zasobami ludzkimi w małych przedsiębiorstwach wymaga wyposażenia przedsiębiorców w profesjonalne, ale nieskomplikowane i niedrogie narzędzia i metody. Celem zrealizowanych badań było uzyskanie opinii przedsiębiorców na temat zagadnień związanych z zarządzaniem zasobami ludzkimi. Journal of Modern Science tom 4/31/

286 Aleksandra Krawczyk Informacje zostały zebrane w drodze ustrukturyzowanych wywiadów bezpośrednich lub telefonicznych, przeprowadzonych z decydentami (właścicielami, prezesami, dyrektorami) wybranych przedsiębiorstw. Badaniami, które przeprowadzono w maju 2014 r., objęto próbę 20 przedsiębiorstw zatrudniających do 49 osób z województwa opolskiego. Reprezentowały one wszystkie rodzaje działalności gospodarczej, tj. produkcyjną, handlową i usługową. Wyniki badań Okazało się, iż zdecydowana większość analizowanych przedsiębiorstw (80%) nie posiada działu zasobów ludzkich. Dokumentacją kadrową zajmują się zewnętrzne firmy rachunkowe prowadzące rozliczenia księgowe. Niemniej jednak wszelkie decyzje personalne należą do właściciela lub/oraz wyznaczonej osoby z najbliższego otoczenia. Chociaż 20% analizowanych przedsiębiorstw uznaje, iż posiada dział kadr, w rzeczywistości jest to jednoosobowe stanowisko łączące obowiązki personalne z innymi pracami o charakterze biurowo-administracyjnym. Integralną częścią planowania strategicznego przedsiębiorstwa jest planowanie zasobów ludzkich. Przedsiębiorstwo musi wiedzieć, ilu i jakich pracowników powinno zatrudniać, aby sprostać obecnym i prognozowanym wymogom biznesowym. 25% badanych przedsiębiorstw opowiada się za zaplanowanym zatrudnieniem w okresie najbliższego roku. Planowanie zatrudnienia nie wynika jednak z analiz przyszłych prognoz i potrzeb, ale jest raczej subiektywnym przewidywaniem właściciela. W pozostałych 75% przedsiębiorstw poziom i jakość zatrudnienia regulowane są stosownie do sytuacji. Z jednej strony, oznacza to szybkie i elastyczne dostosowywanie się do bieżącej sytuacji. Z drugiej strony, skutkuje chaotycznymi decyzjami, których rezultaty mogą być przyczyną poważnych problemów. Kolejnym elementem procesu zarządzania personelem jest pozyskiwanie pracowników. Małe przedsiębiorstwo powinno dołożyć szczególnych starań, aby zatrudnić pracowników samodzielnych i wszechstronnych, z wieloma umiejętnościami. W badanej grupie procesy doboru personelu przebiegają w sposób nieskomplikowany, przy możliwie niskich nakładach finansowych. 286 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

287 Zarządzanie zasobami ludzkimi w małych przedsiębiorstwach Jedną z dominujących form pozyskiwania kandydatów do pracy (90%) jest korzystanie z osobistych kontaktów oraz rekomendacji osób, które je znają. Popularne są także klasyczne metody zatrudnienia, jak pośrednictwo urzędu pracy 70%, ogłoszenia w Internecie 55%, ogłoszenia w prasie 25%. Natomiast 10% badanych przedsiębiorstw korzysta z usług firm rekrutacyjnych. Wykres 1. Metody rekrutacji źródło: opracowanie własne Ocena kandydatów do pracy odbywa się najprostszymi technikami, takimi jak analiza dokumentów oraz rozmowa kwalifikacyjna 100%, sprawdzenie referencji 15%. Popularne okazały się, specyficzne dla małych przedsiębiorstw, sprawdziany praktycznych umiejętności 40%. Weryfikacji tej podlegają zarówno podstawowe kwalifikacje pracowników fizycznych, jak i kompetencje bardziej zaawansowane, tj. językowe, finansowe, prawne itd. Tylko 10% badanych przedsiębiorstw korzysta z bardziej zaawansowanych, wystandaryzowanych metod kontroli kandydatów do pracy. Świadomość decydentów odnośnie rozwoju zasobów ludzkich jest na bardzo niskim poziomie. Chociaż na rynku usług szkoleniowych nie brakuje ofert skierowanych do mniejszych przedsiębiorstw, to jednak małe przed- Journal of Modern Science tom 4/31/

288 Aleksandra Krawczyk siębiorstwa korzystają z nich sporadycznie. Najpowszechniejsze okazały się szkolenia w wymaganym przez prawo zakresie, tj. dotyczące zasad bezpieczeństwa i higieny pracy oraz zmian obowiązujących przepisów prawnych lub księgowo-podatkowych 100%. Ponadto popularne są szkolenia o charakterze instruktażowym na stanowisku pracy 95%. Wykres 2. Techniki oceny kandydatów do pracy Źródło: opracowanie własne Wśród dodatkowo realizowanych szkoleń dominują specjalistyczne 15% oraz z zakresu technik sprzedaży 20%. Z kolei 60% badanych przedsiębiorstw organizuje wewnętrzne szkolenia związane ze zmianą programu komputerowego, z zakupem nowego urządzenia produkcyjnego czy wprowadzeniem do oferty nowego produktu lub usługi. 5% badanych przedsiębiorstw nie wykazuje żadnego zainteresowania szkoleniami, które uzasadnia bardzo ogólnikowo, tzn. nie ma takiej potrzeby czy też firma jest zbyt mała. Nieliczna grupa pracowników badanych przedsiębiorstw uczestniczy w szkoleniach zewnętrznych 25%. Podjęcie decyzji o skierowaniu pracownika na takie szkolenie nie należy do łatwych. W przeważającej większości 288 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

289 Zarządzanie zasobami ludzkimi w małych przedsiębiorstwach przedsiębiorstwa powołują się na brak środków finansowych 45% i/lub czasu 25%. Powody te w dużym stopniu należy uznać za uzasadnione. Budżety małych przedsiębiorstw z reguły są mocno napięte i wydzielenie z nich jakiejkolwiek kwoty na szkolenie łączy się z ograniczeniem wydatków na inne potrzeby. Małe przedsiębiorstwo zatrudnia niewielu pracowników, w związku z tym osoby biorącej udział w szkoleniu często nie ma kto zastąpić. Jej nieobecność może w znacznym stopniu utrudnić normalne funkcjonowanie przedsiębiorstwa. Na pytanie o udział pracowników w ciągu ostatniego roku w szkoleniach, nie uwzględniając BHP, aż 65% przedsiębiorstw stwierdziło, że pracownicy nie uczestniczyli w żadnym szkoleniu. Wskaźnik ten jest niepokojąco wysoki. Najpopularniejszym źródłem wiedzy i kompetencji pracowników małych przedsiębiorstw jest uczenie się od bardziej doświadczonych kolegów, jak również czytanie pism branżowych. Pozytywnie należy ocenić doskonalenie umiejętności menedżerskich przez właścicieli. Wielu z nich ukończyło studia ekonomiczne i/lub szkolenia menedżerskie 55%. Świadczy to o rosnącej świadomości pracodawców, iż również w małym przedsiębiorstwie ważna jest umiejętność zarządzania, a nie jedynie fachowa wiedza. Wykres 3. Rodzaje realizowanych szkoleń Źródło: opracowanie własne Journal of Modern Science tom 4/31/

290 Aleksandra Krawczyk Kolejny badany aspekt zarządzania zasobami ludzkimi to systemy ocen pracowniczych. Regularne ocenianie służy pozyskaniu kompleksowych informacji o wynikach pracy oraz kompetencjach pracowników, niezbędnych do zasadności działań podejmowanych w ramach kompleksowej polityki personalnej, począwszy od zatrudnienia, poprzez awanse, a skończywszy na zwolnieniach (Pocztowski, Urbaniak, 2007, s. 189). Żadne z badanych przedsiębiorstw nie posiada sformalizowanego systemu okresowych ocen pracowniczych. Dwa z nich deklarują planowanie wprowadzenia systemu ocen w przyszłym roku. 75% badanych przedsiębiorstw uważa, że nie ma potrzeby wdrożenia sformalizowanego systemu ocen pracowniczych, gdyż codzienny, osobisty kontakt przełożonego z pracownikiem umożliwia bieżącą obserwację oraz ocenę jakości pracy. Niesformalizowaną ocenę uznają za efektywniejszą, gdyż pozytywnie wpływa na relacje międzyludzkie, które stają się bardziej naturalne i szczere, co przekłada się na dobrą atmosferę pracy. Ponadto uważają, iż wdrożenie systemu okresowych ocen pracowniczych pociąga za sobą ryzykowne zmiany, narażające personel na lęk oraz stres, a nawet opór. W 45% badanych przedsiębiorstw ocena pomaga w podejmowaniu decyzji o przedłużeniu lub rozwiązaniu umowy o pracę. Rzadko ocena jest wykorzystywana do badania motywacji do pracy czy panujących relacji w przedsiębiorstwie. Ostatnim spośród poddanych badaniu obszarem zarządzania personelem było motywowanie. W 80% badanych przedsiębiorstw pracownicy otrzymują różne nagrody. System premiowy okazał się jednak mało wyrafinowany. W palecie przyznawanych nagród zdecydowanie dominują nagrody pieniężne. W 10% przedsiębiorstw premia przyznawana jest ze stałą częstotliwością raz na miesiąc, w 55% przyznawana jest ad hoc jako uznaniowa decyzja przełożonego, tylko w 15% przedsiębiorstw przyznawana jest za realizację celów lub osiągnięcia ustalonych wyników pracy. 35% badanych przedsiębiorstw uważa, że najlepszym motywatorem jest obietnica umowy o pracę na czas nieokreślony. 290 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

291 Zarządzanie zasobami ludzkimi w małych przedsiębiorstwach Wykres 4. Nagrody finansowe Źródło: opracowanie własne Za świadczeniami pozapłacowymi kryją się częstokroć profity będące niezbędnymi narzędziami pracy, jak telefony komórkowe, samochody służbowe 55%. Popularne w małych przedsiębiorstwach okazały się firmowe pikniki 25%, świąteczne paczki 25%, bilety do kina lub na imprezę sportową 20% czy weekend w ośrodku SPA 5%. Wykres 5. Pozapłacowe formy motywowania Źródło: opracowanie własne Journal of Modern Science tom 4/31/

292 Aleksandra Krawczyk Podsumowanie Analiza poziomu zarządzania zasobami ludzkimi w małych przedsiębiorstwach wykazała szereg braków i niedociągnięć. Generalnie jest na niskim poziomie i zasadniczo odbiega od poziomu dużych przedsiębiorstw. Zaprezentowane wyniki badań pozwalają ustalić najważniejsze prawidłowości. Rola osób zajmujących się obszarem zasobów ludzkich w małych przedsiębiorstwach sprowadza się do bieżącej obsługi spraw pracowniczych. Tym samym z jednej strony znacznie odbiega od wizji nowoczesnego specjalisty human resources. Z drugiej strony, trudno oczekiwać, aby każde małe przedsiębiorstwo posiadało rozbudowane służby personalne. Badane przedsiębiorstwa nie gromadzą i nie analizują informacji uzyskanych w wyniku przeprowadzonych procesów rekrutacyjnych. Tymczasem nawet w najmniejszym przedsiębiorstwie warto wiedzieć, skąd aplikuje do nas najwięcej kandydatów, jaki jest przeciętny czas trwania rekrutacji, jaki procent kandydatów kończy okres próbny, jaki jest procent odejść w okresie pierwszego roku. Warto też kontrolować średni czas udzielania kandydatom odpowiedzi zwrotnej. Kultura spotkań rekrutacyjnych oraz sposób podziękowania kandydatom za zainteresowanie ofertą pracy są miarą kultury całej organizacji. Dobra opinia o przedsiębiorstwie w przyszłości ułatwi pozyskanie wartościowych pracowników. Większość małych przedsiębiorstw nie posiada polityki szkoleniowej. Zauważalna jest tendencja do ponoszenia jedynie niezbędnych wydatków na rozwój zasobów ludzkich. W sytuacji wzrastającej konkurencji są to działania niewystarczające nawet dla realizacji strategii przetrwania. Podwyższanie jakości zasobów ludzkich przestało już być tylko warunkiem strategii rozwoju, ale stało się wręcz warunkiem utrzymania się na dotychczasowym poziomie. Zbytnie ograniczenie nakładów na kształcenie może powodować regres przedsiębiorstwa. Brak formalnych systemów ocen pracowniczych w pewnym stopniu mogą z jednej strony uzasadniać niewielkie rozmiary badanych przedsiębiorstw. Z drugiej strony, niekorzystanie z okresowych ocen utrudnia systemową identyfikację wszystkich kompetencji pracowniczych oraz odbiera pracownikom wiedzę o tym, jak są widziane osiągane przez nich wyniki, wskazówki, co i jak mogliby robić lepiej, a także prognozy dotyczące ich rozwoju. 292 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

293 Zarządzanie zasobami ludzkimi w małych przedsiębiorstwach W zakresie niefinansowego motywowania małe przedsiębiorstwa starają się podążać śladami większych przedsiębiorstw. Rozmówcy osobiście przekonali się, że nagroda rzeczowa nieporównywalnie dłużej pozostaje w pamięci obdarowanego pracownika niż nagroda finansowa. Motywowanie pieniężne jest niewątpliwie najistotniejsze, lecz stanowi formę motywowania o krótkim okresie oddziaływania. Poważne obawy budzi brak świadomego perspektywicznego planowania. Badane przedsiębiorstwa najczęściej nie posiadają żadnej strategii działania (zarówno ogólnej, jak i personalnej). Oznacza to, że decyzje kadrowe podejmowane są na bieżąco, w zależności od sytuacji, w sposób spontaniczny, przypadkowy, czasami wręcz zaskakujący. Perspektywa planowania i działania w małych przedsiębiorstwach jest perspektywą operacyjną i krótkoterminową. Bagatelizowanie wieloletniego strategicznego planowania jest zaś działaniem krótkowzrocznym, będącym jedną z przyczyn ograniczających rozwój małych przedsiębiorstw, a nawet prowadzących do upadku (Sidor- -Rządkowska, 2010, s ). Obszar zarządzania zasobami ludzkimi w małych przedsiębiorstwach wymaga więc wyraźnych działań naprawczych. Sformułowana na wstępie hipoteza została potwierdzona przedsiębiorców należy wyposażyć w profesjonalne, ale proste, nieskomplikowane i niedrogie narzędzia i metody. Aby stymulować efektywność pracowników, nie wystarczy realizacja zestawu niepowiązanych ze sobą praktyk HR, takich jak rekrutacja, szkolenia, ocena pracownicza czy motywacja. Strategia personalna musi być przemyślana i spójna, zgodna z planami perspektywicznymi. Tylko wtedy może skutecznie oddziaływać na zaangażowanie oraz kompetencje pracowników, bez których trudno byłoby zachować i podnosić jakość produkcji i usług, a także zapewnić dobrą obsługę klientów. Literatura Armstrong, M. (2011). Zarządzanie zasobami ludzkimi. Warszawa: Wolters Kluwer Polska. ISBN Becker, B., Huselid, M., Ulrich, D. (2012). Karta wyników zarządzania zasobami ludzkimi. Warszawa: Wolters Kluwer Polska. ISBN Journal of Modern Science tom 4/31/

294 Aleksandra Krawczyk Burak, J. (2011). Innowacje instrumentem rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. W: A. Zakrzewska-Bielawska (red.), Wyzwania rozwojowe małych i średnich przedsiębiorstw. Innowacje, technologie, kryzy. Warszawa: Difin. Dominiak, P. (2005). Sektor MSP we współczesnej gospodarce. Warszawa: PWN. ISBN X. Drab-Kurowska, A., Sokół, A. (2010). Małe i średnie przedsiębiorstwa wobec wyzwań technologii XXI wieku. Warszawa: CeDeWu. ISBN Drucker, P.F. (2009). Zarządzanie XXI wieku wyzwania. Warszawa: MT Biznes. Duraj, J., Papiernik-Wojdera, M. (2010). Przedsiębiorczość i innowacyjność. Warszawa: Difin. ISBN Gieryszewska, G. (2001). Strategia przedsiębiorstwa a zarządzanie zasobami ludzkimi. W: A. Ludwiczyński, K. Stobińska (red.), Zarządzanie strategiczne kapitałem ludzkim. Warszawa: Poltex. ISBN Griffin, R.W. (2005). Podstawy zarządzania organizacjami. Warszawa: PAN. Gudkova, S. (2008). Rozwój małych i średnich przedsiębiorstw. Wiedza, sieci osobistych powiązań, proces uczenia się. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne. Janiuk, I. (2004). Strategiczne dostosowanie polskich małych i średnich przedsiębiorstw do konkurencji europejskiej. Warszawa: Difin. ISBN Masternak-Janus, A. (2011). Innowacyjność MSP w Polsce i wybranych krajach UE. W: A. Zakrzewska-Bielawska (red.), Wyzwania rozwojowe małych i średnich przedsiębiorstw. Innowacje, technologie, kryzys. Warszawa: Difin. ISBN Matejun, M. (2010). Wyzwania i perspektywy zarządzania w małych i średnich przedsiębiorstwach. Warszawa: C.H. Beck. ISBN Pocztowski, A., Urbaniak, B. (2007). Praktyka ZZL w polskich przedsiębiorstwach. W: S. Borkowska (red.), Zarządzanie zasobami ludzkimi w Polsce. Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość. Warszawa: Wolters Kluwer Polska. ISBN Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach (2013). Warszawa: PARP. Sidor-Rządkowska, M. (2010). Zarządzanie personelem w małej firmie. Warszawa: Wolters Kluwer Polska. ISBN Strużyna, J. (2002). Doskonalenie jakości zarządzania zasobami ludzkimi w małych firmach. Katowice: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach. Szmidt, Cz. (2013). Dwa światy, Personel i Zarządzanie 1/ Journal of Modern Science tom 4/31/2016

295 Zarządzanie zasobami ludzkimi w małych przedsiębiorstwach Szmidt, Cz. (2007). ZZL a konkurencyjność małych i średnich firm. W: S. Borkowska (red.), Zarządzanie zasobami ludzkimi w Polsce. Warszawa: Wolters Kluwer Polska. ISBN Welsing, C. (2011). HR Marketing. Warszawa: Wolters Kluwer Polska. ISBN Akty prawne Commission Recommendation 2003/361/EC of 6 May 2003 Concerning the Definition of Small and Medium-Sized Enterprises, Official Journal of the European Union, L 124, Rozporządzenie Komisji Wspólnot Europejskich nr 364/2004 z 25 lutego 2004 r. Załącznik 1 Definicja małych i średnich przedsiębiorstw (Dz. Urz. UE L 63, z ). Źródła internetowe index_pl.htm, Definicja MŚP (dostęp: ). Journal of Modern Science tom 4/31/

296

297 Iztok Rakar, Tatjana Kozjek, Jože Benčina Faculty of Administration, University of Ljubljana Journal of Modern Science tom 4/31/2016, s Participation in Slovenian Urban Municipalities Theory and Practice Abstract The paper presents a theoretical overview of local participation and the results of empirical research conducted on a population of Slovenian urban municipalities. The authors tried to learn how Slovenian urban municipalities assess the implementation of activities that effect the principle of participation at the local level as defined by the Council of Europe s Strategy for Innovation and Good Governance at Local Level. Most municipalities believe they actively invite citizens to participate in decision making and citizens are consulted in the early stages of the decision-making process. Taken together with the findings of a survey conducted in 2014 on a population of all Slovenian municipalities, the results show that there is still room for improvement in participation, particularly with regard to the proactive behaviour of municipalities. Keywords: local self-government, governance, quality, participation, Slovenia, Council of Europe Introduction Governance is in a sense just like any other process: the quality of the result (decision) depends on the quality of the process. Quality of governance is very important on the local level, as self-governing local communities are the government entities nearest the people, and as such provide them with crucial services. Additionally, people are more willing to get involved or participate in Journal of Modern Science tom 4/31/

298 Iztok Rakar, Tatjana Kozjek, Jože Benčina governance on the local level. No longer content with being the mere object of (political) decisions, they would like to participate in planning and decision- -making processes as providers of feedback, advice, suggestions and ideas (participation in the broadest sense of the word) (Masser, Fiscer, Ritter, 2015). Over the past two decades, democracy in Europe has undergone considerable change. On the one hand, classical forms of direct democracy (referendums, public initiatives) are gaining ground, and on the other, new forms of deliberative democracy are beginning to appear. In a number of cities and municipalities throughout Europe, one finds a mixture of direct, indirect and deliberative or dialogue-oriented forms of democracy (Hartwig & Kroneberg, 2014). The theory and literature offer a number of models and benchmarks for quality of governance. The Council of Europe (hereinafter CoE) outlined 12 principles of good governance for self-governing local communities in its 2008 Strategy for Innovation and Good Governance at Local Level (hereinafter Strategy) 1. Participation (with fair conduct of elections and representation) is the very first principle listed 2. The substance of this principle entails giving citizens a real possibility to speak on local public affairs. The principle of participation applies to the normative order and the actual practice of citizen participation in the preparation of municipal plans, regulations and other decisions at the earliest possible stage. Theory delineates different forms of participation based on the degree of influence citizens have on decision making: 1) inform, 2) consult, 3) involve, 4) collaborate and 5) empower (see IAP2, 2007). The principles of good governance outlined by the CoE represent a sound point of departure for evaluating quality of governance in self-governing local communities in Slovenia. Research to date has revealed considerable room for improvement in this field 3. The authors feel that the CoE s Strategy has yet to receive an adequate response in Slovenia. The Resolution on Legislative Regulation (Resolucija o normativni dejavnosti) was adopted in , but it applies only to the authoritative part of governance, and even here it only serves as a recommendation for municipalities. The competent Ministry attempted in 2013 to formally commit Slovenia to implementing the CoE s Strategy, but it was not successful. It follows from the above that quality of governance on the municipal level remains a considerable challenge. The aim of this paper is to contribute to 298 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

299 Participation in Slovenian Urban Municipalities Theory and Practice the empirical bases for outlining strategic orientations in this field on the state and local levels. Its objectives are to present the results of empirical research on the principle of participation conducted with directors of urban municipalities in Slovenia, to evaluate the results of this research in light of previous research and to propose further steps for research in this field. Using the results of research conducted to date, the authors formed two statements: 1) urban municipalities actively invite citizens to participate in decision making, and 2) urban municipalities consult citizens on decisions in the early stages of the decision-making process. A questionnaire was used to assess the veracity of the statements. The population was urban municipalities in Slovenia. Five out of the 11 urban municipalities in Slovenia responded. The structure of the paper is as follows: chapter 2 presents governance quality as a broad framework for the principle of participation in reference to the proposed strategy for the development of local self-government in Slovenia; chapter 3 presents the results of the empirical research, and in Chapter 4, some key findings are discussed. Quality of Governance as Part of the Strategy for the Development of Local Self-Government The concept of good governance 5 has two components: 1) quality and 2) process. A very large number of definitions of the term governance can be found. This is not surprising, as the term is used in very different contexts. Hirst (2000), for example, lists five ways in which the term is used: Table 1. Ways in which the concept of governance is used and what they mean Use Meaning 1. Economic development Stable and effective institutions 2. International relations Problems that cannot be resolved on the level of nation states 3. New Public Management A new model of public services 4. Activity coordination Networks, partnerships, deliberative forums 5. Private sector Corporate governance Source: Van Roosbroek (2007) Journal of Modern Science tom 4/31/

300 Iztok Rakar, Tatjana Kozjek, Jože Benčina A number of definitions of governance pertain to the ability of society to steer itself (so-called steering capacity, Van Dooren, 2006, similarly Petak, 2008), whereby this capacity does not depend solely on political actors, but also on the private sector and the third sector (NGOs) (Van Roosbroek, 2007, p. 2 3). Pierre and Peters (2005, p. 3 6) list four basic activities where the concept of governance is used for the most part out of a desire to stress a greater role for steering in mutual relationships between politics, society and the economy: 1) setting common goals, 2) coordination, 3) steering capacity and 4) accountability. Because these activities are structured differently in different political communities, the authors also list five structuring models: 1) etatistic, 2) liberal-democratic, 3) state-centralist, 4) the Dutch model and 5) a system without a central role for authorities (ibid., p ). While a consensus can be found (at least) on the basic principles of governance, problems frequently arise when defining good governance, as different authors emphasize different elements of quality (Van Roosbroek, 2007, p. 3; for a detailed discussion see Rakar and Benc ina, 2014). Regardless of this multiplicity, participation can be claimed to be a key component of decision making in communities of public law (for a detailed discussion see Rakar et al., 2015, p. 39). In its guidelines for preparing a strategy for the development of local selfgovernment in the Republic of Slovenia (2013) 6, the government of Slovenia failed to explicitly address the problem of the quality of municipal governance, even though a problem exists. Part of the issue was brought to the fore in a document from , the introduction to which states that local self-government in the Republic of Slovenia requires guidelines for continuous development to enhance the administrative and executive capacities of self-governing local communities 8. The strategic orientations listed in the document, which was intended for public deliberation on a strategy for the development of local self-government in Slovenia, include the capacity to meet the common needs and interests of citizens (point II A and D) and local democracy (point II, E) 9. Accordingly, the goals include efficient performance of municipal tasks (goal 1) and the exercise of participative democracy (goal 4). Goal 1 could be achieved, among other things, by founding joint municipal administrative bodies, while goal 4 could be addressed through informal consultations with citizens and by strengthening the role of the latter in law-making. 300 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

301 Participation in Slovenian Urban Municipalities Theory and Practice According to the Ministry of Public Administration (2015, p. 31), the question of public participation at the local level has received special attention in recent years. The measures for ensuring the right to participation outlined in Article 2 of the Additional Protocol to the European Charter of Local Self- Government, which pertains to the right to participation in matters of local self-government, are for the most part already being enacted in Slovenia. These measures can be found in the Local Self-Government Act (Zakon o lokalni samoupravi) (consultation, local referendums, reviewing proposals for the work of local authorities and local public services), in the law governing access to information of a public nature (procedures for access to official documents, encouraging the use of communication technology mandatory websites for municipalities) and in the law governing the right to vote (meeting the needs of people who face special obstacles to participation). Yet by themselves, traditional forms of citizen participation in decision making in municipalities do not guarantee the fulfilment of the right to try to determine or influence the exercise of authority and responsibility by local authorities (i.e. the substance of the right to citizen participation on the local level as defined in the Additional Protocol). The substance of this definition can be achieved through more modern, less formalized forms of participation (ibid.). Participation as an Integral Part of Quality of Governance at Urban Municipalities Method A questionnaire was used to assess the veracity of a set of statements. The population was urban municipalities in Slovenia. Six municipalities responded to the questionnaire; one did not respond to all the questions. Responses were provided by the directors of urban municipalities. Questionnaires were sent out by in November and December of The questionnaire contained three groups of questions. The first group pertains to the goals of the CoE Strategy, the second to the degree of validity of the twelve principles of good governance on the local level as outlined in the CoE Strategy, and the third to the principle of participation (fair elections, representation and public participation). Below, only results pertaining to the third set of questions or statements will be discussed. Journal of Modern Science tom 4/31/

302 Iztok Rakar, Tatjana Kozjek, Jože Benčina The statements were derived from the benchmarks designed by the CoE for awarding the European Label of Governance Excellence (ELoGE) 10. An integral part of these benchmarks is a list of activities for each principle of good governance and indicators for measuring the extent of these activities (for a detailed discussion see Rakar et al., 2015, p. 25 ff., Ministry of Public Administration, 2013 and Lavtar, 2014). The following statements serve as indicators of the level of the principle of fair elections, representation and participation: 11. The municipality conducts elections according to laws which match international standards of best practice. 12. As part of a defined consultation process, the municipality actively publicises its plans and invites individual citizens, NGOs, businesses, local media and other groups to comment on these plans. 13. Municipalities strive to improve local regulations and practical arrangements concerning citizen participation in local public life. 14. The public is consulted in the initial phase of the decision-making process. 15. There is an active programme of elected representatives engaging with citizens in decision-making. 16. There is an active programme for encouraging individuals to take on elected representational roles. 17. Access to vote has been considered and actions taken to ensure no groups are excluded or disadvantaged. 18. There is an active programme to include those who are socially challenged in decision-making. 19. The municipality has identified key stakeholder groups (that includes NGOs, businesses, local media and other interest groups). This list is subject to review and updated. 10. The municipality has introduced techniques for deliberative process in the municipality (deliberative hearing, citizens jury, participation budgeting etc). 11. The demographic composition of the body of elected officials represents the demographic composition of the municipality. 302 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

303 Participation in Slovenian Urban Municipalities Theory and Practice Respondents evaluated the statements in the first and second groups in two ways. First, each statement was given a mark from 1 (the worst/ the lowest/not true at all) to 10 (the best/the highest/completely true), and then the respondents were asked to briefly comment on or clarify the mark. Respondents gave a YES or a NO to each statement in the third group. In this case as well, they were asked to briefly comment on or clarify their responses. Results The results of the research are presented below. The questions are numbered as in the text above; possible responses were YES (DA), NO (NE) and PARTIALLY (DE) 11. Graph 1. Frequency of responses to individual statements Source: own research The overview of the work of municipalities in Graph 1 shows that the affirmative response YES was given by all respondents for two questions or statements: 5 and 8. Statement 8 quite understandably received a YES from all respondents. In the case of statement 5, perhaps the questionnaire was not clearly understood. It is highly unlikely that key stakeholders have been identified at all municipalities, as the statement suggests. In their responses the municipalities obviously referred to the fact that they have worked on identifying these actors. Nonetheless, it is praiseworthy that at least in those Journal of Modern Science tom 4/31/

304 Iztok Rakar, Tatjana Kozjek, Jože Benčina municipalities that responded to the questionnaire, a real need to identify stakeholders has been recognized. Statements 6 and 9 received the most negative responses. The only municipality that responded positively to statement 6 was Murska Sobota 12. One municipality has included this task in its programme for 2016, while the other three are not active in this area. Considering how the legal empowerment of socially disadvantaged groups is one of the greatest challenges facing countries in Europe and beyond, the results are cause for concern and reveal a need for serious reflection. With regard to encouraging individuals to run for elected office, the municipalities do not believe that this falls within their field of work; some even claimed that they are prohibited from doing this. Regardless, the authors feel that the municipalities could have a programme for stimulating citizens both to run and participate in elections. Here as well there is considerable room for improvement. Three other statements received mostly negative responses: 7, 10 and 11. Regarding the first (statement 7), the predominance of negative responses fills out a holistic picture of an insufficient commitment from municipalities to ensuring the participation of all citizens in decision making. Efforts to ensure the accessibility of elections and the demographic composition of the elected bodies also seem to be lacking. Three municipalities felt that national legislation and the national election system facilitate the accessibility of elections. Two municipalities did however respond in the affirmative. It is clear that not all municipalities interpret specific challenges the same way. The demographic gender structure of the elected bodies of two of the municipalities reflects that of the overall population of the municipalities, while in three it does not. One municipality even commented that this would be impossible to achieve. For the other questions or statements, the affirmative response YES was somewhat more frequent. These are 1, 2, 3 and 4. Statements 2 and 3 received a somewhat more positive response, as the respondents who did not respond in the affirmative said PARTIALLY. Thus the municipalities claim that processes for joint decision making are underway, but that the formal aspects thereof statements 1 to 4 have been less clearly defined. The responses definitely indicate awareness on the part of those responsible for solving these 304 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

305 Participation in Slovenian Urban Municipalities Theory and Practice problems. However, looking at the bigger picture, a number of opportunities for improvements can be noted. Lastly, it is necessary to point out that the views expressed in the questionnaires are those of responsible persons at municipalities, and that responses perhaps skew towards presenting a more positive situation than the one perceived by municipality residents. In light of a lack of sensitivity to the socially disadvantaged and potentially disenfranchised, the general picture of the work of municipalities is somewhat questionable. The responses received fail to convince the authors that the municipalities are really doing all they can to ensure the participation of citizens. Discussion The results of the self-evaluation fall within the scope of our expectations. On the basis of responses to statements 1 and 2, the statements posited in the introduction to this paper can be confirmed. Comparing the results to the results of a survey on the preparation of ordinances that was conducted in 2014 at all municipalities 13, the following conclusions may be drawn. Table 2. Comparison of the results of research from 2014 and the results of the research presented above Inviting the public to participate Public involvement phase 2014 research Research presented here 41% percent of municipalities always or frequently publish a call for comment submission; 60% rarely or never do this 60% of municipalities publish draft ordinances; 40% only publish proposals of ordinances Source: Rakar, Benčina (2014), own research 60% YES, 40% NO 60% of municipalities responded that they consult the public in the initial phase of the decision-making process; 40% said this statement is only partially true The table reveals similarities in the results, which means that the research presented here once again confirms that there are opportunities for improvements in participation. Of course, the question of how to achieve Journal of Modern Science tom 4/31/

306 Iztok Rakar, Tatjana Kozjek, Jože Benčina the desired improvements is open-ended. The Constitution of the Republic of Slovenia states that Slovenia is a democratic state and that individuals have the right to participate in the governance of public affairs (Article 44 of the Constitution). The concrete legal form of this right varies in line with the different forms of functioning of the state and self-governing local communities. With regard to classical forms for enacting direct and indirect democracy (elections, referendums, etc.), the situation has been adequately addressed for some time by the Local Self-Government Act (Zakon o lokalni samoupravi), the Local Elections Act (Zakon o lokalnih volitvah) and the Referendum and Popular Initiative Act (Zakon o referendumu in o ljudski iniciativi). The same can be said of decisions on rights, obligations and legal benefits in individual administrative matters (the General Administrative Procedure Act, Zakon o splošnem upravnem postopku) 14. It is however not so with law-making and other types of acts. Some fields independently address this issue, for example environmental law (the so-called Aarhus Convention and the Environmental Protection Act). Some time ago the government of the Republic of Slovenia planned to provide general legal regulation of public participation process in law-making. The law would have followed the example of the United States (Rakar, 2011) It then abandoned the idea, opting instead to regulate this field through a legally non-binding act The Resolution on Legislative Regulation (Resolucija o normativni dejavnosti) which is politically binding only for state bodies (it serves only as a recommendation for self-governing local communities). Practice has shown that the state frequently violates the resolution 15, and that, as noted above, there are opportunities for improvements on the municipal level. The legal regulation of new forms of participation, no less than legal regulation in general, has a positive and negative side. We feel that it would be more appropriate to first try to achieve changes in a soft manner, by disseminating (best) practices. The research shows that such practices do exist. Here all relevant subjects would have to do their part: the competent ministry, associations of municipalities and non-governmental organizations. One possibility would be a decision to formalize a commitment to the implementation of the Strategy of the Council of Europe; this was considered in 2013, but ultimately did not materialize. 306 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

307 Participation in Slovenian Urban Municipalities Theory and Practice Conclusion This contribution discusses the results of research on the principle of participation on the local level. In its Strategy for Innovation and Good Governance on Local Level, the Council of Europe outlined 12 principles of good governance through which it aims to place people at the centre of local democracy and improve the effectiveness and successful operations of local self-government. The research presented here was conducted to assess whether municipalities invite citizens to participate in decision making and whether they consult them on decisions in the early stages of the decisionmaking process. The research was conducted on a sample of six Slovenian urban municipalities. The results show that in the municipalities studied in the research, the public is consulted in the initial stage of the decision-making process and that techniques for the deliberative process have been introduced. The municipalities have also partially defined the public consultation process and actively invite the public to participate; they make efforts to improve regulations and the actual situation with regard to citizen participation in local public life. However, improvements are still needed in the field of participation. The results show that the municipalities included in the research have yet to outline active programmes for elected representatives in municipalities to engage with citizens in the decision-making process. Municipalities will also need to look into the accessibility of elections and undertake activities to ensure that no group is disenfranchised or disadvantaged and to ensure that the demographic composition of the local body of elected representatives reflects that of the municipality. We feel that change can be achieved, particularly by focusing on implementing the Strategy of the Council of Europe. We recommend the dissemination of best practices. The Authors Would Like to Thank The authors would like to sincerely thank the Association of Urban Municipalities of Slovenia, all the urban municipalities that participated in the research and everybody who helped conduct the research. Journal of Modern Science tom 4/31/

308 Iztok Rakar, Tatjana Kozjek, Jože Benčina References Council of Europe (2008). The Strategy for Innovation and Good Governance at Local Level. From (Accessed ). Hartwig, J., Kroneberg, D.W. (2014). Moderne Formen der Bürgerbeteiligung in Kommunen: Konzepte und Praxis. Münster: LIT Verlag. IAP2 Spectrum of Public Participation (2007). From =t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&cad=rja&uact=8&ved=0ahukewirlvzi8bpoahwewhokhs39bciqfgghmaa&url=http%3a%2f%2fwww.iap2. org%2fassociations%2f4748%2ffiles%2fiap2%2520spectrum_vertical.pdf&usg=afqjcneduz8kp0p-ahuuyf03kcqnxwjxdq (Accessed ). Lavtar, R. (2014). Strategija za prenovo in dobro upravljanje na lokalni ravni. Retrieved from Masser, K., Fischer, F., Ritter, T. (2015). Evaluation des Kommentieren-bereichs des Beteiligungsportals des Landes Baden-Württemberg. Speyer: Deutsches Forschungsinstitut für Öffentliche Verwaltung. Ministry of Public Administration (2013). Strategija za prenovo in dobro upravljanje na lokalni ravni odločitev o vstopu Slovenije v uresničevanje strategije pod pokroviteljstvom Sveta Evrope (draft from ). Ministry of Public Administration (2015). Strategija razvoja lokalne samouprave v Republiki Sloveniji (materials for public deliberation, ). Nanda, V.P. (2006). The Good Governance Concept Revisited, The ANNALS of the American Academy of Political and Social Science vol. 603, no. 1, p Rakar, I. (2011). Vključevanje javnosti v delovanje izvršilne veje oblasti pri sprejemanju splošnih pravnih aktov v Republiki Sloveniji: doktorska disertacija. Ljubljana: Pravna fakulteta. Rakar, I., Benc ina, J. (2014). Oblikovanje predpisov v praksi slovenskih občin. V: A. Aristovnik (ed.), Priložnosti in izzivi slovenskega javnega sektorja: programski okvir EU : zbornik referatov, XXI. Dnevi slovenske uprave. Ljubljana: Fakulteta za upravo. Rakar, I., Benc ina, J., Kozjek, T., Greif, M. (2015). Dobro upravljanje na lokalni ravni (Good Governance at Local Level) zaključno poročilo internega raziskovalnega projekta. Ljubljana: Fakulteta za upravo. Rakar, I., Grmek, M. (2011). Racionalnost na lokalni ravni primer organov skupnih občinskih uprav, Javna Uprava vol. 47, no. 3/4, p Journal of Modern Science tom 4/31/2016

309 Participation in Slovenian Urban Municipalities Theory and Practice Resolucija o normativni dejavnosti (ReNDej), Official Gazette of the Republic of Slovenia, no. 95/2009. Vlada Republike Slovenije (2013). Izhodišča za pripravo strategije razvoja lokalne samouprave v Republiki Sloveniji ( ). Vlada Republike Slovenije (2015). Strategija razvoja lokalne samouprave v Republiki Sloveniji Izhodišča za pripravo strategije z vsebinskim in terminskim načrtom ( ). Zakon o lokalni samoupravi (uradno prečiščeno besedilo) (ZLS-UPB2), Official Gazette of the Republic of Slovenia, no. 94/2007. Zakon o lokalnih volitvah (uradno prečiščeno besedilo) (ZLV-UPB3), Official Gazette of the Republic of Slovenia, no. 94/2007. Zakon o referendumu in o ljudski iniciativi (uradno prečiščeno besedilo) (ZRLI-UPB2), Official Gazette of the Republic of Slovenia, no. 26/2007. Zakon o splošnem upravnem postopku (uradno prečiščeno besedilo) (ZUP-UPB2), Official Gazette of the Republic of Slovenia, no. 24/2006. Endnotes 1 The Strategy for Innovation and Good Govemance at Local Level (Council of Europe, 2008). See (Accessed ). 2 This principle encompasses elections, representation and participation (Ministry of Public Administration, 2013). 3 See for example Rakar and Grmek (2011). Rakar and Benc ina (2014). 4 Official Gazette of the Republic of Slovenia, no. 95/ The term good governance is widely used in English-language literature. For the genesis and development of this term, see Nanda (2006). 6 See Vlada Republike Slovenije (2013). 7 Vlada Republike Slovenije (2015). 8 The goals outlined in the strategy also include those that pertain to quality of governance in the broadest sense, for example rational and effective organization, effective, succesful and user-focused performance of public services and developmental tasks and encouraging inter-municipal cooperation in ongoing and developmental tasks (see Vlada Republike Slovenije, 2015, p. 1). 9 See Vlada Republike Slovenije (2015). Journal of Modern Science tom 4/31/

310 Iztok Rakar, Tatjana Kozjek, Jože Benčina 10 See (Accessed ) 11 Despite instructions calling for a YES or NO, some municipalities also responded with PARTIALLY. 12 This municipality has a special programme for the Roma community. 13 See Rakar and Benc ina (2014). 14 See Article 9 of the General Administrative Procedure Act and the decisions derived there from. 15 See stevec-krsitev.si/. 310 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

311 Paweł Chodak Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie pawelchodak@wp.pl Journal of Modern Science tom 4/31/2016, s The effectiveness of the Government Programme for Combating Corruption for the years Skuteczność Rządowego Programu Przeciwdziałania Korupcji na lata Abstract This article presents information on corruption in Poland and attempts to assess the effectiveness of the Government Programme for Combating Corruption for The paper will be presented a description of the phenomenon of corruption, scope and purpose of the program implemented anti-corruption, the authorities responsible for preventing and combating corruption. The rest of this article will be presented legislation on criminal offenses of corruption, together with a brief description. In order to realize the approximate analysis of the risk of corruption in the article will be presented statistics on the number of committed offenses of corruption in Poland in selected years. At the end will be conclusions about the effectiveness of the program. The article was developed largely on the basis of the assessed Programme, legislation and da-of statistics published in the Map of Corruption for 2014 compiled by the Central Anticorruption Bureau on the basis of data obtained from all departments and bodies involved-smokers in the fight against corruption. Streszczenie Artykuł przedstawia informacje na temat korupcji w Polsce oraz podejmuje próbę oceny skuteczności Rządowego Programu Przeciwdziałania Korupcji na lata W artykule został przedstawiony opis zjawiska korupcji, zakres i cel wdrożonego programu przeciwdziałania korupcji, a także organy odpowiedzialne za zapobieganie i zwalczanie korupcji. W dalszej części artykułu omówiono przepisy prawne Journal of Modern Science tom 4/31/

312 Paweł Chodak dotyczące przestępstw korupcyjnych wraz z krótkim opisem. Aby można było zrealizować przybliżoną analizę stanu zagrożenia korupcją, w artykule przedstawiono dane statystyczne dotyczące ilości popełnionych przestępstw korupcyjnych w Polsce w wybranych latach. Na koniec sformułowano wnioski dotyczące skuteczności Programu. Artykuł został opracowany w głównej mierze na podstawie ocenianego Programu, przepisów prawnych oraz danych statystycznych publikowanych w Mapie Korupcji za 2014 r. opracowanej przez Centralne Biuro Antykorupcyjne na podstawie danych uzyskanych od wszystkich służb i organów zajmujących się zwalczaniem korupcji. Keywords: corruption, the central office of anti-corruption, crime, special services, safety Słowa kluczowe: korupcja, Centralne Biuro Antykorupcyjne, przestępstwo, służby specjalne, bezpieczeństwo Wprowadzenie Zjawisko korupcji stanowi bardzo duże zagrożenie dla prawidłowego funkcjonowania wszystkich struktur organizacyjnych państwa (Zawisza, 2013). Jej skutki są często niewyobrażalne i niemierzalne. Korupcja jest rezultatem słabości stosowanych przez państwo procedur i przepisów prawnych. Poprzez skorumpowanie urzędników państwowych, upoważnionych do podejmowania strategicznych rozwiązań na rzecz suwerenności swojego państwa, można uzyskać ogromne wpływy w polityce bezpieczeństwa narodowego. Zwalczanie korupcji to nie tylko konieczność wprowadzenia odpowiednich nowelizacji w obowiązujących przepisach prawa, ale przede wszystkim zmiana podejścia obywateli do korupcji (Chodak, 2013). Dodatkowym wsparciem będą działania prewencyjne oraz zakrojona na szeroką skalę edukacja od najmłodszych lat. Mechanizmy popełniania przestępstw korupcyjnych niestety często wyprzedzają metody mające na celu uniemożliwienie popełniania przestępstw korupcyjnych. W strukturze bezpieczeństwa narodowego pierwszorzędną rolę odgrywa bezpieczeństwo wewnętrzne, ponieważ obejmuje bezpieczeństwo polityczne, ekonomiczne, militarne, publiczne, ekologiczne, informacyjne, kulturowe i religijne. Są to podstawowe elementy struktury bezpieczeństwa narodowego, stanowiącego gwarancję racjonalnego funkcjonowania państwa w dzisiejszym mało stabilnym świecie (Pokruszyński, 2009, s. 17). 312 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

313 Skuteczność Rządowego Programu Przeciwdziałania Korupcji na lata Na temat korupcji napisano już wiele publikacji i każda w tej sprawie ma coś interesującego do przekazania. Wiele osób zetknęło się z tym zjawiskiem w swoim życiu podczas załatwiania różnych osobistych spraw. Czy osoby te miały wpływ na występowanie takich przypadków? Raczej nie. Pomimo iż wiele z nas nie akceptuje tego zjawiska, nie mamy wpływu na jego występowanie. Ale czy na pewno? Zwalczanie korupcji to również podejmowanie odpowiednich długoterminowych działań strategicznych mających na celu podniesienie skuteczności realizowanych zadań oraz obniżenie do minimum tej formy przestępczości. Jednym z takich działań jest uchwalenie 1 kwietnia 2014 r. przez Radę Ministrów Rządowego Programu Przeciwdziałania Korupcji na lata Prezentacja najważniejszych założeń Rządowego Programu Przeciwdziałania Korupcji na lata Program stanowi główny element koordynujący krajową politykę antykorupcyjną. Został przygotowany z uwzględnieniem wcześniej zdobytych doświadczeń podczas realizacji Strategii Antykorupcyjnej. Przeciwdziałanie i zwalczanie korupcji wymaga podejścia systemowego, gdyż jest to niekorzystne zjawisko społeczne, którego nie jest w stanie ograniczyć jedna instytucja, a nawet kilka instytucji. Program stanowi również odpowiedź na oczekiwania społeczne, ponieważ wyniki badań opinii publicznej, przeprowadzonych przez Centrum Badań Opinii Społecznej w 2013 r., wskazują, że 66% badanych źle ocenia poczynania rządu w tym zakresie, natomiast 15% dobrze, a 83% respondentów uznało, że korupcja stanowi duży problem. Podstawowym celem Programu jest obniżenie poziomu korupcji w Polsce m.in. poprzez wzmocnienie prewencji i edukacji zarówno w społeczeństwie, jak i w administracji publicznej. Założono intensyfikację profilaktyki i edukacji antykorupcyjnej, ponieważ właściwie ukształtowana świadomość w zakresie szkodliwości korupcji stanowi podstawowy fundament pozwalający na obniżanie ryzyka występowania tej formy przestępczości. Realizacja Programu powinna przyczynić się do ugruntowania w społeczeństwie przekonania, że korupcja jest patologią, a nie standardem demokratycznego państwa, oraz że celem wszystkich organów władzy publicznej Journal of Modern Science tom 4/31/

314 Paweł Chodak jest stałe jej ograniczanie. Program jest również spójny ze zintegrowaną strategią Sprawne Państwo 2020, która określa podstawowe uwarunkowania, cele i kierunki rozwoju państwa. Przeciwdziałanie i zwalczanie korupcji w Polsce diagnoza systemu Do wejścia w życie ustawy z 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (Dz.U. z 2012 r. poz. 621 z późn. zm.) w literaturze oraz opracowaniach eksperckich i prawniczych funkcjonowała niezliczona liczba różnych definicji korupcji. Co ciekawe, każda z nich zawiera przynajmniej część najważniejszych elementów związanych z samym zjawiskiem i można je traktować jako obowiązujące. Biorąc pod uwagę potrzebę ujednolicania pojęć związanych z istotnymi elementami bezpieczeństwa, na mocy cytowanej ustawy wprowadzono jednolitą definicję korupcji: Korupcją, w rozumieniu ustawy, jest czyn: 1) polegający na obiecywaniu, proponowaniu lub wręczaniu przez jakąkolwiek osobę, bezpośrednio lub pośrednio, jakichkolwiek nienależnych korzyści osobie pełniącej funkcję publiczną dla niej samej lub dla jakiejkolwiek innej osoby, w zamian za działanie lub zaniechanie działania w wykonywaniu jej funkcji; 2) polegający na żądaniu lub przyjmowaniu przez osobę pełniącą funkcję publiczną bezpośrednio, lub pośrednio, jakichkolwiek nienależnych korzyści, dla niej samej lub dla jakiejkolwiek innej osoby, lub przyjmowaniu propozycji lub obietnicy takich korzyści, w zamian za działanie lub zaniechanie działania w wykonywaniu jej funkcji; 3) popełniany w toku działalności gospodarczej, obejmującej realizację zobowiązań względem władzy (instytucji) publicznej, polegający na obiecywaniu, proponowaniu lub wręczaniu, bezpośrednio lub pośrednio, osobie kierującej jednostką niezaliczaną do sektora finansów publicznych lub pracującej w jakimkolwiek charakterze na rzecz takiej jednostki, jakichkolwiek nienależnych korzyści, dla niej samej lub na rzecz jakiejkolwiek innej osoby, w zamian za działanie lub zaniechanie działania, które narusza jej obowiązki i stanowi społecznie szkodliwe odwzajemnienie; 4) popełniany w toku działalności gospodarczej obejmującej realizację zobowiązań względem władzy (instytucji) publicznej, polegający na 314 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

315 Skuteczność Rządowego Programu Przeciwdziałania Korupcji na lata żądaniu lub przyjmowaniu bezpośrednio lub pośrednio przez osobę kierującą jednostką niezaliczaną do sektora finansów publicznych lub pracującą w jakimkolwiek charakterze na rzecz takiej jednostki, jakichkolwiek nienależnych korzyści lub przyjmowaniu propozycji lub obietnicy takich korzyści dla niej samej lub dla jakiejkolwiek innej osoby, w zamian za działanie lub zaniechanie działania, które narusza jej obowiązki i stanowi społecznie szkodliwe odwzajemnienie (art. 1 ust. 3a). Wdrożenie do polskiego systemu prawnego definicji korupcji przyczyniło się do ujednolicenia oceny i jednoznacznej kwalifikacji prawnej działań czynów o charakterze korupcyjnym. Przeciwdziałanie i zwalczanie korupcji w Polsce służby Zapobieganie korupcji prowadzone jest przez liczne instytucje, organy i służby. Wśród organów ścigania najistotniejszą rolę odgrywają: CBA, Policja i ABW. Centralne Biuro Antykorupcyjne zostało utworzone na mocy ustawy z 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym. Zostało powołane do zwalczania korupcji w życiu publicznym i gospodarczym, w instytucjach państwowych i samorządowych, a także do zwalczania działalności godzącej w interesy ekonomiczne państwa. Działalność finansowana jest z budżetu państwa. CBA to urząd administracji rządowej. Zgodnie z art. 2 ustawy do zadań CBA należy m.in.: rozpoznawanie i wykrywanie przestępstw przeciwko działalności instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego i zapobieganie im; ujawnianie przypadków nieprzestrzegania przepisów ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne i przeciwdziałanie tym przypadkom; ujawnianie przypadków nieprzestrzegania określonych przepisami prawa procedur podejmowania i realizacji decyzji w przedmiocie: prywatyzacji i komercjalizacji, wsparcia finansowego, udzielania zamówień publicznych, rozporządzania mieniem jednostek lub przedsiębiorców; kontrola prawidłowości i prawdziwości oświadczeń ma- Journal of Modern Science tom 4/31/

316 Paweł Chodak jątkowych lub oświadczeń o prowadzeniu działalności gospodarczej osób pełniących funkcje publiczne; prowadzenie działalności analitycznej. Policja jest umundurowaną i uzbrojoną formacją służącą społeczeństwu i przeznaczoną do ochrony bezpieczeństwa ludzi oraz do zapewnienia bezpieczeństwa i porządku publicznego. Działa na podstawie ustawy z 6 kwietnia 1990 r. o Policji. Do podstawowych zadań Policji należą: ochrona życia i zdrowia ludzi oraz mienia; ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego, w tym zapewnienie spokoju w miejscach publicznych, w środkach publicznego transportu i komunikacji publicznej, w ruchu drogowym i na wodach powszechnie dostępnych; inicjowanie i organizowanie działań mających na celu zapobieganie popełnianiu przestępstw i wykroczeń; wykrywanie przestępstw i wykroczeń oraz ściganie ich sprawców; nadzór nad specjalistycznymi uzbrojonymi formacjami ochronnymi; kontrola przestrzegania przepisów porządkowych i administracyjnych; przetwarzanie informacji kryminalnych oraz prowadzenie bazy DNA. W granicach swych zadań Policja wykonuje czynności: operacyjno-rozpoznawcze, dochodzeniowo-śledcze i administracyjno-porządkowe. Może korzystać z danych o osobie uzyskanych przez inne organy, służby i instytucje w wyniku wykonywania czynności operacyjno-rozpoznawczych. Policjanci wykonując ustawowe czynności, mają prawo m.in. do: legitymowania; zatrzymywania osób w przypadkach określonych w przepisach kodeksu postępowania karnego; zatrzymywania osób pozbawionych wolności, które na podstawie zezwolenia właściwego organu opuściły areszt śledczy albo zakład karny i w wyznaczonym terminie nie powróciły do niego; zatrzymywania osób stwarzających bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego; pobierania od osób wymazu ze śluzówki policzków; pobierania materiału biologicznego ze zwłok; przeszukiwania osób i pomieszczeń; obserwowania i rejestrowania obrazu; dokonywania kontroli osobistej, przeglądania zawartości bagaży, sprawdzania ładunku w portach i na dworcach oraz w środkach transportu lądowego, powietrznego i wodnego; obserwowania i rejestrowania przy użyciu środków technicznych obrazu zdarzeń w miejscach publicznych, a w przypadku czynności operacyjno-rozpoznawczych i administracyjno-porządkowych żądania niezbędnej pomocy od instytucji państwowych, organów administracji rządowej i samorządu terytorialnego. 316 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

317 Skuteczność Rządowego Programu Przeciwdziałania Korupcji na lata Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego została powołana na mocy ustawy z 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu. Jest służbą specjalną, powołaną do ochrony porządku konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polskiej. Głównym zadaniem ABW jest ochrona Polski przed planowymi i zorganizowanymi działaniami, które mogą stwarzać zagrożenie dla niepodległości oraz porządku konstytucyjnego Polski, zakłócić prawidłowe funkcjonowanie struktur państwa bądź narazić na szwank najważniejsze interesy kraju. Do zadań ABW należy m.in.: rozpoznawanie i zwalczanie zagrożeń godzących w bezpieczeństwo państwa i porządek konstytucyjny oraz zapobieganie tym zagrożeniom; rozpoznawanie i wykrywanie przestępstw: szpiegostwa, terroryzmu, ujawnienia informacji niejawnych; realizowanie zadań związanych z ochroną informacji niejawnych oraz pełnienie funkcji krajowej władzy bezpieczeństwa w zakresie ochrony informacji niejawnych w stosunkach międzynarodowych; przetwarzanie informacji mogących mieć istotne znaczenie dla ochrony bezpieczeństwa państwa i jego porządku konstytucyjnego. Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego prowadzi działania profilaktyczne, których celem jest skuteczne zapewnienie ochrony szczególnie wrażliwym sferom funkcjonowania państwa i gospodarki. Prowadzi też postępowania sprawdzające wobec osób i podmiotów, które chcą uzyskać dostęp do informacji niejawnych. Ma uprawnienia do monitorowania importu towarów i technologii podwójnego zastosowania. Szef ABW czynnie uczestniczy w systemie opiniowania transakcji handlowych na towary o znaczeniu strategicznym. Straż Graniczna jest formacją powołaną do ochrony granicy państwowej na lądzie i na morzu oraz kontroli ruchu granicznego. Rozpoznaje i wykrywa przestępstwa i wykroczenia, a także im zapobiega oraz ściga ich sprawców w zakresie swojej właściwości, w tym prowadzi postępowania w sprawach o przestępstwa korupcyjne popełnione przez własnych funkcjonariuszy i pracowników w związku z wykonywaniem obowiązków służbowych, jak również popełnione przez osoby niebędące funkcjonariuszami lub pracownikami SG w związku z wykonywaniem czynności służbowych przez funkcjonariuszy lub pracowników SG (w Komendzie Głównej SG funkcjonuje Biuro Spraw Wewnętrznych SG). Journal of Modern Science tom 4/31/

318 Paweł Chodak Żandarmeria Wojskowa realizuje zadania należące do jej zakresu działania w Siłach Zbrojnych RP, w stosunku do osób wymienionych w art. 3 ust. 2 ustawy z 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych (Dz.U. z 2013 r. poz. 568 z późn. zm.). Do najważniejszych zadań należy m.in. wykrywanie przestępstw i wykroczeń, w tym skarbowych, popełnionych przez osoby, o których mowa w art. 3 ust. 2 ww. ustawy, ujawnianie i ściganie ich sprawców oraz ujawnianie i zabezpieczanie dowodów tych przestępstw i wykroczeń. Żandarmeria Wojskowa prowadzi również postępowania o przestępstwa korupcyjne. Służba Kontrwywiadu Wojskowego jest służbą specjalną, właściwą w sprawach ochrony przed zagrożeniami wewnętrznymi dla obronności państwa, bezpieczeństwa i zdolności bojowej Sił Zbrojnych (SZ) RP. Jednym z głównych zadań SKW jest rozpoznawanie i wykrywanie popełnianych przez żołnierzy i funkcjonariuszy SKW i Służby Wywiadu Wojskowego (SWW) oraz pracowników SZ przestępstw korupcyjnych oraz zapobieganie im, jeżeli mogłyby zagrażać bezpieczeństwu lub zdolności bojowej SZ RP, lub innym jednostkom organizacyjnym Ministerstwa Obrony Narodowej. Poza wymienionymi służbami istotną rolę w procesie zapobiegania oraz zwalczania korupcji odgrywa Najwyższa Izba Kontroli oraz organy Kontroli Skarbowej, które zajmują się zapobieganiem przestępstwom korupcyjnym i ujawnianiem tych, o których mowa w art ustawy z 6 czerwca 1997 r. Wybrane przepisy dotyczące korupcji zawarte w kodeksie karnym (kk) Sprzedajność art. 228 kk Sprzedajność opisana w art. 228 rozpoczyna grupę przepisów wymierzonych przeciwko działalności instytucji państwowych i samorządu terytorialnego, do której to grupy należy przekupstwo ujęte w art. 229, nadużycie władzy, o którym mowa w art. 231, oraz częściowo płatna protekcja (art. 230 i 230a). Artykuł 228 ujmuje przestępstwo sprzedajności osoby pełniącej funkcję publiczną w jednym typie podstawowym ( 1), trzech kwalifikowanych ( 3 5) i jednym uprzywilejowanym ( 2). 318 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

319 Skuteczność Rządowego Programu Przeciwdziałania Korupcji na lata Przekupstwo art. 229 kk Przekupstwo opisane w art. 229 ujmuje przestępstwo w jednym typie podstawowym ( 1) i dwóch kwalifikowanych ( 3 i 4) oraz w 2 wypadek mniejszej wagi. Paragraf 5, odpowiednio do art , poszerza zakres znaczeniowy zdefiniowanej w art nazwy osoba pełniąca funkcję publiczną, jako przedmiotu oddziaływania sprawcy przestępstwa, o osoby pełniące takie funkcje w państwie obcym lub organizacji międzynarodowej. Nowela z 2003 r. rozszerza ten przepis o klauzulę niekaralności, w razie gdy przekupujący zawiadomi organy ścigania o tym fakcie oraz wszystkich związanych z nim istotnych okolicznościach, zanim dany organ się o tym dowiedział. Płatna protekcja art. 230 kk Sprawcą, a więc podmiotem, płatnej protekcji może być każdy, w tym również pełniący funkcję publiczną w danej instytucji, jeżeli przyjmowane przez niego korzyści nie wiążą się z obowiązkami należącymi do jego funkcji. Płatna protekcja to podjęcie się pośrednictwa w załatwieniu sprawy w zamian za korzyść majątkową lub osobistą z powołaniem się na wpływy w instytucjach państwowych, samorządowych itp. oraz korzystanie z takiego pośrednictwa (art. 230 i 230a kk). Płatna protekcja; klauzula nietykalności art. 230a kk Przepis ten, penalizujący opłacanie osób mających lub pozorujących wpływy w instytucji państwowej, samorządowej, organizacji międzynarodowej albo krajowej lub w zagranicznej jednostce organizacyjnej dysponującej środkami publicznymi, chroni to samo dobro, jakie podlega ochronie w art Przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków przez funkcjonariusza publicznego w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej (art kk). Korupcja wyborcza art. 250a kk Korupcja wyborcza znajduje się w rozdziale XXXI Przestępstwa przeciwko wyborom i referendum. Journal of Modern Science tom 4/31/

320 Paweł Chodak Przedmiotem chronionym jest obiektywna szczerość głosowania, natomiast podmiotem przestępstwa dla strony biernej jest wyłącznie osoba uprawniona do głosowania, a dla strony czynnej może być nim każdy z uwagi na powszechność przestępstwa. Poświadczenie nieprawdy w dokumencie w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej (art kk). Korupcja gospodarcza żądanie lub przyjęcie korzyści majątkowej bądź osobistej albo jej obietnica za nadużycie uprawnień lub niedopełnienie obowiązku przez osobę pełniącą funkcję kierowniczą w jednostce organizacyjnej wykonującej działalność gospodarczą lub pozostającą z nią w stosunku pracy, umowy zlecenia albo umowy o dzieło (art. 296a kk). Korupcja sportowa art. 296b kk Przepis ten chroni uczciwość zawodów sportowych, które podobnie jak wszelkie inne obszary życia społecznego powinny odbywać się przy przestrzeganiu przepisów prawa i reguł rywalizacji sportowej. Sprawcą tego przestępstwa może być zarówno organizator zawodów sportowych (np. prezes klubu sportowego), jak i uczestnik klubu (np. zawodnik, sędzia), który odpowiada za zachowanie polegające na przyjęciu korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy w zamian za nieuczciwe (naruszające reguły) zachowanie się mogące mieć wpływ na wynik zawodów. Przestępstwa korupcyjne w kontekście niewypłacalności i upadłości przyjmowanie lub udzielanie korzyści majątkowej w zamian za działanie na szkodę wierzycieli (art i 3 kk). Udaremnianie lub utrudnianie przetargu publicznego w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, jak również działanie w porozumieniu z inną osobą na szkodę właścicieli mienia albo osoby lub instytucji, na rzecz których przetarg jest dokonywany (art kk). 320 Journal of Modern Science tom 4/31/2016

321 Skuteczność Rządowego Programu Przeciwdziałania Korupcji na lata Tabela 1. Dane statystyczne dotyczące zjawiska korupcji na podstawie dokumentu opracowanego przez Centralne Biuro Antykorupcyjne pod nazwą Mapa korupcji, zwalczanie przestępczości korupcyjnej w Polsce w 2014 r. Kwalifikacja prawna (artykuł) Liczba rejestracji przestępstw korupcyjnych w 2014 r. Policja ABW CBA Prokuratura SG ŻW Razem 228 kk kk kk a kk kk a kk a kk b kk kk ustawy o sporcie ustawy o sporcie ustawy o sporcie 54 ustawy refundacyjnej 1 1 Razem Źródło: opracowanie na podstawie danych statystycznych Krajowego Centrum Informacji Kryminalnych (KCIK) zaprezentowane w Mapie korupcji CBA Sankcje karne za przestępstwa korupcyjne ujęte są ponadto w innych przepisach w randze ustaw, np. w ustawie z 25 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz.U. nr 127, poz. 857 z późn. zm.), i dotyczą m.in. przyjmowania przez osobę organizującą profesjonalne zawody sportowe lub w nich uczestniczącą korzyści majątkowej bądź osobistej albo jej obiecania w zamian za nieuczciwe zachowanie, mogące mieć wpływ na wynik zawodów, jak również w ustawie z 12 maja 2011 Journal of Modern Science tom 4/31/

322 Paweł Chodak r. o refundacji leków, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobów medycznych (Dz.U. z 2011 r. nr 122, poz. 696 z późn. zm.), które dotyczą przyjmowania lub wręczania korzyści w związku z wytwarzaniem leków, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego lub wyrobów medycznych podlegających refundacji bądź obrotem nimi. Wykres. Liczba rejestracji przestępstw korupcyjnych w KCIK w latach Źródło: opracowanie na podstawie danych statystycznych Krajowego Centrum Informacji Kryminalnych zaprezentowane w Mapie korupcji CBA Przedstawione powyżej dane jednoznacznie wskazują na wysokie zagrożenie przestępczością korupcyjną w Polsce. Skala przestępczości, pomimo znacznego spadku w 2014 r., ma jednak tendencję wzrostową, przy czym mówimy tylko o liczbach. Należy pamiętać, że przestępstwo korupcji wiąże się z korzyściami majątkowymi najczęściej w pieniądzach. Gdyby była znana skala dotycząca poniesionych strat, wówczas analiza stanu korupcji byłaby bardziej precyzyjna. Na podstawie przedstawionych danych należy jednoznacznie stwierdzić, iż wdrożenie Rządowego Programu Przeciwdziałania Korupcji na lata jest jak najbardziej celowe. 322 Journal of Modern Science tom 4/31/2016