Postępowanie karne warunki orzekania o poddaniu oskarżonego obserwacji psychiatrycznej

Transkrypt

1 Postępowanie karne warunki orzekania o poddaniu oskarżonego obserwacji psychiatrycznej Postanowienie Sądu Najwyższego Izba Karna z dnia 31 maja 2011 r. V KK 402/10 Odpowiednie stosowanie art k.p.k., nakazane przepisem art zd. 2 k.p.k., nie doznaje wyłączeń z przyczyn określonych w art k.p.k. Nie jest więc dopuszczalne wydanie przez sąd orzeczenia o poddaniu oskarżonego obserwacji psychiatrycznej, jeśli sam oskarżony o to nie wnosi, a na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że będzie orzeczona wobec niego kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem wykonania lub kara łagodniejsza albo że okres stosowanego w sprawie tymczasowego aresztowania przekroczy wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia. Nie ma możliwości skierowania oskarżonego na obserwację psychiatryczną także wtedy, gdy oskarżony o to nie wnosi, a przy braku znacznej społecznej szkodliwości czynu zabronionego popełnionego przez niego nie byłoby przesłanek wymienionych w art k.k. do wydania orzeczenia o umieszczeniu w szpitalu psychiatrycznym w wypadku ustalenia, że popełnił on czyn zabroniony w stanie zniesionej poczytalności (art k.k.). W okresie stosowania wobec oskarżonego tymczasowego aresztowania albo wykonywania wobec niego kary o charakterze izolacyjnym bądź środka zabezpieczającego o takim charakterze nie istnieje ratio legis niestosowania wobec niego obserwacji psychiatrycznej, gdyż postanowienie sądu w tym przedmiocie nie stwarza wówczas samodzielnej podstawy prawnej dla pozbawienia oskarżonego wolności. W tych warunkach odpowiednie stosowanie art k.p.k. przemawia w istocie za niestosowaniem zawartego w nim zakazu jako bezprzedmiotowego. Sąd Najwyższy w sprawie Grażyny D., oskarżonej z art k.k., po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie w dniu 31 maja 2011 r. kasacji, wniesionej przez Prokuratora Okręgowego w P. na niekorzyść oskarżonej od wyroku Sądu Okręgowego w P. z dnia 13 lipca 2010 r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu Rejonowego w P. z dnia 16 kwietnia 2010 r., oddalił kasację ( ). U z a s a d n i e n i e Prokurator Rejonowy w P. oskarżył Grażynę D. o popełnienie czterech występków kwalifikowanych z art k.k., polegających na tym, że w lutym 2008 r. w P. znieważyła publicznie funkcjonariusza publicznego naczelnika Wydziału Spraw Obywatelskich Urzędu Miasta w P. Adama L. podczas i w związku z pełnieniem przez niego obowiązków służbowych. Wyrokiem z dnia 16 IV 2010 r. Sąd Rejonowy w P. umorzył postępowanie karne wobec oskarżonej na podstawie art pkt 2 w zw. z art k.p.k. W uzasadnieniu wyroku stwierdzono, że dowody przeprowadzone na rozprawie pozwalają przyjąć, iż swoim zachowaniem oskarżona wypełniła znamiona ustawowe wszystkich zarzuconych jej występków. Z uwagi jednak na pojawienie się uzasadnionych wątpliwości co do poczytalności oskarżonej tempore criminis, istotne znaczenie miała opinia biegłych psychiatrów. Już w postępowaniu przygotowawczym, po przeprowadzeniu stosownych badań w warunkach ambulatoryjnych, biegli rozpoznali u oskarżonej chorobę psychiczną w sensie ścisłym (przewlekły zespół paranoidalny, schizofrenia). Stwierdzili zarazem, że tylko po przeprowadzeniu obserwacji w szpitalu psychiatrycznym będzie można sformułować ostateczną i pewną diagnozę oraz ustalić, czy w czasie popełnienia zarzuconych czynów oskarżona była poczytalna, czy też miała ograniczoną bądź zniesioną poczytalność. Zgłosili więc konieczność badania stanu zdrowia psychicznego oskarżonej w warunkach obserwacji szpitalnej. Sądy obu instancji, z powołaniem się na treść art k.p.k., nie uwzględniły jednak wniosku prokuratora o skierowanie oskarżonej na obserwację w zakładzie leczniczym. Gdy na rozprawie, już po uchyleniu tymczasowego aresztowania Grażyny D., biegli po raz kolejny zgłosili taką konieczność, oskarżona nie wyraziła zgody na poddanie się obserwacji. Przy rozstrzyganiu tej kwestii Sąd Rejonowy powołał się ponownie na przepis art k.p.k., który w zdaniu drugim nakazuje stosować odpowiednio art k.p.k. W realiach sprawy oznaczało to, że poddanie oskarżonej obserwacji psychiatrycznej, przy braku jej zgody, byłoby dopuszczalne

2 tylko wtedy, gdyby na podstawie okoliczności sprawy można było przewidywać, że zostanie orzeczona wobec niej kara pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia wykonania. Sąd Rejonowy uznał, że nie ma podstaw do takiej prognozy, zwłaszcza wobec dotychczasowej niekaralności oskarżonej i także w tej fazie postępowania nie wydał postanowienia o skierowaniu jej na obserwację. Przyjmując, że w tej sytuacji zachodzą niedające się usunąć wątpliwości co do stanu poczytalności oskarżonej w czasie popełnienia zarzuconych czynów, Sąd Rejonowy rozstrzygnął te wątpliwości na jej korzyść (art. 5 2 k.p.k.). Uznał w konsekwencji, że z uwagi na chorobę psychiczną oskarżona nie mogła rozpoznać znaczenia popełnionych czynów i pokierować swoim postępowaniem, co zdecydowało o umorzeniu postępowania na podstawie art k.p.k. W apelacji od tego wyroku prokurator zarzucił obrazę przepisów postępowania, w szczególności art. 5 2 w zw. z art. 203 i art. 167 k.p.k., polegającą na nieuwzględnieniu wniosku prokuratora o przeprowadzenie dowodu z badań psychiatrycznych połączonych z obserwacją tymczasowo aresztowanej Grażyny D., co usunęłoby wątpliwości dotyczące poczytalności, a które to uchybienie miało wpływ na treść wyroku. Wniósł o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. Wyrokiem z dnia 13 VII 2010 r. Sąd Okręgowy w P. utrzymał w mocy zaskarżony wyrok, uznając apelację za oczywiście bezzasadną. W uzasadnieniu stwierdził, że Sąd I instancji prawidłowo interpretował przepis art k.p.k. w tej części, w której przewiduje się odpowiednie stosowanie art k.p.k. w sytuacji, gdy oskarżona nie wyrażała zgody na poddanie się obserwacji. Zasadnie zatem nie orzekł o skierowaniu oskarżonej na badania do szpitala psychiatrycznego połączone z obserwacją, a niedające się usunąć wątpliwości co do stanu poczytalności rozstrzygnął w sposób przewidziany w art. 5 2 k.p.k. Kasację od prawomocnego wyroku wniósł Prokurator Okręgowy w P. Zarzucił wyrokowi rażące naruszenie prawa, które miało wpływ na jego treść, tj. art i art. 5 2 k.p.k., przez błędne uznanie, iż odpowiednie stosowanie przepisu art k.p.k. nie obejmuje wyłączeń przewidzianych w 4 tego przepisu, w następstwie czego odmówiono poddania oskarżonej obserwacji psychiatrycznej w zakładzie leczniczym i uznano, że pojawiły się niedające się usunąć wątpliwości co do poczytalności oskarżonej, które skutkowały umorzeniem postępowania w oparciu o treść art. 5 2 k.p.k. Skarżący wniósł w konkluzji o uchylenie wyroku Sądu Okręgowego, a także poprzedzającego go wyroku Sądu Rejonowego i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania. SN zważył, co następuje. Prawomocne rozstrzygnięcie o umorzeniu postępowania uzasadniono brakiem podmiotowego warunku odpowiedzialności w prawie karnym, tj. zdolności oskarżonej do rozpoznania znaczenia czynów i kierowania postępowaniem w czasie ich popełnienia. W myśl art. 1 3 k.k. sprawca czynu zabronionego nie popełnia przestępstwa, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu. Brak poczytalności tempore criminis stanowi okoliczność wyłączającą winę (art k.k.). W razie stwierdzenia tej okoliczności po rozpoczęciu przewodu sądowego sąd wyrokiem umarza postępowanie (art k.p.k.). W niniejszej sprawie ustalenie co do braku poczytalności oskarżonej poczyniono na zasadzie art. 5 2 k.p.k., tj. przez rozstrzygnięcie wątpliwości zaistniałych w tym względzie na korzyść oskarżonej. Autor kasacji nie kwestionował, że bez usunięcia tych wątpliwości nie było możliwe wydanie wyroku uznającego oskarżoną za winną popełnienia zarzuconych czynów. Utrzymywał natomiast, że wątpliwości te in concreto nie należały do kategorii niedających się usunąć, gdyż poddanie oskarżonej obserwacji psychiatrycznej było prawnie dopuszczalne. Kwestionując stanowisko obu sądów, w którym przyjęto, że przepis nakazujący odpowiednie stosowanie art k.p.k. wykluczał wydanie orzeczenia w trybie art k.p.k. o skierowaniu oskarżonej na obserwację, skarżący opowiedział się za taką wykładnią art k.k., w części nakazującej odpowiednie stosowanie art k.p.k., która uwzględnia także treść 4 tego artykułu. Argumentował, że cele postępowania karnego powinny być zawsze osiągnięte, a więc i wtedy, gdy konieczne jest ustalenie stanu poczytalności sprawcy dla rozstrzygnięcia o winie bądź ewentualnie o zastosowaniu środków zabezpieczających. Jego zdaniem odpowiednie stosowanie art k.p.k., przy rozstrzyganiu w przedmiocie poddania oskarżonego obserwacji psychiatrycznej, nie powinno mieć charakteru kategorycznego (rozumianego jako stosowanie wprost), gdyż jest ograniczone unormowaniem zawartym właśnie w 4 tego artykułu, określającym wyjątki od reguły wyrażonej w 2. W przekonaniu autora kasacji, w okolicznościach sprawy przepis art k.p.k. powinien

3 wyłączyć stosowanie zakazu z 2 tego artykułu. To zaś oznacza, że możliwe było skierowanie oskarżonej na obserwację psychiatryczną nawet bez jej zgody, co pozwoliłoby usunąć wątpliwości co do stanu poczytalności. Z zarzutem kasacji i wspierającą go motywacją nie można się zgodzić. Trzeba zauważyć, że przepis art k.p.k., regulujący kwestię orzekania o badaniu stanu zdrowia psychicznego oskarżonego połączonym z obserwacją w zakładzie leczniczym, został znowelizowany ustawą z dnia 5 XII 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2009 r. Nr 20, poz. 104). O niezgodności tego przepisu (w brzmieniu wcześniej obowiązującym) z Konstytucją RP orzekł TK w wyroku z dnia 10 VII 2007 r., SK 50/06, OTK ZU 2007, nr 7A, poz. 75. Stwierdził w nim niezgodność art k.p.k. z art. 41 ust. 1 w zw. z art. 30, art. 31 oraz art. 2 Konstytucji RP, w zakresie, w jakim nie stwarza wystarczających gwarancji procesowych zapewniających sądową weryfikację zgłoszonej przez biegłych konieczności połączenia badania psychiatrycznego oskarżonego z obserwacją w zakładzie leczniczym. W wykonaniu obowiązku dostosowania systemu prawa do wyroku TK ustawodawca wprowadził istotną zmianę w art k.p.k. przez dodanie drugiego zdania w brzmieniu: Przepis art stosuje się odpowiednio, chyba że oskarżony wnosi o poddanie go obserwacji. W uzasadnieniu projektu ustawy (Sejm RP IV kadencja, nr druku 901) akcentowano, że badanie psychiatryczne połączone z obserwacją, stanowiąc metodę badawczą w psychiatrii, jest zarazem formą pozbawienia oskarżonego wolności osobistej. Dlatego też potrzeba umieszczenia oskarżonego w zakładzie psychiatrycznym powinna być weryfikowana z punktu widzenia dopuszczalnych prawnie ograniczeń konstytucyjnie gwarantowanej wolności osobistej. W art. 41 ust. 1 Konstytucji RP dopuszcza się możliwość ograniczenia i pozbawienia wolności osobistej, pozostawiając ustawodawcy określenie stosownych w tym względzie unormowań. Jednak swoboda ustawodawcy nie ma charakteru absolutnego, gdyż regulacje ustawowe ograniczające korzystanie z wolności i praw muszą spełniać warunki wymienione w art. 31 ust. 1 Konstytucji. Mogą być zatem ustanawiane tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób, a ponadto nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Konieczne jest więc zachowanie warunku proporcjonalności ustawowych ograniczeń wolności i praw w sferach wymienionych w powołanym tu przepisie Konstytucji RP. W uzasadnieniu projektu zmiany ustawy podkreślono też, że pozbawienie wolności dla celów postępowania karnego nie może być dla oskarżonego dolegliwością samą w sobie, która później nie mogłaby zostać zrekompensowana przez zaliczenie czasu jej trwania na poczet orzeczonej kary izolacyjnej w myśl art k.k. Z tych właśnie względów w art k.p.k. ustawodawca zastrzegł, że nie stosuje się tymczasowego aresztowania, gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, iż sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem wykonania lub karę łagodniejszą albo że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia. Nie można też stosować tego środka, jeżeli przestępstwo jest zagrożone karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku (art k.p.k.). Zważywszy, że czas pobytu oskarżonego w zakładzie leczniczym w celu obserwacji psychiatrycznej stanowi rzeczywiste pozbawienie wolności w rozumieniu art k.k., nieodzowne staje się odstąpienie od takiej formy badania stanu zdrowia psychicznego oskarżonego w wypadkach, gdy z okoliczności sprawy wynika, iż nie zaktualizuje się norma o powinności zaliczenia czasu pobytu w zakładzie leczniczym na poczet bezwzględnej kary pozbawienia wolności. Tak więc w postępowaniu dotyczącym czynu, którego przypisanie nie pociąga konieczności wydania orzeczenia o izolowaniu sprawcy, nie należy, poza wypadkami uniemożliwiania przez sprawcę przeprowadzenia postępowania karnego, stosować takiej formy pozbawienia wolności, która nie zostanie zrekompensowana zaliczeniem na poczet kary pozbawienia wolności. Przepisy dopuszczające niezaliczenie okresu rzeczywistego pozbawienia wolności (w tym wypadku pobytu w zakładzie leczniczym) na poczet bezwzględnej kary pozbawienia wolności nie spełniają standardu konstytucyjnego, obligującego ustawodawcę do respektowania zasady proporcjonalności przy wprowadzaniu uregulowań dopuszczających stosowanie środków połączonych z pozbawieniem oskarżonego wolności. SN uznał, że przytoczona tu motywacja zmiany art k.p.k., stanowiąca jej ratio legis, powinna wyznaczać kierunek wykładni nakazu odpowiedniego stosowania art k.p.k. w sytuacji, gdy oskarżony nie wnosi o poddanie go obserwacji. Nie ma żadnych normatywnych ani

4 aksjologicznych przesłanek, by pojmować ową odpowiedniość stosowania art k.p.k. w sposób relatywny, tj. w ten sposób, że zakaz orzekania o kierowaniu oskarżonego na obserwację psychiatryczną nie obowiązuje w wypadkach określonych w art k.p.k. W tym ostatnim przepisie dopuszcza się stosowanie tymczasowego aresztowania, niezależnie od prognozy co do wymiaru kary, gdy oskarżony uniemożliwia samo przeprowadzenie postępowania karnego. Nie jest natomiast takim zachowaniem brak zgody oskarżonego na poddanie się obserwacji psychiatrycznej. Niemożność wydania postanowienia o skierowaniu oskarżonego na obserwację wbrew jego woli stanowi swoisty zakaz dowodowy w postępowaniu, który jednak nie uniemożliwia wydania rozstrzygnięcia merytorycznego w oparciu o całokształt dostępnego materiału dowodowego. Racją zakazu w warunkach określonych w art k.p.k., o czym była już mowa, jest to, że umieszczenie oskarżonego w zakładzie psychiatrycznym, gdy on sam o to nie wnosił, stanowiłoby dolegliwość niepodlegającą rekompensacie przez zaliczenie pobytu w zakładzie na poczet kary izolacyjnej. Do ustalenia stanu poczytalności oskarżonego należy w tych warunkach dążyć przez ewentualne ponawianie badań ambulatoryjnych, a jeśli w dalszym ciągu nie okażą się one dostatecznie miarodajne, pozostaje rozstrzygnięcie niedających się usunąć wątpliwości w tej kwestii na podstawie właściwych przepisów postępowania karnego. Prezentowana tu wykładnia wynika także z samego brzmienia drugiego zdania art k.p.k., nakazującego odpowiednie stosowanie 2 art. 259 k.p.k., i nieprzewidującego stosowania także 4 tego samego artykułu. Zasięg odpowiedniego stosowania przepisu art. 259 k.p.k. został zatem wyraźnie oznaczony. W świetle przedstawionych stwierdzeń nie ma już istotnego znaczenia to, że autor kasacji nie wskazał na konkretną przesłankę wymienioną w art k.p.k., ze względu na którą przepis ten mógłby być stosowany odpowiednio w sprawie Grażyny D. Można jedynie domniemywać, że skarżący upatrywał utrudniania postępowania (jako jednej z przesłanek stosowania art k.p.k.) w postawie oskarżonej przejawiającej się w niewyrażeniu zgody na poddanie się obserwacji, zwłaszcza wtedy, gdy była ona tymczasowo aresztowana. Nie stanowiło to jednak żadnego z zachowań bezprawnych wymienionych w tym przepisie. Niewyrażenie zgody na poddanie się obserwacji jest uprawnieniem oskarżonego ustanowionym w art k.p.k. Wywód powyższy należy poszerzyć przez rozważenie konsekwencji, które aktualizowałyby się przy założeniu, że oskarżona popełniła czyny zabronione w stanie zniesionej poczytalności (art k.k.). Wyłoniłaby się wtedy kwestia celowości orzeczenia o umieszczeniu jej w zakładzie psychiatrycznym na podstawie art k.k. Stosowanie tego środka zapobiegawczego łączy się z pozbawieniem wolności osoby umieszczonej. A skoro tak, to w sprawach, w których realna staje się prognoza konieczności orzeczenia o umieszczeniu sprawcy w zakładzie psychiatrycznym, odpowiednie stosowanie art k.p.k. nie mogłoby stanowić przeszkody w wydaniu postanowienia o skierowaniu oskarżonej na obserwację psychiatryczną niezależnie od jej woli. Przewidywanie orzeczenia takiego środka zabezpieczającego jest w omawianym tu kontekście ustawowym równoważne przewidywaniu wymierzenia kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia. Nie można jednak nie zauważyć, że konieczność wydania orzeczenia o umieszczeniu w zakładzie psychiatrycznym odnosi się wyłącznie do sprawców czynów zabronionych charakteryzujących się znaczną społeczną szkodliwością i w sytuacjach wysokiego prawdopodobieństwa, że popełnią taki czyn ponownie (art k.k.). Tylko spełnienie obu tych przesłanek, których ocena pozostawiona jest sądom orzekającym, usprawiedliwia wydanie orzeczenia o zastosowaniu izolacyjnego środka zabezpieczającego. Gdyby zatem ustalono w niniejszej sprawie, że oskarżona popełniła czyny zabronione o znacznej społecznej szkodliwości i zachodzi duże prawdopodobieństwo, iż popełni takie czyny ponownie, to odstąpienie od poddania jej obserwacji psychiatrycznej przez odpowiednie stosowanie art k.p.k. nie powinno nastąpić w związku z wyłonieniem się potrzeby orzeczenia środka zabezpieczającego łączącego się z pozbawieniem wolności. W niniejszej sprawie nie zaistniałyby jednak przesłanki orzeczenia o zastosowaniu środka zabezpieczającego nawet wtedy, gdyby ustalono, że oskarżona popełniła zarzucone jej czyny zabronione w stanie zniesionej poczytalności i zachodzi duże prawdopodobieństwo ponownego popełnienia takich czynów. Abstrahując od charakteru zarzuconych jej czynów, można uogólniająco stwierdzić, że prawdopodobieństwo ponownego popełnienia czynu, np. przeciwko życiu lub zagrażającemu zdrowiu człowieka, przemawia zwykle za celowością umieszczenia niepoczytalnego sprawcy w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym. Nie można natomiast upatrywać konieczności

5 wydania takiego orzeczenia względem sprawcy czynów określonych w art k.k., polegających na zamieszczaniu obraźliwych słów wobec funkcjonariusza publicznego w kierowanych do urzędu pismach czy nawet na wypowiadaniu ich w siedzibie urzędu. Skarżący nie podniósł zresztą argumentu, że w wypadku definitywnego stwierdzenia przez biegłych psychiatrów, iż oskarżona działała w stanie zniesionej poczytalności, konieczne byłoby wydanie orzeczenia o umieszczeniu jej w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym. Reasumując, należy stwierdzić, że odpowiednie stosowanie art k.p.k., nakazane przepisem art zd. 2 k.p.k., nie doznaje wyłączeń z przyczyn określonych w art k.p.k. Nie jest więc dopuszczalne wydanie przez sąd orzeczenia o poddaniu oskarżonego obserwacji psychiatrycznej, jeśli sam oskarżony o to nie wnosi, a na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że będzie orzeczona wobec niego kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem wykonania lub kara łagodniejsza albo że okres stosowanego w sprawie tymczasowego aresztowania przekroczy wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia. Nie ma możliwości skierowania oskarżonego na obserwację psychiatryczną także wtedy, gdy oskarżony o to nie wnosi, a w braku znacznej społecznej szkodliwości czynu zabronionego popełnionego przez niego nie byłoby przesłanek wymienionych w art k.k. do wydania orzeczenia o umieszczeniu w szpitalu psychiatrycznym w wypadku ustalenia, że popełnił on czyn zabroniony w stanie zniesionej poczytalności (art k.k.). Stwierdzając tym samym, że zarzut kasacji jest nietrafny, nie można jednak pominąć, iż w niniejszej sprawie oskarżona była tymczasowo aresztowana w okresie od dnia 18 VII do dnia 18 X 2009 r. (w postępowaniu przygotowawczym), a następnie od dnia 25 I do dnia 26 III 2010 r. (w postępowaniu sądowym). Powodem stosowania tego środka było niestawianie się na wezwania organów prowadzących postępowanie. Gdyby w tym czasie poddano oskarżoną obserwacji psychiatrycznej po zgłoszeniu przez biegłych takiej potrzeby, przepis art k.p.k. nie zostałby naruszony. Obserwacja przebiegałaby przecież w okresie wykonywania tymczasowego aresztowania i z tej racji nie stanowiłaby pozbawienia wolności oskarżonej po to tylko, by przeprowadzić badania co do stanu jej poczytalności. Uzasadniona jest więc konkluzja, że w okresie stosowania wobec oskarżonego tymczasowego aresztowania albo wykonywania wobec niego kary o charakterze izolacyjnym bądź środka zabezpieczającego o takim charakterze nie istnieje ratio legis niestosowania wobec niego obserwacji psychiatrycznej, gdyż postanowienie sądu w tym przedmiocie nie stwarza wówczas samodzielnej podstawy prawnej dla pozbawienia oskarżonego wolności. W tych warunkach odpowiednie stosowanie art k.p.k. przemawia w istocie za niestosowaniem zawartego w nim zakazu jako bezprzedmiotowego, co mieści się w oznaczonym tu układzie faktycznym i prawnym w pojęciu odpowiednie stosowanie przepisu (J. Nowacki, Odpowiednie stosowanie przepisów prawa, Państwo i Prawo 1964, nr 3, s , uchwała SN z dnia 13 XII 2000 r., I KZP 43/00, OSNKW 2001, nr 1 2, poz. 4 i powołana tam literatura). Nie było zatem przeszkód prawnych do uwzględnienia wniosku prokuratora złożonego w postępowaniu przygotowawczym o poddanie oskarżonej obserwacji psychiatrycznej. Stosowano wtedy wobec Grażyny D. tymczasowe aresztowanie, czego przy odmowie uwzględnienia wniosku Sąd Rejonowy w ogóle nie brał pod uwagę. Można było poddać oskarżoną obserwacji także w postępowaniu sądowym, gdy ponownie zastosowano wobec niej ten środek zapobiegawczy. Okoliczności te nie miały jednak znaczenia przy rozpoznaniu kasacji, gdyż ostatecznie o niekierowaniu oskarżonej na obserwację psychiatryczną zdecydowano już po uchyleniu tymczasowego aresztowania i do tej właśnie decyzji procesowej nawiązuje się w zarzucie kasacji. Z wszystkich tych powodów SN orzekł o oddaleniu kasacji (art k.p.k.). Glosa 1. Nowelizacja przepisów dotyczących przeprowadzania obserwacji sądowo-psychiatrycznej, która została wymuszona koniecznością implementacji wskazań zawartych w wyroku TK z dnia 10 VII 2007 r. 1, jest wieloaspektowa. Trybunał zakwestionował zgodność przepisów art k.p.k. w ich dotychczasowym brzmieniu z wzorcami konstytucyjnymi określonymi w art. 41 ust. 1 1 Wyrok TK z dnia 10 VII 2007 r., SK 50/06, OTK ZU 2007, nr 7A, poz. 75, s i n.

6 w zw. z art. 30 ust. 3 i art. 2 ustawy zasadniczej, bowiem brak precyzyjnego określenia przesłanek zezwalających na umieszczenie oskarżonego 2 w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym oraz brak ścisłego terminu trwania obserwacji zostały uznane za sprzeczne z przepisami ustawy zasadniczej gwarantującymi prawo obywatela do nietykalności i wolności osobistej oraz prawo do godności, oraz z regułą, w myśl której ograniczenie tych praw możliwe jest tylko w razie konieczności i wyłącznie dla dobra i porządku państwa demokratycznego. W części motywacyjnej wyroku TK bardzo silnie podkreślono, że tzw. internacja sądowo-psychiatryczna jest dolegliwa dla oskarżonego co najmniej w tym samym stopniu jak tymczasowe aresztowanie (zasygnalizujmy, że do pozbawienia wolności dochodzi w tym wypadku czynnik specyficznie stygmatyzujący), a pomimo tego przepisy polskiej procedury karnej nie nakładały dotąd na sąd obowiązku weryfikowania potrzeb stosowania tej instytucji przez pryzmat podstawowych gwarancji procesowych oskarżonego. W doktrynie konieczność konstytucyjnego ukształtowania standardów pozbawienia wolności pierwotnie odnoszono głównie do pozbawienia wolności jako sankcji stosowanej w związku z przypisaniem przestępstwa 3. W okresie nieco późniejszym zaczęto silnie eksponować to, że także instytucje procesowe związane z pozbawieniem oskarżonego wolności stanowią ingerencję w jego konstytucyjne prawo do wolności i prywatności, a w konsekwencji postulowano stosowanie tzw. zasady umiaru 4 także przy sięganiu po wszelkiego rodzaju środki przymusu, w tym środki zapobiegawcze, związane z pozbawieniem wolności 5. Dopiero w następnej kolejności dostrzeżono potrzebę odniesienia zasady umiaru także do specyficznego środka dowodowego, którym jest umieszczenie oskarżonego w zamkniętym zakładzie na obserwacji psychiatrycznej, czego rezultatem był postulat, aby wprowadzić maksymalny czas trwania obserwacji psychiatrycznej oraz uregulować problem szybkiej ścieżki rozpoznawania zażaleń na zastosowanie internacji lub przedłużenie okresu umieszczenia oskarżonego w zakładzie zamkniętym 6. Zgodnie z zasadą umiaru, odnoszoną do instytucji procesowych związanych z pozbawieniem wolności 7, te ostatnie powinny więc być stosowane tylko w wypadku, gdy jest to wręcz niezbędne i gdy inne środki, mniej dolegliwe, są niewystarczające Wydanie przez TK wyroku z dnia 10 VII 2007 r. oraz późne wejście w życie nowelizacji dostosowującej art. 203 k.p.k. do wyznaczonych przez TK standardów 9 wywołało wiele wątpliwości przede wszystkim o charakterze intertemporalnym, które znalazły rozwiązanie w orzecznictwie SN Ilekroć w glosie jest mowa o oskarżonym, należy mieć na uwadze także podejrzanego art k.p.k. 3 Zob. np. K. Buchała, L. Kubicki, Zasady odpowiedzialności karnej w przyszłej konstytucji, Państwo i Prawo 1987, nr 10, s. 147 i n.; tychże autorów: Zasady odpowiedzialności karnej jako zagadnienie konstytucyjne. Konstytucyjne podstawy wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, Warszawa 1989, s. 63 i n.; K. Buchała, A. Zoll, Prawo karne materialne, Warszawa 1995, s Różnie zresztą nazywanej, np. zasadą minimalizacji, zasadą ingerencji niezbędnej czy też jak dalej w niniejszej glosie zasadą proporcjonalności. 5 Charakterystyczne jest, jak argumentację dotyczącą tego problemu rozbudowywał S. Waltoś w kolejnych wydaniach swojego kultowego podręcznika: Proces karny. Zarys systemu (Warszawa 1985, 1995, 1996, 1998, 2001, 2002, 2003, 2005, 2008, 2009). Z opracowań o charakterze monograficznym zob. D. Dudek, Konstytucyjna wolność człowieka a tymczasowe aresztowanie, Lublin 2000, passim. 6 Zob. np. P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Warszawa 2004, s W polskiej procedurze karnej jej wyrazistym refleksem są obecnie przepisy art i art k.p.k. 8 W kwestii odniesienia zasady umiaru do internacji psychiatrycznej stosunkowo najszerzej wypowiedziała się A.M. Tęcza, Obserwacja psychiatryczna w świetle zasady domniemania niewinności, w: A. Bogunia (red.), Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego, Wrocław 2008, t. XXIII, s. 79 i n. Tamże dalsza literatura zagadnienia. Autorka postulowała nie tylko precyzyjne określenie przesłanek stosowania tego środka dowodowego, jakim jest obserwacja, ale także sformułowanie w pewnych sytuacjach zakazu jego stosowania oraz wprowadzenie maksymalnego czasu trwania internacji psychiatrycznej. 9 Ustawą z dnia 5 XII 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2009 r. Nr 20, poz. 104), obowiązującą od dnia 24 II 2009 r. 10 Zob. np. spór o charakter wyroku TK z dnia 10 VII 2007 r., SK 50/06, OTK ZU 2007, nr 7A, poz. 75, to jest o to, czy miał on charakter tzw. wyroku zakresowego, której to kontrowersji rozstrzygnięcie rzutowało na możliwość zarządzania badań psychiatrycznych połączonych z obserwacją po dniu 18 X 2008 r., a przed wejściem w życie tzw. nowelizacji dostosowującej i stanowisko zajęte przez SA w Katowicach w postanowieniu z dnia 14 XI 2008 r.,

7 Nie będę do nich powracał w niniejszej glosie, gdyż spotkały się już one z dostatecznym komentarzem 11. Uwagi tu zawarte będą poświęcone nawet nie wszystkim aspektom glosowanego postanowienia, a jednemu tylko zagadnieniu, mianowicie temu, jak należy rozumieć zadekretowane w art k.p.k. odpowiednie stosowanie art k.p.k. Jak wykazuje bowiem treść komentowanego orzeczenia, kwestia ta nadal nie jest w pełni wyjaśniona. 3. Punktem wyjścia do dalszych rozważań należy uczynić stwierdzenie, że zawarte w art zd. 2 in principio k.p.k. odesłanie do art k.p.k. wyraźnie przesądza o tym, iż także do orzekania o obserwacji psychiatrycznej w pełni znajduje zastosowanie zasada proporcjonalności. Wolno odstąpić od jej zachowania tylko wówczas, gdy to oskarżony wnosi o poddanie go obserwacji (art zd. 2 in fine k.p.k.). Wypada zatem przeanalizować, jak zastosowanie zasady proporcjonalności może oddziaływać w różnych układach procesowych na dopuszczalność poddania oskarżonego obserwacji psychiatrycznej w zakładzie leczniczym. Bez zastrzeżeń należy zgodzić się z twierdzeniem zawartym w zdaniu pierwszym tezy glosowanego postanowienia. Jest ono przekonująco i wyczerpująco uzasadnione w części motywacyjnej tego orzeczenia. Istotnie, w wypadku prowadzenia rozważań co do umieszczenia oskarżonego w zakładzie leczniczym w celu poddania go obserwacji i stwierdzenia, że zachodzi jedna z okoliczności nakazujących odpowiednie zastosowanie ograniczeń przewidzianych w art k.p.k., a limine należy odrzucić możliwość internacji. Oznacza to, że w takiej sytuacji procesowej nie jest możliwe przyjęcie, iż internacja jest jednakże dopuszczalna, bowiem zachodzą także okoliczności określone w art k.p.k. Skoro ustawodawca przewidział wyłączenie w wypadku stwierdzenia przesłanek, o których mowa w art k.p.k. działania zasady proporcjonalności przy orzekaniu co do pozbawienia wolności w warunkach tymczasowego aresztowania, a wyłączenia takiego nie odniósł do orzekania o umieszczeniu w zakładzie leczniczym w celu obserwacji, to niedopuszczalne byłoby wywodzenie takiej możliwości w drodze wykładni. Byłaby to bowiem wykładnia jawnie rozszerzająca w sposób antygwarancyjny działanie wyjątku z art k.p.k. na układ procesowy nieobjęty tym przepisem. Zgodnie zaś z powszechnie przyjmowanymi regułami interpretacyjnymi dopuszczalna jest wykładnia rozszerzająca praw i wolności obywatelskich, a zasadniczo niedopuszczalna wykładnia rozszerzająca takich obowiązków oraz ograniczeń praw i wolności obywatelskich 12. Krótko rzecz ujmując, jedynie wyraźne odesłanie w art k.p.k. do odpowiedniego stosowania nie tylko 2 art. 259 k.p.k., ale także i 4 tego przepisu, upoważniałoby do przyjęcia, że również w odniesieniu do internacji w celu przeprowadzenia badań sądowo-psychiatrycznych zasada proporcjonalności, wysłowiona w 2, doznaje wyłączeń w sytuacjach określonych w 4. Zresztą gdyby nawet ustawodawca przewidział odpowiednie stosowanie także 4 art. 259 k.p.k. w odniesieniu do instytucji internacji, nie sposób byłoby zaakceptować założenia, iż niewyrażenie zgody na poddanie się obserwacji w zakładzie leczniczym stanowi bezprawne utrudnianie postępowania w rozumieniu tego ostatniego przepisu. Przyjęciu takiego założenia w oczywisty sposób sprzeciwiałoby się przyznanie właśnie oskarżonemu uprawnienia do podjęcia decyzji w kwestii poddania go obserwacji w tych wszystkich sytuacjach, gdy jej zastosowaniu sprzeciwia się zasada proporcjonalności. Założenie racjonalności ustawodawcy i dyrektywa niesprzeczności systemowej nie pozwalałyby więc na przyjęcie, iż odpowiednio interpretując 4 art. 259 k.p.k., można wyłączyć prerogatywę przyznaną oskarżonemu w treści art zd. 2 in fine k.p.k. Zdanie drugie tezy glosowanego postanowienia należy natomiast poddać, w jego części końcowej, krytyce. W tej części wypowiedzi SN dokonuje rekonstrukcji, właśnie w odniesieniu do obserwacji psychiatrycznej, zasady proporcjonalności określonej przez ustawodawcę wyraźnie w odniesieniu do tymczasowego aresztowania, a w konsekwencji wskazuje w abstrakcyjny sposób, w jakich sytuacjach zasada proporcjonalności będzie uniemożliwiać pozbawienie oskarżonego wolności w celu przeprowadzenia obserwacji. Pierwsza część tego zdania nie budzi kontrowersji. II AKz 832/08, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2009, nr 1, poz. 99, oraz zapatrywanie wyrażone przez SN w postanowieniach: z dnia 25 II 2009 r., I KZP 37/08, OSNKW 2009, nr 4, poz. 28 oraz z 25 II 2009 r., I KZP 38/08, OSNKW 2009, z. 4, poz Zob. np. glosę M. Kornak, LEX/el oraz uwagi R.A. Stefańskiego, w: Przegląd uchwał Izby Karnej oraz Izby Wojskowej SN w zakresie prawa karnego procesowego za 2009 r., WPP 2010, z. 2, s Zob. np. L. Morawski, Zasady wykładni prawa, Toruń 2006, s. 171,

8 Nie jest, rzecz jasna, dopuszczalne wydanie przez sąd orzeczenia o poddaniu oskarżonego obserwacji psychiatrycznej, jeśli on sam o to nie wnosi, w każdym wypadku, gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, iż sąd orzeknie wobec oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą. Dla precyzji wypada dodać, że zastosowanie argumentum a fortiori nakazuje przyjąć, że tym bardziej niedopuszczalne jest poddanie oskarżonego obserwacji, gdy można przewidzieć, że sąd odstąpi od wymierzenia kary 13, nawet gdyby było to połączone z równoczesnym orzeczeniem środka karnego 14, jak też wtedy, gdy jako realna perspektywa reakcji rysuje się warunkowe umorzenie postępowania 15 albo jego umorzenie z powodu znikomej szkodliwości społecznej 16. Wątpliwości nasuwa natomiast druga część tego zdania, w której SN stwierdza, że nie jest dopuszczalne wydanie orzeczenia o poddaniu oskarżonego obserwacji rzecz jasna i w tym wypadku z wyłączeniem sytuacji, w której oskarżony wyraża na to zgodę gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że okres tymczasowego aresztowania przekroczy wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia. W niezrozumiały sposób odpowiednie stosowanie art k.p.k. SN zastąpił w tym wypadku odniesieniem do dosłownego brzmienia przepisu. Postąpienie takie w znaczący sposób okroiło działanie zasady proporcjonalności w odniesieniu do poddawania oskarżonego internacji sądowo-psychiatrycznej. Przy tak zbudowanym twierdzeniu, jak to wynikające z końcowej części zdania drugiego tezy, należałoby przyjąć, że zakaz orzekania o umieszczeniu na obserwacji nie działa w wypadku, gdy oskarżony odpowiada z tzw. wolnej stopy (nie jest tymczasowo aresztowany), a sąd przewiduje możliwość wymierzenia co prawda kary o charakterze bezwzględnym, ale bardzo krótkiej (np. odpowiadającej minimum ustawowemu określonemu w art. 37 k.k., tj. w wymiarze miesiąca). Uważam takie zapatrywanie za błędne. Art k.p.k. może i powinien znajdować swe odpowiednie zastosowanie także w sprawach, w których sąd przewiduje wymierzenie bardzo krótkotrwałej kary pozbawienia wolności, a oskarżony albo w ogóle nie był tymczasowo aresztowany, albo co prawda przebywał w areszcie, ale już ten areszt opuścił. W najprostszej postaci odpowiednie zastosowanie zakazu wyrażonego w art in fine k.p.k. na gruncie art k.p.k. powinno więc przybrać następującą postać: obserwacji w zakładzie leczniczym nie orzeka się, jeżeli na podstawie okoliczności sprawy można przyjąć, że okres pobytu w tym zakładzie przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego jej zawieszenia. Należy, rzecz jasna, widzieć to, że tak zaproponowana formuła będzie miała bardzo ograniczony zakres zastosowania, gdyż co do zasady obserwacja w zakładzie leczniczym nie powinna trwać dłużej niż 4 tygodnie (art zd. 1 k.p.k.), zaś kara pozbawienia wolności wymieniona w art. 32 pkt 3 k.k. trwa najkrócej miesiąc (art. 37 k.k.). Reguła ta zyskuje jednak już całkiem konkretny wymiar, gdy sąd rozważa przedłużenie terminu obserwacji na podstawie art zd. 2 k.p.k., a jednocześnie przewiduje orzeczenie kary pozbawienia wolności równej minimum ustawowemu. Co jednak najistotniejsze, tylko przy takim odczytaniu odpowiedniego stosowania art in fine k.p.k. w odniesieniu do pozbawienia wolności w warunkach internacji sądowopsychiatrycznej zasada proporcjonalności zachowuje swoją najistotniejszą treść. Tylko przy takim ukształtowaniu reguły proporcjonalności na gruncie art k.p.k. przyjęte rozwiązanie w pełni koresponduje z treścią art k.k., w świetle którego nie ulega wątpliwości to, że okres pobytu oskarżonego w zakładzie leczniczym jako rodzaj pozbawienia go wolności w sprawie podlega zaliczeniu na poczet orzeczonej kary 17. Można jedynie domniemywać, że do niepełnej recepcji działania zasady proporcjonalności na gruncie przepisu art k.p.k. w zw. z art in fine k.p.k. doszło w tezie glosowanego 13 Zob. art k.k. 14 Zob. art k.k. 15 Zob. art k.k. 16 Zob. art pkt 3 k.p.k. w zw. z art. 1 2 k.k. 17 Tak też rozważany układ procesowy oceniają P. Hofmański, E. Sadzik i K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2011, t. I, s oraz A.M. Tęcza-Paciorek, Obserwacja psychiatryczna po nowelizacji ustawy Kodeks postępowania karnego z dnia 5 grudnia 2008 r., w: L. Bogunia (red.), Nowa kodyfikacja prawa karnego, Wrocław 2010, t. XXVI, s. 102.

9 orzeczenia w związku z tym, że postanowienie to wydawane było w układzie procesowym, w którym na pewnym etapie postępowania wobec oskarżonego stosowany był areszt tymczasowy. Domysł ten nie może jednak usprawiedliwiać braku precyzji przy formułowaniu tezy o abstrakcyjnym przecież charakterze, która odrywa się od realiów konkretnej sprawy i używając potocznego, ale jakże obrazowego określenia żyje własnym życiem. Nota bene, pogląd o charakterze abstrakcyjnym poddawany krytyce w tym fragmencie glosy, nie broni się także i w odniesieniu do układu procesowego, w którym sąd rozważa dopuszczalność poddania obserwacji psychiatrycznej takiego oskarżonego, wobec którego stosowano już uprzednio w sprawie tymczasowe aresztowanie. Bez poddania go stosownej korekcie, zakaz wywodzony przez SN nie dotyczyłby np. sytuacji, w której wcześniej stosowane tymczasowe aresztowanie trwało 4 miesiące, na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że kara pozbawienia bez warunkowego zawieszenia nie przekroczy 5 miesięcy, a sąd rozważa przedłużenie obserwacji ponad termin określony w art zd. 1 k.p.k. Jeśli zatem sąd rozważa wydanie orzeczenia o poddaniu obserwacji takiego oskarżonego, wobec którego na wcześniejszym etapie postępowania stosowane już było tymczasowe aresztowanie, to do pełnego uwzględnienia zasady proporcjonalności dojdzie tylko wówczas, gdy rozumowanie będzie przebiegało według następującego schematu: nie jest dopuszczalna obserwacja, której okres po zsumowaniu go z okresem stosowanego uprzednio w sprawie tymczasowego aresztowania przekroczyłby wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia, której orzeczenie należy przewidywać na podstawie okoliczności sprawy. Dotychczasowy wywód prowadzi więc do wniosku, że prawidłowe odczytanie wyrażonego w art zd. 2 w zw. z art k.p.k. refleksu zasady proporcjonalności, odnoszonego do orzekania w przedmiocie poddania oskarżonego obserwacji psychiatrycznej, powinno przybrać następującą regułę: nie jest dopuszczalne wydanie przez sąd orzeczenia o poddaniu oskarżonego obserwacji psychiatrycznej, jeśli sam oskarżony o to nie wnosi, a na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że będzie orzeczona wobec niego kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem wykonania lub kara łagodniejsza albo że okres stosowanej w sprawie internacji sądowo-psychiatrycznej lub zsumowane okresy takiej internacji i stosowanych uprzednio środków przymusu 18 związanych z pozbawieniem wolności (tj. zatrzymania i tymczasowego aresztowania) przekroczą przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia. Nie trudno dostrzec, jak reguła ta odbiega od tej, do jakiej odwołał się SN w zdaniu drugim tezy glosowanego postanowienia. Stanisław Zabłocki 18 Do środków przymusu zaliczam za S. Waltosiem (zob. Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2009, s. 417) zarówno zatrzymanie, jak i środki zapobiegawcze.