BłaŜej Karwat Adrianna Skrzypiec. Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Społecznego Stricte

Transkrypt

1 BłaŜej Karwat Adrianna Skrzypiec Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Społecznego Stricte Prostytucja jako zjawisko społeczne i problem niedostosowania społecznego Raport o środowisku osób pracujących w seksbiznesie na przykładzie miasta Szczecina Szczecin

2 Wstęp Prostytucja stanowi powaŝny problem społeczny, a jego rozmiar oraz znaczenie dla spójności społeczeństwa został zauwaŝony w trakcie dokonującej się w Polsce po roku 1989 transformacji ustrojowej. Wcześniej zjawisko to nie wzbudzało szczególnego zainteresowania środowisk naukowych, jak równieŝ było świadomie ukrywane przez tamtejsze władze. Dziś prostytucja spostrzegana jest w wielu aspektach: społecznym, psychologicznym i medycznym. W aspekcie społecznym badacze interesują się problematyką stygmatyzacji grupy osób pracujących w prostytucji, przyczyn, dla których kobiety i męŝczyźni decydują się na tego typu formę pozyskiwania środków finansowych, a następnie interesuje ich środowisko rówieśnicze, rodzinne (na przykład proces socjalizacji, spełnianie funkcji matki i Ŝony), zaspakajanie potrzeb ekonomiczno-społecznych etc. W aspekcie medycznym prostytucja wzbudza zainteresowanie specjalistów epidemiologii, szczególnie w kwestii zakaŝeń HIV i innych chorób przenoszonych drogą płciową tj. kiła, rzeŝączka, WZW typu B czy teŝ świerzb, wszawica, opryszczka i inne zakaŝenia (Sexual Transmitted Diseases STD). W aspekcie psychologicznym moŝna obserwować: zachowania agresywne, wpływ autorytarnych rodziców na kształtowanie się zaburzonej, socjopatycznej osobowości, formy więzi rodzinnych, sposoby nawiązywania kontaktów interpersonalnych, umiejętności radzenia sobie ze stresem i frustrującymi sytuacjami społecznymi. W tym interesie pracuję juŝ przeszło trzy lata. Pracuję na ulicy i moje zarobki znacznie róŝnią się od zarobków dziewczyn z agencji. Klientom zaleŝy na szybkim seksie, najlepiej bez prezerwatywy zapłata i do domu. Z kaŝdej nocki płacę chłopakowi, obstawiającemu ulicę, na której pracuję. mówi 32-letnia Ewa. Prostytucja w Polsce nie jest karana, co nie znaczy jednak, Ŝe w Polsce podobnie jak w Holandii czy Niemczech została zalegalizowana. W naszym kraju nawet nie planuje się wprowadzać tego typu zmiany legislacyjne. Karze pod- 2

3 legają jednak ci, którzy zmuszają do nierządu (sutenerzy) lub przedstawiciele zorganizowanych grup przestępczych, zbierający haracze za moŝliwość pracy na ulicy określonego miasta. W rejonie pogranicza usługi seksualne sprzedaje około tysiąca kobiet róŝnych narodowości, ale najczęściej są to obywatelki Polski, Rosji, Bułgarii, Ukrainy. Obywatelki krajów byłego ZSRR pracują najczęściej na drogach dojazdowych do wielkich miast przygranicznych, okazjonalnie na przejściach granicznych. Kobiety pochodzące z innych krajów np. Chin, państw afrykańskich, jeśli pracują, to w agencjach towarzyskich i są prostytutkami ekskluzywnymi. Większość prostytuujących się kobiet stanowią osoby w wieku lat oraz Wśród męŝczyzn są to osoby w wieku do 25. DuŜym zainteresowaniem ze strony homoseksualnych klientów cieszą się pełnoletni męŝczyźni o chłopięcej urodzie. Wbrew stereotypom wśród osób zaliczających się do środowiska prostytuujących się kobiet i męŝczyzn, znajdują się ludzie pochodzący z rodzin o róŝnym statusie ekonomiczno-społecznym, zróŝnicowanym poziomie wykształcenia, róŝnych wyznań (takŝe osoby niewierzące) i narodowości. Mogą to być osoby biegle władające wieloma językami obcymi, zamęŝne lub Ŝonate, wychowujące dzieci, inteligentne czy teŝ nie pozbawione talentu artystycznego. Wraz ze zmianami kulturowymi, zapoŝyczaniem obcych wzorów kulturowych przede wszystkim z Zachodu mamy do czynienia ze zjawiskiem prostytucji. Prostytucja jest sposobem na szybkie i skuteczne pozyskiwanie środków niezbędnych do Ŝycia (takŝe w przypadku dorabiających studentek). Prostytucja stała się zatem nie tylko koniecznością, wynikającą ze skrajnie ubogiej i deprymującej sytuacji, lecz takŝe łatwą i mało męczącą formą zarobkowania. Problemem prostytucji oraz zagadnieniami, które pośrednio bądź bezpośrednio są z nią związane zainteresowaliśmy się w listopadzie 1999 roku, co spowodowało, ze ostatecznie zajęliśmy się obserwacją zjawiska prostytucji w Szczecinie. Interesowały nas róŝne środowiska osób pracujących w seksbiznesie, zamieszkujące województwo zachodniopomorskie. Z tego po- 3

4 wodu obserwacje nasze prowadziliśmy zarówno na ulicach Szczecina, w agencjach towarzyskich i lokalach rozrywkowych, dyskotekach gejowskich czy drogach dojazdowych do miasta. W końcowym etapie naszych obserwacji zainteresowaliśmy się prasą i Internetem. Zdecydowanie trudne okazały się kontakty typu twarzą w twarz z prostytuującymi się osobami. Ów kontakty były moŝliwe dzięki doświadczeniu i pracy w środowiskach dysfunkcyjnych, co wynika z Programu Rozwoju Społecznego Stricte naszego Stowarzyszenia. Rozmowa, podczas której staraliśmy się korzystać z rozmaitych technik psychologii społecznej dość często kończyła się zniechęceniem ze strony badanej jednostki. W ostateczności zdąŝyliśmy jednak przeprowadzić rozmowy z grupą trzydziestu jeden kobiet i siedmiu męŝczyzn pracujących na terenie Szczecina i województwa zachodniopomorskiego. Zdobyliśmy informacje na temat sytuacji rodzinnej, społecznej, ekonomicznej osób prostytuujących się. Zaobserwowaliśmy, w jaki sposób prostytutki nawiązują kontakty z klientami, jak wyglądają ich robocze noce, jaki są ich wzajemne relacje oraz codzienne problemy. 4

5 Rozdział I Szczególny charakter zjawiska prostytucji w regionie zachodniopomorskim W niniejszym rozdziale postaramy się przedstawić w jaki sposób połoŝenie geograficzne Szczecina i całego województwa zachodniopomorskiego wpływa na rozwój prostytucji w mieście oraz sprawia, Ŝe znajduje się ono w czołówce seksbiznesu, wśród największych gospodarczych i przemysłowych ośrodków w Polsce. Prostytucja, jako zjawisko społeczne rozwija się w wielkich aglomeracjach miejskich, gdzie popyt na usługi prostytucyjne i warunki uprawiania nierządu są szczególnie korzystne. RównieŜ w Polsce zjawisko to koncentruje się w wielkich aglomeracjach. Na podstawie analizy wyników badań zawartych w polskiej literaturze Stanisław Akoliński dochodzi do wniosku, Ŝe natęŝenie prostytucji występuje w ośrodkach wielkomiejskich (Warszawa, Kraków, Łódź, Katowice, Gdynia-Gdańsk, Szczecin, Poznań zwłaszcza w okresie targów handlowych) oraz w ośrodkach wypoczynkowych. 1 Rację naleŝy takŝe przyznać W. Radeckiemu, który stwierdza, Ŝe prostytucja jest problemem nie tyle ogólnokrajowym, ile większych ośrodków miejskich. 2 Rzeczywiście, występowanie kilku czy kilkunastu prostytutek w małych miastach nie stwarza problemu w skali społecznej, aczkolwiek moŝe to być problem istotny dla społeczności tam zamieszkałej. Według Michała Antoniszyna i Andrzeja Marka 3 czynnikami decydującymi o koncentracji prostytucji w wielkich aglomeracjach miejskich są: - Stały popyt na usługi seksualne; - Anonimowość, która sprzyja przełamywaniu oporów moralnych, zwłaszcza u młodych, początkujących prostytutek; 1 M. Antoniszyn, A. Marek, Prostytucja w świetle badań kryminologicznych, Warszawa 1985, s W. Radecki, Sytuacja prawna prostytucji w Polsce [w:] Problemy kryminalistyki nr 73, s M. Antoniszyn, A. Marek, op. cit., s

6 - Osłabienie kontrolnej funkcji grupy społecznej, co wynika z wielości środowisk i róŝnorodności wzorów postępowania; - Sprzyjające warunki uprawianie nierządu, stwarzane przez liczne lokale gastronomiczne, zwłaszcza nocne lokale rozrywkowe, ułatwiające nawiązywanie kontaktów prostytutek z klientami, a takŝe hotele, pensjonaty i wreszcie wynajmowane dla tych celów pokoje sublokatorskie i mieszkania; - Rozwój marginesu społecznego w wielkich aglomeracjach, który stanowi zaplecze i oparcie, zwłaszcza dla tej części prostytutek, które mają konflikty z prawem, bądź są powiązane ze środowiskiem przestępczym. Fakt duŝej koncentracji prostytucji na terenie województwa zachodniopomorskiego, a w szczególności miasta Szczecina, socjologowie tłumaczą następującymi uwarunkowaniami: 1) Szczecin jest miastem portowym o ogromnym znaczeniu w gospodarce morskiej. 2) Województwo zachodniopomorskie naleŝy do terenów przygranicznych. Szczecin oddalony jest od Berlina (jednego z najwaŝniejszych i najnowocześniejszych ośrodków przemysłowych i kulturalnych w Europie) zaledwie o 150 km. Ponadto niewielka odległość dzieli województwo zachodniopomorskie od krajów Płw. Skandynawskiego. 3) Na terenie województwa zachodniopomorskiego znajdują się waŝne i duŝe kurorty wypoczynkowe (najwaŝniejsze to Świnoujście takŝe o charakterze portowym, Międzyzdroje oraz Kołobrzeg), często i chętnie odwiedzane przez turystów, przede wszystkim zagranicznych, stanowiący zwłaszcza w sezonie letnim centrum Ŝycia nocnego i rozrywkowego. 6

7 Czynniki te sprawiają, Ŝe Szczecin i województwo zachodniopomorskie przodują w Polsce pod względem prostytucji, pozostawiając w tyle nawet największe aglomeracje (np. Wrocław czy Poznań). Szczecin naleŝy do wielkich organizmów miejskich, zarówno pod względem obszaru, jak i ludności. Poza portami Szczecina i Świnoujścia, do których zawija rocznie kilka tysięcy statków polskich i obcych bander, a których załogi stanowią liczną grupę klientów prostytutek, na terenie województwa zachodniopomorskiego istnieje potęŝny przemysł okrętowy, centrale handlu zagranicznego, rozwinięta jest międzynarodowa turystyka. Czynniki te składają się na szczególnie korzystne podłoŝe dla rozwoju prostytucji, a takŝe określają stosunkowo wysoki stopień trudności w jej zwalczaniu. Na tym terenie istnieje stałe zapotrzebowanie na usługi seksualne, a opłacanie ich przez licznych klientów w dewizach stanowi istotny czynnik, ściągający tu prostytutki z całego kraju. Województwo zachodniopomorskie skupia właściwie wszystkie formy współczesnej prostytucji, charakteryzując się przy tym większą dynamiką tego zjawiska, mającego w środowisku portowym miejsce trwałe, usankcjonowane wieloletnią tradycją. Jak wspomnieliśmy wcześniej w środowisku portowym głównymi klientami prostytutek są marynarze, zwłaszcza cudzoziemcy, którzy przybywają do Szczecina czy Świnoujścia na krótki czas i poszukują tu rozrywki, a nie są powiązani Ŝadnymi więziami rodzinnymi czy środowiskowymi. NaleŜy pamiętać, Ŝe są to z reguły ludzie młodzi, którzy pozbawieni przez dłuŝszy okres przebywania na morzu kontaktów seksualnych, stają się szczególnie podatni na korzystanie z usług osób prostytuujących się. Dla prostytutek są oni klientami atrakcyjnymi, gdyŝ dysponują środkami finansowymi, zwłaszcza zaś markami czy dolarami, przebywają krótko i nie stwarzają większych komplikacji w organizowaniu prostytucyjnego procederu. 7

8 Atrakcyjnymi klientami prostytutek są takŝe turyści, zwłaszcza zagraniczni, przybywający na WybrzeŜe głównie w okresie sezonu turystycznego, jak równieŝ liczni handlowcy, przemysłowcy, którzy przebywają w Szczecinie z uwagi na rozwinięte kontakty handlowe. Klienci ci często preferują partnerki stałe i na ogół powiązani są z tak zwaną elitą w środowisku prostytutek. Charakterystyka dominującej populacji klientów prostytutek przesądza sposób uprawiania tego procederu. Jest on skoncentrowany głownie w lokalach rozrywkowych, kawiarniach oraz nocnych lokalach dancingowych. W prawdzie nadal istnieją prostytutki, które zaczepiają klientów na ulicach, skwerach, dworcach, autostradach, ale stanowią one pod względem tak ilościowym, jak i jakościowym margines tego zjawiska. Typowymi przedstawicielkami tego marginesu są prostytutki pochodzące z krajów Europy Wschodniej, zwłaszcza z Rosji, Białorusi, Ukrainy, Rumunii czy Bułgarii. Formą organizacyjną prostytucji, która zrobiła błyskawiczną karierę, są tzw. salony masaŝu. W takiej sytuacji odpowiednio sformułowany anons reklamujący zakład masaŝu, spełnia rolę parawanu dla prostytucji, mając jednocześnie pozory legalności. Poruszając zagadnienie prostytucji na terenie województwa zachodniopomorskiego nie moŝna pominąć kwestii wysokiej stopy bezrobocia. W województwie zachodniopomorskim wynosi ona 21,7% 4, a w samym Szczecinie jest to 9,2%. Brak stałego zatrudnienia, a co za tym idzie, ubóstwo i niemoŝność zaspokojenia elementarnych potrzeb egzystencjalnych, pcha młode kobiety do podjęcia pracy w charakterze prostytutki. Nie ulega wątpliwości, Ŝe właśnie w miastach portowych popyt na tego rodzaju usługi występuje w większym niŝ gdzie indziej natęŝeniu, klimat społeczny jest w nich szczególnie korzystny dla rozwoju prostytucji. Podobnie dzieje się w miastach podlegających szybkim procesom industrializacji i urbanizacji, zwłaszcza zaś tam, gdzie 4 Dane pochodzą z Rejonowego Urzędu Pracy w Szczecinie i opisują sytuację z końca marca 2001 roku. 8

9 procesy te powodują duŝy napływ cudzoziemców, a do takich miast naleŝy Szczecin. Dominującą formą prostytucji jest prostytucja heteroseksualna, polegająca na świadczeniu przez kobiety-prostytutki usług seksualnych męŝczyznom w zamian za korzyści materialne. Występują jednak inne formy prostytucji, a mianowicie prostytucja biseksualna, polegająca na świadczeniu odpłatnie usług seksualnych osobom obojga płci, oraz prostytucja homoseksualna polegającą na odpłatnym utrzymywaniu stosunków seksualnych z osobami tej samej płci. Prostytucja ta dzieli się na homoseksualną męska (pederastyczną) oraz Ŝeńską (lesbijską). Badania wykazały, Ŝe prostytucję homoseksualną uprawiają przede wszystkim męŝczyźni, a w minimalnym stopniu kobiety. Wśród męŝczyzn uprawiających prostytucję przewaŝają młodzi w wieku lat. Większość z nich pochodziła ze środowiska robotniczego, chłopskiego, a tylko niewielka grupa z rodzin inteligenckich. 5 Prostytucja homoseksualna męska jest częstym zjawiskiem występującym na terenie województwa zachodniopomorskiego. WiąŜe się to z przygranicznym charakterem tego terytorium. Głównymi klientami młodych chłopców są najczęściej nasi niemieccy sąsiedzi; zamoŝni panowie powyŝej 40 roku Ŝycia. Nie brakuje teŝ mieszkańców Skandynawii chętnych na tego typu seksualne usługi. Prostytucja męska w Polsce nie jest bardzo rozpowszechniona, niewiele jest agencji towarzyskich, które zatrudniają męŝczyzn, toteŝ ta kategoria prostytucji związana jest najczęściej z marginesem Ŝycia społecznego. Transakcje seksualne męŝczyzn z męŝczyznami zawierane są często na Dworcu Głównym w Szczecinie czy w dyskotekach homoseksualnych. Co ciekawe, duŝa część męŝczyzn świadczących tego typu usługi jest zorientowana heteroseksualnie; wielu załoŝyło nawet rodziny. Motywem skłaniającym do prostytucji męskiej jest czynnik ekonomiczny; prostytuujący się męŝczyźni bardzo często wy- 9

10 wodzą się ze środowisk narkomańskich. Zmuszeni do kupna środków odurzających upatrują w świadczeniu usług seksualnych źródła szybkiego i łatwego zarobku. Kolejnym zjawiskiem wartym uwzględnienia w naszym raporcie jest prostytucja nieletnich. W odróŝnieniu od seksualnego molestowania jest zjawiskiem stosunkowo nowym i na szerszą skalę pojawiła się od niedawna. W cywilizacji współczesnej staje się zjawiskiem coraz bardziej powszechnym, poniewaŝ występuje w krajach ekonomicznie rozwiniętych, jak i rozwijających się. Według Urszuli Świętochowskiej 6 o rozwoju prostytucji dziecięcej zadecydowały inne formy patologii społecznej, takie, jak: porzucenie i zaniedbanie dziecka przez rodziców, analfabetyzm (najczęściej w Azji i Afryce), nędza. Ten ostatni czynnik stanowi najistotniejszy motyw skłaniający dzieci do prostytuowania się. W województwie zachodniopomorskim występuje dość często dziecięca prostytucja drogowa. MoŜna zaobserwować młodociane dziewczęta stojące przy autostradach prowadzących z Berlina do większych polskich miast. Wśród nieletnich oczywiście mamy do czynienia z prostytucją homoseksualną. Główny punkt w Berlinie to Banhof Zoo, chłopcy z Polski przyjeŝdŝają w czasie weekendów i ferii szkolnych, najmłodsi mają 9 lat, średnia wieku między rokiem Ŝycia. 7 Choć stosunki seksualne z osobami poniŝej 16 roku Ŝycia są traktowane jako przestępstwo i podlegają surowym karom, proceder taki rzadko wychodzi na jaw, zwłaszcza gdy nieletni nie są zmuszani do prostytuowania się, lecz robią to dobrowolnie. PołoŜenie przygraniczne niesie za sobą zwiększone ryzyko transferu kobiet i stręczenia do nierządu poza granicami kraju. Jak pisze Karol Sławik: W Szczecinie czwórka młodych Polaków oferując dobrze płatną pracę w restauracjach w Niemczech wywiozła kilka kobiet do domów publicznych 5 U. Świętochowska, Patologie cywilizacji współczesnej, Toruń 1997,s TamŜe, s TamŜe, s

11 w Holandii i Niemczech za co zainkasowali od DM. 8 Werbowanie kobiet odbywa się pod róŝnymi pretekstami (zatrudnienia za granicą w charakterze kelnerek, barmanek, hostess lub modelek). Za granicą wywiezione kobiety szybko zostają ubezwłasnowolnione; poddawane są psychicznej presji, zostają pozbawione paszportu, padają ofiarą gróźb, kontrolowane są przez inne prostytutki. Z ustaleń policyjnych wynika, Ŝe najczęściej Polki werbowane są do nielegalnych domów publicznych na terenie Niemiec, Belgii, Holandii, Austrii, Szwajcarii czy Francji. Jak pisze Karol Sławik: W Niemczech właścicielami domów publicznych są głównie osoby narodowości tureckiej albo Arabowie i Grecy. Tworzą oni sieć lokali gastronomicznych i barów pod pokrywką, których funkcjonują domy publiczne. 9 8 K. Sławik, Patologie w III Rzeczypospolitej, Katowice 1994, s.85 11

12 Rozdział II Prostytucja jako problem niedostosowania społecznego Prostytucja uwarunkowana jest splotem czynników społecznych, ekonomicznych, kulturowych i fizjologicznych. Według Bernsdorfa 10 klasyczne teorie przyczyn prostytucji podzielić moŝna na dwie grupy: teorie biologiczne i teorie społeczne. Jeśli chodzi o teorie biologiczne, to ich przedstawiciele upatrywali przyczyn prostytucji w zaburzeniach popędowych prostytutek bądź w ich nadmiernej zmysłowości (np. Heveleck, Ellis, Morosso), bądź teŝ przeciwnie w oziębłości płciowej, która ułatwić ma uprawianie nierządu (np. Hirschfeld, Lombroso). Do klasycznych teorii biologicznych naleŝy teoria C. Lombrosa, według której kobiety staczające się na drogę nierządu wykazują niski stopień inteligencji i skłonności psychopatyczne. Twierdzenia te zostały przez współczesną naukę obalone. F. Engels i A. Bebel, czołowi przedstawiciele teorii ekonomicznej uwaŝali, Ŝe przyczyną prostytucji jest nędza i wyzysk ekonomiczny, który zmusza kobiety z warstw najuboŝszych do uprawiania nierządu, będącego często jedyną drogą zdobycia środków Ŝycia. Teza ta spotkała się z ogromnym poparciem naukowców burŝuazyjnych. H. Schelsky zauwaŝył, Ŝe nasilenie zjawiska prostytucji występuje w okresach kryzysów ekonomicznych. Tezę o ekonomicznych przyczynach prostytucji podtrzymuje większość badaczy tego zjawiska w Polsce burŝuazyjnej. Do najwybitniejszych naleŝy A. Rzęśnicki, który zauwaŝył, Ŝe wraz ze wzrostem bezrobocia zwiększa się liczba prostytuujących kobiet. Amerykański uczony Kinsey uwaŝa, Ŝe rozwojowi prostytucji sprzyja podwójna moralność drobnomieszczańska, która potępia prostytucję kobiet i toleruje instynkty poligamiczne męŝczyzn. W społeczeństwie kapitalistycznym usługi seksualne stały się towarem, którym Ŝądzą prawa popytu i podaŝy. 12

13 Klasycy marksizmu sądzili, Ŝe prostytucja jest zjawiskiem, które narodziło się w określonych warunkach społeczno-ekonomicznych i zaniknie wraz z końcem wyzysku ludzi, nędzy i bezrobocia. Jak wiemy tak się jednak nie stało. Prostytucja bowiem nadal istnieje i rozwija się zarówno w krajach kapitalistycznych, jak i w państwach socjalistycznych, w których zniesiono bezrobocie i bezwzględną nędzę. Poglądy na przyczyny prostytucji są obecnie bardzo zróŝnicowane, przewaŝa jednak pogląd o środowiskowym uwarunkowaniu środowiska. M. Jasińska 11, która przebadała ogromną ilość młodych prostytutek twierdzi, Ŝe przyczynami uprawiania nierządu są najczęściej: - Alkoholizm rodziców w 67% przypadków; - Analfabetyzm rodziców w 72% przyp.; - Złe poŝycie rodziców w 70% przyp.; - Brutalne traktowanie w domu w 40% przyp.; Jak dalej stwierdza M. Jasińska, wejście na drogę prostytucji nierzadko poprzedzał udział w grupie chuligańskiej lub złodziejskiej (około 40% przypadków). Urszula Świętochowska 12 do czynników, które prowadzą do prostytucji zalicza: - Wadliwą strukturę rodziny; - Złą atmosferę wychowawczą w domu rodzinnym; - Niski poziom wykształcenia i brak przygotowania zawodowego; - Alkoholizm lub naduŝywanie alkoholu w rodzinach prostytutek; - Zmienność środowisk wychowawczych; - Niski status materialny rodziny; - Niski poziom wykształcenia rodziców; 8 W. Bernsdorf, Socjologia prostytucji, [w:] Seksuologia, pod red. M. Giesego, W-wa 1976, s M. Jaśińska, Proces społecznego wykolejenia młodocianych dziewcząt, Warszawa 1967, s

14 - Wczesne rozpoczynanie Ŝycia seksualnego z przygodnymi partnerami. Prostytutki w Polsce, jak wynika z danych Komendy Głównej Policji, rekrutują się z rodzin robotniczych (70-80%), 15-20% z rodzin chłopskich, 7% z rodzin inteligenckich. Większość prostytutek ma wykształcenie podstawowe (71,2%), średnie 28%, niepełne wyŝsze lub wyŝsze tylko 0,7%. Z kolei M. Antoniszyn i A. Marek twierdzą, iŝ naleŝy odrzucić szkodliwy stereotyp prostytutki, jako dziewczyny, która po nieszczęśliwym dzieciństwie i obcowaniu z chorymi na alkoholizm rodzicami albo pod wpływem zaburzeń osobowości i z powodu niskiej inteligencji rozpoczęła uprawiać nierząd. Pogląd taki przedstawia prostytutkę jako bezbronną ofiarę środowiskowych lub biologicznych uwarunkowań, jako mechanistycznie pojmowany produkt patologii rodziny albo osobę niesprawną umysłowo lub wręcz psychicznie chorą. 13 Jak wynika z badań wyŝej wymienionych autorów wśród prostytutek nawiązujących kontakty z klientami w lokalach nocnych jest wiele kobiet inteligentnych, z normalnych rodzin, często wykształconych. Zjawisko prostytucji w ostatnich latach przeszło swoistą ewolucję, sprawiając, Ŝe głównym motywem uprawiania nierządu są korzyści materialne. Motywacja ta przenika więc w róŝne warstwy i środowiska społeczne. Badacze ci dodają takŝe, Ŝe czynnikiem wpływającym na wzrost prostytucji jest odradzanie się klimatu konsumpcyjnego stylu Ŝycia oraz widoczne rozluźnienie obyczajów. Te zmiany w coraz szybszym tempie zachodzą w społeczeństwie i są przyczyną kształtowania przez prostytutki własne, prywatnej moralności. Przykładem na to stwierdzenie jest wypowiedź ElŜbiety: (...) Zdecydowałam się jednak pozostać prostytutką. Czy nie miałam Ŝadnych oporów natury moralnej? Nie! Gdyby kiedyś, gdy zaczęła kształtować się cywilizacja, ustalono, Ŝe kobieta za oddanie się męŝczyźnie powinna być materialnie wynagrodzona, dzisiaj byłoby to na porządku dziennym. 10 U. Świętochowska, op. cit., s M. Antoniszyn, A. Marek, op. cit., s

15 (...) Doszłam do wniosku, Ŝe nie powinnam uzaleŝniać się od ustalonych norm i obyczajów kosztem samej siebie. 14 Dlatego teŝ prostytucja jest zjawiskiem niedostosowania społecznego. Prostytutka lekcewaŝy istotne wartości moralne oraz traktuje pieniądz jako ostateczną miarę wartości. Element zapłaty, handlu własnym ciałem wywołuje potępienie opinii publicznej, gdyŝ sprzeciwia się podstawowym normom i ocenom moralno-obyczajowym. Z tym wiąŝe się zjawisko stygmatyzacji, czyli uciskania, naznaczania społecznego. Grupa osób uprawiająca nierząd jest przez resztę zbiorowości uznawana za gorszą, zdemoralizowaną, niezdolną i nieprzystosowaną do Ŝycia w społeczeństwie. Tymczasem, jak wynika z badań M. Antoniszyna i A. Marka spora część kobiet uprawiających nierząd odchodzi z prostytucji średnio po 3-5 latach. TakŜe wiele kobiet z tego środowiska zawiera związki małŝeńskie ze swymi byłymi klientami i zrywa z dotychczas uprawianym procederem. Kolejnym powodem, dla którego prostytutki są grupą społecznie niedostosowaną jest fakt, iŝ osoby uprawiające nierząd mają nieraz ścisłe związki z przestępczością. Same dokonują kradzieŝy i oszustw albo teŝ wchodzą w związki przestępcze dla dokonania rozboju oraz włamań. Często są one zatrzymywane, głównie prostytutki uliczne z powodu zakłócenia porządku publicznego i popełnienia wykroczenia. Według badań M. Jasińskiej 15 dotyczących 100 młodocianych prostytutek warszawskich, aŝ 62% dopuściło się kradzieŝy lub przywłaszczenia, 67% zostało skazanych za opór władzy, 10% za naraŝenie na chorobę weneryczną, a 13% za rozbój. Autorka stwierdza, Ŝe nie karanych było tylko 15% spośród badanych prostytutek. Trzeba jednak stwierdzić, Ŝe tego typu wykroczeń dopuszcza się z reguły najniŝsza kategoria prostytutek, zwłaszcza ulicznych. Kategoria ta jednak, jak wiadomo, maleje i wyciąganie na podstawie jej badań ogól- 12 M. Antoniszyn, A. Marek, op. cit., s M. Jasińska, op. cit., s

16 nych wniosków o konfliktach prostytutek z prawem byłoby błędne. Większość prostytutek unika tych konfliktów we własnym interesie, aby nic nie przeszkadzało im w zarobkowaniu. Według Urszuli Świętochowskiej 16 znaczny udział w powiązaniach z przestępczością ma prostytucja homoseksualna. Autorka podaje tu kradzieŝ i rabunek jako najczęściej występujące formy przestępczości. 14 U. Świętochowska, op. cit., s

17 Rozdział III Raport z obserwacji socjologicznej środowiska szczecińskich prostytutek Naszą obserwacją objęliśmy kilka środowisk osób pracujących w seksbiznesie: prostytucję uliczną, prostytucję w lokalach rozrywkowych, prostytucję w agencjach towarzyskich, prostytucję przy drogach dojazdowych do miast, prostytucję nieletnich i prostytucję w środkach masowego przekazu. 1) Prostytucja uliczna W Szczecinie mieście się kilka miejsc w centralnych punktach miasta, w których moŝna skorzystać z usług prostytuujących się kobiet i męŝczyzn. Są to główne ulice miasta lub ich okolice. Przykład stanowi ulica świętego Wojciecha, na której mieści się szpital dziecięcy i przylegające dwie parafie rzymskokatolickie. Kobiety pracujące na ulicy oferują pełen zakres usług seksualnych po stosunkowo niskich cenach. Ceny są niŝsze niŝ za usługi oferowane przez prostytuujących się ogłoszeniodawców i pracowniczki agencji towarzyskich. Ceny te są jednak wyŝsze niŝ w przypadku kobiet pracujących na drogach dojazdowych. Kobiety te są zwykle spontaniczne, dość otwarte i potrafią szybko nawiązywać kontakty interpersonalne. PrzewaŜnie pochodzą z rodzin niepełnych i dysfunkcyjnych, których członkowie mieli problem alkoholowy, wchodzili w kolizje z prawem, byli uzaleŝnieni od środków psychoaktywnych, trwale związani z problemem bezrobocia lub uboŝenia. Kobiety te posiadały zwykle wykształcenie niepełne podstawowe, podstawowe lub zasadnicze zawodowe. Zdarza się, Ŝe na ulicy prostytuują się nieletnie uciekinierki (z domów rodzinnych) lub dziewczyny uzaleŝnione od narkotyków. Dziewczyny, które młodo wyglądają są jednak niemile widziane przez starsze koleŝanki, gdyŝ młodość stwarza aurę atrakcyjności i z tego względu dziewczyny te mogą zabierać klientów. 17

18 Kobiety pracujące na ulicy ubierają się skromnie, a ubiory ich znacznie odbiegają od stylów popularyzowanych w modzie. Ubiór kobiet niejako wskazuje ich przynaleŝność zawodową mają odkryte duŝe fragmenty ciała, odzieŝ utrzymana jest w tonacji czerwieni, krótkie spódnice, wyeksponowany biust i buty na szpilkach. Większość środków finansowych przeznaczają na utrzymanie siebie i rodziny. Podczas gdy chłopcy pracujący w parku naprzeciwko zarabiają więcej i przewaŝnie nie mają nikogo na utrzymaniu, co sprawia, Ŝe więcej pieniędzy przeznaczają na swoje wydatki, np. firmowe ubranie. Zdarzają się ponadto przypadki, Ŝe chłopcy pracujący w prostytucji są jeszcze pod opieką rodziców, mieszkają w domu rodzinnym, pod kuratelą sądową. Pozyskane środki finansowe wydają na róŝne wartościowe przedmioty np. sprzęt stereofoniczny, płyty i kasety, akcesoria do komputera, drogie ubrania, zegarki i biŝuterię. Niektórzy spośród chłopaków to osoby heteroseksualne, które mieszkają ze swoimi partnerkami. Partnerki rzadko wiedzą, na czym naprawdę polega praca ich chłopaka, podczas gdy męŝowie prostytuujących się kobiet zwykle posiadają tego świadomość. Zdarza się, Ŝe kobiety zaŝywają narkotyki, co ma zminimalizować ich samoświadomość w trakcie wykonywania pracy. Usługi seksualne klienci konsumują najczęściej na miejscu tzn. w ciemnościach parku, zaparkowanym opodal samochodzie klienta, w tańszym hotelu, rzadko w mieszkaniu prywatnym klienta. Z uwagi na zagroŝenie zakaŝeniem HIV i innymi chorobami przenoszonymi drogą kontaktów seksualnych, coraz częściej pracownice seksbiznesu uŝywają prezerwatyw. Niektóre z nich są skłonne zrezygnować z klienta, a co się z tym wiąŝe takŝe z zapłaty, jeśli klient nie zgodzi się na oralny, analny bądź waginalny stosunek z prezerwatywą. Z pracą na ulicy wiąŝe się kilka niebezpieczeństw dwojakiego typu. Pierwszy z nich ma charakter doraźny instytucjonalny, co znaczy, iŝ organy porządkowe, policja, co jakiś czas legitymują prostytutki, zniechęcając je tym sa- 18

19 mym do pracy w określonym rejonie miasta (najczęściej w centrum). W szczególnych przypadkach, gdy kobieta odbywa stosunek seksualny w miejscu publicznym (co ma miejsce dość często), policja ma prawo zatrzymać prostytutkę i klienta. Drugie z niebezpieczeństw wiąŝe się ze zorganizowanymi grupami przestępczymi. KaŜda z kobiet zmuszona jest regularnie opłacać haracz z kaŝdej nocy za moŝliwość stania na swoim posterunku. Do prostytucji ulicznej naleŝy zaliczyć takŝe chłopców pracujących w okolicach szaletów miejskich i na dworcu PKP. Chłopcy zwykle krąŝą w okolicy wybranego przez siebie na miejsce pracy szaletu, wyszukując wśród męŝczyzn potencjalnych klientów. Ich przebijające spojrzenie, delikatny uśmiech na twarzy zwabia zainteresowanych. Pracują niemal w kaŝdym miejscu, wskazanym przez klienta. Godzą się na wiele niebezpiecznych i ryzykownych zachowań seksualnych, w tym praktyki sadomasochistyczne. Wielu z nich naduŝywa narkotyków, głównie opiatów. W okresie wiosennym i letnim mieliśmy takŝe do czynienia z okazjonalną męską prostytucją na wielu skrzyŝowaniach w centrum Szczecina. Chłopcy oferowali kierowcom samochodów moŝliwość umycia szyb za niewielką, symboliczną odpłatą. Często zdarzało się jednak, Ŝe ci sami heteroseksualni chłopcy oferują usługi seksualne w celu zdobycia funduszy na zakup narkotyków. Kontakty z nimi naleŝy uwaŝać za niezwykle ryzykowne w kontekście zakaŝeń przenoszonych droga płciową. Najczęściej proponują kontakty oralne. Prawie zawsze nie uŝywają prezerwatywy. 2) Prostytucja na drogach dojazdowych Jest to prostytucja na duŝych trasach samochodowych, autostradach w okolicy aglomeracji miejskich, na których prostytuują się najczęściej kobiety zmuszane do nierządu przez zorganizowane grupy przestępcze. Często są to kobiety pochodzące z krajów byłego ZSRR. Ten rodzaj prostytucji staje się szczególnie widoczny w okresie letnim. 19

20 Kobiety często nie znają języka polskiego. Są zaniedbane, nie utrzymują naleŝytej higieny osobistej. Ich stan zdrowia jest nieznany. Często są zmuszane do całodniowej pracy na drodze w celu maksymalizowania zysku. Z zarobków całość oddają stręczycielowi, w zamian za utrzymanie siebie oraz bliskich przy Ŝyciu. Są to kobiety niewykształcone, bardzo często pochodzące z rodzin dysfunkcyjnych (z problemem alkoholowym, przemocą fizyczną i na tle seksualnym), zastraszone, często takŝe cierpiące na róŝnorodne choroby weneryczne. W ich przypadku istnieje duŝe ryzyko, Ŝe mogą być zakaŝone HIV. Kobiety te muszą bezrefleksyjnie podporządkowywać się wszystkim wymaganiom, stawianym przez stręczyciela. Wypoczywają i nocują w samochodzie, który jest zaparkowany niedaleko miejsca pracy, w lesie lub w jakiejś małej miejscowości. Nieustannie przebywają w towarzystwie stręczycieli, którzy zmuszają je do stosunków seksualnych, biją i zastraszają. Kobiety te są źle odŝywiane i dlatego bardzo szybko ulegają wyniszczeniu oraz skrajnemu osłabieniu. Prawie nigdy nie uŝywają prezerwatywy, co sprawia, Ŝe ryzyko zakaŝenia HIV i STD kilkakrotnie wzrasta. PrzewaŜnie zmuszone są godzić się na wszystkie pragnienia swoich klientów, nie mają prawa odmawiać, chorować. Są traktowane jak kobiety-maszyny, które zarabiają pieniądze, dzięki którym utrzymują się stręczyciele (członkowie grup przestępczych). Z usług tej grupy prostytutek korzystają kierowcy przejeŝdŝający daną droga publiczną. Zwykle są to jednak męŝczyźni spoza środowiska inteligenckiego czy klasy dobrze zarabiających biznesmenów, czy przedsiębiorców. Klientami są przewaŝnie zawodowi kierowcy, zajmujący się transportem cięŝarowym, rzadziej kierowcy samochodów osobowych i młodzi męŝczyźni. Realizacja usługi następuje na miejscu w samochodzie klienta. 3) Prostytucja w agencjach towarzyskich W Szczecinie mieści się kilkanaście agencji towarzyskich. Często kryją się one pod innymi nazwami, które nie wskazywałyby na prawdziwy charakter 20

21 tego miejsca. Salony masaŝu, kluby dla panów, nocne bary to tylko niektóre z moŝliwych przykrywek pod którymi tak naprawdę kryją się agencje towarzyskie. Do agencji jest stosunkowo trudno wejść, jeśli nie jest się klientem, choć w niektórych lokalach tego typu nowy klient musi zostać wprowadzony przez stałego bywalca. W przeciwnym razie osoba ta nie zostanie wpuszczona do środka. Prostytucja w agencjach, podobnie jak na ulicy jest objęta haraczem. Ten, kto go nie opłaci moŝe obawiać się, Ŝe w jak najszybszym czasie jego interes przestanie się kręcić. Z tego względu wszyscy właściciele starają się regularnie płacić haracze. W Szczecinie i okolicach istnieją agencje, przeznaczone dla róŝnych grup klientów. Grupy te ustala się na podstawie zamoŝności. W agencjach występuje zwykle bar, sala do tańczenia dla tancerek top-less i pokoje, do których udają się w celu konsumpcyjnym. Agencja posiada ochronę, a w ostatnim czasie coraz częściej właściciele dbają o opiekę lekarską. Większość kobiet uŝywa prezerwatyw, takŝe na Ŝyczenie klienta. Kobiety pracujące w agencji są bardziej atrakcyjne od kobiet z ulicy, często biegle znają języki obce (przewaŝa język niemiecki). Są elegancko ubrane, uŝywają drogich kosmetyków, a pracę swoją wykonują w miłej atmosferze, w przyjemnym i czystym miejscu. Najczęściej mieszkają na miejscu w jednym pokoju po dwie lub więcej osób. Mają prawo odmówić pracy z danym klientem, jeśli na przykład zachowywał się on agresywnie. W takim przypadku ochrona klubu nie pozwala danemu klientowi korzystać z oferty agencji. Kobiety pracujące w agencji są młode, najczęściej do 30 r. Ŝ. Nie mają męŝa i dzieci, choć zdarzają się sporadyczne przypadki. Często pracę w agencji traktują jako moŝliwość szybkiego i łatwego dorobienia. Z usług agencji, które są znacznie droŝsze od prostytucji ulicznej, a cenowo zbliŝone do prostytucji hotelowej korzystają męŝczyźni z klasy średniej i wyŝszej. 21

22 4) Prostytucja w lokalach rozrywkowych W lokalach rozrywkowych w Szczecinie prostytuują się kobiety w zróŝnicowanym wieku. W zaleŝności od swojego wieku prostytuują się w określonym lokalu, przeznaczonym dla osób starszych czy teŝ dla młodzieŝy. W lokalach młodzieŝowych prostytuują się dziewczyny nieletnie i nieco starsze, które osiągnęły juŝ wiek pełnoletności. Dziewczyny ubierają się w stylu młodzieŝowym, dyskotekowym, mają bogaty makijaŝ, często specjalnie eksponują swój biust w celu sprowokowania chłopaków i męŝczyzn. Z ich usług korzystają przewaŝnie rówieśnicy. Formą zapłaty w przypadku tego rodzaju prostytucji jest często zakup prezentów - tzw. sponsoring, zapłata za zamówione drinki i ofiarowanie drobnych kwot pieniędzy. Usługa konsumowana jest na miejscu, w samochodzie klienta lub w mieszkaniu prywatnym. Dziewczyny nie są zwykle uwaŝane za prostytutki, lecz za rozwiązłe seksualnie. NaleŜą do grupy osób, z którymi niezwykle trudno rozmawia się o prostytucji, gdyŝ same nie uwaŝają swoich czynów za jej oznaki. Pochodzące z rodzin, w których mamy do czynienia z problemem niedostosowania społecznego. Bardzo rzadko są to osoby inteligentne, kulturalne i wykształcone. Interesują się niczym innym jak dobrami materialnymi, muzyką disco, pop oraz seksem, który najwyraźniej sprawia im przyjemność. Rozmawiając z taką dziewczyną, obserwując ją moŝna ponadto wnioskować, Ŝe jest to osoba nie tylko pochodząca ze spatologizowanego środowiska, ale takŝe mająca zaburzenia adaptacyjne, a często nie posiadająca inteligencji emocjonalnej i podstawowych umiejętności społecznych. Zwykle mieszkają na obrzeŝach (dzielnice tj. Osowo, Stołczyn) miasta wraz z rodzicami. Często zaŝywają środki psychoaktywne i mają kontakt z dealerami. 5) Prostytucja w środkach masowego przekazu W przypadku tego rodzaju prostytucji mamy do czynienia z wieloma, bardzo zróŝnicowanymi ofertami. Są one zwykle zamieszczane w prasie lub na 22

23 stronach w Internecie. Najczęściej są to osoby młode, uczniowie szkół średnich, studenci uogólniając osoby te nie przekraczają 30 r. Ŝ. Część z nich poszukuje raczej sponsora, czyli osoby która w zamian za utrzymywanie z nią kontaktów seksualnych, wspólne spędzanie czasu będzie wypłacała honorarium o ustalonej wysokości. Natomiast reszta poszukuje klientów i nie zaleŝy im na tym aby była to jedna, stała osoba. Spośród osób zajmujących się tą formą prostytucji naleŝy wyodrębnić dwie grupy, które róŝnią się od siebie stopniem wykształcenia, pochodzeniem społecznym, poziomem inteligencji czy poziomem przystosowania do Ŝycia w społeczeństwie. MoŜna bowiem wyodrębnić tu dwie skrajne grupy. 1) Pierwszą z nich stanowią osoby uczące się, nie znajdujące się w szczególnie trudnej sytuacji ekonomicznej. Są to kobiety i męŝczyźni inteligentni, w pełni uczestniczący w Ŝyciu kulturalnym. Dla nich praca ta ma stanowić jedynie dodatkową formę zdobywania funduszy, które mogą przeznaczyć na przykład na poszerzanie swoich zainteresowań. 2) Drugą grupę stanowią osoby będące w skrajnie niekorzystnej kondycji finansowej. Są to osoby, które charakteryzuje niezwykłe podobieństwo pod względem braku zaradności Ŝyciowej. Dla kaŝdego coś miłego, panowie, panie, pary. Tel. XXX Czarujące dziewczyny zapraszają na chwilę relaksu. Tel. XXX 26-latek umili czas paniom. Tel. XXX Dziewczyna 19 lat z duŝym biustem poszukuje sponsora spragnionego seksu. Tel. XXX Tego typu anonse ukazują się w kaŝdym wydaniu Gazety Kontakt, na wielu stronach internetowych. Zawsze widnieje numer telefonu komórkowego. W ostatnim czasie coraz częściej podawany jest numer telefonu stacjonarnego. Jest to zwykle numer telefonu do wynajętego w centrum Szczecina mieszkania 23

24 w którym mieszkają młode prostytuujące się dziewczyny. Wynajmując mieszkanie nie muszą płacić haraczy (jak to robią dziewczyny w agencjach i na ulicy). Ich zarobki są zbliŝone do zarobków dziewczyn w agencjach, jednakŝe bezpieczeństwo zwykle muszą zapewnić sobie we własnym zakresie. Coraz częściej pojawiają się anonsy panów, które nie są adresowane do klientów homoseksualnych, lecz do kobiet. Częściej teŝ pojawiają się ogłoszenia par, takŝe te, które zachęcają do seksu grupowego. Osoby prostytuujące się za pośrednictwem masmediów indywidualnie ustalają czas i miejsce spotkań, ustalają takŝe na co oraz za jaką cenę mogą się zdecydować. To one pertraktują z klientami, ustalając szczegóły współpracy. Chętnych nie brakuje. Codziennie dzwoni około siedmiu męŝczyzn. Zdarzają się głuche telefony i Ŝarty ale są one rzadkością. Większość osób ustala konkrety przez telefon. (...) Spośród dzwoniących spotykam się moŝe z 1/3 zainteresowanych. mówi jedna z pań zamieszczających ogłoszenia. Ta grupa osób pracujących w seksbiznesie jest najmniej dostępna, a zatem najtrudniejsza do zbadania. W jej obrębie spotyka się ludzi o zróŝnicowanych poglądach, pochodzących z róŝnych środowisk społecznych i mających róŝny stosunek do norm, nakazów i zakazów społecznych. Zakończenie 24

25 Okres tabuizacji zjawisk, które mają miejsce w kulturze powoli mamy juŝ za sobą. Wkroczyliśmy w XXI wiek, w którym moŝna prognozować, Ŝe prostytucja nabierze szczególnego charakteru. Będzie to problem społeczny o niepodwaŝalnej aktualności, ale jednocześnie coraz bardziej ewoluujący. Za klika lat moŝemy mieć do czynienia ze znacznymi zmianami w ogólnym charakterze prostytucji, co sprawi, Ŝe nie będziemy przygotowani do podejmowania konkretnych działań o charakterze prewencyjnym. Wzrost stopy bezrobocia, a co się z tym wiąŝe uboŝenie rodzin i pogorszenie stosunków wewnątrzrodzinnych, wzrost przestępczości, alkoholizm, przy jednoczesnym wzroście wymogów unijnych wobec społeczeństwa polskiego to wszystko przyczyni się do przypływu prostytuujących się kobiet i męŝczyzn. Rozwój Internetu przy jednoczesnym braku kontroli nad nim moŝe takŝe przyczynić się do zaistnienia nowej formy nierządu prostytucji wirtualnej. Bibliografia 25

26 1. Akoliński S., Prostytucja, patologia społeczna zapobieganie, W-wa 1976, t. III 2. Antoniszyn M., Marek A., Prostytucja w świetle badań kryminologicznych, W-wa Bernsdorf W., Socjologia prostytucji, [w:] Seksuologia, pod red. M. Giesego, W-wa Bröring G., Streetwork mit Homo- und Bisexuellen Männer, Berlin Imieliński K., Seksuologia społeczna, W-wa Jasińska M., Proces społecznego wykolejenia młodych dziewcząt, W-wa Karwat B., Handel Ŝywym towarem, [w:] Dlaczego, nr 3/2000, Szczecin Nowak A., Zjawisko prostytucji w kontekście problemu HIV/AIDS, [w:] Problemy narkomanii, nr 1/2000, W-wa Pełnomocnik Rządu ds. Rodziny, Raport o sytuacji polskich rodzin, W-wa Pilch T.(red.), Lepalczyk I.(red.), Pedagogika społeczna, Warszawa Podgórecki A., Zagadnienia patologii społecznej, W-wa Radecki W., Sytuacja prawna prostytucji w Polsce, [w:] Problemy kryminalistyki, nr Sławik K., Patologie w III Rzeczypospolitej, Katowice Sztumski J., Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice Sztumski J., Wybrane problemy socjologii dewiacji, [w:] MłodzieŜ a współczesne dewiacje i patologie społeczne, Toruń Świętochowska U., Patologie cywilizacji współczesnej, Toruń Oconor A.M., Women working in prostitution: towards a healthier ffuture, Dublin Woźniak R. (red.), Społeczno-demograficzne problemy mieszkańców ziem zachodnich i północnych Polski, Opole Wódz J., Problemy patologii społecznej w mieście, W-wa Wszebrowski K., Społeczne uwarunkowania prostytucji, [w:] MłodzieŜ a współczesne dewiacje i patologie społeczne, Toruń 1994 Prawa autorskie zastrzeŝone. Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Społecznego Stricte Szczecin stricte@onet.eu 26